Д. Қасенов. Жаза

ИИИиии

Д 0 У Л Е Т К ,А С Е Н О В

ББК 84 Каз 7-5 К 43 К,асенов Д. ! IiI К 43 Жаза: Энпмелер, повесть: Теменп кл. окушылары уцпн.— Алматы: Балауса, 1992.— 176 б. ISBN 5-7063-0034-8 Дэулет Касснов вздерще «Серт», «Дабыл., «Ие<лз дэптер», «Тэтт! туе* ытаптарымен жаксы таные. Бул жолы ссндерге даулы дегендерж ipiKTen алып, усынып отырмыз. Автор тув ларынын непзп аркдуы — 6yriHri мектеп OMipi, балала К. 4803250201—063 ББК 84 К,аз 411(05)92 CJ К,ас ISBN 5—7063—С



«БАЛАБАККА БАРАМЫН...» Э л ж — eKi к ез1 ботаньщ к езш дей м е лд 1реген эдемШ бала. Ш ашы буйра, касы кара, epiHflepi кы п-кы зы л,1 ypin ауызга салгандай суй ю м д ь Оны уй imi, б ал аб а к -Г шадагы достары да жаксы кередь Эйткенмен Э л ж тщ 6ip MiHi бар едь Ертемен орны- ] нан турмайды, ce6e6i уйкысын кимайды. Ж айлап ] оятсац, уйктай береда, ж улм аласач, жылайды, маза- I лагачды унатпайды. BipaK о л е те бауы рмал: экесш дё, шешесш де, 8 атасын да, апасын да жанындай суйетш. Дегенмен, I ол уипн уйкы бэршен де кымбат. Bip кун1 KeuiKiciH апасына: — Ертеч балабакка бармай-ак кояйыншы,— II деп ет 1нд1 ол. — Н еге?— д ед1 meuieci танданып. — ByriH сен меш ояткан кезде, сондай 6ip кызык || туе Kepin жаткам. Е ртеч туске деш н рак^ттанып уйк- [ тап, с ол TyciMfli сочына деш н Kepin шыгайыншы. — К,ызык туе к ергеш ч жаксы, 6ipaK экеч де, д е ж умы ска кетем1з гой. — Онда тустен кешн барайыншы. — Т устен кешн ceHi м м апарады? — Т уею узш ет е келш апарып тастасачшы. — Улгере алмаймын. — Онда эжем апарсын. — Э ж еч ауырып отыр, о л KiciHi м азалам ау керек.

— Онда атам апарсын. — Атак ертен ж ол журедь — К ап!— деп, санын сарт етк1зд 1 ол. — Кызык туске бола балабакка бармаганьщ дурыс емес. Эмина тэтей ceHi: «Т эр ти ги , е и ш м г е тшспейдк м езгш нде уйктайды»,— деп мадтайды. Бармасан, ренжидк акен де, атац да жаксы кермейда,— дед1 iu euie ci. — Балабактагы балалар да жаксы кермей ме? — Эрине. Кеш е езщ : «Сагыныш пен Куаныш, мен — уш еум 1з 6ip re ойнаймыз, кезектесш г у л ге су куямы з» демеп пе едщ. — Олар да ренжи ме? — Эрине, ренжидь — Ж арайды, онда барайын,— дед1 о л кел1сш. Будан кейш де Э лж талай-талай кызык тустер кердк А л memeci тацертец оятканда, кер1тп-созылып жатып алаты н эдетш койып, б 1рден атып туратын болды . Ce6e6i о л балабактагы достарына жеткенш е асыгатын. МЕЙ1Р1М Рауш ан балабактан кел1Ымен, ж у п р ш анасыньщ алдынан шыгатын. А л анасы оны коргенде куш бойгы шаршаганын умы ты п кететш. BipaK б у и н ж узш ен элдекандай киналыс i3i б ш н е д ь flap irep : «Ты ны с жолдарьща суык тиген, сэры май салып, ыстык сут iui, суыкка ш ы кпа»,— дептк ByriH апасы уйге арен ж етти Д ук енге Kipin, сут алуга да муршасы болмады. Апасы тушмен уйктай алмай жайсызданып, exi жамбасына кезек-кезек аунап шыкты. Т е к тацра ж уы к капа к е з 1 Ы ндк Т ан атысымен Рауш ан тыкырын бшд1рмей кшнд1 де, д укенге кеттк К ы с Tycin калган кез, дала салкын. С ут д ук енш щ 'алд ы нда он шакты адам тур. Раушан содын сураган жок. Есжке такау турган еш-уш

адамнан кейш орын алды да, тырп етпей тура бердь Сэлден кейш уш -терт жас ж и тг сут толы ыдыстар- ды iiuKe Kipri3fli. Б ул кезде кезек реттелш, адамдар кебейш калган. — Орнын кай ж ерде?— деп сурады одан басына кабат-кабат ш эл1 салган, б е л 1 бую рейген 6ip к ем т р . — Осы ж ерде,— дед1 ол. — Мына ападан кешн бе? — Бул шсщен сон менмш. Раушан ундемедь — Т ан бозы нан каршадай баланы сутке ж1бергеш Heci? Тонып калады, сутш Terin алады деп ойламай ма екен? — Жасын нешеде?— деп сурады екшнл кемтр. — Алтыда. — У йлер щ де сенен баска ешк1м ж ок па? — Ж о к ,— дед1 ол. — Ш еш ец кайда? — Ауырып калды. Экем Алм аты га окуга кеткен. Апама flapirep: «С у т iu i»,— депть — 1м... онда ала гой,— дед1 кезекте турган юсшер жаны ашып. О л c y rri 6ipiHiui болы п алды. Алы сы м ен тез-тез басып уйге карай ж урдь Анасы на колгабы с жасаганы- на куанып келе жаткан секицц. У й ге келсе, анасы уйктап жатыр екен. Рауш ан дереу уй -imiH ретке келт1- pin, ж уп р ш барып кудыктан су экелд 1, пеш тщ отын тамызып, с ут nicipfli. О л бугш балабакка бармады. Апасынын уйкысы канып, ажары Kipin оянды. У й iiui жып-ж ылы, тап- таза, ауасы да кер1мсал. Ш эу п м д е п шай кайнап тур. Мурнына буркы рап сут Hici к еледь Кдршадай кызы- ньщ б у л камкорлыгына анасы катты разы болды. «Б отам акылды, э к е а секивд MeftipiMfli. Айналайын, кш кентай колганаты м »,— деп iurreft е л ж 1редь Раушан терезе алдына койылган гулдерге де су куйып, есш -терезенщ шанын cypTin койган. — Сутке несше бардын?^- дед1 анасы. — Енд1 KiM барады? — Адасып кетем деп корыкпадын ба?

— Жок. Анасы жылы кишш, басына бокебайын орап сырт- ка шыкты. Е сж алды айнадай тап-таза. — К,арагым-ай, езщ е мунша куш кайдан бгг- кен?!— дед1 танданып. Рауш ан кез1 кул1мдеп, анасына еркелей карады. Бойы ж ещ лденш , к е ц ш к ет ер ш п калган uieiueci кызы усынган ыстык суттен урттап едк мандайынан шып-шып тер шыкты. Бупн ол жумыска бармады. EKeyi туске таман сут кож е ж асап iurri. К еш егщ ей емес, апасынын ж ет ел! бэсендеп, жайлы уйктады. Ертес1не апасы орнынан сергек турды . Т уры сы - мен, эдеттепдей пешке от жакты, шай койды, сосын кызын оятты. — Апа,— дед1 еркелей тш катып Раушан. — Ау, кулыным! — Д енсаулы гы н калай, жаксы ма? — Ж аксы, жаным, жаксы. EKeyi т1зе т у й к н р ш отырып шай iurri. Раушаннын мандайынан акырын шскеп едк ене бойын балкытып бара жаткандай эсер eTTi. К,ызын о л осы сэт т ш и е лж 1рей жаксы кердь EKeyi KHiHin eciK алдына шыкты да, 6ipi ж умыска, 6ipi балабакка карай бет алды. EKeyi де б у п н квцшд1 едк Раушан апасынын жазылганына куанса, апасы кызыньщ M eftipiMflkiriHe куанды. АЛА МЫСЫК, Элияны н атасынын уйш де уй хайуанаттары кеп. BipaK мысыктары ж ок едь Bip куш булар д ы н ауласы на 6ip кангыбас ала мысык пайда болды . «Ш вж елерд1 жеп кетедо>,— деп, атасы оны ж олаткысы келмедк «Ыдыс-аякты арамдайды»,— деп, эжеш де унатпады. Т ек Э лия гана ала мысыкты жаксы Kopfli. ! Атасына кемектесш, Элия тауыктарга жем бердк j Квптен 6epi орнынан козгалмай жататын курке тауык

ж умырткасын жарып, балапан шыгарды. BipaK жа- кындасан, айбат ш епп, кыт-кыттап манына ж олат- пады. А л а мысык та сумацдап, келгенш коймады. Балапандар тем1р тордын ш ш д е . К уи лк те, мысык та Kipe алмайды. E ciri бекггуль Жемд1 тордын устшен шашып бередь Суды ш ш е койган. Б1рде атасы мен э ж е а корил ауылга Kerri. Элия су куйгалы кус кораньщ аузы н аша бергенде, 6ip ш еже сыртка зы п етш шырып Kerri. С ол-ак екен, аулада журген э л п ала мысык ш еж еш бас салды да, зытып отырды. Ш уб ар тауык ж елкесш куж1рейтш, канатын комдап, какылдай умтылганмен, тем1р тордан шыга алмады. Э ли я корыкканынан шынгырып ж1- бердь — Не болды ?— деп ойнап журген балалар ж упре жегп. — А ла мысык— Балалар э л п мысыкты i3flen шапкылап жур. Осы кезде эж е а мен атасы келдь Оларды коргенде Элия боздап коя бердь — Не боп калды?— дед1 атасы мен э ж е а ж уректе- pi тас тебелер!н е шырып. — А л а мысык, ала мысык—— д е с и балалар. — Не кылды ала мысык? — Bip балапанды какшып Kerri. — Калайша, коранын eciriH жауып койып ед1м рой?! — Элия су берем деп eciKTi аша бергенде... — Балапаны бар болсы н, шошып кетш и, ауырып калмасан жарар едь Су экелсендерпл, су...— Элиянын буын-буыны калтырап, т у ла бойы flip-flip етедк Улан ж уирш барып, кудыктан муздай су экелдь Э ж е а оньщ бетш е су буркш, ушыктады. Элия аздан сон 03iHe-e3i к еле бастады. — С о л жексурынды неге сонша жаксы керд!м,— дед! ол, аузы буртия ренжш. EciHe алып efli, 0KiHiiui озеп н ортедь

АТК.А М1НГЕНДЕ Аскардын «Р »- г а т ш келмей-ак койды. Bipre ой- найтын езш дей б алалар м уд 1рмейдь К узд е 6api мектеп eciriH ашпак,. Олар: «М ек теп ке барамыз, о к и м ы з!»— деп, куаныштары койнына сыймай мэз. Аскар болса « Р » - г а т ш келм ейтш ш ойлап, 1штей мунайып ж ур. Апасына айтып едк мэн б ер м едь «Е р те ц ауы лга ата на барамыз, кекенмен 6ipre моншага барып, аппак боп кел»,— дедь Атасыньщ жайлауга кешш келгенше екьуш кун болыпты. Ж а й лау эл1 кекпечбек, шалгыны ж апы ры л- маган. Беткей-беткейде каптаган мал. М ал багып оралган Аскардын атасы ж ападан-жалгыз отырган немересше: «Оу, балам, езв д ей балалар асыр салып ойнап жатканда, сен неге ж алгыз томсарып отыр- сы н?»— дед1 танданып. — Мен олай сиякты сейлей алмаймын.— «Ы й »- Fa т ш м келмейдь — Сонда олар с е т ойнатпай ма? — Олай мазактайды,— деп мунайды Аскар. — Оган уайымдама, балам, 6ip амалын табармыз. K,a3ip мына атка Min де, балаларга бар. — Атка да мше алмаймын. — Мш, корыкпа! Аскарды н журег1 ту лгй бастады. Атасы эй-шайра карамай eni колтырынэн демеп, epfliH устш е кондыра салды. Аскар жан дэрмен ердщ касына жармасты. Атасы ат пзгш ш колына устата бердь Аскардын ж урег1 тас теб есш е шырып, каз1р ушып тусердей корыкты. Атасы : « Ш у ! » — деп efli, астындагы аты ж урш K erri. Аскарды н кез1 булдырап, колы калтырап, жаны мурныныц ушына келдь Торы ш олак токтар емес. — Т 1зпш нД1 тарта уста,— д ед 1 атасы дауыстап. Аскар сасканынан п зп щ ц кайта-кайта тарткылады. — «Д р р » де,— дед1 атасы сонадайдан. К,орыкканынан Аскар т ш н щ KeMicTiriH умытып, жан ушыра: «Д р -р »,— деп едк астындагы аты токтай 9

калды. Аскар катты журш кетпесш деп, ycTi-устше «др-р-др-р»-лады. — EHfli Kepi бур,— дед1 атасы. А т уйге карай тез бурылды. — Кемшр, той жаса, Аскарын атка мшдь «Р »-г а TUii келд1,— дед! атай, Kapi ж узж е нур жупрш . — Кэне, « Р » дени, балам ,— дед1 эжесь Аскар « Р » деудщ орнына: «Д р -р -р »,— дедк — Батыл бала бэрш женедц— дед} атасы, Аскарды аттан Tycipin жатып. МЕЙРАМГУЛ Мейрамгул ез!мшш болды. 0зге балаларды кеп жактырмады. Ж аксы кейлепн киш, эдем! ойыншык- тарын керсетш мактанды. Керсеткен! болмаса, eui6ip затын устатпады. К,айта олардын жаксы ойыншыгы болса, апасына «алып бер» деп шатак салды. Сондык- тан олармен 6ipre ойнай алмады. Айлар жылжып, кундер сыргып ете бердь М ейрам­ гул уштен тертке шыкты. Bip кун! апасы оны балабакка апарды. Онда балалар коп екен. О лар Мейрамгулд! кушак жая карсы алды. М унда балалар « с е й ш », «MeHiKi» дегенд! бш- мейт!н. М ейрамгулд!ц колында ойыншыгы бар едк Б1раз шуй!ркелескен сон, балалар ойыншыгын сурады. М ейрамгул бермедь BipaK мунда ойыншык жеткшнеп едь Балалар ез ойыншыктарымен ойнай бердь Мей­ рамгул оларга кызыга карап турды. Онан сон ойын- шыктарына кол салды. Балалар онын кикарлыгына карамай, тартып алды. в зш кайтып ойынга коспады. О л ж алгы з ж урдь Б1раздан сон терезе алдына кел!п отырды. Кеш ке уйге келген сон, апасына балабакты жамандады: «Ондагы балалар да керчн уйдеп балалар сиякты екен. Ойыншыктарын бермейд!, не ойнатпай- ды, бармаймын»,— дедь Сейтсе де, бармаска болмады. 10

Мейрамгул буи н де терезе алдында ж алгыз отыр- ды. Баска балалар 6ip-6ipiMeH ойнап, мэз. А л М ейрам ­ гул кецикдз. Балабакшада бала кеп. BipaK Мейрам- гулге cepiK жок. О л мунда е и ш м ге екпелей де алмады. Еркелдп мен кикарлыгын еш юм елемедь Мейрам- гулд щ iuii пысты. Е щ ц оган е зш щ ойыншыгымен ойнау да кызыксыз болды. TinTi оны ж ек кере бастады. Bip мезгшде бар бэле сенен дегендей, о л колындагы ойыншыгын жерге атып урды. вйткеш балалармен 6ipre ойнау ж алгы з отырганнан элдекайда кызык та кедивд едь вТ1Р1К ОК,У Ерк1н бес-алты лар шамасындагы ш е к е а торсы к- тай, eKi 6eTi кып-кызыл, к ездер 1 каракаттай суп - с у й к т д 1 бала. Э ж е а imiHeH: «Е , жасаган, осынымды мандайыма сыйгыза квр, аман б олса, кец пейивд адам боп, ел сешмш актайды»,— деп ш ую рлж кылатын. Э ж е а TinTi Е ркш ге ж узге дей ш санауды да уйретш койды. «М ек тепке барганда, жецш болады . К елер жылы мектепке барасыц. Э л п Аскар келгенде, эрш те уйретю зем »,— дейтш. Bip куш окудан Аскар да келдь — Еркшге spin танытып, окыгандарывды уйрет,— дед1 э ж е а оган. Аск ар Еркшге «Т а с керендер каласы » дейтш ертепш окып бер д ь Ертек Е ркш ге катты унап, оны Аскарга кайталап окытты. Еркш epTeriHi жаттап та алды. Э ж е а енд1 Еркшге хат уйрет дедь Аскар кеткенше ез1н1ч ж эне эж есш щ атын ж азуды уйретть Каникул б т п , Аскар окуына Kerri. Э ж е а Ерк1нге: « Х а т таныдыц ба, к арагы м ?»— деп efli, ipKuiMeft: «Таны ды м , MiHel»— деп, эж есш щ атын баттитып 6ip ак кагаздьщ б етш е ж азып бердь Э ж еа : «Ра с па екен, карагымньщ ж азганы ?»— деп керпп Гулгайшага керсетш едь «Рас, эж еа, балачы з кара танып капты. М ынау а з д щ атыцыз и

гой — А ги л а »,— дедь 8 ж е а куанып: «Бзсе, айттым гой, б ул ер жеткен сон ел-ж уртын суйсштер улкен азамат бо ла д ы »,— деп, Еркшш бауырына кысып еркелетть — Ертен-ак ecin жетыешц, кулыным, мыналар дегешн немене, тэшрь Сен ескенде дуниенщ бар окуын TyrececiH,— дед!. Еркш масаттанып калды. Э ж е а б ш п айтып отыр деп ойлады. Еркш: «Эж е, мен атымды да жазамын»,— деп, ше-ш ала 6ip пара к кагаздыч бетш толтырып «Е р к ш » деп, алдьщгы жазганынан да улкен гып бат- титып бердь Э ж еа оны Гулгайшага тагы керсетш едк «T in T i дурыс, баланы з шын зерек, зешнд1 адам б олады »,— дедь — К,алкам, бэсе, адам болады. Айналдым, козым, сур кеж еп м ! О, жасаган, осыныма тек OMip бере гор,— деп бет1н сипап, Гулгайшаныкшен кайтып келд1 де, EpKiHHiH мачдайынан суйдь Еркш тагы 6ip енер керсетш, мактангысы келдь — Эже, мен жазу былай турсын, оки да бшемш,— ДвДЬ — Не дейсщ, кулыным, кэне, дауыстап окышы! Еркш «м !н е» деп, Аскарга кайта-кайта окытып, жаттап алган epTericiH ж урналдан заулатып «о к и » женелдй Э ж еа куанганынан кезш е жас алып: «Рас, анада Аскаржан окып беретш ертегппц 03i, айнытпай окып отыр, жаным, бэсе, адам б о ла д ы !»— деп тур- ганда, Айтж ам ал эжей Kipin келдй — Аги ла EpKiHfli кдартш: «Басы нан кайта окышы, жаным, мына Айтж ам ал апач е е п с ш »,— дедь Еркш басынан кайта окыды. Айтж ам ал Еркшге тач калып отыр. — Б у л балач кш-юшкентай боп окуды кашан уйренш жур?! — К,алкам зерек, энеугуш Аскаржан каникулга келгенде уйренш алыпты. — Онда шын-ак зерек екен! Айтжамал ушне келсе, екшнпде окып журген HeMepeci Батырбек штабы н еж елеп отыр екен. — Елд1н мектепке бармаган карашадай баласы 12 L.

ш т а т ы зудыратып окып отыр, сен эл1 де ежйстейсщ де отырасьщ,— деп кейда оган. Ерк1н б у л кезде ж урналдагы « Т а с керевдер ка- ласы н» накышына к е л п р т , эшмен «окиты н» болды. Bip кун1 Агиланпсше Ай тж ам ал келд ь К,олында штабы бар. — Э л ri Б ейсегул 1леге KeTin едк кур отырып зерйспм. М ына 6ip штапты Батырбек штапханадан экелш тк 0 3i Ершндей оки алмайды, шай iinin отырып, балача окытайык,— дедь Оган Арила: «0бден бола- ды »,— деп, дастарканын жайып, Ершщц айтып кел- генше iim eft куанып калды. К урен шайды iniin, мандайлары терши бастаган- да, А ги л а Ершнге Kepiuuiepi экелген штапты устатып: — М ына кггапты окы !— дедь Ерк1н ундемей штапка т е а л г е н куш отырып калды. Агила: «Айтжамалдан уялып отырмысьщ?»— деп едк Айтжамал: «Анада менщ коз1мше-ак заулатып едщ рой? »—-д ед ь - Ершн э л 1 отыр. 0 жесй — Б ол, окы! Саган Ай тж ам ал эж ен эдеш кеп отыр,— деп, Еркшге жакындай тусть Ершнде ун жок- 0 ж е а бетш е карап efli, Ерш нш ч унжыррасы Tycin, ек1 6eTi оттай кызарып KeTinTi. — Ауырып калгансыч ба? Не болды, тип байланып калган адамдай муны сы Heci, ей?— деп, э ж е а кыс- пактай берген сон, Ершн жыларманра келдь 0 ж е а Еркш нщ муны сына таныркап та, А й тж ам алдан кысы- лып та отыр. T im i болмаган сон:— Саган не болды, ей, неге окымайсьщ? Б ол, катты-катты окы !— деп ашуланды. Ершнд1 Айтж ам ал аяп: — Мейлк окымаса, зорлама,— деп едь — Окымай буран не бопты, окиды, эдеш келген сон. Айт, неге окымай оты рсы н?— дед1 кадалып эжеск Ершн эрен отыр efli, ж ылап жНзердй — Мен оки бишеймш. — Неге? Ана штабыцды окисыц Foft. 13

— Оны Аскарга окытып, жаттап алтам. — Не дейд!?!— деп, э ж е а ыршып тусть Еркш кемсевдеп шынын айтты: — Онда eTipiK окь(п ед1м, енд! eTipiK окымаймын!.. АЦСАУ BipiHiiii кыркуйекке тврт-бес кун калганда апасы Ермект1 балабактан алып, мектепке эз1рлей бас- тады. Ермек: «М ектепке бармаймы н»,— деп, кирылык салды. Ж ылады, буртиды, 6ipaK оныц ешкандай KOMeri болмады. — Енд1 мектепте окисын, бйнм аласын,— деп кызыктырды апасы. Ермек бо лса балабактагы достарын еске алды. EpTerire кумар Сара, 6ip устелден тамактанатын Рымкеш, энеб1р тулы м шашы желб1реп, ж упрш ж уретж Эмина, кунде уйге 6ipre кайтатын жалпак бас BepiK, тэрбиепп А лм а тэтей — бэрьбэрш кез алдынан етюздь 8cip ece BepiKTi кия алмады. BepiK — Ермектщ жакын досы. 03i тапкыр-ак. EKeyi 6ip топта ойнайтын. Bip-6ipiHeH 6ip ел1 калмайтын. Онын устше BepiK ж елдей ж уйрж едь К унде ойындары канбай тарасып, табысканша асыгатын. Ендк MiHe, сол достарынан айрылып, к е ц ш кулазы п отыр. Арада уш-тврт кун еткен сон, апасы EpMeKTi мектепке экелдк М ектеп — eKi кабатты, зэул!м уй. Imi кен, жарык, таза екен. BipaK внкей бейтаныс балалар. Ермек алдынгы партага жайгасты. Касына танкы танау, буйра шаш, кара кызды отыргызды. Ермек одан уркектеп, партанын шетше жылыстай бердь К ласс iiuiH 6ip шолып e rri де, балабактары достарын ойлап, кайта мунайды. Устаздары Сабира апай: — Сен тым шеттеп отырсын рой, жылжынкырап, жакындай туе,— дед1 Ермекке. Ермек шшкене рана ж ылж ып отырды. М угалим а: «Ендн-i орындарын — осы. К унде осылай 6ipre отырасывдар. Парталас 14

достар тэту б о л у к ер ек »,— дед!. BipaK оныц em6ipi Ермектщ к,¥лагы на ю рм едь К ласта отырганы болм а - са, ойы б ала бакта болды . К е ц ш тынышталмай, ту ла бойын 6ip ту р л 1 к ен гл а зд ж басты. Bip сабак оган 6ip ж ылдай K epiwii. «Тез1рек сабак бггсе ек е н »,— деп тшедк Ертедшде мектепке келмей, балабакка баратын амал 1зд ед ь О л уппн апасына айтар мыкты сы лтау керек. М е к т е г т не мугал1мд1 ж амандау керек пе? Жамандайын десе, не мш тагарын бшмедь Акыры, бар ойлап тапканы кашып кету болды. — Апа, мен мектепке енд1 03iM д е бара аламын, ci3 уйде отыра бер о д з,— д ед1 о л апасына танертец. Апасы онын б у л сезш е куанып калды. — Бара Foft, айналайын. MiHe, акылды бала сейтед1,— деп, аркасынан какты. Ермек уйден шырысымен, артына 6ip карап алып, б 1рден балабакка тартты. Ж у р е п алы п-уш ы п, куанып-ак келш е д ь BipaK ауладан достарыньщ 6ipfle-6ipiH кездест1ре алмады. Ещц ол кен дэл1зден ж уп р ш eTin, езш е таныс есж ке ж етть К еп алавдамай, eciKTi ж ул к и ашып, б елм еге ентелей Kipin келдй М эссаган! Б елм ед е баска балалар отыр. Тэрбиенп тэтей де баска. — О не, балакай, к1мге к елд щ ?— дед1 о л Ермекке жылы ж узбен. Ермек саусагын т к те л еп , унс1з тур. Сэлден кейш Алм а тэтейш сурады. — . Ж у р е рой, о л мына б елм е д е,— деп, бейтаныс тэтей Ермект1 Kepuii бел м е ге е р т т к ел д ь А л м а тэтей Ермектщ бетшен суйш: —• К ел , ж огары шык,— д ед ь Ермек адтарылып турды да, достарын сурады. — О лар мектепте, окуда,— дед1 А л м а тэтей.— А л сен ше? Сен мектепке бармадьщ ба? Ермек ундемедк «Е, олар да мен сиякты мектепке кеткен екен рой. Баска м ектепте окып ж у р -а у »,— деп ойлады. — MiHe, мен енд1 мына балаларды тэрбиелеймш . Булар да ескен сон, сендер сиякты мектепке баратын болады,— дед1 А л м а тэтей, б елм ед е ойнап ж урген 15

кш-кш кентай балдыргандарды керсетш. Содан кейш Ермектщ мунда неге келгенш тусшгендей, мад- дайынан сипап: — К елгенщ е ракмет, Ермекжан. Осылай, 6i3fli умытпай к е л т ж ур. BipaK окудан калмай, сабактан сод, бос уакытта кел,— дед1 де, колынан ж етеледь— Ж ур, мен ceHi шыгарып салайын. Eiceyi аулага шыкса... мше, кызык: кул1мареп апасы тур. Оны керген бойда Ермек дауыстап ж1бердк — Апатай! М ен мунда байкамай к е л т калдым. Евдд мектепке барамын. 03iM-aK барамын. — Бара Foft, бар. М ен д е мунда жай эншешн... А лм а тэтеде ж олы гайы н д ел к е л т ед1м. Ермек мектепке карай ж у п р е ж ен елдь Енд1 ол мектепт1 сагынган сиякты, алацдамай, жалтактамай батыл к еле жатты. С элден сод артына бурылы п карап едд апасы мен А лм а тэтей буган кол б улгап тур екен. ТАСЫМАЛ Сабак басталгалы уш -терт ай болтан. Б ул кезде Ернар ептеп жаза алатын. Оган уй iiui де, 03i де мэз. Оныд ж азуы эдем1 болатын. Э ж е а мен апасына жаз- гандарын керсетш: — Ж а зуы м кандай, кешегщ ен жаксы м а?— деп сурады. — Ж аксы, кулыным, ж аксы,— дест1 олар. Оныд к ед ш к етер ш п калды. К еш болы п, шам ж агы лган кез едь Эршм е з ша- руасымен айналысып жаткан. Ернар сабагын окып, ж азу жазып отырган. Э лден уакытта: — Енд1 к айгп м ?— деп, санын сарт етю зд ь Э ж еа шошып калды. — Не б о лд ы ?— дед1 жанына ж етш келш. — Сыймайды,— дед1 Ернар. — К 1табыд семкеде сыймай жатыр ма?— дед1 эжеа.

— Ж о... ок,— дед! ол даусын эндете созып. — Енд1 не сыймай жаткан? — Мектеп... — Не дейд1?— дед1 э ж е а ан-тан боп. К,ой, баска 51рдемемен шатастырып отырган шыгарсын? «М е к - гебЬ> Heci? — Ж 0...0...0К,— дед! Ернар, даусы н одан opi созып. — Уктырып айтсадшы, не болды ,— деп, апасы да келдь Ернар дэптердеп жазуын керсетп. — И э, оган не б о лд ы ?— дед1 апасы. — Осы сыймай жаткан. — 8 ке-ау, сыймаганы Heci? Ондай да б о ла ма екен?— деп танданды эж еа. — М ына сез...— дед1 ол, э ж е а мен апасына элш - песшдеп «мектеп» деген сезд1 кер сетт.— Дэптерге сыймай жатыр. — Эй, анкауым-ай, сыймаса, тасымалдамайсын ба? — К,айтш?! — MiHe, бы лай « М е к » д еп ж азы псьщ гой, ещц одан кешн мына жерге сызыкша койып, к ел е а жолга «теп» деп жаз. Ернардьщ eciHe енд! ту ст ь М угал!м 1 д е айткан болатын.— Е, тэшр!м-ай, «сыймайды», «сыймайды» дегенге не боп калды екен десем ,— деп к ул1м а р е й жымиды эж еа. Ернар унс1з ойланы п отыр. Н еге екенш 63i де биш ейдк эйтеу1р, тасы малды тагы умы ты п калатын секшдк Элден сод ол: «Апа, онан да барлык свз сыятын улкен дэптер сатып эпер п п »,— дед!. У й iuii оган ду к ул д ь А л апасы оныд жанына отырып, тасымалдьщ калай жасалатынын тагы да TyciHflipin айтып бердь — Енд! б !л д 1м, енд1 умы тпаймын!— деп, куана айгайлап ж1берд! Ернар. Содан кешн: «М ек-теп! А-па! Э -к е!»— деп, свздерд! буынга бвл!п, тавдайын так- так етюздк

ЖАРАЙСЫН, НУРЛАН! Апасы жаздын аягында Турланга мтап-дэптер, кагаз-калам, семке, су жада костюм алып бердк Оны керген Нурлан: «М ен де окимын!»— дедь Уй ш ш щ : « Э л 1 жассыд, eHfli 6ip ж ылдан кейш окисы д»,— деге- н1не к улак салмады. Т урлан н ы д ютабына таласып болмаган сод, апасы оган да кагаз-карындаш, кггап эпердь EKeyi де оку жылын асыга кути... Bipmrni кыркуйек куш апасы Турланды мектепке апарды. Нурлан да 6ip re барды. М ектеп мерекедегщей эсем безещдрипптк К,олына гул iuoFbiH устаган, мойнына алкы зы л галстук, омы- рауларына ж улды зш а таккан б у л д 1рнпндер де келдк Э лден сод окушылар сапка турды. BipiHmi класка келгендер белек и зищ ь Нурлан да кастарында тур. Турлан оны: «Апада бар!»— деп, итерш кояды. Мектеп директоры ортага шыгып, окушыларды ж ада оку ж ылымен куттыктады. Т урландарга кул1м- дей тусш: «Кддамдарыд кутты болсын, жаксы окыд- дар!»— дедь Б ул кезде Нурлан езш щ мектеп жасына толмаганын м улд ем умытып кеткен едо. Директордыд сез1н уйып тыддады. BipaK оны класка шрпзбедк «К е л е а жылы кел»,— дедь Нурлан жылап-жылап уйше кайтты. К е ц ш тыншымады, к ез алдына мектеп- т е п балалар к елд ь «Мугал1м не уйретш жатыр екен» деп ойлады. Турланныд мектептен келуш асыга кутть К,айта-кайта какпа алдына шыгып, ж ол карады. Турлан келгесш одан аузы буртиып: — Не окыдыддар?— деп сурады. Турлан: — Апай кггап окып 6epfli, онга дейш санадык, « А » эрпш жаздык,— дед! ол. Нурлан агасыныд жазгандарын кергенше асыкты. Т урланны д жазуына кызыга карап турды да, э д е м т е п Kemipe бастады. Т ур л а н оган каламды калай устауды, « А » эршн калай жазуды ершбей уйретть О л сенб1 KyHi Турланм ен 6ipre мектепке барды, класка Kipfli, парталарга отырып кердй К ластага

балаларга кызыга карап: «М е н д е осы лардай партага отырсам, окы сам»,— деп ойлады. Нурлаиды б у л клас- тын балалары тугел бш етж api жаксы керетш. Орта- ларына алы п 6ip re ойнады. О л уйге Т ур ла н м ен 6ip- ге кайтты. Турлан — алда, ол — артта. Турланньщ сем кесш колы на устады. Баска кундер1 ылги алды нан шыгады. Не окыга- нын бш генш е асы гады. У й ге к ел1с 1мен класта ж аз- гандарын дэптерше Keinipiri электенедк Т у р л а н сабак окуга отырганда, б у л да ус те л д щ 6ip басына ж ай- гасады. О л окыганда, б у л да окиды. Т урлан сиякты бунын да к у н д е л т бар. Т урланга мугал1м бага койса, буган апасы бага кояды. Уй тапсырмасын eKeyi 6ipre орындайды. Нурлан ecipece есепке жуйрж. Керек десен, Турланнан бурын шыгарады. «Айналайын, акылдым»,— деп, апасы оныц мандайынан сипайды. Экеск «Б олаш ак математик»,— деп мактайды. К,ыс етш, кектем к елд ь Bip куш о л Т урла н га epin, мектепке барды. К,оцырау согы лы сы м ен балалар кластарына Kipin, орындарына отырды. Н ур лан сыртта калды. EciK ж арты лай ашык, Н урлан бэрш керш тур. Есеп сабагы е д ь Мугал1м алды м ен уй тапсы рма­ сын тексердь Онан сон класта шыгаруга есеп бердь Тактага тулы м шашы желб1реген юшкентай кыз шыкты. О л есептщ шартын эдемш еп ж азганмен, ары карай не icTey керек екенш бьлмей, б еге л ш калды. Онан кейш шыккан домалак караньщ да 6epeKeci кетш, басы салбырай бердь — Кене, KiM шыгарады?— деп, апай класка барлай кез ж упрттй Ешюмде ун жок. — М ен шыгарамын!— дед1 осы кезде Н урлан еспстен басы н кылтитып. Б алалар оган ж алт карады. Нурланды Ш эм ш ия апай бы етш . «Б улар д ы н миы жетпеген eceirri сен калай шыгарасьщ?»— дегендей ез1мше окып ж урм ш ,— 6ip ту р л1 таныркай карады. — М ен 6ipiHiui класты дед1 о л !ркишей. — Рас па?— Апай Т урла н га карады. — Иэ, кунде меш мен 6ipre сабак дайындайды,— дед1 ол. 19

— Кэне, онда керелж. а* Нурлан класка xipfli де, такта нын алдына барып, «о ecenTi шыгара бастады. Балалардын K03i Нурланда.! ад Апай да кадалып калыпты. О л муд1рер емес. Абыржу- сасу жок. 6зше-ез1 сеш мдь EcenTi шыгарып болып, Ш эмшия апайга мойнын бурды. — Жарайсын, Нурлан! К узд е сеш 6ipiHuii класка кабылдаймыз,— д ед 1 апай оны аркасынан кагып. Нурлан куанып, балаларга кул1мдей карады. BipaK олар буны н кул1мдеген жанарынан кездерш тайдыра бердь EcenTi шыгара алмагандарына уялды. Э31Л Эзшхан мектеп eciriH ашса да, мэйкесш б1рде оч, 6ipfle Tepic киетш. Э ж еы ылги: «О н ки»,— деп ескертедь Эзшхан оган мэн бермейдь — Tep ic багып кетесщ, он ки,— дед! 6ip куш э ж е а даусын катайтып. — Tepic баккан деген не?— дед! ол тусшбей. — Ж ольщ болмайды. — Ж олы болмаганы калай? — Мысалы, б1реумен теб елесш каласын немесе cypiHin кулап каласын, не сабактан екипк аласын. — TyciHfliM ,— дед! Э зш хан эж есш кушактап. — О, акылыннан айналайын, тусшсец, мэйкенд! он ки,— деп э ж е а мандайынан ш скедь О л кундепдей таза кшнш, ертен гш гш iiuiciMeH окуына кетт1. Эзш хан сабак 6iTin, кайтып келе жатыр efli, бурыш тагы кок дарбазалы уйден шынжырын суйреткен сабалак ж унд1 сэры ала кушж шыга келдь Эзш хан тура кашты. К уш ж шэушдеп куып бердь Эзш хан айналыстагы арыктан аттай 6epin, кулап ту ст ь CeMKeci колынан ушып Kerri. К1табы актары- лып, шашылып калды. Он аягынын уршыгы каксап кетт1. Алды нан 6ip бейтаныс апай кездесш, орнынан тургазды . Ю табын жинасып, ycTiH какты. Эзшхан уйге унжыргасы Tycin, бода-бода болы п келдь 20

— Не б о лд ы ?— дед1 эж есь — Ж олы м болмады. — Ж о л ы болм аганы Heci, 6ipey ¥РДЫ ма? — Ж о к ,— деп, Э зш хан болтан жайды айтты. — К,ап, карацк,алгырдыц Kymiri-ай! Негып бос фйды екен? Бэле содан болды десецшИ— дед1 э ж е а iieiuiHflipin жатыр. — Ж ок , одан емес, мэйкенад Tepic киш, содан >олды,— д ед 1 о л куакыланып. Э ж е а е з с е з ш еске 1лып, ж ымиып койды. Э зш ханга ренж1медк К,айта: «Кдрагы м зер ек болад ы ек е н »,— дед1 ш т ей куанып. МАРАТТЬЩ ЖАУАБЫ М арат сурет салуды ж аксы керет!н. Б1рде о л тамак ипетш устел басына жайгасып алып, мысык пен тыш- канныц cypeTiH салы п оты р едь Ап асы ic TireTiH маши- насын алы п келш: — М ен мунда кш м TireM, ана Анарды н устелш е бар,— деп туррызып ж 1бердк Анардын касына барып едь «М ен ез!м сабак жа- зам»,— деп ол отыргызбады. М арат енд1 диван устш е жайрасты. Анарды н 6ip- неше штаптарын каттап койды да, устше кагазын жайып, с у р е ^ н сала бердь Осы кезде даладан агасы келд1 де, сырт кшмш шешш: — Маратжан, сен суретпуц баска жерге барып салшы, мен кш кен е дем алайын,— деп, диваннан куды. Акыры, М ар ат бос турран орындыктын 6ipiHe пзерлеп отыра Kerri де, е з ж умы сы н жалгастырды. Сурет1н салы п б о лга н сон, апасына к ер сетть К,аРаз бетшде кашып ж урген тышкан i3i сайрап жатыр. Ол апасынын устелш ен Анардын касына, одан ди- ванга кашып отырып орындыктын астына келш ты- РЫЛЫПТЫ. — Ж аным-ау, мына кашып жургенщ тышкан ба?— дед1 шешесь 21

— Ол кашып журген мен рой,— дед1 Марат. Оган уй-iuii тугел кулдк Агасы да кулш: — Сен неге кашасын?— дедь — Мысыдтар куган соц,— деп, М арат салган суретш керсетть— Мен — мына кашып-кашып ж ур ­ ген тышкан. А л сендер — ана куып журген мысык,- сывдар,— дед! кулэнып. ЖАЗА Оду жакындаганда эжееч Белкожаны аудан орта- лырындэры улкен баласыньщ уйше экелдь «Кдладан окып, енер-бш м уйренсш, каланын ташмш алсын деп экелд1м, 03i тентектеу н ем е»,— деп келпи Ай гулге тапсырды да, 6ip конып кайтып кетть Белкожаны А й г у л алгашкы кундер1 мектепке e3i апарып журдь Тертшни куш Б елкож а ж алгы з Kerri. Кдлара келгел1 уш ндеп те н т е к т т н штей алмай эбден iiui пыскан о л ез1н езгеш е еркш сезш дь Ауы лда болса, е н д И талай баланы жылатып, эжесш щ бауырына тыгылар едь Э ж е « болса: «М енщ Белкожама тшсетш сендер- дщ балаларьщ»,— деп, ездерш кшэлай ж енелер едь MiHe, 6yriH о л оцаша келедк К еш еден жудырык- тай eKi тас алып, 6ip-6ipiHe сорып шакылдатып келе жатыр ед1, алдынан шшкентай сепкш бет сэры бала шыга келдь Белкож а колындагы тасын ж 1берт келш калып еда. Э л п аягын устап, бакырып ж 1берд1. Белко­ жа nepin ушып, кеш е айналып кетть О л кецип кекке ерлеп мектебш е бара жатыр едк анада А й гулд щ кезш ш е жудырырын керсеткен кара бала кетш бара жатыр екен. Оган тас атып едк тимедк 03i 6ip кайсар неме екен, кайырылып келш устаса кетт1. BipaK тебелесе алмады. Bip Kici екеуш ем жакка куып ж 1бердь О л тары 6ipeyfli урып кашсам деп келедк М ектепке таяй бергенде 6ip кара д омалак баланы аула ш ш е н кез1 шалып калды. Тасты н 6ipeyiH ж1берш едк кампайган карнына тиш, anri enipen коя бердк Б елкож а ж упрген бойы мектепке Kipin кетть 22

Сабак 6iTin, Б елкож а к еш к к ш уйге кайтты. Мектептен шыккан сон, сем кесш жотасына тацып, жерден тас алып: «М анагы ларды ц 6ipey-Mipeyi кез- десе калса...»— деп дайындалып келе жатты. О л мана­ та e 3i уратын карны кампиган баланы н yfti ж агана карап едй ешк1м к ерш бейдь Суйтсе де, колындагы тасын шакылдатып-шак,ылдатып койды. Д эл осы кезде оныц кайтар жолын тосып турган уш-тврт бала агаштын тасасынан шыга келш, дурсе коя бердь Белкожа тура кашты. Балалар куып кеп бердь Тырагайлатып, «та с атканньщ кекес1 б ы ла й » дегендей, тасты жацбырша жаудырды. Элден уакытта артына карап ед1, кутаншылар калган екен. « У Ь » деп демш алып, терш суртш келе жатыр едо, буры лы стан тагы 6ip топ б ала шыга келдь 1шшде а л л оз1мен устасаты н кайсар бар. О лар лап бердь Белкож а тура кашты. Олар букш кошен! дур- кшдетш айгай-сурен салып, «ур ал ап » турып куды. Белкожанын OKneci eiuin, аягынан э л кетш, жан- жагына алактап шырылдап келедй BipaK балалар аясын ба, 6ipeyi куып жетш, ж елкеден койып кеттн Екшнп 6ipey кулак-ш екеден сарт е ты зд ь Белкож а жылап ж!бердк Кугынш ы балалар енд1 жарар дегендей кейш кайтты. BipaK аяк астынан Белкож а ж эне 6ip кугыншыга тап болды . О л мана аягын аксатып, кан-каксатып кеткен шшкене сарынын тобы екен. Олар он бушрден THicin, уй1не экеп тыкты. Белкож анын урейл1 ж уз! куп-ку болы п ш к е Kipin Kerri. Б алалар кикулап какпа алдына келдь — Не болды?— деп сыртка шыккан Айгулге кугыншылар аягын танып аксавдап журген элжуаз баланы KepceTin: — Мше, кердвдз бе? Мана тусте е ск алдында ойнап журсе, таспен урып, аягын сындыра жаздапты. Онан сон 613 де кудык,— дедь Бул кезде Белкож а ес жиып: «Б элем , енд1 сендерге А йгул корсетер KepeciHi»,— деп, куаттанып турган. А й гул Белкож ага карап каткыл унмен: — Урганьщ рас па?— дедь 23

Белкож а у идей алмай кумглжш калды. Эж ес буйтпеупн едь О л ондай артынан куып келген балалар- дьщ жазасын беретш. А л А йгул болса, езш е: «У рганы н рас па, айт к,а- 3ip !»— деп т е н т тур. Буны кутпеген Б елкож а не дерш бшмей, жабыркап калды. Айгул балаларга: «Ж арай- ды, мунымен ез!м сейлесейш, бара б ер 1ндер»,— дед!. Балалар кайтып Kerri. Олар кеткен сон Айгул: « б з щ неге THiceciH, eHflirapi THicceH, менен жаксылык кутпе!»— дед! тусш суытып. Белкож а тебеден ур- гандай турып калды. Балалардьщ Typi анау, Айгулд щ Typi мынау. «Кдйран, эж ем -ай!..»— Дед1 ол. ЭДЕТ Зангардьщ 6ip жаман эдет1 — мектептен кел1с1мен акай жок, токай жок, устелде не турса да 6ip асап ж!бер1п, кшмш содан кейш шешед1. Аузы н компан- датып ж ур1п, к ундел1г1ндеп багаларын эжесш е кор- сетед1. Онан сон барып колын сабындап жуып, дастар- ' Канга отырады. «MiHe, енд! нагыз окушы болдын. М уньщ дурыс. j К ел е салып тамакка кол салганычды кой »,— деп, ! эжес! кунде ескертед!. BipaK eKiHmi класка квшсе де, ! ол осы 6ip эдеттен арыла алмай-ак койды. К ундеп кылыгы осы. У ст ел уст1нде жейтш ештеме болмаса, кутыдагы сэры майдан асайды. Б уп н д е о л эдеттегщ ей келе сала кил1г!п едь BipaK, неге екен!н, барлы к ыдыстар салдырап босап калыпты. Онайда жарты кесе сэры май гана тур. Ол ыза боп кетт1. Эж есш е ширыгып эли д ен асап кеп калып efli, аузы -мурнын дуылдатып ала ж енелд!. О л — iHiciHiH аузына шыккан жарага жаккалы экелген сэры май тустес дэр! ед1. Зангардын ж ур е п лоблы п , кусып ж!берд1. EKi кезш ен жас ыршып к етп . К,акалып- шашалып жатканда, эж ес! ук1дей ушып жетсе, дэр! тандайына жабысып калыпты. Б!разы тамагынан orin 24

те кетсе керек. Э ж есш щ eci шыгып, жай таппай, 6ipece Зацгардьщ аузы н шайып, 6ipece орамалмен т ш н сур- Tin эбшер. Ж аман эдет жарга жыкпай койсын ба, ертесше- ак Зацгардьщ аузы на каптап уш ы к шыкты. Басы зещп, ж уреп айнып, ш екеа солкылдап мектепке де бара алмады. EKi кез1 жасаурап, аска да тэбет! шап- пады. Э ж е а басын орамалм ен тас кып танып бердь Ж астыгын бшктеп, астын калывдады. «Сусы н ini- uii»,— деп, 6ipece компот, 6ipece алм ур ттьщ шырынын бердь Ол осы сэт эжесш ете жаксы кердь Аздан сон ш екесш щ солкылдараны басылып, с эл тыншыды. Жаны жай тауып, ceprin калды. — ¥ ш ы к неге шыгады?— деп сурады онан сон- — Ж ам ан эдеттен шыгады,— дед1 э ж есь Зачгар ойланып калды. БАЛА БАРБАН Мамыр айыньщ сонры кундерь К ек кетерш п, бау-бакша ж асыл кшемдей жайнап турган. Акан мен Ж акан каникулга шырысымен, ауылга, аталарына тартты. Алм абек атай болса — аты шулы багбан. Кел-дариядай бакша iuii б у л к езде кекпенбек болы п Kerepin, кунбагарлар бас алып, саргая бастаган. Акан мен Жаканды ете-мете кызыктырган осы кунбагарлар болды. Сап-сары басы деп-децгелек болы п ертемен шырыска, KemKiciH батыска карап, бакша ш ш д е кал- каяды да турады . Оран катты кызыккан балалар: — Ата, муны калай ecipefli?— деп сурады. — М уны ма, муны... алды мен жерд1 сурарып, онан сон жыртып, дэн себедь Ылралды майда топыракта олар ж етьсеп з куннен сон енш шыгады. Онан сон тубш копсытып, арамшептерден арылтады. Муны да жас баладай баптап, мэпелеп ecipy кажет. Уакы- тында сурарып оты ру керек. — Ата, онда буларды енд1 6i3 KyTin ecipem K,— дед! eKeyi. 25

— О, бэрекелдИ BipaK барлыгын куте алмассыц- дар, ете кеп кой. Анау ж угерщ щ ш ш д е азгантай кунбагар бар, соны берейш ,— дед1 карт. — Мен алам, мен алам! — Ата, маган берщ1з, мен жаксы ecipeM!— деп, eKi бала таласа кетть — Таласпандар, eKeyi eki ж ерде белек. Он бес куннен кейш кандай багбан екендер1нд1 е з1м келш керемш. Балалар б у л усыныска куанып Kerri. С ол куннен бастап олар еам д й сп ез беттершше куте бастады. Тубш копсытып, арамшептен арылтып, колдан суга- рып журдй Бар мэселе осы сугаруда болды. Акан суын шункырды толтырып, кунбагардын тубш е куйды. Ж акан болса суды кунбагардьщ саргайып ecin турган децгелек басына куйып журдь Аканньщ кунбагары кун санап есе бердь Жакан куткен кунбагар куннен-кунге курап, сабагы иш п, басы салбырай тусть Жакан оган тусшбей: «Басыныц салбырауы — суды ш емш пен куйганнан болар, кол- мен шашайын»,— деп, суды колымен де буркш кердь OcTin ж ургенде, уэдел1 кун толып, Алм абек атай eKeyiHiH кунбагарын кергел1 келд>. Алды м ен Жаканды ертш, Аканта барды. Кунбатары жайкалып тур. Дэн ала бастапты. — Жарайсыц, б алам !— деп, батбан атай Аканньщ аркасынан какты. Сосын:— Ж ур, енд1 Жаканньщ кунбагарын керелж ,— дед!. С ол-ак екен, Жаканньщ куты каша бастады. Акан болса, Ж аканньщ кунбата­ ры, мумкш, менжшен де жаксы бола р деп кобалжыды. Сейтсе, текке к а у т т е н т т ь ¥ят-ай! Жакан куткен кунбагар мулдем курап бтгуге айналыпты. Алмабек атай бутан тан калды. — Суармапсын рой, балам ,— дед1 ол. — Неге? Кунде су куйып турдым,— Жакан ан-тан. — Балам-ау, судыц табы да ж ок кой мунда, оны Кайда куйып жургенсщ ? — Мына... басына... шем1шпен шаштым. 26

— Эй, ан га р т багбаным-ай, басынан ecyini м е efli е а м д ж ! Тамы ры тубш де болм а й ма? Жакан уялып калды. — Ал, Адан, сен айтшы, еш м д к н сугаруды кайдан уйрендщ? — Мугал1м: «0 а м д 1 к тамырынан еседЬ>,— деп айткан. 0 а м д 1ктерд1 куту туралы табигаттану кггабын- да да жазылган. — Бэрекелдк окыганывды icxe асырды деген осы онда. А л, Жакан, сен табигаттану пэнш окымадын ба? Бшмесец, неге сурамайсьщ ?— дед1 А лм а бек атай. Ж акан ез1н1н кшэсын мойындап, л э м дем ей уншз жерге карады... МАК.ТАНШАК, ТЕЦ13Ш1 К,ыс ортасы болаты н. М элЬске агасы дукеннен тещзпн у л п с т е н т т л г е н костюм экелдк Костюм бойына куйып койгандай, шап-шак. Ол костюмш Knin алып, куанышы койнына сыймай, уй ш ш д е ары- 6epi шапкылады. Онан соц улк ен шар айнаньщ алдына барып, о лай -б улай буры лы п карады. К,араган сайын масаттанып, жымиып койды. Енд1 б1рде айна алдына барып езш е-езк «С м ирно!»— деп, команда берш, как- кан казыктай каздиып тура калды. — Апа, мше, тещзип болды м!— деп, бас кшмш ж елкесш е карай ысырып койды да, е з 1 тец 1з болы п буырканып, п ар оход болы п гуршдедк Bip оцга, 6ip солга жузгендей, тагы да ж уире женелдк — Балам-ау, кой ендк тамагывды iiu,— дед1 апа- сы. Оны М элж еспм едь Ауызгы белм еде «ж у зш ж у- pin», басына 6ip ой сап ете ту ст ь Керцй уйдщ баласы Кдбышка кшмш керсетш, мактанбакшы болды. Тездеп басып, К,абыштардыц уйш щ алдына келдк BipaK eciK алдында еш ю м керш бедк «Д а л а га 6ip шыгар, оган дейш ж узе турайын» деп, енд1 музжаргыш кемемен ж узш келе жаткандай, кар кеш ш ойнады. Д ун и еде- п н щ бзрш умыткан, е з 1м ен-езь 27

Уй inn оны ауыз уйде ж ур деп, шайларын асыкпай >ше бердь К,абыш болса, ушнен шыклады. А л М элж тещ зпп боп «ж у з е » бердк Bip уакы^та ауладагы ак,к,а- ланыц алдына келш , колын шекесше койды да, аягына сарт етк1з1п:— Ж о лд ас командир, тещ зпп М элж са- пардан оралды !— деп, рапорт 6epin жатыр ед1, кенет оныц кулагы дыз ете туст1. О л дереу ушне карай жупрдь — М элж , токташы. Андагыны ю м эперд1?— деп, eciK алдына шыккан Кдбышка мойнын бурура да муршасы келмедь Бет-аузы кып-кызыл боп уйге Kipin келдь У й iuii тацыркап калды. М элж тщ кулагы ycin кетштк САБЫРСЫЗ Манасбай ушшпп класка кешсе де сабырсыз, алды­ на тамак келгенш е тагат таппайды-ау, таппайды. Е ю кез1н таре жумып бакырады кеп. О л кезш ашкан- ша, э ж е а ас э з 1рлеп алдына кояды. Эйтпесе шатак, ойына не келсе соны к тей дь Аягы м ен ж ер тепкшеп, устелд1 токпактап, жата кап аунап, т у р л1 «е н е р » шы- гарады. Кашан кореец, эж есш щ мазасын алып отыр- раны. Э ж е а бо лса айтканын eKi етпейдк Ж е р аягы KeHin, кек кетершген мезгш едь Bip кун1 эжес1 туске м э т т жасады. М анасбай да мэипш унататын. BipaK о л — те з дайын бола коймайтын тагам. Оны коргенде М анасбайдыц шыдамы м улде таусылып, eKi кезш таре жумып, бакырып бердь «К,ап мынаныц iuieri катып елетш бо лд ы -ау »,— деп, эж е­ сшщ жаны кыл уетшде. Осы кезде Kopmi уй д еп досы — Самат Kipin келсш. О л балы к аулаура бара жатыр едь 1лессе, Манас- байды да ертш ала кетпек. А л ол, мше, тастай катып, Korepin тур. А узы апандай мэшч салу га дайындап койган ыдыска колындагы калбырга салып экелген шубалшанды котара койды да: «Т а м а к дайын»,— дед!, эж есш щ накысына салып, Манасбай эдет бойын- 28

ша кезш ашар-ашпаи ыдыска колы н салып ед1, ж ыбыр-жыбыр еткен б 1рдеме саусактарына ж абы са кетт1. О л селк ете т у е й . К,орыкканынан багж ац етш кезш ашып алды. М аскара! К,арсы алды нда iiueK-cineci катып, клас- тас досы — Самат тур. 1шш басып, сыкылыктайды кеп. К е з ш е н ж ас та шыгып к етш ть К у л и г е булы гы п, сей леуге шамасы келм ей дь М анасбай те б ес ш е тас тускендей стейда де калды. Оны осындайда сап ете Tycefli деп ойлап па. в щ екенш, Tyci екенш ажырата алмай, ац-тан. «¥я т-ай ! Балаларга айтып, мазактаса кайтпек?» EKi б ей оттай жанып, тула бойы шымырлап барады. Самат болса кулксш тыя алар емес. Буын-буынын устай алмай, былк-сылк. Манасбай канша кикар болганмен, сасып калды. Сасканынан: — Шын... дос болсад... еш ю мге айтпа,— деп жа- лынды. — Онда б у л кылыгьщды койдым де. — К,ойдым... — Айткан тивд аласын ба? — Алам... — Балык аул аута барасыц ба? — Барам... Манасбай бэрше макул. — Онда мына шубалшанды ана калбырга сал.— Ол колы колына жукпай, лып-лып етедк Эншешндеп е р к е л т жок. Кдйта-кайта танауын тарткыштап кояды. Тымпыцдап, терлеп те KeTinTi. — Енд1 тездеп мэнйщй же. М анасбай апы л-гупы л асап жатыр. Енж арлы гыны ц капел1мде кайда кеткенш e 3i д е бш мейдь У й imiHe абайлап к ез салы п efli, бэрш щ капершде тук жок. Эжес1 де мойын б урар емес'. Н ем ер есш щ Ka3ipri муш - кш халш де шаруасы жоктай, 6ip кырымен отырып, буы буркыраган ыстык м энтЫ ыдыс-ыдыска салып жатыр. Саматка: «Осы лай кунде келш ту р »,— деген- дей, кысык кез1н кул1мдетш кояды. С ам ат б о лс а сак- сак кулш , мэз. E d e 3yi е й кулагы нда. Э к е -uieiueci 29

де тук болмагандай у н а з отыр. Буран назар аударар емес. Еркетайлары таре есшен шырып кеткендей, сшекейлер1 шубырып мэнтше ушрше калыпты. Ма- насбай не icTepiH бьпмей састы. 9cipece эжесш е екп еа кара казандай. BipaK кит етсе кигылык салатын бурын- гы дэурен жок. Коргайды деген эжесш щ сикы — анау. Саматтын т е н т турраны — мынау. Н еге екенш м м б т е ш , дегб!ршздене апалактап езш е де 6ip e3repic бггкешн сездь К,имылы да Ширак. Тамарын imin болысымен, едкендеп бэтенкесж кида. К,ажетт1 ол-п улы н 1здеп, куйбевдеп ушып-конып жур. Намысы е р т е н т , уй ш п н дегтерден жанарын жалтара бередь Енд1 6ip сэтте о л дедек кагып езенге карай кулди- лап бара жатты. Саматка элсш -элсш жампавдап кояды. <.СИЯЦ ЭЛ1 КЕППЕПТ! РОЙ...» М ак сут пен Элиаскар ymiHmi класта окиды. Bip партада отырады. Сабакка 6ipre барады, уйге 6ipre кайтады. М ак сут есепке жуйрж. Алдына жан салмай- ды. Кандай есеп болсы н шырармай коймайды. Элиаскар ондай емес. Есеп шыкса шыкты, шыкпа- са, кеп бас ауыртпайды. Класка KipiciMeH, досынан Keiuipin алады. М аксут оган уйретпек болып едь «М ен щ басыма 6api6ip ю р м ей д Ь ,— деп кулак аспады. Дуйсенб1 KyHi едк BipiHiiii сабак есеп сабары бола- тын. Элиаскар класка KipiciMeH, Максуттьщ ece6iH алды да, дереу копире бастады. К еп кешжпей класка мугал1м Kipfli. — А л , балалар, уйге бершген тапсырмаларынды ашьщдар,— дед! кыйсдмен. 0 3i колына Кызыл каламын устап, 6ip шеттен тексере бастады. Элиаскар мен М аксут соцры партада отыратын. Мугал1м буларга ж еткенше Элиаскар апыл-рупыл Keiuipin алды да, ею 30

колы н партага койып, ж ен д елш отырды. Мурал1м М аксутка бес койды. Элиаскар маран да «б ес коятын ш ы гар»,— деп куанып отырды. BipaK мурал1м оныц дэптерше ш укш ия т у с т , ipKUiin калды. Онан сон: — Кашан шыгардын?— дедь — Кеш е кешке жакын. — Е себщ н щ сиясы a/ii кеппепт! рой,— дед! м у- рал1м жымиып. Элиаскар уялганынан кып-кызыл боп кетть Онын дэптерше Hip мойын е к ш к тусть ТЫНЫС БЕЛГ1С1 Ерболды окуга кулыксыз деуге болмайды. Киын сабактан — «у ш », оцайларынан — «терт ». А л эннен алдына жан салмайды. Дене шыныктыру сабарынан да жаксы. Оны ж уйкелейтш тек казак т ш рана. Оньщ да ауызшасын айтып береди Жанына бататыны — жаз- башасы, онда да тыныс белгшерй Асанэл1 агай болса, жазба жумысын ерекше багалайды. А рэйдьщ айтуын- ша, онда алган б ш м щ анык керш еди Ережелерд1 бш етш -биш ейтш щ байкалады. К,ырсыкканда, тыныс белг1а Е рболды н миына к1рмей-ак койды. Е ртен к е л е а сабакта диктант болаты ны н ecTiciMeH, Е рболдан маза Kerri. У й ге кел1аМен, о л казак т ш н колга алды. K e 3i алдымен yTipre туст1. Кыстырма, каратпа, одагайларга койылатын уДрлерден басы айналды. Окулыктьщ бетш кайта-кайта аударыстырды. Мысалдарына назар аударды. Keft6ip сейлем дер ге eKi-уш тен у г р койылып- ты. «М ы н а 6ipeyi одагай болар, ал мынаны не уш ш койган?» Таба алмады. Ережелерш де окып кердй 6ipaK кезш де есш е сактамагасын, шатастыра берди «YTipflin койылмайтын жер! ж ок-ау»,— деп налыды. К,ос нукте мен нуктел1 у г р л е р миына конбады. «Т ы р - накша, с ей лем сонында келетш сурау, л еп б е л п л е р 1 дегенд1 м м ойлап шыгарды екен? Соны коймай-ак койса, кайтер efli?» 31

Ертецш е диктант жазды. Алгаш кы сезд1 ж аза бастаганда-ак, Ерболдьщ ез-езш ен колы калтырап кетть Сасканынан козга- лактап, 6ipece партанын он жагына, 6ipece сол жагына сыррыды. Агай даусын кенеп, эр сейлем д1 кайтадан ж еке-ж еке оки бастады. Балалар тырп етпей жазып жатыр. Е рбол болса, кай тыныс бел п с ш кай жерге коярын бьпмей дал. 03ipre ештене коймады. Кей тыныс б елп ле р ш жайшылыкта бшгенмен, табанда ан- дай алмай элек. К,асындары кызга мойнын созып едк ол колымен келегейлеп керсетпедк Алдьщры парта- дагы Гулнардьщ дэптерше кез ж ул р т ш ед1, е к ь уш с е з сайын yrip турран секшдь Жан-жарына алак- тап отырып, калып бара жаткан сон, жазуын ж ыл- дамдата ту ст ь Э л 1 6ip де 6ip тыныс б елп с ш койган жок. Алты-артындарыларга кезш cy3in, мойнын канша созранмен, ештене коре алмады. Bopi тастай катып, cipecin отыр. К,ас кылгандай агай да балалардан к ез алмады. Ербол ыза болды. Элден уакытта диктант аякталды. Агай жылдамдата басынан бастап кайта окып шыкты. М ундайда кай ереже есш де турсын. Ам алы таусылган Е рбол туспалмен калаган с ез Tip- KecTepiHin арасында yTipfli к оя бердк У ш ж ерге кос нукте, е м ж ерге сызыкша, 6ip жерге тырнакшаны да кондырды. Дэптерш тапсырып жатып, к ец ш кобалжи берген- д ь Бекер кобалжымапты. К е л е а куш агай дэптерд1 таратты. Е рбол е зш ш н е н имиген «ек и и к тЬ кердй О л сол сэтте баста дурыс окымаганына ыза болды. Апта сайын диктант алатын Асанэ.'й агайга да ренжщй К,асындагы диктантын келегейлеп керсетпейтш кара кызга да е к п е а кара казандай. Негып тусш бейтш ш м м бигсш, нуктеден баска 6ip де 6ip тыныс б елп с ш дурыс коя алмайды. К е л е а аптада Асанэл1 агай «Ертен диктант» десь мен, ол ж алма-ж ан казак т ш окулыгын колына алды. Сасканынан эр ж ерден 6ip аударып-тенкерш карап, ереж елер ге кез ж уп рткен болды . Ептеп еске Tycipin Kepin efli, шатасып кетть Басында тук жок. Кайтерш бигмей, ойга батты. BipaK капел1мде не бола койсын. 32

«К дйткенде де 6ip амал та бу керек». К,абагы тусш , о л досы Ертайдан кемек сурады. Ертай бун ы аяп кетп. — Мен саган кемектесейш,— дед! ол жаны ашып. — К,айтш? — Bip амал бар. Былай ктейм1з: сезден е зщ де кате ж 1бермейсщ , ал тыныс белгш ерд! маган карап кой. Партамы з катар гой, коре аласы н. К,асымды 6ip сипасам — yTip, ек1 сипасам — тырнакш а. Аузы м — сызыкша. Ек1 коз1м — кос нукте. Ж у м - дым — 6irri, сарт дег1з. М урны м — л еп б е л г к к Е рболды н куаныштан журег1 ж арыла жаздады. Ертесшде мектепке ол куанышы койнына сыймай елден бурын келдь Партасына отырмастан, диктант дэптерш алдына жайды. Агай сойлемдерд1 кетерщш, ашык дауыспен мэнер- леп оки бастады. Е рболдьщ K03i Ертайда. Bip жагынан мунымды еш к1м б ш п коймасын дегендей, сактанып та кояды. BipaK о л эл1 ешкандай белг1 берген жок- « Б у л амалды таппаганда, енд1 6ip тыныс б е л г к ш койып та ж1берер ме ем. «Адамны ц корганышы — досы » деген рас-ау. Бэршен де амал тапкышын айт- сайшы». О л досы на риза к ещ лм ен узак карады. Осы кезде Ертай танауын окыс коре етш здь Ербол елен ете т у е й . М уры н ж актьщ леп белгк1 екеш бел- гш, леп б елгк ш сарт еты здк Екшнп сейлем ащы iuieKiue ш убаты лган узы н болаты н, ж уырманда 6iTe коймады. Ертай болса тас кенедей жабысып, дэптер- ден басын алар емес. Ертайдын капершде тук жок, ун-ту н а з сусылдатып жазып жатыр. YiuiHiiii свйлемде Ертай ж елкесш касыды. Ербол ан-тац. Келшмде ондай б елп жок болатын. Кдйтерш бшмей ол тушшрш калып efli. Ертай селк ете тусть Т ар е есш ен шыгып барады екен. Ж а лм а-ж ан касын сипады. Bip е к Ы ш - Tici, Ертай тез, Е рбол баяу жазатын. Ертай yTipre келк1мен белп бердь Ербол да келген жершен ка- йырды. М эселенщ 03i де осында болды . BipaK тыныс б ел гк ш щ дурыс койылып ж атканына eKeyi д е кумэн келйрмедь Бесшин с ейлем кыска-тын. Opi ешкандай тыныс б е л п а жок. 33 г —233

Мунан кейшп сойлем ете узын едь Eneyi де о й л а -' С з нып жазды. BipaK Ертай еюшш сейлем ш аяктап, I од жак касын сол колымен эдемшеп сипаганда, Ербол 1 6ipiHiui сейлемш де ж ур efli. К е л е а сейлем — сукбат. > Ертай колын аузына алып жетш барганда, Ербол ■ сызыдшаны кояр жер таппай дагдарды. ) Осылай тыныс белплер1 — нуктел1 у Tip де, сызык- I ша мен тырнакша да ш гершдькейшд! орнын таппай койылып жатты. Bip кезде диктант аякталды-ау, эйтеу1р. Ею куннен кешн Асанэл1 агай диктанттарын тек- cepin экелда, Е рбол: « Б у л ж олы ею ден кутылган шы- гармы н»,— деп кециод отыр еда. Агай: — Е рб о л-ay, осынша былыктырганьщ не? TinTi тыныс белпсш бас жок, кез ж ок коя бергенсщ. Бэрж ен д е сызыкшаны сейлем нщ сонынан койганьщ кай сасканьщ!— дед1 ренжш. Е рб о л тукке тусж бей унс1з калды. ИЕС13 ДЭПТЕР Д уйсен Ka3ip ойынга карык. Апасы калага 6ip айлы к о куга кеткен. Экеш кешке 6ip-aK келеда. Ж уы - нып-шайынып тамакка отырарда тана: — Ждксы окып журмкгщ?— деп сурайды. — И э,— дейд1 ол. Создер1 одан apire бармайды. Онын апасы мугал1м efli, сабагын, кунделптн, дэптерш, есе б ж — бэр-бэрш тексерш туратын. Бей-берекет ойнатпайтын. Апасы 6ip айлык о куга кеткел1 бурынгы укыпты- лык, эдем! ж азу, уй тапсырмасын уакытымен орын- дау — 6api-6api б1ржола калды. Осынын нэтижесжде кунделпчне «уш тж тер » тусе бастады. Эйтеу1р, 33ipre «е к ш к т е н » аман. К,азак тип пэнжен сабак беретш апай тертжип класс окушыларыньщ диктант дэптерлерж бурнагы KyHi алып KeTin efli, 6ip к ун етпей тексерш келдь 34

Окушыларды тугендеп, ж урналын толты рган сон, дэптерлерд1 шетшен тарата бастады. Апай дэптердщ тазалыгына, жазуыныц эдемшичне ерекше мэн бере­ ты . Keft6ip балаларга: «Т а з а ж эне эдем1 ж азыпсыц- д ар »,— деп ризалык, 6uiflipin жатыр. Ж аксы жазган балалар мэз. Багаларын 6ip-6ipme керсетш , куанып, жымындасып ко яды. Апай ен сонында «е к Ы к » койылган, сатпак-сатпак лас дзптерд! керсетш: «Мынау ы м д ш ? »— дедь Бала­ лар кездер1 бадырайып 6ip-6ipme карады. BipaK еш юм лэм демедь Онын сыртына окушынын фамилиясы да жазылмапты. О л Д уйсен н щ дэптер1 едь BipaK б улай болады деп ойламаган. Елден белек « е м » алу, эрине, онай емес. К,ысылганынан терлеп Kerri. Апай аз-кем ойланып: — Дэптерлер1нд1 ту ге л е т м з ш пе ед1ндер?— дедь — Т у г е л ектзгенб1 з!— дед1 балалар шу етш. — Онда к1м дэптерш алмады? К ласс iiiii кайта жым болды . Д уйсен yHci3 темен карап, бугы п отыр. Heci3 дэптерд1 колына устаган куй1 апай класка барлай к ез ж уп р т ть Д уй сен болса, партадан бас кетерер емес. Bip турл1 ур лы к жасаган сею л д ь Е ш м м ге карай алмай, шш Tycin отыр. Апай элден уакытта: — Д уйсен, дэптер1нД1 алдыц б а?— дедь Ж ауап бере алмай саскан Дуйсеннщ ею б е т ду кызарып, кезш е жас толы п KeTTi. «МЕН ЕМЕС» Солтабай д е н е а iplney, узы н бойлы кара бала. Т ертш ил класта окиды. К,имылы шапшан, сабакка алгыр. BipaK мнэсы н мойындау дегещ п биш ейдь К,ашан керсен де алкы н-ж улкы н элдею м дерге сокты - гып, урынып жургеш... Yauiic Ke3i едь Солтабай ж уп р ш келш, еснстщ он капталында жайбаракат турган Фариданы иыгынан 35

и т е р т кеп калды. Авдаусы з турган Фарида та лть ректеп барып кабыргага согылды. — Неге итерес1н? Апайга айтамын!— дед1 Фарида ызадан даусы каткыл шыгып. Фариданьщ ашуы Солтабайга шыбьгн шаккан курлы керш бед1, уялып KeinipiM сураудьщ орнына мазактап типн шыгарды. «Т а гы не icTeceM ек е н ?»— деп, жан-жагына кара- ды. К езш е такта cypTin жаткан тэмшш мурын сэры кыз шалынды. Оныц колындагы шуберек™ жулып ал- ды. Осы сэт кодырау да согылды. Окушылар 6ipiH-6ipi кимелеп, апыр-топыр класка карай ж упрдк Солтабай « 6ip кызык кылайын» дед1 де, eciKTi ш ш е н Tipen тура калды. Балалар еснсп HTepin, iuiKe лап Kipfli. Солтабай шетке ысырылып калды. Озгелер аспай-саспай парталарына жайгасып жатканда, о л кенередеп борды ала салып, тап-таза тактаны шимайлай бастады. Т ер езе суртетш шуберек- Ti л эц п кып теуш, класс iuiiH тозаддатып ж1бердь Д э л осы кезде ж урналын колтыктап апай Kipin келдь — Б ул не шад?— дед1 апай балаларм ен амандасып болган сод. — Солтабай ceKipin...— дед1 кезекпп орнынан каргып турып. — А л такта неге суртшмеген? — CypTin койым ем, Солтабай шимайлап тастады. — М ен емес, езЙ— дед1 Солтабай epericin. — Т ер езенщ кез1 неге бор? — М ен ем ес!— дед1 Солтабай. Солтабайдын сы- рына канык Айш а апай балалар не дер екен дегендей, бэрше барлай кез ж упртть Осы кезде касында отыратын Ж ан аргул есеп дэптерш алдына ж ая 6epin efli, Солтабай шап 6epin 6ip шетшен устай алды. Дэптер дар-дар жыртылды. Балалар ж алт карасты. Ж анаргул: — Апай, карацызшы, дэптер1мд1 жыртып таста­ ды,— дед1 аузы буртиып. — Неге жыртасыд Ж ан аргулдщ дэптерш?— дед1 апай даусын катайтып. 36

— М ен ем ес!— дед1 Солтабай. — Онда ана колындап>1 не?— дед1 апай. О л колы на карады, колында ж албы рап ж ырты л- тан дэптердщ жартысы тур екен. Б алалар ду кулдь 0К1Н1Ш Адсардыд сабалак жунд1 ак, бауы р к у п л и бар еда. 031 шсшш. Ж асы ры нбак ойнатанда Ацсарды демде 1здеп таба кояды. У н ем ! содына epin журеда. K,a3ip де содында келе жатыр. Адсардыд K03i ойнап ж урген калыд баланы д iuiiHeH колы на колкы лдаты п экесш щ сагатын таккан 6ip шикш сэры баланы окыс шалып калды. Элден сод ол шынжыр баулы алтын тедгедей сагатын ойыншык машинасына салып алып, шапкыла- ды кеп. Адсар 6ipa3 кызыктап карап турды да, касына келш: «Сагаты дды менщ купппм е айырбастайсыд ба, б у л акылды куш1к»,— деда. К уш ж , шынында, эдем1 еда. Анау к е л к е Kerri. KyiuiriH Ад сар да жаксы кере- т1н, 6ipaK оны д кайтып келетш ш е о л кэмш сендь Ол сагат колына тш амен, куаныш койнына сый- май, е з ауласындагы балаларга ж етть К ун батута таяп калган едь Сагаттыд т !л i он екщ е тур. Балалар бурап едк буралмады . К,улагына тосса да, б ы лк ет- педь — Бузы лтан сатат, буны кайдан алы п ж урсщ ?— дед1 олар. — KyuiiriM e айырбастап алдым. — Бузы лган ecKi сагатка ма?! — Б узы к болса, мейл1, KyiuiriM уйге каз1р-ак кайтып келедк— деп ж убатты езш Аскар, б к Ы ш к е карай, купли кайтып келмедк К уп п к и сэры бала шынжырлап байлап койтан едь..

АЙБОЛАТТЫН БЭТЕЦКЕС1 Ерте кектем едь К,ыстыц сызы эл1 кете коймаган. Ойпауыт-жарлауыт, сай-салаларда, шукыр-шуканак- тарда ара-тура ойдым-ойдым сур кар кездеседь Деген- мен, ай нала ман Kerepin калган. К,ыстай ешкайда шыга алмай, 1шк,уса болган балалар кун жылынып, ж ер дегдклмен, бой жазып экскурсиядан кайтып келе жаткан. Айсара апай да емен-жаркын едь Элден уакытта киралан етш туф лш нщ е к ш е а шарт сынды. — К,ап, енд1 кайтт1м?— деп, опырылган екшесш устаган куй! сшейд! де калды. Дабыр-дуб1р толаста- ды. Айгай-шу токтады. — К,ап, енд1 к ай ттк?— деп, балалар 6ip-6ipiHe карады. К,олдан келер амал- жок. Айдалада туфли кайдан табыла койсын. Апай да не icTepiH б и т е й тур еда. — М енщ туф лш м д! кшдаз,— дед! Гулсара uirepi умтылып. — 0 з 1н кайтесщ, жаным-ау? — Мен жалан аяк журе берем. — Болмайды. Аягьщ нан суык етеда. — 0тпейд1. М енщ аягым шыныккан. — М еш кш KHini3,— деп, екшпп кыз да аяк кшмш шешш алды. — Жок... Ж о к - — Онда меш кш кшщз, мен байпакпен ж уре берем, байпагым калын,— дед1 К,ойлыбай. — Ж о... Ж ок— болмайды. — Ец дурысы,— дед! соз кезегш тоспай Эпсе- м ет,— KiMHiH аяк кшм1 тура келсе, соныкш кшщз, оны мен аркама кетерш аламын. Эпсемет балаларды н iiuiiw eri epeceri едь Бой туркы, денес! 6eciHmi класты ц окушысынан repi ipi- л е у api 03i к у и т болатын. — Иэ, иэ, дурыс айтады. К ш щ з,— дед! 6api жабы- л а аяк кшмдерш усынып, алмасына да кояр емес. Апай не к те р ш бшмей састы: кысылганнан шеке- с!нен шып-шып тер д е шыгып кетт!, шындыгында, шэшрттершщ алдында жалац аяк журу де келк!м аз, 38

е к ш е а з шойтавдаган да epci. Ары ойлап, 6epi ойлап, акыры апай балаларды н ец юшкентайы Ай болатты н бэтецкесш кидг. А л Эпсем ет оны лы п етю зш арка- сына MiHri3in алды . А й б о лат ею аягын узец и ге сал- рандай Э псеметтщ пальтосыньщ калтасына с у ц г т п жлбердк Б у л кезде кеш тусе бастаган efli. Э зш -кал- жыч, ойын-кулю ж ол бойы узшмедь Апайдын кезшде ризашылык оты маздап, ш эюрт достарын журегшщ жылуына белеп , ею эяры кыз-кы з кайнап к еледь Ай болатты н бэт ен к е а мундай ж ылы бола р ма. Апайларына колма-кол камкорлык жасай алганына балалар да куанышты. ЖАЗУСЫЗ ХАТ ¥ лы Отан согысыньщ басталганына да алты айдын; жуз1 болды . Осы м ерз1м ш ш д е алакандай К,онакай аулынан ер1мдей оты з ж ш т майдан Fa аттанды. Bip куш Медеттщ экеш де эскерге шакырылды. 0Keci Батырбек: «К е п п е н керген улы т о й »,— дед1 мунаймай. А у ы л адамдары: «Е , бэсе, ердщ c e 3i осы лай бо лса керек»,— деп 6ip к ет ер ш п калды. Экес1 улы ны ц ман- дайынан шскеп, к ек ш н е н сипап: — Сен маган бар болса, ею -уш дэптер бер,— дед1 KOHuifli, ак жаркын ж узбен. — Арты к он дэптер1м бар, бесеуш берейш ,— дед1 Медет. — О л кеп кой, yiueyi де жарар. — Сия карындашым да бар.— Ол узын сия карын- дашынын ушына ж ылтырак TeMip к и п зд ь— Енд1 ушы сынбайды. — Ракмет, балам. — Эке, мынаны да альщыз. — Бул не, хат па? — Хат, эке, хат, ж азусы з хат. — Сыртында жазуы бар foh. — О л адресу ш ш д е жазуы жок. Егер уакыт тырыз 39

боп, хат ж азуга муршаныз келмесе, осыныц 6ipeyiH салып ж 1бер1жз, 6 i3 a \\ тауып келедк жазуы болма- ганымен, амандырынызды биццредь — К еп кой муньщ. — Ия, отыз тал, 6ip кун отырып жаздым. — Жарайды, ецбепн еш кетпесш, айтканыц бол- сын.— О л баласын кушактап, мешрлене желкесшен тс к е д к К,аршадай боп камын ойлап жургенше эжеп- Tayip imi жылып калды. Ертесше уй imi кундегщен де ерте турды. Ж айшылыкта уйкы кушагында жата- тын М едеттщ де уйкысы шайдай аш ылды. Экеам ен ел-ж ур т кол алысып, кушактасып коштасты. Медет те мойнына асылып, бетшен суйдк К ун мен тун токтаусыз зымырап, KacipeTi кеп, ауыр азапты кундер б!рпндеп ете бердк Медеттщ экесш ен де, езгелерден де арата он та кты куннен сон хабар ж етть «Ж о л г а терт конып, аман-есен Сары- езекке ж егпк . Opi карай поезбен ж урем1з » , — депт1 6api де. М ундагы ел олардыц амандык хабарына дуылдасып, каукылдасып, 6ip куанып калды. 6Ондай хаттар одан кейш де куантып турды. Батыр- бектен де ipHeme хат келдь Сонры хатты булар 1942 ж ылдын кектемжде алды. «Ж а кы н кунде шабу- ылга шыккалы турм ы з»,— депт1 ол хатта. Уй ш ш де урей калмады. «К,анша айтканмен, сорыстьщ аты сорыс кой, тек, эйтеу1р, жаманатын ест1м есек»,— деп анасы унс1з темен карады. К езш щ айналасы кызарып, к ез шарасы жаска толып, ендьенд1 иектер1 кемсендей бастап efli, «К ы р ы к ж ыл кыррын болса да ажалды еледЬ>, Батырбек анау-мынауга алдыра коятын боз екпе, бос б елб е у емес, нагыз кас батырдьщ сойынан, ок алмайды оны, э л ь а к жауын жещп, кундей жар- кырап аман-есен келедЬ>,— деп ж 1герленд1рд1 керш ь колавдары. Осы хаттан сон кеп уакытка дейш Батыр- бектен хабар болмады. Ara-im , уй imi — бэрш щ кец ш KynTi. Bip ай к утп , е ю ай e rri, уш ай e rri, анасы маза- сыздана бастады. «K,a3ip сотые катты. Х а т жазуга муршалары келмес... Мумкш, ж азган хаттары ала куйын, аласапыран согы ста жетпей жаткан mbiFap, не деп б о ла д ы »,— деп ж убатуш ы лар да табылды.

Ж а з к узге ¥ласты , ж аралы ж ауы нгерлер ауылда- рына кайта бастады. Bipi колын, 6ipi аягын 6epin келш жатты. Батырбектен ani хат жок- У й imi оны д aai екешн де, Tipi екешн де бш е алмай дал. Айла р eTTi. Bip куш кештетш Батырбектен хат келдь Ж а зуы ipi, баттиган, apinTepi улкен, алдыдгы хаттарга уксамайды, 6ipaK анык ж азы лган. М едеттщ анасы абдырап, acbiFbin-ycirin хатты ашып кердь Ешкандай ж азуы ж ок аппак кагаз, дэптердщ 6ip б ет ь I Б ул не нэрсе? М ундай хатты м м керген? Б у л ненщ б е л п а ? Ж аксы лы к па, ж аманды к па? KiM ж азган ! б у л хатты? в л с е , е лд 1 деп, Tipi журсе, Tipi демей ме? 1 Мундай да хат болады екен? Уй imi ад-тад. К еш тусе мектептен М ед ет келд ь Bopi 6ipey ауыз- дарын буып кеткендей жым-ж ырт, 6ip уы с боп эр- кайсысы эр ж ерде тунжы рап отыр. У й ортасындагы мшкене дедгелек устелде буктеул1 ушбурышты сол­ дат хаты жатыр, Kepi адрес! жок. О л вз ж азуын б 1рден таныды. К ептен хат келмей, im xyca боп зары- гып ж ургенге ме, хат емес, экесш щ e 3i келгендей тура бас салды. — Апа, экем аман екен, мшеки, мынау — аман- дыктыд б е л п а !— д ед 1 о л ж ур е п куанып. У й im i б у л созге сенерш де, сенбесш д е биш ей ацырды. — Экеме осындай отыз хат жазып бергем. «С о - гыста колыцыз тимесе, < сынын езш салып ж 1бер 1- адз»,— деп, встш буктеп бергем, мшеки, мынау менщ колым деп, eHTirin баса алмай exi танауы ж елп -ж елп етедь E xi K03i де ушкын атып, жанып тур. Х атты д сыртына дала почтасыныд ш темпел1 басылганына да кеп болмапты. Не бары он тер т кун. Шынында да, жазусыз хат амандыктыд б е л п а едь Bapi М едеттщ жазуына ж абырлай кадалды. А ум а- ган соныд жазуы. Уй ш ш деплер кедшдене бастады. — Буны юмнен уйренш журсщ? — 03iM ойлап таптым. — Осыны ойлап тапкан акылыцнан айналдым!— дед1 анасы М ед етп бауырына кысып. Енд1 бэрш щ кез1не куаныш жасы ушрищк

БАУЫРЛАР Кун батып, ымырт yftipLnreH кез. К у з п к е и т ч ызгырык, суык ж ел 1 агаш бутактарындагы саргайган жапырактарды ушырып Tycipin, элдекайда куып экетш жатыр. К аланы н meTiHfleri жапырайган ж ал г а з уйдщ алдына 6ip топ бала жапырак жинап, от ж агап отыр. Ш ет м уйден орта ж астардага кой кезд1, кою кара шашты, жупыны кшнген 6ip эйел какпа аузына шык- ты да: — 0м1рбек, а 6м1рбек, уйге Kipiiyiepl— дед1 ай- кайлап. От жагалай отырган балалардыч арасынан уйел- м ел1-суй елм ел1 бес бала орындарынан турды. Балалар жайлап басып уйге мрдь Аналары Айжа- мал ун -т у н а з казаннан ет Tycipin жатыр. 0м1рбек уйде жейтш ештече жогын бшетш. — Апа, етт1 кайдан алдыц?— деп едь Айж амал Tic жарып ештече демедь Босагада суйеул1 турган дечгелек устелд! ортага экеп, казаннан жача Tycipui- ген, буы буркыраган ж ас етт1 к ш кене табакшага салып, алдарына койды. Балалардьщ ет ж емегенше кеп болы п efli, Teric Lnrepi умтылысып, жапырласып колдарын табакка сала бергенде: — Апа, 0м)ртай кайда?— дед1 0Mip6eK. К алгандары да е леч ете TycTi. — О л ж а б е к т т н д е калды,— дед1 аналары. — Неге онда калды? — О лж абек туысканымыз Foft. «К у н б а л а екеум!з imiMi3 пысып, эбден 3epirin болдык, бауырларымызга басып, ермек кылайык» деп алып калды. — Ж ок, 0м!ртайды бермейм1з,— деп, балалар imeKTepi шурылдап, карындары ашып отырса да, еттен 6ip min ауыздарына салмай, табакты устел шетше ысырып койды. А й ж ам ал балалары м буйтед1 деп ойламап efli, квчйп толкып оларга к е з ш ц киыгын ж уп р т ть Bapi наразы ппшнмен тым-тырыс томсарып отыр. 0здер1 ypmricin, 6ip-6ipiHe тыгылыса тускен. EpiHflepi кемсечдеп, бет-жуздер1 бозарып, 6ip-aK уыс болы п кетш ть 0з1не екпелей карайды. Ана шыдай 42

алмай уйден шырып к етть Б алалар с о л томсарган Калпы ун -т у н а з отырып калды. Айж амал О лж абек тж ш е KipyiH юргенмен, б уге- ж ектеп босагада туры п калды. 0 м1ртай тер де уйктап жатыр екен. — 0 м1ртайды экел деп балалары м отыргызбады, менен repi бауы р соларга керек пе деймш . Алдары на койган eTTi де ж емедь..— А й ж ам ал осы сездерд1 тамагына вкс1к торелш, к езш е жас yftipLiin эзер айтты. — Апыр-ай, э! Кдрай гор. Апара рой онда. Баланы езщ ал, мыналарды мен алып журейш,— деп, Олжабек шскен еттщ устш е тары 6ip жапырак шик! ет косып, орнынан кетерщ ць 0м1ртай уйге KipiciMeH агаларыныц ортасына койды да кетть Анасынын бугш п ici 0м1рбекп кеп ойга калдырды, ойландырды. «М уны сы Heci, 0м1ртайсыз калай тура ала м ы з?»— дед1 нитей куб1рлеп, Артынша: «Б ес ба л а ­ ны бару 6ip озш е оцай болы п ж урген ж ок-ау, кун- корютщ киындап кеткеш мынау, кайтсек екен?»— дед1 муцайып. Ойына устазыныд: «С о гы с таукымет1 эр- KiMHiH-ак аркасына аяздай батып ж у р » деген ce3i оралды. Окушылардьщ кун сайын окуды тастап кетш жатканы TycTi eciHe. Булардьщ класынан да eKi бала кеткен. «Б улар ы H eci?» деген о л онда тусш бей. Енд! 6api TyciHiKTi секщ дь О л осы лай ойга батып, к1тап бетш е уц ш п коп отырды. KiTan co3i миына Kipin- шыкпады, к е ц ш алай-дулей. Bip сот айналасына, шшерше, уй iiuiHe к оз ж уп рттк Бурын зер салмаган екен, уй д еп заттар да балаларды н ycTi-басы ceKuifli ажарынан айрылып, opi кетш, тоза бастапты. 0 зш щ y c ri-басы да opiM-opiM. Анасы ны н жуз1 де кукыл, KHiMi де сиыксыз. У й iini де к у ц п р т те н т, кабыргалары бугш п турган секищь Ж атар уакыт болды . Сынык кецшдщ сырын анасы да унздз урып: «Т е с е и щ п салып койдым, май шам 6iTin к ел е д Ь ,— дед1, кш кентайларды жаткызып, ycTepiH жамылгы корпемен кымтап. 0Mip6eK ж атуын жатканмен, басы н эр турл1 ой шырмап, те з уйктап кете алмады. Ек1 жамбасына кезек-кезек аунаумен болды. Баскалар кундегщей 43

алачсы з уйкы кушагында жатыр. Ж уйрш киял алып- ушып 6ipece ж ел ызгыган иен далага, 6ipece ит аркасы кияндагы океан е де барып кайтады. Bipece майданда- гы канды шайкасты елестеттк О л кластастарын да, аскар таудыц ар жагындагы нагашыларын да кез алдына келтардь Осы туш алгаш рет о л ойдын осынша шычырау туп аз болатындыгын сезшдь Ертесше о л ерте турды. Т уннщ 6ip уагында гана к оз шгешне карамай, бойы сергек, кимылы Ширак. Т ез-те з жуынып-шайынып, кагаз-карындашын, кггап- дэптерш семкесш е салып, аузын мыктап б е к т п сан- дыктын ш ж е тастады. Бар кшмш кабаттап киш, белш буып: «О з б е н 6ipre ж умы с к те й м ш »,— дед1 анасына. К ун ойлап, тун ойлагандагы корытындысы efli б ул. Алгаш ында анасы не дер™ бшмей, терезеге карап унс1з калды. Ана баласынын экесш ен аумаган OTKip, ак сур ж узш е коз токтатты. Аяк-колы узарып, бойы ecin, ез1мен тецесш калыпты. Бул ж олга б1ржола бекш алгандай, жузш ен бурын байкалмаган ерекше 6ip кайсарлык сезш едь Буган карап Айж амал жубайы Мырзабект1 eciHe алды. Оныц майданга аттанган сэтж елестетть Айж ам ал iuiin-ж емнен тарыгып кы- сылса да, балалары н о кудан кол узд 1рем демеген. Булай ойламаган. Kem eri icimH 0м1рбектщ к ец ш н е каяу салганын сезбейд1 емес. Сонда кайтпек? Ол ойланып калды. Bip адамга бес баланы багу онай емес. — М ейл™ , каргам, экец келгенш е солай болсы н,— дед1 акырын басен дауыспен. 9м1рбектЫ куткеш де осы свз едь К ш кен та й шшерше жымия карап, боса- гадан лы п етш, ж еп-ж ецш аттап сыртка шыкты. Ж у - pic-туры сы мыгым, езше-ез1 сеш м дь Кении KOTepiHKi, калкайып анасына epin келедь Алгаш кы енбек кадамы болгасы н ба, кш кентай ж ур е п акырын луп -л уп етш кояды. Эйткенмен, аяк басысы нык. Кдсапханада ж умыс колы жетю пей жаткан, мун- дагылар оны куана карсы алды. Онкей езшдей бесш- iui-алтынш ы кластын балалары . Малакайлары милы- гына Tycin, imeK-карын тазалап ж ур. М ектеп тура осында кешш келгендей. Оздерг жумыска эбден тесе- 44

л ш алыпты. IcTepi ширак, кездер1 кул1м-кул1м етед1. 0 м1рбек те ж узш е к улк 1 yftipinin, кедип кетер ш п калды. СЭБИ СЭЛЕМ1 У л ы Отан согы сыны д ауыр кундерш щ 6ipi едь К,ас кдрайып, ымырт yftipbie бастаган eKi кештщ арасы болатын. У йге «К е ш жарык,!»— деп, узын бой- лы, кызы л шырайлы, сом д ен ел! эскери юпмда, едге- зердей 6ip адам Kipin келдь Э дегенде уй iujiimeruiep 6ip-6ipiHe карап, уж пз отырып калды. «М е н майдан сэлем1мен арнайы келд1м. Кдликанныд уй1 осы болар?» — И э,— дед1 К дны мкул. Экесш щ атын е сп ген сод, балалар да елецдесш, бейтаныс конакка жылы ушырай карасты. — Келщ1з, торге шыгыдыз, отырьщыз,— дед1 К,а- нымкул бэйек болы п. У йге 6ip куаныш енген тэр1здь — О з К,аликанныд ж убайы б оларсы з?— дед1 К,а- ны мкулге к елген Kici, торге шыгып, жайгасып отырып жатып. — Иэ. Одан с од балаларга карап: — Экелерщ нен калай аумай калгансындар ездерщ . Gcipece тура е з1м нщ аузымнан тускен бес жасар 6aci- ре балам бар деп коймаушы ед1, сол, cipa, сен шыгар- сыд,— деп ышкентай К дйсенге кул1мдей карады. — Иэ, агасы, Кдликанныд колынан туспейтш сут кенжес1, ерке баласы осы ,— деп, К дны м кул де костай койды. — А л онда, кэне, батыр, таныс болайык, менщ атым — Аскар.— К,онак К,айсенге куректей алаканын усынды. Балалар конактын жузшен жылылык сезген сод, эскери кшм жараскан ер тулгасына, омырауында жаркыраган ордендерше кызыга карап, айналып- ушршп, оз экелер! келгендей куанысып, дабырласып 45

— Енд1 окысын,— дед1 Э сет экесше. — Асыкпа, балам, осы ауылдагы он бес уйд1ч1 басы косылсын. Олардан белектену уят болады. Эсетт1н шыдамы эбден таусылды. «Бейсен кандай I бакытты! Х ат таныганда, вз1м-ак окыр ед1м. И Пркж -j ай, жаца оку жылы тез басталса е к е н !»— деп кешдь J — Енд1 елд1 шакырмайсьщдар ма?— дед1 шыда-1 мы бккен ол. — Асыкпа, балам , казанга ас салып койсын. — Тез1рек салсандаршы,— дед1 тагаты таусылып. | — Асыкпа, балам, ел малый коралап, бала-ша- гасыныч ас-суын 6epin жайлансын. Бейсен Э сетке карап, к улш койды. «Асыкканда не гстейсщ, 6api6ip сен окымайсыч, мен окимы н»,— дейтш сиякты. Эсет эбден ыза болды. Карацгы Tycin, шам жагылганда, ауы л адамдары келе бастады. Т у г е л жиналып болган сон: — А л енд! к1тап сезш тьщдайык,— десть Ортага аласа денгелек койылды. Ютапты алып, Бейсенге бердь — «К о з ы Керпеш — Баян с у л у » жыры,— дед1 ол, к1тап бетш е учйпп. — Бэрекелдк оки бер ,— дест1 терде отыргандар. Бейсен кггап бетш ашып, эндетш оки бастады. Даусы сыцгырлап шыгады. Отыргандардьщ назары ту ге л сонда. К ей тусы нда тындаушылар айыздары кангандак: «Ой, п эле!»— десш калады. Эсет Бейсеншц касында к улак какпай тывдап отыр. Бар з е й ш сонда. Окыган сайын Карабайды елердей ж ек кердь Енд1 6ipfle Баянный оскен ел, туган жермен коштасар сэтше келгенде, оны е з ш ц туган эпкесшдей жаксы Kopin, аяп кетть Бала шыдамай ж ылап ж1бердь Даусы- ньщ калай шыгып кеткешн бы мей калды. Отырган­ дар ту ге л Э сетке карады. — Эй, Есен, мына балан нагыз ак журек болады екен,— дееи олар. — О з д е р мунын осы кггапты окыганша калай асыкканын керсец1здер, fler6ipi б т п , жай таппады,— дед1 3Keci. — Онда зерек болды муныч- 48

KiTan кызырына ел1ктеп е л кайтадан сштщей тынды. Т ун н щ 6ip уагында б ала бггкен э к елер Ы ц т1зес1не с у й е н т , уйктап калыпты. Т ек бэрш к ец ш н е токып, KipniK адклай отырран — Э сет дана. — Б ул бала бекер емес, акын жанды бала екен,— дест1 кариялар. KiTan карт Ж оцгарды н карлы етегш е орналаскан аядай ауылды ц адамдарына унаганы сонш а — кунде 6ip уйде кайталанып окылды. Э сетт1 де э к е а касынан тастамады. Э сет тьщдаудан жалыкпады, кайта жыр- дыц ap6ip сезш е мэн 6epin, бар ынта-ыкыласымен жадына токи бердь Б1реуден 6ipey естш, мтап жогаргы ауылга ауысты. Бейсен болса б ул кезде кунде окыраннан ж алыга бастады. Bip куш о л бэл- сшш: «Окымаймын»,— дедь — Баска к1м бар окитын?— деп едй еш ю м суыры- ла коймады. Осы кезде Эсет: — Мен окимын,— дедь Ел сенер-сенбесш бшмей, антарылып калды. Муны сезген Э сет ютапка да карамай, «К,озы К орпеш — Баян суду» жырын елецдетш, жатка судырата ж енел- д ь-О л 6ip муд1рмедк 6ip де токтамады. К,айта, барган сайын даусы ашылып, удей туст1. Е л сштщ ей тынды. Осыдан бы лай е л жыр тыцдагысы келсе, Эсетт1 шакыратын болды . Э сет жыр айтудан жалыкпады. Э с е гп ауыл адамдары 6ipiHeH-6ipi карып алып, 6ip кун уйде отыррызбады. Онын аты корил ауылдарга да ж етть Ж у р т енд1 Эсетт1 «Ж ы р ш ы б а л а » деп атады. НАМЫС Азат — устамды бала. Тэртш бузбайды, сабактан калмайды. Д остарын ренж1тпейдь К,ашан кореец, сабарына дайындалып, партасында тып-тыныш отыр- раны. Баз б1реулер секшд1 «м ен айтам », «м ен айтам » деп, колын орынсыз селтецдетпейдк Б у л мшезш устаздары да бшетш. Сэрсенб1 кун1 о л эк е ам е н 6ipre балы к аулауга 49

барып едь Кырсыкканда, кайтарда машиналары бу- зылып, карындары ашып, суы к етш, уйге танга жуык келдь Анасы: «Сабакка бармай-ак кой»,— деп ед1, болмады. Конырау согылысымен, класка мугал1м Kipfli. Шэк1рттер1мен амандасканнан кейж алдына журна- лы н жайып: — У йге беры ген тапсырманы орындап келдщдер ме?— деп сурады. — Орындап к елдж ,— дед1 ею -уш бала. — А л калгандарын ше? К ласс iiui жым-жырт. Сэлден кейш А зат орнынан кетершш, Kemeri жаг- дайга байланысты бугш уй жумысын орындамай келгенш айтты. — Онда, барып дем ала -гой, руксат,— дед1 му- гал1м. — Ракмет, апай, 6yriH сабактарды тусш бей калам гой,— дед1 о л к ез1 юртшп. «К в з 1вд1 ашып-жумып, калгып-мулгш отырганша, кайтпайсыд б а » дегендей, кейб!реулер оган жактырмай карады. — 03in бш ,— дед1 апай. О л орнына отыра бер- генде, парталас досы Болат: — HeciHe айттын, окып келгенде д е ундемеудй едщ гой, дедь — К,апел1мде сурай калса, кайтпекшн. Бет1мнен отым шыгып, достарымньщ алдында жер болып тур- макпын ба? — Кэне, к1м жауап беред1?— дед1 мугал!м осы кезде. К ластагы терт-бес бала гана кол кетердь BipaK апай 33ipre олардан сурамады. K e 6ici бастарын томен тукыртып отырганын бай- каган жок, ж урнал бойынша тактага шакырды. BipaK тактага шыккандардын 6ipi де ж умган ауыздарын ашпады. Ж урналга топырлап «еки п ктер» Tycin жатыр. Кезек Болатка да жеттк Ол да ун-туназ турды да койды. — Булары н калай?! А зат 6yriH оки алмаган екен, себебш жасырмады. Сендердж1 уят. Ш ындыкты 6ip- 50

ден айтуга батылдарын жетпедь Нагыз окушы — Азат,— дед1 апай решш 6mflipin. Мана к ол кетерген балалардан баскалары Kipepre TeciK таппай, эзер отыр. 8 cipece Б олаттьщ дымы ш ш де. Азаттыч да, апайдьщ да алдында унжыргасы Tycin, теменш жтеп калды. «К,ап, буйткенше, неге шынымды айтпадым ек е н »,— деп OKiHfli ол. К,ИЫН КУНДЕР (¥лы Отан согысы кезшдегг балалар вмхрЫен) Уйсштай точып оянды. Урила тушмен ж етелш шыкты. У й iiui эл1 карачгы. К еш е KeuiKiciH Сэдем апай койдыч карнынан ж асап берген к 1шкене тере- зеден болар-болмас жарык Tycin тур. — Точы п барам, турм айм ыз ба?— дед1 Уйсш тай. — 8л1 ерте гой,— дед1 У ри ла Tici-TiciHe тимей, flip-flip етш. — Bi3 турганмен, Е ам ж ан агайдыч уй-imi тур- ган ж ок кой. вткендегщ ей eciriH ашпай койса ше? — Сейтсе де баралык, K03flepi коре турып влт1ре коймас,— дед! Нурила. Т1л катпай у н а з жаткан тек ш тер ш д еп улкеш Эппнтай. О л да акпанньщ аязынан калш-калш етедь — Барсак, барайык,— flefli Эшштай аз уншздж- тен соч- Кырык шокпыт лыпаларыч Д1рдектеп жуpin киш, TicTepi TicTepiHe тимей, flip-flip eTin TepTeyi де сыртка шыкты. Тачэлд екаш ан атыпты. Д ала жап-жарык. Е а м ж а н аганьщ уй imi де турыпты. Э сет сыртта ж ур екен, буларга карап жымыц e r r i де, iuiKe Kipin кеттй Са- кылдаган сэры аяз бет каратпайды. Уш ы п-жы гы лып булар да жетть 51