З. Тамшыбаева. Жер туралы жыр

ЗЬ1ш х а -ШльмшЬшае&Сь ЖЕР ТУРАЛЫ ЖЫР

Y' Зылиха Тамшыбаева ЖЕР ТУР АЛЫ ЖЫР Областная универсалии* научная библиотека имени С . Ссйфуллина гар. Т а л д ы -К у р г а н ____ АЛМАТЫ «ЖАЛЫН» 1985

66.017.85 Т 17 niK ip ж азган Т у т ц а б а й И м а н б е к о в Тамшыбаева Зылиха. Т 17 Ж е р ту р а л ы ж ы р : Д е р е к л по в е сть. Э д е б и га н О . Б о д ы к о в .— А л м а т ы : Ж а л ы н , 1985.— 208 енбек пен ер тур 470223С200— 112 66.017.85+ 84 Каз 2— 408(05)85 4 & «Жалын» баспасы —

ЖЕТ1СУ ЖЫРЫ О «ЭРК1МН1К туган ж е р! — М ысыр шаЬар» деген екен бурынгылар. Сол айткандай, менщ Мысыр шаЬарым — Ж етку. О л — менщ Отаным. О л — менщ «щ гэлап» д у- ние eciriH аищан жер1м. «Адамнын, ею анасы болады,— деп отырушы efli менщ экем.— Bipi — с у т 6epin ауы з- дандырады, е ю н ш ю — нан 6epin элденд1ред1. О ла р — ез анан жене Ж ер-анац...» С о л Ж ер-анам — Ж етку1 Ж е тк уд ь щ к е у д е а — аскар, аягы — кел. Ж е тк уд ь щ коцы — кум, еж1м1 — езен. А ла та у оньщ айбары, Балкаш оньщ айдыны. Bip заманда мынау А лты н Емел асуында казактьщ кальщ сарбаздары каской душпанньщ жер кайыстыртан ескерж кайтып беттеместей е т т кайырып тастапты. Bip кездер! атаман Анненковтьщ канды кол жырткыштарына шагылмайтын жацгак, болтан атакты Черкесск корганы да осы олкеде. Осы Ж еткуда . А яулы акынымыз Гали Орманов осылай деп ж ы рла- ган Аркарлы да осы Ж е тк у д а . Ж е р жаннатындай Ж е т к у - да кун кешсем де, мен оган м е ц п лж гашыкпын. О л менщ таусылмайтын он1м, б к п е й тж жы ры м. О л менщ

кеудем нен кум б!рлеп те п лге н куй. О л менщ аспанга кетерген ураным. О , Ж е т к у ! Катила как кшемдей ж ерщ анау, ж !п т айтцан е лец де й ж е л щ мынау. Той Fbin жатцан ауылдай к е л щ анау, елж1реген анандай кун щ анау!.. А ц еленмен жазылган бул ж о лдарды н авторы мен екен де л калмак- Дар, достарым. Бул — тек Ж е тк у емес, буюл казак дала- сыныц ардагер акыны 1лияс Ж а н супр овтен калган мура, е р те узш ге н эсем г у л д щ ж е лге ушпаган жупары , ем1рге гашык азаматтык канбай кеткен кумары. Ж е т к у д а акын апамыз Сараньщ да i3i калды . А рканы ц ак иыгы Б1ржан салдын, Luepni ун! де калкы ды Ж е тк у д ы к аспанында. Алты н Ем елдщ кэусар ауасын актык рет алкына ж утты улы галым Шокан Уэлиханов. «Адамны ц басшысы — акыл, ж етеки па — талап, шолушысы — ой, сынаушысы — халык, кортаушысы — сабыр, к°ртаны- шы — м ж е з, ен, кым баттысы — ар, таусылмайтын — ар- ман, бгрлы гы нан ардактысы — ом1р»,— деген ед'| о л. Сол Шокан... А лм а ты д а еткен 6ip улк е н жиыннын, тусы н да Шокан агамыздан калган осы экпм еж айтканымда, Аркадан кел- ген 6ip Kid мына 6ip хикаяны баяндап бердк Б1рде Ш окан туган аулы н да демалып жатканда, е кеа Ш ыцгыс султанньщ уй ж е Саккулак шешен к е л т конады. Ш окан о л к к ж щ казэктын, шеж1ре-тарихына, шешендж сездер1не ж е т!к екенже сырттай канык екен. Сондай адаммен жолыкканда катты куанып калады. Ш ешенмен эц п м е ле а п отыры п, Ш окан се здщ 6ip рет!нде: — Аксакал, адам ем1рде кандай б о луы керек?— дел сурайды. — М енщ ш е,— дейд1 С а кк ул а к кария,— адам б и т болса тасар -ды , аласа болса кур т-к ум ы р с ка басар-ды, орта, куба тебел болса узак жасар-ды. Адам га акыл — аздырмайты н то н , б Ы м — таусылмайтын кен. Суцгыла шешеннщ ж у й р тл п н е суйсжген Шокан тагы да: _ — Bipey ж олдан адасса юмнен жен сурайды!— дел сауал кояды. — Ж олдан адасса кене кезден сурайды. — А л кене адасса жмнен сурайды? — Кене адасса, кергенд1ден сурайды, кергенд! адас­ са, кептен сурайды. — Кеп окыган адасса юмнен сурайды? — Кеп окы ган кез1 шыкпай неге адассын, калкам Ш о -

кан. Б Ы п туга н бала екенсщ , туы сьщ нан дана е кенсщ . у с - т!н д е агар та^ты ц,— дейд1 шешен ж а с галы м та р иза ш ы - лыкпен карап. — Ойлы да магналы сездерщ 'зге кел ракмет. Айткан- дарьщ ыздьщ 6epi орынды. «Та к» деген 6ip сезщ1з сел артыцтау айты лды -ау деймщ,— дел кул1мареген Шоканга Саккулак шешен: — Казак « т а ц » де п мынаны да айтпай ма?— д е л та ­ лым отырган еменнен жасалган орындьщты кез циыты- мен нускапты... М ен казактьщ атакты галы м ы , е р те узш ге н эсем гул1 Шоцан Уэлихановтын, улагатты сездерш еам е алып оты р ­ ган себеб1м — м е н щ туга н аулы м Ш анханай Т у л к Ы та у ы - ньщ Алты н Емел асуы бойында. Бул ж е р 6ip кездер1 Абылай ханньщ урпагы Тезек теренщ ж аз жайлауы б о л­ тан. Петербургте ж урш наукаска шалдыккан Шокан Верный аркылы аулына кайтып бара жатып, осы Тезек те р ен щ уй1не т у с т , а ур уы к у р т асцынып, о сы н да дун и е салады. Шокан жерленген Алты н Емел асуында каз!р оган арнап ескер тю ш ц о йы лды . С о л м андаты б1здщ ауыл — Шокан атымен аталды . Алты н Ем елдщ биж цуз- дары нда Ш окан у ж ел1 ж а н гы р ы п т у р . Ш анханай ус тщ д е Шокан eneci eni к е з т ж ур . Бул ж е р д щ ж ур ты Шокан ес!мш к уд 'р ет тута ды , онын ер сезж ж ала у ты л кетередн М ен д е бала кез1мнен Ш окан eciMiH д е р ш те п е сп м . О н ы н е р сезш ж ур е п м е м е н п л ж сщ|рд!м . Bip кездер1 Ш оканды тамсандыртан б у л елке каз!р кандай езгерд1 десен'зш П Ж е тк у д ь щ басынан талай да - уы л е ттн Б ул ж е р He6ip тар и хи о ки та л а р ды н Kyeci б с л д ы . «Айты лматан сез — езщдж1, айтылтан сез — кептжп> де ­ ген. Ыз eHfli Ж е т к у д ь щ шеж1ресше ж у п н т , осы е щ р д щ тарихын кыскаша шолып етейжш ь 1ле мен Каратал е з е н де р ш щ аралыты н ж е н е Балкаш келшщ жаталауын жайлайтын е лу тогы з мын казак Рос­ сия кол астына е тед ь KeKiperi дангы л казактар калын туман арасынан 6ip незж Сеуле тускеж н ж ур е к тукгнрле- р1мен антары пты . Б у л — 1819 ж ы л екен. 1867 ж ы лда н бастап Ж е т к у бойына о ры сты н кедей шаруалары коныстана бастайды да, казактар мен оры с- тарды н «аулы аралас, койы коралас» заманы басталады. М т е , сол туста Кексу езеж н щ 6ip койнауында калын тал ескен и!н бар екен. С о л ж н 6ipa3 к е д е й д щ кыс кыстауы болса керек. С о л кыстау «Та л-ко р та н » деп аталады екен. Осы кыстауга 1869 ж ы лы оры с кр естьян да р ы кеш !п кел!п Коныстанып, Гавриловка деген село орнайды.

Kaaipri керкем Талдыкортанны ц тарихы, м!не, со л тус - тан, Гавриловка селосынан басталады. Талдьщортан Россиядан киыр шетте болса да, орта- льщтагы революциялык дум пуд щ fly6ipi бул жакка да ж е т т ж атты . С о л д у м п у 1916 ж ы лы казактарды ц патша самодержавиясына карсы к е т е р тю м е н уласты . Казацтар мен оры стар л з е косып, атка конды . С е й т т , 1918 жылы 15 м артта Тавриловкада С о в ет еюмет1 орнады. 1921 ж ы лы уйым даса бастатан «С о ю з косш ы » е лк е- м !з де п еск! eM ipfli м ул д е м е зге арната салды, жан,а си- пат, кесюн бердк Сол жылы Капалдьщ кедей батыракта- ры 15 косшы уйым дастырып, ofaH 4850 адам 6ipirinTi. Ж аркентте — алты, Л еп а де — 6ip «косш ы » уйымы уйым- дасыпты. Бастапкыда «ко сш ы » болы п уйым даскан осы б1рлес- тж те р отызы нш ы ж ы лдар ы елд1 жаппай коллекти в те ндь РУДЩ Heri3iH калады . 1930 ж ы лы ф евраль айында-менщ тутан аулым Шанханайда туцтыш колхоз уйымдасыпты, кед ей ле р оны аяулы азамат Шоканнын, еам1мен атады. С о л колхо зта алташкы м уш е б о лта ндар дьщ 6ipi — екем Ж а н болат efli. О л Kici арабша хат танитын, кез1 ашыц efli. Арабша жазылтан кисса-дастандарды кеп окып, кеп б т е - тш . О л ем1рге аш к езбен емес, то к кезбен каратам адам- тын. Байлардан, жуандардан талай зорлы к керген ол, ме- н1 бала жастан жасы ткы сы к елм еге н дк ! болар, езж щ ащы eMipi ж айлы шатынбайтын, е зш нахактан куйд1рген- дерд! де еш тайбаттамайтын. Талай байлардьщ еекЫен те л м !р т, тепкк1н керген ол тек Ибрагим саудагерге кат- ты налып, оны жаман этап отыртаны еамде. Сондатысы мына окига: Тек жазуга емес, есепке де ж уй р ж болтан экем жиырмасыншы жылдары мал батуды койып, е лп Ибрагим дегенге есепш Ы кке жалданады. С е й т т , онымен 6ipre ауыл-ауылдарды аралап, дазактар- дан арзанта мал сатып алумен айналысады. Сол малды Тр ои цю ге айдаткан И брагим о л ж е р д е 6ip койды уш -то р т кой ды к кунына сатып, ш аш -етектен байып шытаДьт. — Залым саудагердщ кызм етж ктеп, бейшара кедей- nepfli 6 ipre то н а ды м -а у! С о л е ам е туссе, imneH асым бойыма сщбейд1, уйктап жатсам, шошып оянам,— деп, к уц !р е н т отыруш ы efli екем байтус. «Кара ж е р ге кар жауар , карды керген 6 ip м урат. Ка­ ра ж е р д е н кар кетсе, жерд1 керген 6ip м ур а т». Каз1р Ж е т к у м ул де м е з ге р д к Ел оянды , жер1 д у р cinKiHfli. — Ш уаты н те ге р , мей1р1м!н себер, енер егер жаксь:

кундер алдыцда тур. С о л кунге, со л арман цушар а лда- гьщ а ум ты л. C epnm , c e p ri!— д е ге н е д ! 1лияс акы нымы з 6ip еленж де. Ж е тк уд ы ц уст ж басып е телн Турксибтщ салынуы бул е ц 'р ге жана к е л б е т 6 e pfli, ш а руаш ы лы ц тьщ кай саласы н- да болсын улкен бетбуры с б о лды . Казактьщ байыргы лл ж е «отарба», «шойын ж о л», «станция» деген сездер косылды. 6м1рЫде паровозды кермеген 6ip кедей: « О т ­ пей ж у р е тж о л не нэрсе екен, е з иез1ммен к е р е й ж и л »,— деп, Турксибке келсе керек. Ш агыл кумнын арасынан пышылдап шыгып, аркырап гудо к 6epin, зу ет!п шыккан па ровозды кер ге нде, э л п KiciHiH, ез1 де , астына м ж ге н ала eri3i де пула тузге бе т алды безе ж енелсе керек. — Мынаныц жаны ж о к деген адамныц, езж щ жаны ж ок!— де пл элп yici ес жинаган сон- Менщ Ж елсуым ны ц «туп н тартса майы ш ыккан» ку- нарлы, шурайлы ж ер екенж мацтана отырып айтцым ке- лед!. Жогарыда еске алганымдай, осы О р да Шыцгыс тауыныц кунгей беннде м онгол шапцыйшылыгына дейж Цойлык деген бау-бацшалы шаЬар турган. ШаЬар тур гы н - дарьжын, екпейлн е п ж , е ар м е йтж Meyeci болмаса керек. Койлыцтыц байлыгьж керш тац-тамаша болтан Ш ыц- гысхан: — Бул ж ерд е еспейтж не бар?— деп сурапты. — Bapi e cefli,— депт1 оган н ояндары .— © спейнн 6 ip - ак нерсе бар. О л — м онголдардын жылкысы. — Неге? — Ce6e6i, б1здщ жы лцы лар жайылатын ашык жер, кец дала, жайылым ж ок- Бул елке туп -туге л епн, бау- бакша. — М онголдардын жылкысы жайыла алмайтьж бау- бакшаны ту г е л отца о р а н д а р !— де п OMip 6epinTi Тем учин. М онголдар Цойлык шаЬарьж осылайша циратып, кег- орай цалын орманьж кула тузге айналдырса керек. Б1рак ж е р жаннаты Ж е л с у д ы н с э у л е л мен д э у л е л н Курта аларлы ктай к у д !р е т бар ма? Т акы рга айналган ж е р кеп узам ай кайтадан к улп ы р ды , орман к;айта ш улады , кустары найта шыркады. А л Совет ек1мел тусьж да б у - р ьж гы казынасьжа тагы 6 ip ба йлы к цосы лы п, 1934 ж ы л - дан бастап мунда кант кызылшасы ecipm e бастады. Техникалык дакылга ж ататьж б ул т э т л enipflin нагыз келбетж е зге р тл. Цазактар ежелден кеилп-конып, мал сонында кун кешсе де, те ттж щ кад1рж ж е л к б т ге н . Олар достыктын, агайы нгерш М ктщ багасьж «та ту-тэ тлм 1 з» деп елшейтж болган. Балаларын: «балдай тэ тл », жаксы сездк

«уы л ж ы га н тв тт! е ке н » д е й д!. «Басы катты болса, аягы TSTri б о л а д ы » де п , достын; карым -катынаска айтып ж ата ды . Кант цызылш асыныц Ж е тк у д а ecipm e бастауы, бул дакы лды ц республика келем ж де курт улгаюына себеп- к е р б о лд ы . Ka3ip б у к ш р е с пуб лика да е а р т е т ж кант цы - зы лш асы н ы ц 43 п р о це нт! 6ip тана Талды цо р тан облы сы н- да . О б лы ста гы т е р т кан т заводы О д а к к е л е м ж д е п ipi енд!рк орындары. Т э тт! Ty6ip б !з д щ е лк е ге те к т е т я ем1р э келге н ж о к, сонымен 6ipre ерен ецбектщ у л г к ж де ала келд1. Bip тана П а ртиян ы ц X X II съез1 аты ндаты к о л хо з д а цент кы - зылшасынан м о л е ж м алып, р еко рд жасаган он тотыз адам га С о ц и а л и с та Ецбе к Epi атагы бер!лд1. О с ы б и т атакты ею р ет алган дала академиг1 Н урм олда А лда б е р - генов те — Ж е тк у д ы ц перзент1. «0зщ д1 керкейтетж де — езщ , ецкейтетж де — е зщ » демекш1, булар ез ецбектер1- мен керкейген адамдар. — Б1здщ аудан — партиям ы зды ц кернект1 кайраткер! С е р ге й М ир онови ч Ки р ов тьщ ес1м1мен аталган. Б ул е а м н щ неге б е р ш ге ж н KefiiHri ж ас тар 6ine б е р м е йдк О ны б а ян да у у ш ж 1934 ж ы л га оралайыц. Осы жы лы С. М. Киров жолдас Орталы к партия коми- тет1н1ц тапсы рм асы бой ьж ш а Казакстанньщ 6ipa3 е лкесж аралап, ондагы жагдайлармен танысады. Кезек Ж е ткута жет1п, С е р ге й М ир онови ч К е к су б о й ьж а келге н де , м ун д а - гы кан т зав о ды ньщ к ур ы лы сы б1тсе де , eni 1ске косылм ай турганьж керед!. — Неге булай?— деп сурайды ол. — С1зге карап тур м ы з ,— дейд1 к ур ы лы с басты гы . — С о ла й ма?— д е п кулед1 С е р ге й М ир онови ч о л с е з - fli калжы ц деп т у с ж т . — Баска калаларга берген заказымыз туге л оры ндал- танда, тек Л енинград кана уэд есж ен шыкпады. — Н еге о лай д е й а з ? — дейд1 С е р ге й М иронович б ул сезге елец е тт. С. М . Киров сол кезде Ленинград облыстык партия к о м и те тж щ 6ipiHLui хатш ысы . Л е н и н гр а д ж ум ы сш ы ла ры - ньщ Казакстанды шефт1к камкорлыкка алуларьжа уйткы б о лга н д а осы Kici. С о н ды кта н кур ы лы с басты гы е з ары - зын о тан айтпаганда к1мге айтады? — Заводтын, icKe к о с ы лу ьж а б е ге т б о лы п турган туйьщ уш б е лд ж т! ленинградты ктар жасап беруге тик-т1н. О 'здщ Казакстанга келсец1з де, де л б1здщ Ж е тк ута к е ле тж щ 'зд ! б1лмесе керек. Заказды орьждамай отыр...

Ш алт кимылды, каллез мжезд1 Сергей М иронович сол се тте -а к Л е н и н гр ад обком ы н ьщ е к iк ш i хатш ысы на те л е ­ грамма со гады . Беделд1, ьщ палды адамны ц сез'| б е кер ге кеткен бе?1 © л п туй ы к б е л д ж те р Л ен и н гр ад тан ж иы рм а eKi сагат ш ж д е са м оле тп ен ж е т ю з т е д г — Тагы да не м уктаж дары цы з бар?— дейд1 Сергей Миронович завод жумысшыларына. Сол жумысш ылардыц ортасында Хайм олда М олда- бергенов деген ез! сауатты , e ri Tipi казак й оп т турса керек. С. М . Кировтын, тулгасына да, сымбатына да риза болган соц: — Bi3 кеп нэр сеге м ук та ж б ы з . Bipan соларды н, ш ж е н е ц flinrepiMie: езщ1з се ю л д! ба сш ы лар ды ц 6 i3 flepre ж и! к е л т турганы екен,— дейдк — Kenin тур ам ы з... М ен д е Kenin тур а м ы н ,— де п уэдесж бершт! Сергей Миронович. BipaK кай адам д е ге н ж е ж е те бе р ген . С о л с е тте e n ri- дей деп у э д е 6epin тур га н Киров небары б е с-а лты ай eMipi калганын кайдан 6inciH. С. М. Кировпен сол ж олы узак суцбаттасып, актарыла nmipnecin калган Х а й м о лд а М о л да б е р ге н о в кей ж н е н осы заводка д и р е к то р б о лд ы , Ж е л с у д а кан т е н д !р у iciHe зо р улес косты. — © тте н , э тте ц !— д е й л н о л.— Кировке: «Та гы кел1- ц!з» деп жолын кескендей болыппын. Сергей М ироновичл 6ip керсе де улкен есерде калган Кант заводы ны ц ж ум ы сш ы ла ры б у л кайгы лы хаб ар ж е т- кен кун1 е з заводтары н Киров ес!м !мен ата уга ш еилм каб ы лдады . Кей1ннен за в о д о ркаласкан п о се лк е ге де, ж алпы ауданга да С . М . Киров eciMi б е р т д ь Ауданнын, Киров eciMiMeH а та лу хикаясы осылай, достарым. «0 n i жаспыз, алар асуымыз — алда» деп жургенде, б!з д е каз1р e n yfli алкы м да ппы з. 03iM туы п -е ск е н , бой жеткен, eMip тузеген Ж е л с у жайлы эцпм е козгасам, б у - к!л ел1м1здщ басына калы ц тум а н б о лы п уж р ш ге н У л ы Отан согысы ж ы лдары н айтпай ете алмаймын. «Ж аксы - нь!ц жаксылыгын айт, нуры тасысын» деген. Талдыкорган облысынын, сотые ж ы лдары ндагы шеж1ресже кез са л- сацыз журепнцзд! елж1релп, кез1н!зге жас у ж р е л н беттер кеп-ак. «1942 ж ы лгы фе в ра ль. Каретал ауданы ньщ е ц б е к и л- nepi О тан к° ртау коры на 100 м ы ц сом акша, 760 мы ц сомныц облигациясын, те р т ж уз центнер астык, ею ж уз центнер ет, алпые центнер сут, тогы з ж уз килограмм

май, 2718 байпац, 215 то н , 718 ш албар, 1840 пар цолгап пен ш ул ы ц та п сы р д ы »,— дейд1 шенаре. «Бут1н бидайды б е л т же, жарты бидайды жарып ж е » де ген осы емес пе? «С ацтаган ьщ ды б е р — сагынтаньщ келедЬ) деп те бекер айтпаган. Ел басына кун туган циын- цыстау заманда ауыздагысын жырып берген сол азамат- тар ю м дер екен? Tipi ме екен? Оларды н, царапайым сол ic Tepi ерен е р л ж п е н т е ц екен!н, Ж е т к у та р и хы н да м э ц п - лмс i3i кетпе с ул ы о цига бо лы п цалганын б т е ме екен олар? Ж е т к у ж у р ты алые ты лд а жанциярлы цпен е цбек eTin ! жатцанда, ж еткулы ц жауынгерлер от ш ш де ж у р т, цар- J дай бораган оцЦа кеуделер!н тосты , улы Отанымы зды ц астанасы — М осквата жанталаса ум тылган фаш истердщ а з у TiciH сы н ды рды . «1942 ж ы лгы , 21 и ю ль . С С С Р Ж о та р гы С о в е л П р е зи- диумынын, Указымен Д убосеково разъез! тубЫ де болтан шайцаеца цатысцан 28 па н ф ило в ш ы ж ауы н гер ге С о в ет Одагыны н, Баты ры ататы бершдн>. Соларды н, 11-i ж е ти сулы ц ерлер . О л а р : Г. М . Безродный, Я. А . Бондаренко, И. Р. Васильев, П . Д . Д уто в , Н. Есе бо лато в , Д . М . Келей­ ников, А . Кожабергенов, А . А . М итченко. И. М. Натаров, М, Сецпрбаев, И. Д . Шадрин. Карапайым айтылса да, алтын э р тп е н жазылтан сез- д е р бу л. Ж ы лда р етер. Tirrri, тасырлар етер. bipan е л- ж у р ты уш !н ж ан пида еткен о л а р д ы н с о л epniKTepi ешер ме екен, ум ы ты лар ма екен? О л цайта жарцырай бермек, жацгыра туспек. А ттар ы анызта айналтан ерлердщ е ам - | flepi урпацтан-урпацца кетпек. С о л е рлерд! дуниеге кел- | л р г е н ж е р ж аннаты Ж е т к у д ы 6i3 цалай ар да к тутпайм ы з? ; Калай жырламаймыз? «1944 ж ы лты сен тяб рь-декабр ь. Майданга аттантан ; ж ауы нгерлерд!ц бас квтерер адамы ж о ц семьясына | а з ы ц -тулж , ки1м-кешек ж эн е ацшалай ж эр де м е ту мац- i саты н да е ц б е к айлы цтары е тю з ш д к Сейтнт, 1,3 м и лли он • со м ацша, 43 то н на е т, 83 то н на к е к е н к , 14 тонна жун , 160 мын, бас т о р т т у л ж м ал, 83 м ы ц дана к ж м -к еш ек , ек| м ы ц пар ая ц-кш м ж и н а лды , 7253 п э те р 6 e p in fli»,— дейд1 ш е ж :р е. Осы нацты ф а к тте р д е п эр цифрга зер сала царац- дарш ы, достары м . «К аз ортанына емес, циганына ceMipe- fli» де ген . С о л 6 ip циын к е з е ц д е ж о ц ш ы лы ц керген | а дам дар б у л бе р ген ж э о д е м г е та у асып, ш алцы п та к е т- '• пеген б о ла р . Ыран; к е з булды ра ган , ц о л д 1 р тде ге н ауыр шацта осы н дай цам цо рлы цц а Ke3irynepi цандай де м е у,

рапы журектерш е неткен ж ебеу болды десецдершП ;р — ас, к ие р — к ж м ге ездер1 д е жар ы м ай о ты ры п, те жегенш е, бе ле ж е ге н » со л азам аттардыц осы 6ip а м ге р ш ш ж те р ! естен к етер ме екен? « Ж е л намды nin жегенд1 ж ы нды демейд1, ж е л нанды б е ле к жегенд1 1нды дейдЬ>. А д а м адем га до с, бауы р, ж о л д а с деген 1921 ж ы лы 2 а п р е ль де бур ы н гы Гаврилов (Ц апал) ye3i ды кортан уез1 де п а та лды . С о да н 6epi к еп к т е р к т е л - галай езгерктер болды. Талдыкорган облысыныц бесж ы лды ктагы ер,леу ж о - а зер салсацыз, халык шаруашылыгыныц да кай сала- | болм асы н ici in re pi дамыганы н к е р е а з . Э р б е с ж ы л- кта ецбек е ш м д т!п мен е ж м шыгару ж уз проценттен j a ecin о ты рганы е р те п емес, ш ы нды ц- М е м ле к е тк е о н - тан м и лли он со м н ы ц ewiMi арты к тапсы ры лтаны да — : ;кат. С о л е ж м де р дщ жарты сы на ж уы гы на м е м ле к етлк a 6enrici 6epmyi де ерен ецбектщ нэтижесп Талдыцор- .1 облы сы соцгы б е с ж ы лд ы к та е з тар и хы н да туц гы ш ■т 1 м и лли он 708 м ы к козы алды . А уы л шаруашылыгыныц барлык саласын тек inrepi тартан Панфилов ауданы КП СС О рта лы к Комитет!, СС СР имистрлер CoeeTi, В Ц СП С ж ене ВЛКСМ О р та лы к Коми- л ж ц ауыспалы Кызыл туы н тер т рет ж е ц т алды. Б у к т республиканыц шаруашылыктарына жогары са- .лы жугер1 тукы мын Талдыкортан облысы береди С о ц ты ж ы лда р ы 130 адам та С о ц и а л и с т Ецбе к Epi /рм етл ататы бершд!. А лаке л ауданыныц Киров атында- . совхозы нда 48, ал ез1м баскараты н « Е ц б е к и л » совхо­ з а 43 А р д а к ты ана тур а д ы . М ен те к н е п з п -н е п з гш е р ш тана Ti3in ш ы ккан осы кен icTepfli еш аркаусыз алып шыккандар — адамдар. Соларды ц ерен ецбектери «Тауды би!к дем ецдер, та - >тансац ш ы тасы ц» деген. У лк е н icTep улк е н м аксаттан 'д ы . У лк е н epniKTi те к шын ер тана к т е й ала ды . Б1зд1ц ■лыста сондай е р л е р к еп -ак- « О к тя б р ь д !ц 40 ж ы л д ы ты » тлхо зы н ы ц п р е дсе да те ле eKi м э р те С о ц и а л и с т Ецбек i, С С С Р Ж о та р ты С о в е л н щ д е п у та ты Н. Н. Го ло в а ц - Йд1ц к о л хо з кур ы лы сы н а сщ !р ген е ц б е п е з алды н а 6ip тан, э р ici — б и т аспан. З р ж у з са улы кта н 160-170-тен .ы алып келе жатцан «А р к а р л ы » совхозы ныц ата ш о- тны, Цазакстан Компартиясы О р та л ы к Ком итет! те к се р у . миссиясыныц муш ес! М эр ия А яб аева ше? М э р ия к у р - ым жецсе — тасымайтын, жецш се — жасымайтын натыз айсардыц e3i д е р ед1м.

Когалы ауданынын, Киров аты ндаты совхозы нда Исаев Ятулбай де ген чечен ж т т тур а д ы . Кавказдыц ац селдел'|, карлы шындарынын, кэусар ауасын ж уты п ескен бул « iriT , Матай тауларыныц баурайында е зж щ ер екенж шын танытты. Оныншы бесж ы лды кта эр ж у з саульщтан 160 козы алы п, аман е а р д к О н ь щ б у л е ц б е п езш к ур м е т- ке белесе, кею репнде ею Ленин жене «Курм ет БелпсЬ орден1 жаркы рады . «Каратал» совхозынын, атакты шопаны Кулахметов Те­ ле ген ж ай лы айрыкша айткы м к е л е д к С о ц и а л и с т Ецб,ек Epi деген к ур м е тл атакты екеум1з оныншы бесж ы лды к- ты ц корытындысы бойынша 6ipre алдыц. О л осы ж ы лдар iiuiH fle е р ж у з са улы кта н 145-150 козы алы п о ты р тан . А л мен баскаратын «Е ц б е ки л» совхозы осы мерз1м арасында 1200 гектар кы зы лш аны ц э р гектары нан 548 центнерден ежм келлрдТ Телеген матан 6ip ж олыкканда: — А пы р ай, Зы ли ха, кейб1р к о л хо з д а р ж у з е л у гектар егед!, эр гектардан мыктатанда... ею ж уз центнер ежм алады А л сен...— де п та ц калды . — А л та й — мен бе? ©HiMfli бе р ген — ж е р , оны е гу - ш! — ел. А луш ы да сол,— дед1м калжыцдасам да ойым- — Е л! Е л д ! бастай да костай б т м е с е , е лде н б1рл!к кетед1. Б1рлж кетсе, л р л ж те к етед и М ал iiuiHfle койдан ж уа с ж а н уа р ж о к - Bip тайпа е л Tyrm i, 6 ip кора койыиа ие б о ла алмай басы катып ж ур ге н ш опандар канша? А расы н­ да He6ip TeHTeri, о ж ар ы бар елд1 баскарып ж ур ге н сен де 6ip ж ур е к ж уткан екенсщ... — «Ж ур е к » деп тауып айттыц. В те к ж олы — суык, ж ур е к ж олы — ыстык. М еж «ж ур е к л » десец, жолым нык суы к емес, ы сты к болтаны той,— дед1м тэты да калжьщта ш а пты ры п. — Ие, ие,— д е д ! Т елеген. — «Ш аба н аттын, бабын тапсац — тулп а р , куйкентай- ды ц куж н тапсац — суккар »,— дед^м мен. Солай, достар. Басшысы ж о к елдщ тауыты ит боп ули- ды . «Ы р ы с а лд ы — ы н ты м а к» де п бе кер айтпатан. Б|здщ бастаушымыз да, костаушымыз д а — К о м м ун и с т партия, соныц улы саясеты, улататты ойы. Толки аккан езендер жабыла к е л т куйып жатпаса, те- ц!з м ухи т болы п шалкымас efli. Кектем шыта кер даланыц кеуде сж де кы зталдактар е рт боп жанбаса, далада да еш касиет бо лм а с e fli. © й тке ж , е зен де р — eMip е зеп , кь|3' талдактар — жердщ керю.

М еж и халкым да кем ецгер. Ерлж ке баратын да солар. Улкен ой турызатын да солар. Сондыктан да: — «М е н к т е д !м де ген ш е, мын, ic Tefli де се й и л. М ы ц id e f li дегенш е, ер 1стед1 де се йи л. Ер ic ie fli де ген ш е, ел ктед1 десейил»,— де пм келедк Б ул се з д е р д щ авторы тары да мен емес. Е р д! туры за б т г е н е л, е н е р л!ж д е туры за б т е д ! . « Е л |‘ш1 — е не р н е ж ­ и л » де м е к ил, Ж е т к у жер1 енерпаздарра да бай. Э л п сез — солар айткан сез. Ж ы р алыбы Ж ам бы л е зж е устаз туткан Бактыбай акын — осы Ж е тк у д ы ц epeni. Аскактата эн салран, алыста ж у р т Ж е тк уы н ацсаран, оны энге кос- кан © сет акын, адуы н м ж е з , у тк ы р о й лы Калка Ж а пса р- баев та осы е ц !р д щ ул д а р ы . Зацрар б и т 1лияс Ж а н суг!р сэ пен незж лирик Еали Орманов ше? Ел epxeci болган Ка­ зак ССР-ны ц халы к apTHci Канабек БайсейЬов, эсем эннен монш ак т1зген аяулы М укан Тэле бае в , С С С Р х а лы к apTHci Еркерали Рахмадиев, сандураштай сайраган Сара Тыныш- тырулова мен Зейнеп К°йшыбаеза, онил ж И т Нуррали Н устж а н о в — 6api, 6opi Ж е тк у д ы ц уландары . Кой со - цында ж у р т сурет салуды уйренген кеш еп жалшы, кейж - нен С С С Р халы к с у р е тш к ! атарын алган © бш хан Кастеев ше? М е ж ц Ж е тк у ы м а ж ац а е м !р н елм есе булардары дары н кез1 аш ылер ма efli? К кап тар ы н б у ю л р ес пуб лик а журтшылыры с у й т окитын ©нуар ©л1мжанов, Кеюмжан Казыбаев, Сайын М уратбеков, Кедлел Токаевтарды калай мактаныш етпессщ, тулга тутпассыц? Шын енер иес! осы- лар, Ж е тк у жайында жыр жазып журген де солар. « Ж е р жаннаты — Ж е т к у » де п тары д а ай ткы м к елед !. Бурын муны ц койын-конышы то ла есе тж е ам д ш те р д щ катарына 1938 ж ы лы Kypiui к о с ы лд ы . С ы р eni « С ы р с у - луы » деп д э р тте й тж б ул дакы л каз!р Ж е ткур а да к°ныс Teyin, ж ы лм а -ж ы л канат жайы п, к уаттан ы п к елед !. Аяулы Нурм олда Алдабергенов аксакалымыз кант кызылшасыныц бабын тауып, дуние ж уз ж тац калдырран е ж м алып efli. Сы р сулеш , дала академ ии, ак к у р ш тщ атасы атанран Ы бырай Ж акаев к ур !ш т!ц е р гекта рьж ан 170 цен тн ер е ж м алы п, д у н и е ж у з ш ж р е к о р д ж асады . О л да exi мэрто Социалист^ Ецбек Epi болды , СССР М ем лекетлк сыйлырын алды. Алм атыда еткен 6ip улкен ж иьж да Ыбекецмен с ук - баттасып, б!раз кецескежм бар. Bip корм екке томара туй ы к м ж е з д ! б о лы п 'е с е р е те тж Ыбь рай атамы з ш ьж актарылса жаксы е цпм еж ц де кеж ил скен. Ы бекец осы 6ip ражайып дакы л жайлы керем ет дастан айтты.

— К у р ш тщ цымбатын айтайын ба, елде сымбатын айтайын ба?— д е д ! о л. — А с ты ц р е т ж д е к у р ш т щ цы мбат е ке н ж вз1м д е 6\\- лем ж . М аган сымбатын айтыцыз,— дед1м мен. Kepin оты рсы здар, Ж е тк у д а й ж ом ар т ж ер ж оц. Сол байлыцты одан api молайта беру мацсатында соцгы ж ы лд а р ы б1зде суа р м алы e ric к е л е м ж у л г а й ту ici цолга альжды . Ce6e6i суармалы eric дегеж м !з, о л турацты ешм. С о л е ж м д! б1ртждеп кебейте беруд'щ б!рден-блр тэ с Ы — ауыспалы e ric ii батыл ж эне турацты енпзу. Сондыцтан да облы сы м ызда майда езен де р дщ бытырай цашцан суларьж 6ip арнага жинацтау, улкен су цоймаларын салу, солармен жанастыра жацбырлатцыш механизмдерд! м е й л ж ш е толык; па йдалан у ici к е ц ц о лга алы нып оты р . Кайсыб1р жацсы icTin ба ты л бастаушысы, цалтцысыз цо лда уш ы сы б о л у г а TnicTi. «Ж а ц с ы келд1 дегенш е, жарьщ келд1 десейил, жацсы лы цты ц уы тьж алып келд! десейил!» деп бекер айтылмаган. Ж е р п л ж л шаруашылыцт.ардыц е ц б е к о за тта р ы к е п те н 6epi ацсаган осы жацсы icTi цаз1р облы сты ц партия, совет уйымдары мыктап колдап отыр. С уа р м а лы ericTi ул г а й ту , ж е р с ул а н д ы р у к ж е басш ы лы к е ту о б лы с ты ц па ртия к о м и те л ж ц 6ipiHLui секре те р ы Э у - б э ю р Э ли е в и ч Тыны баевца тж е л е й ж у к те л у !, б у л 1спц цаз1рп та ц да гы ip re n i, кешел1, цо м ац ты м ж д е т е к е н дЫ - ж ц айгагы. «С улы ж ер — нулы ж е р » демекил, ж ер су­ лан ды р у к ж щ тубегейл1 цорытындысынан б!здер кеп ум !т кутем !з, жацсы лы ц ныш аньж керем1з. — Е гер сен э р k in epni, Hapni б о л с ь ж де се н , со л icTin маманы бол, ол уш ж бм !м цуала, сонан соц ецбек устж - де уйрен,— деген бо латьж 6ip кездер1, жас шагымдагы устазы м Бижамал Рамазанова. С о л к к ж щ уэж1 улкен цамшы болды . М ал д э р к е р лж - зоотехникалыц институтты сырттай оцып бтрд1 м . Ж ер цуйцасын ецбек уст1нде таныдым. Егер менен б1реулер: — Ж ер д!ц цырын, сырын, ж !пн тану уш ж алдымен дицан б о л у кер е к пе, э л д е маман б о л у кер е к пе? Немесе а лд ы м ен маман б о лы п, сонан с о ц дицан б о л у кер е к пе?— деп сураса, мен оларга: — Екеу! де б о лула р ы ц керек. Осы eKi асыл цасиет дарыган адам гана гы лы м мен техника адам нангысыз дэу!рлеген осы заманда курдел! шаруашылыцты и ге р т те , басцары п та к е те ала ды ,— д е р ед1м. А ц сул м ен асыраган ананы ум ы ту да цылмыс, кеуде- ciHe нан ecipreH жерд1 ум ы ту да цылмыс. Б ул екеу! адам 14

ем !р ж де п ец асыл казына. О л казынаны болмашыга шашцан, м е з гта з жогалткан адам, адам болудан калады. Scipece ж ерге деген к ур бе т бала жастан бойга дары - маса, о л адам б у л ем1рден т у л етед1. Ж ерге деген курмет... ецбектен туады . © зж-ез1 адам деп таныгысы келген адам, ец алдымен жерге деген курм етж уштай Tycyi керек. Ж ерге деген махаббат 6 ip- тж деп оянады, журепцд1 б1ртждеп баурап алады. С о л махаббат сежмен 6ipre м эц п лж ке кетедк М ен б у л сез1мд1, ец алды м ен , ж астар га арнап о ты р - мын, достарым. «Ер ж !п т уй де туы п, ж о ры цта еледЬ> деген сез бар. Ka3ipri заманныц ж оры гы — ецбек. Ада м ды ер атанды- ратын — ецбек, Е цбе коз eMip — сенген кем1р. Ецбек Ty6i — мереке, кеппц туб! — береке. «Цатты жерге как турар, цайратты ерге бак тур а р » деген. Мен SMipfli осы- лай тусжд1м де, балгын, албы рт шагымнан ецбекке ара- ласып кетлм , осы 6ip улы жоры цта адам болып калыпта- суга талпындым. Осы ж о лда, ж о ры к устж де мен талай дауылды тундерд1, бултты кундерд1 бастан к е ш т т н . Не- 6ip еткелден е т т , талай-талай м ежеге ж е ттгй н . М ен щ бар eMipiM осы Ж е т к у ец1рж де e u i. О н ы ц та - бысына да, калысына да, куанышына да, кайгысына да мен ортацпын. Ецбек куган казынага жолы гады . Мен казынага ж ер жаннаты Ж е тк уд а жолыкты м . Сондыктан да Ж е т к у — м е ж ц eMipiM, ж ы ры м , таусы лм ай ты н э ж м . Сол энге кулак салыцдар, достарым! АЛБЫРТ Ш А М А САЯХАТ « А Т А — аскар тау, ана — бауыры ндагы булак, бала — жагасындагы кур ак» деген. М ен ез1мн!ц балгын шакка саяхатымды бастайын. Анамныц аты Биб!ш болатын. Д ецгелек, ак куба жузд1, кул1мдеген кара кезд1 о л, бар дуниеге кызыга да, кумарта карайтын. Bip нэрсеж б т - ген услне 6mrici келген с е к т д е н т , нурлы кунге, кер далага, б и т аспанга телм1ре карайтын. Ш р ю н, балалы к дегенд1 койсацызш ы! Анамны ц неге кумартатынын б т п м Kenin, с э ул е с ж м о л те к ке н н ур лы кун ге, эсем да стан се - Kiflfli б и т аспанга, та усы лм ай ты н эн се к тд 1 к ец далага мен д е телм1руш! ед1м. Б1з кей де ауы л ш е тж е н б а сталатьж Т у л к Ы та у ьж ем ж -еркж аралап кетуил е д т . Бул туста аласа тауды ц 15

койнау-койнауынан сылдырап мелд1р булак атцылал жата ты н . Б е к тер ш д е цалы ц вскен кек шалгыны цисая к етсец — те се к ед1, алыстан царасац — бейне 6ip толцы п жаткан тец!з едк Квк масатыдай кулпырган тау ш ебЫ ц ж уп а р И1С1м ур н ьщ ды ж аргандай бо латы н. А уы лда н шыга сала тау етепне ж етер-ж етпестен асыр салып ойнацтап, жауказын, ж уа Tepin, шагщылап кетучл е дж . Менin осы- лайша шаттана цуанганымды керген анам: — О , касиетл Алты н Емел! Кайгымызды сен гой ыдыраткан! Куанышымызды сен гой кебейткен!— деп ш ую рш Ы к eTin оты руш ы едк С о л ж ы лдары алтыда екенмш. Мен анамды туцгыш р ет сол жы лы таныдым. Оны eMipre гашыц, лр цллж ке цуш тар , эсем ем1рдщ эдем1 ж ы ры н талмай, тынбай ж ы р - лап еткен энил ретш де таныдым. © кем д е анамды цатты сы йлайтын. О л к ю н щ анама ж е к!р м е к ту г м ! дауы с кетер ген ш е слген емесп1н. Не ic - те се : « Би6i б ш е д Ь , «Биб1 не айтар екен?»— д е п . анама эр! cyficmin, epi цолпаштап ацыл салып отыруш ы efli. Жарынын, б у л цурм етж е шала байып, 6ip жасап калатын анам: «Ж о ц , в зщ айт, езщ б т » , — деп сабырлы унмен 1лтипат 61лд1рет1н. М ен о л к езд е д у н и е де гашьщтыц, асьщтыц, м ахаббат де ген те р е ц сез1м болатынын, б ул ем !р де н Козы К ерпеш — Баян с у л у , Ж у с т — З ылихалар е т к е т н б т м е у и л ед1м. © кем мен анамныц 6ip-6ipiH e д е ­ ген тти п а ты н д а ы сты ц сез1м, куаныш, жубаны ш , ал кейде цы зганыш жататы ны н кейш бшд1м. Ce6e6i, о л кезде eciM енд! гана юре бастаган шац. Анам ды сол жы лы асыл адам р е тш д е туц гы ш таны ган ед1м. Муны да бе р лж р ек бтд1 м : егер мен ул боп тусам, атым « У ш к е м т р » цойылмац екен. Ата-анам осыпай ырым гып, тек жаксы лы кца жоры мац екен. Ce6e6i, анам менен буры н те р т бала тауып, тертеу'| де нересте кездерш де цайтыс болы п к е т т , буларда бала турм апты . Жас балага зе р у б о лган цос бейбац езд1-ез1 акы лдаса келе, Tenip енд1 бала берсе, оган казак гур пы м е н ырым жасауга кел1сед1. Каз1рп ж ас тар T yrin i, 613 кур алп ы ла с е гд е к!с!лерге де о л ы рым одагай, эбе с кер ш у! мум ю н. Bipan карацгы ха-1 льщта наным деген угы м ете мьщты болган. Оларды ц нанымга с е т м ш щ кушт1л1г! сонш алы к, б у л угы м ды еш нэрсе ж е н е алм аган. Балалары турм аган ата-анам да осы нанымга бой урса керек. К е йш гтер дщ хабардар болгандыгыныц еш артьщшы-

лыры ж ок. С о л ырым былай екен: мен жерге шырылдап тусю м ен, керилм1з, зор денел1, кайратты А та м к ул деген к'ю мен in к т д т м д 1 та к та й д ы ц у с т ж е салып, балтам ен кесед!. Бул — «балталаса да елм ейтж б олсы н» деген ырымдары екен. Сонан соц кулак жара шыкрырып ж ат- кан м е ж кеп бала кер ге н уш к е м ш р дщ а я ктар ы н ы к ар а- сынан е тж зе д г М унысы — уш кем ш рдщ жасын, ж ур а га - тын б е р ет деген жоралрылары болса керек. Сонан сок меш те р е зе ж сы нды ры п, б !р е ул е р ге арпара сатып, е с т аркылы кайта сатып алады. Булары — тесж тен Tycin кал- са да, есжтен кайтып кележ деген кулш ы лы ктары екен. Егер мен ул боп тусам, атым «Уш кем ш р» койылады екен. Казак !ш жде аттары «Уш кем ш р» деген еркектер жш кездеседк Нересте кез1мде мен еткен ж о лд ы о лэр да e rri деп 6ine берщ|здер. Халкымызда — каекырдык етж е ж е р т болган эйел- ден — набеган, комагай бала туады . Ж ы ланга ж е р т б о л- ганнан — жалакдаган ж ы лпос, жымыекы туа ды . Б ур ж тке ж е р т болганнан — барларыш, б и тте п ш , болды рм айты н кырагы туады деген наным бар. М енщ анам кус етж е ж е р т болыпты. — Сен б у р ж т секшд1 кыран бо лм а са к да , к ус сек!лд1 алыска самгасак ж а р а д ы к ,— де п оты р уш ы e fli анам. bipaK менен к ей ж бала таппаган о л : «К ы зы м ж алгы з, жалкы болды -ау, колында куил барлар эл1 м ж е ттт етед1- а у »,— де п кайгы рады екен. Со н да оран к ж д т экем А та м - к улд ьщ KeMnipi к е л т : — ©й, нэкас! Томаша тогы з ж ум ы рткалайды , 6ipeyi рана б у л б у л б о ла д ы . © рм екш ! он ж ум ы р тк а ла й ды , 6 ipeyi рана буш бо лады . Eumi — е п з , и т — ceri3, ш ош ка — торы з табады. Ырак одан не пайда, 6epi де — ит, 6epi де — шошка, 6epi — еш м боп е те д к А л саган баланы 6ipey рып берсе де , оны н 6 ip e re fi боп е т у ж Tine,— д е п урсады Мунан кеп ж ы лдар бурьж кайтыс боп кетсе де адуьж мжезд|, а лб а к -д а лб а к ж ур е т!н , е ре пс к ен де ек1 е р к ск тщ асын imin, те р т е р к е к тщ ж ум ы сы н к т е й т ж со л кем ш р eni ес!мде. Ауы лдары лар оны «К еж е -ке м ш р » деп атайтын. Олай дейт!ж,ж уртты к барже «О , кеж е!»— деп сейлеу, жек кергенже «кеж е урсын»— деп жекуол юсжщ сезжщ салты болатьж. Онымен калжыкдаскысы келген абысьждары анда-санда уйле рж е шакырып, дастарканга етпен 6ipre кеже койса, «К еж е-кем ш о». «Е т — дем дч ке- Г вблзсткан уни^резлынаг ] научная библиотека , 17 | имени С. Сейф уллина ■ г*р. Талды -К урга н

ж е — м эн fli, дэмд1 ас еш чайда чаш пас»,— деп алдымен к е ж е ж чотарып, е тк е сонан с о ч THicefli екен. Кырчыншы ж ы лдар ды ч басында б1здщ ауылдыч адамдары Наурыз айын квж е icien чарсы алатын. Kenmi- л ж к е арнап nicipreH астьщ демд1 болаты н эдет1 гой. Ж у р т наурыз кежеге туге л жиналып, ойы н-кулю уст!нде таласып-тармасып iiuyuii efli. С о л наурыз кеж еж ауыл адамдары ырым чылып, «К еж е -ке м ш р дщ » уй!не апарып тар а таты н. Адуы н болса да аччылдач мшезд! «Кеж е-кем тр» ауыл чурметше осылайша бележп, еле-елгенш е ешжмге жалтачтамай, жалбачтамай етп. Зор денел! Атамчул экем 6ip к е те р тс е басу бермей, женге кенбей, буза-ж а­ ра кеткежмен, «Кеже-кем ш рд1ч» « О , к е ж е !»— деген даусы н е с тг е н к езд е мы сы ч секшд1 б уга чалаты н. Кей кездер! ез цатарларыныч арасында отырып, «мен вйте- м1н, мен б у й те м ш » де п бесе бастаса, 6ip чалжьщ бас: «О й б а й , К е ж е -к е м тр к еле ж а ты р !» — де се б о лды , ecipin отырган А та м ч ул ес жиып: «KeM nip келд| дегенш е, м эц- ю р -м эн ж р келд1 де се й и л»,— де п ж ы м бо ла д ы екён. Еш жмге чиянаты ж оч, еш залалы ж оч сондай абзал адамдар да е тл -а у дуниеден. М ен жастайымнан « К е ж е -к е м т р г е » у ж р бо лы п, соны ш ы ргалап ecinniH . С о л ю сш щ « О , к е ж е !» деген се зш мен де кеп айтады екенмш. Сонсын ж ур т меж де «Кож е-чы з» деп этап к е т т л . ИНржн, балалыч-ай десеч'зш }, «К еж е - чы з» де ген ге «б е р ж м чазандай б о л ы п » мачтануш ы ед1м. Bipa4 ecefiin, б о й ж етке н со ч б у л ат м енщ салтанатыма чырсьщ бо лы п жар м а сты . Енд1 « К е ж е -ч ы з » деген аттан Чуты ла алмай, э ле к ке т у с л м . Мен'| со лай де п атаган талай KiciMeH ж ауласы п алды м . Б1рач к е п л ч аты кеп, оны ж м ж еце алган? Тагдырыма амалсыздан багынуга айналган ед1м. EepipeK к еле 6ip к о л хо з д ы ч ды р да й басты чтары ны ч 6ipi б о лган со ч, 6ipa3 адам сы йлап, б1разы жасчанып, э л - пдей деп атагандарын чойып кетл. Каз1р, шы нымды айтайын, со л атты кей кездер1 ачсай- мын. Bipey «К е ж е -ч ы з» десе, албы рт балалы ч шагым чай- га ора латы н дай , анамды чайта чуш ып, А та м ч у л экем е чайта ж олыгы п, «Кеж е-кем трдп> бала кез1мдепдей чай- тадан чуш ачтап, кейб1р со тчар ла рд ан кер ге н зэб1р1мд1 айтып, м уч шагып, ексш жы лап, жечш ейш чалатындай боламын да турамын. М ен чаз1р е л уге тачап, ез1м де те р т баланы ч анасы бо лса м да, чайран анам е а м е туссе , бала с е ж л д ! б1рден жасарып, кез алды м а He6ip б у лты ж о ч аш ыч к ун де р , б у - 18

дыры ж о к жазы к дала, сол даладагы киял сеюлд1 всем мунар, алые сагым елестеп, кырда вскен жусан nici шар- шай бастаган кею репмд1 ж е л т п е т т , м ен тан, аскан к ур ат ceninfli ж улкы на ж е н е лп м к е л т тур а д ы . Кулагыма «бала м » деген 6ip ауыз сезге бар махаббатын, сырын, арманын, муцын, зарын, куанышын, кайгысын сыйгызган аналар да усы к е л е д к Кей к е зд е eciMe кай -кайдагы лар Tycin, 6 ip се тк е к е ц Ы м к ула зы п, цайта ора лм ас ана б е й - Heci к е з алды м а к е л ге н д е та у д а й талабы м ж е р ге к ула га н - дай б о ла д ы . Ек1 к е з д е н ы тцып кеткен к ос там ш ы ы п-ы с- ты к болы п ага женелед|'. Жылай б т у де улкен касиет, достары м. Кезден аккан эр тамшы — uiepni ж ур е ктщ м уцды у ж . О л ун шыкпаса, кецш Kyfii кемул1 калады да, адам баласы Te6ipiHe 6ifl- мейтж мелшиген мылцау таска айналады. Ж ы лаудан уя л- мацдар, достарым. Кез келген нэрсеге кулуге болады. А л кез келген нэрсеге жылай алмайсьщ. С о л асыл анамды бул ж олы абзал адам р етж де екжш ! рет тогы з жасымда таныдым. О л былай болды . Бip iHuui класта меш мен 6 ip re , ум ы тпасам , Кэрпебай деген бала окы ды . Улы Отан согысынын, киын шагы б о - латы н . К ерпебай ж о к -ж у та ц , к е д е й у й д щ баласы ед1. Eni ж ы л 6ipre оки ж ур!п, ус п н д е п шыт кейлеп'н 6ip ауыстырып кигенж керген емеспж. О л ecipece кыс айла- рында кеп азап ш егетж . М атайды ц катты бораны туры п, уйме кардан жаяу адам ж ур е алмай калганда, Керпебай тес!к кен шокайын с у й р е тт, сабактан калмайтын. Онын, б е т-а узы кызары п, колдар ы Kerepin, epHi к е з е р т арен, келгенде, балалы к та 6ip, ш алалык та 6ip деген емес пе, 6i3 оны ая у орнына, кей кездер1 к ы лж акка ай н алды р уш ы едм<. EciM fle калган тагы 6ip н эр се: мен! Ке р пе бай ды ц ешкашан «К еж е -к ы з» деп атамаганы. Онын, б у л ici — м е- h'i сы йлаганды гы , унам сы з атка ким аганды гы е ке н ж т у с ж - 6enniH. Мен! «К еж е -кы з де м е дщ » деп Керпебайды талай тырнаганым бар. Bip KyHi улк е н уз !л!с к е з ж д е уй д е н э к елге н н а н -та л - кандарымызды дабырласып жей бастаган е дж . Уйжен ешкашан нан е ке лм е й тж К ерпебай кипактап маган ж а - Кьждап: — Зылиха, карным ашып тур ,— дедк — Карньщ ашеа, кайтейж? — А па м ауы ры п ж а ты р ...— дед1 Керпебай кез1 ж а - саурап. — Куры!— д е п т н оны аясам да кырсыгып. Керпебай е ш те це де ген ж о к , б ур ы лы п KeTTi. Иы гы 19

салбырап, бойы аласарып кеткендей болды . Осы окиганы анама айтып барганы мда, eM ipi аш улан уды б т м е й тш , ал маган к о л к етер м е к т у г М чатты сейлеп керм еген анам j кем1рдей боп TyTirin Kerri. — Ж алгы з жаратылган жан тасбауыр болады деген рас екен! Неге мундай межрЕмазсщ ! №мге учсап мундай чатыгез бо лдьщ ? Сен оган 6ip уз !м нан берсец, о л саган j алгысын жаудыратын efli гой! «А л ты н алма, алгыс ал, I алгыс — алтын емес пе?» деген. Бекер ктегенсщ, ба- 1 лам ,— дед1 о л кун^рене сейлеп. Анамньщ ж ур е н алтыннан да асыл, к ум кте н де бага- лы , e pi н э зж , e pi ж ум сац, аяса — ацтарыла аяйтын ардак е ке ж н мен со л ж о лы туц гы ш р е т ту с ж ге н ед1м. А сы л анам менщ ж адым да мецп-бачи сол куж чалды. Содан 6epi кеп ж ы лдар е ™ . Талай нэрсе умы т болды. BipaK м енщ чатты лы чтан емес, ба лалы ч те н тек тж п ен к т е - ген со л iciM осы к ун ге д е й т е а м д е . С о л очига кез алдыма келсе, Керпебайдьщ алдында чатты уяламын. Э т- тец, жастьщ шагым цайта оралмайды -ау. Кайта оралса, соны ц 6ipiH д е цайталамас е д !м -а у де п е к ж е м ж . Кайда екен, Кэрпебай? Tipi ме екен? Бачытты ма екен? Егер се ж м е н ж о лы га чалар кун болса, Керпебай, со л 6ip ац гы р тты гы м уч.чн кеш те бо лса KemipiM сур а р ед1м. Мен Тулк Ы тауыньщ с те м ж д е п Алты н Емел асуыныц мацында, Шанханай деген ауылда туганы м ды айтчанмын. | Анам сол ж ы лдары айтарльщтай егде болмаса да, езшщ ecTiniri, чауы м ш ы лды гы м ен б у к т е л а лды н да Kaflipni e fli. Б1здщ а уы лд а Сотан та й де ген те н те к Kici болаты н. «Сотантай куж не 6ip адамды т т д е п , тагы 6ipeyfli жундеп алмаса, 1шкен асы бойына с щ б е й д к ,— де п э ц п м е е те тж i ж ур т. А л менщ ес1мде калганы: Сотантай б1реумен те б е - i neceTiH бо лса , алды м ен е з к е й ле п н щ омырауын айырып, сонан соц карсыласын тауьщш а ж ула бастайтын. Улкенд1 — улк е н , KiujiHi — ж и л д е п бш м е йтж С отан­ тай тебелестщ дел кызган кезж де менщ анамды керсе: — Э , Б и бш !.. Сен де 6ip м е з п л а з кезде келед! екен- сщ !— деп, жыны су сепкендей басылып, ыгысып кететж. Анам чайтыс болганда сол Сотантай кезжен жасы м е лллд еп , сацалы се л к тд е п : — Мен — ашу болсам, сен — басу едщ -ау, чалкам...! M eHi те ж е й д ! де п, саган ceHin те н те к тж к те й тж ед!м , eHfli 6i3re ж о чсьщ , со тта л д ы де ген осы -а у...— деп шьж егш геж eni кез алдымда. Анам межмен баласьждай емес, чурбысындай сырла- суш ы efli. Адам га тэн уш сауап бар: 6ipi — ш елден чу-

ды к казу, с к ж ш ю — жо лга агаш оты ргы зу, уш ж ш ю “ взенге кегмр са лу е ке н ж анамнан e ciifliM . О с ы кагиданы ом|р баки ж а д ы м д а сактап калды м . « Т е к 6ip е з щ у ш ж е цбе к кы лсац, ез1 у ш ж о тта га н хайуаннык 6ipi боласын... Ел аш болса, токпы н дегенщ OTipiK, е л то к болса, ж о к п ь ж де ге н щ е л р ж » , — д е п о ты р у - шы efli ол. Ан ам 6ip кун1 е лде н еге р е н ж т келд1 де , те се к салып, ерте кисайды. О л аЬылап, yhmeyfli б т м е й вткен адам. Бул ж олы да сонысьжа басып, ды м ьж шыгарган ж о к. Bi- рак те р ек куйзелгендж ж кайта-кайта аунакш уьжан сезж жатырмын. — Зыкабасым!— деп дыбыс 6epfli о л елден уакы тта. (О л мен1 «З ы ка б а с » де уи л efli). — Эу. — М ен б у п н м а р к ум анам ны к басьжа бары п ед1м. Бежттен шыга бере, Teric ж е рде cypiHin калдым... — О нда не тур?— дед1м б у л окигага мэн бермей. — Бул жаксы лы ктык б е л п а емес... Анам осыны айтты да, таты 6ipa3fa дей!н дыбыссыз Калды. С о л ж ы лы тогы з жеста ед!м . «Цы з бала ерте есейед!» деген рас екен. Анамнык н е т туспалдап, неден ка уж те - Hin жатка ньж сэби ж у р е п м н щ 6ip тукшр1мен ту с ж е КОйдым. — Апа, коркытпаш ы,— дед1м жыламсыреп, анамнык сокгы кездер1 наукастанып ж ур ген ! е а м е Tycin. — Умытпа... Сен де ертек ер жетесщ ... Уйл1-жайлы боласык. Сонда... балака уры ссак — екек веще Tycefli, айналсак — ш еш ек веще тусед1... Баланы ур с уь ж ур ы ссак да, iiuiKHeH м акдайьж ан сипайсы к— — дед1 о л 6ipa3- дан сок- Анам бул сезд! жай дауыспен жайбаракат айтты. — Ата-анак аскар тауык, айналып етсек — жаман, асып тус се к — жаксы ... Осы туста анамнык даусы менщ кулагыма олареп жетт!. Сейтсем... Э тте к , оттек, негылайьж! С о л TyHrici... жай екпм е емес, есиет! екен. С о л сэтте оны д о л булай тус ж б е п тн , арада 6ipep кун откен сок, анамнык м э к п л ж коз ж ум а - тьжьж сезбепшн. Ауы лдастарым ны к 6ipeynepi е лж , 6 i- р е уле р ! бала туы п, ем1р е з калпы м ен ©Tin ж а та ть ж . BipaK мен анам елед1, одан м экгш ж кез жазы п каламьж деп еш ойламаппын. Д ун и е д е аж а л барын 6inceM де , о л д о л 21

осылай тутки ы лдан согып етед1 деп ойламаппын, бш мепшн... С о л ж ы л д а р ы , со гы с ж ы л д а р ы м е ди ци на н ы ц эл1 д а - м ы маган Ke3i го й . М е н щ анам каз1р д э р к е р л е р о п-оцай айьщтырып ж1берелн жарыктан цайтыс болды . Ыццыл- сыццылмен узац журд1 де, ж ур е н шыдамаган бо лу керек, те се н та р ты п е ю -у ш -а к к ун ж а тты . Ж а н ж о л д а с ь ж а 6ip ты цы р таянтанын сезген экем б1рден к у р т xycin, абдырап, Каудырап калды. — Биб1ш, Биб1ш1— д е п да усы к алты р ап, e 6 ire p болы п ж ур ген экем нщ ту р ж е карау аянышты efli. Ы здер 6ip атадан аз болатьж бы з. Тамш ыбайдыц Ж ан- болат, Кунболат деген ею улы болды да, Жанболаттан ж а л г ы з — м ен ед1м, ал К ун б о ла тта н те к 6 ip у л — Байзак- тьж . Револю циядан бурынгы те ц а з заманда аз атаныц баласы болып, кеп жагдайда жасканшак-тын. Д ауласуга м улде м ж оц-ты н да, ектем дж ке аяк баспайтын. Табигаты- нан бкке н осы м ом ы ндыгы болар, о л Kici анамсыз ешб!р icTi б а стам айтьж , еш н зр с е ге ция б а спа йтьж . Э й е л ж е е б - де н ceHin к е тке н э к е м , анам ны ц с о ц гы се т! така лга н да шьж абдырап, есецпреп калды. О л кю нщ : — Биб1ш!м, Бибш 1м!.. Сен емес, сенен бурь ж мен ке- TyiM керек efli...— деп тунш ы га е ка ге н ж еспгенде, мен бар д у н и е ж басы м а к е те р е айцай са лгы м к е л ге м ел1 ес1мде. Э ке м : — М ен! цойшы... Зыкабасты ц кую не болады?— деген кезде, ел усп н д е жатцан анам соцгы купли жинап, кезж ашып алды. — Ер... ер... еркексщ ... Э к е сщ той,.. Кор кылма,— де - fli о л уздж -со зд ы к сейлеп. ...Сейтт1 де , анам байгус ж еней бер ди Б ул ем1рде са- уабы болмаса, еш ю м ге залалы ж о к 6ip шырак бар efli, ж алп е т т се н д л А сла н каре айрылды, кара ж е р 6ip д е ц б е к ш т аунап туске н де й б о лды маган. — З ы каб асы м !.. З ы каб асы м !.. Екеум 1зде енд'| еш ю м ж о к - Bi3 ж е н м к а л д ы к ,— д е п eKcifli экем . Экем сол жолы м орт сьжды. Анамньщ ж е тк ж берген- нен к е й ж бас к е те р м е й , та м а к iiunefi, уш кун , уш тун жаты п алды . О н ы к кайгыдан елуге айналган мьжа муш кш х а л ж се зген А т а м к у л эк ем 6 ip к у ж уй ге к е л д л О л Kici д е те н те к С о та н та й сеюлд1 с э л н э р се д е н min !здей т!н со тк а р б о ла тьж . А ш улан га н кездер'г Ke3i акшацдап, 6ip- де н байланыса к е те тж . С е й те тура, сезге тапкыр, ойга уш к ы р , т т г е eTKip Kici e fli. С о л А т а м к у л уй ге к елш , тэ р ге жайласып отырып, сэз бастады. 22

— Ж анболат!— дед! ол.— «Болмайын деген адамды туйе усл н д е ит кабар, болмайын деген камысты су ш ж д е е р т ш а лар » д е ге н . Бш есщ бе? — «Жердег1 туйеж ж е л шайкаса, еш кж! аспаннан !з д е » де ген . Б м е сщ бе? — Бшем. — Б тс е ц , б ул не жатысыц? Сен ел бастаган кесем бо лм а сац да, барш ам ы зга айбын б о лган epiMi3 ед1ц гой. Сен булай опырылсац, баскамыз туге л цопарыламыз гой. Д о га р ендМ — Атам кул, кайтейЫ, канша кояйын-ак десем де, болмайды, ж ур е пм езЫ п, 6ip жагы елж!реп бара ж а т- кандай... Тауык ж огалтсац да !здейсщ . Биб!илмд! ж о га л- ты п, енд1 Tim i, оны цайдан !здер!мд1 б т м е й , да гд а р ды м емес пе... — Бар сенер1м — yM iiiM , бар м е д е л м — кы зы м д е у - uii е дщ . @ лд е де ойлан, Ж а н б о л а т. Кайгыны кайгы рып жецген адамды керген емесшн, оны тозды ры п жецгенд! керген ед1м. b ip с е ж и емес, та лайд ьщ Биб1ш1 к е т л , са - бырльщ етер уакытын, болган ж о к па, Жанболат? — Бэтш агар, жецд1ц1— д е д ! экем . С е й тт! д е о ны ц осындай цайсар м ж е з ж е тэнт1 б о лы п :— Сен осы б!р к е й - де кисык, кейде туз ж ецпм елерщ д! цайдан тауып ала- сыц?— flefli. — Айтайьж,— дед! А там кул.— Баягыда е зде р ж да- нышпанбыз деп ойлайтьж ацсак;алдардыц се зж е 6ip бала араласып, оларды кайта-кайта жаны лды ра беред1. Соган намыстанган 6ip цария: «Э й , бала, егер адам ж асьж да ты м ацы лды бо лса , е се келе тупс1з акы м акка айналады . Байка, болаш агыцды о йла »,— д е п л . Сонда бала: « С е з н К 'здщ 6epi рас, 6in in тур м ь ж . Бастан кешкежц|зд1 а й тка- ныцыз гой б у л . @3iKi3 ж ас ы цы зда а к ы лды б о лы п, есе келе акы мак бо лы п кет1пс1з»,— де ген екен... Сонын, Kepi маган келд!, жасы м да т у з ж ед1м, картайган сайьж б у та - гым кисайып барады... Э ке м канша дегенмен азамат емес пе, кайгынын, ка- лы ц туманын, к а а р е тлц сойкан дауылын осылайша ж ен- ген efli. Сонан 6epi кеп ж ы л д а р eTTi. М е н щ ез1м т е р т баланьщ анасы б о лды м . О л а р ту г е л и нс титутк а т у с т , 6 e pi д е ж о - fapbi 6iniM fli маман б о лы п Kerri. О лар ды н, сэби к е зж д е утд е п , бала кезж де былдырлап сейлеген кездерж де анам ес1ме Tycyiui e fli; О н ы ц : «Баланса урыссан, — э к е ц 23

рас екен, рас екен. М ен каз1р б а лала ры м н ы ц о ц уд а ж ур ю ж азта н ха тта - рын цайта ашып, ж ж -ж ж цайталап оцимын. М ж е, мынау улкен улы м С е р ж тщ хаты. «Анаш ы м ! Туцты ш рет ана махаббатын институтка тус ке ж м д е сез!нд!м. Алташ цы о ц у сем естрж аяцтап, цыс- цы демалысца келгеж м де цалай царсы алтаныцды, бэл- KiM, ум ы тца н д а ш ы тар сы ц. © й тк е ж , о дан к е й ж д е талай царсы алып, талай рет шытарып салды ц той. С о л куж мен1 к ер е салы п царсы алды м на н цустай уш цансы ц. М ен де шыдай алм ады м. Bip-6ipiHe царсы ж уп р ге н ана мен бала кеше ортасында цауышып е дж . «Экеж аны м сол, цулыншатым со л»,— деп аймалап едщ , даусы ц цалтырай шытып. А л мен сатан ею белмд1 кезек-кезек тосып, «апа, апа»... деп цуш атьща ты ты ла тускем . О д ан кей ж шытарып салганын, да ес1мде. ...Б1з маш инага о ты р ы п, уй д е н узай бергенб1з. Сен далата кейлекшен, шытып, есж тщ жацтауынан устап тур - тан к у ж ц д е к е з щ м е н уза ты п салы п ец. Кыстын, салцын к е ш ж д е 6i3 к е зд е н таса б о лта нш а ц о зта лм а ды ц . С о н да не о й ла д ьщ екен, апа? Барлыц ананыц тш е п сэб иж адам герш Ы к цасиетке тербиелеп, ж ацсылыцца уй р е ту той. Сен матан ацыл ай- тудан жалыцпайтынсьщ. Тентектж жасасам — к е й т, жац- сы iciMMeH к е з ге тус се м — цуа н уш ы е д щ . Кундел1 пм д! ацтары п, Ы н е н б е с тж бата к е р у г е цум а р е д'щ -а у, TinTi с туде нт кез1мде де сынац ютапш амды 6ip ацтарып шыц- пасан, к е ц т щ ж ай таппа йты н . С е н щ айтцан ацы лы цньщ 6ipiH ум ы тцан е м е с тн , э р кез санамда жацты ры п турады . Соны ц 6api б уп ж м е ж етекилм болы п, болашацца бастап келедЬ>. А л мынау медициналыц институтта оцып журген цы- зымнын, хаты. «Анаш ы м менщ! М ен туралы басцалар жылы сез айт- са, а лд ы м ен сатан ца ры здар м ы н . © й тк е ж , ас цац ту л т а ц - мен !з гт!к к е уйреткен, сез1мтал тып тэрбиелеген сенсщ. ©Mip бойы азыц болар рухани дуниеге зор бастау бердщ . М атан ана м а ха бба ты , ана парасаты ж ай ы н да улк е н дэ р !с оцыдыц. Адам тэрбиелеп шытартаны уш ж ешцандай ананьщ атац-дэреж е талап етпейтж ж , отан бауыр етж щ 6ip Tyfiipi, мейл1 циыр ш етте ж у р с ж , м ейл! цасьжда б о л - сьж О таньж а адал цы змет е т т , аман-сау ж ур ген д!пн сезген н ен ар ты ц ба цы т ж о ц е ке н ж тус ж д!р д 1 ч - С е н 6i3re уцсап жастыц дэуренщд1 сэн-салтанатпен еткерм едщ , ез

замендастарыцмен 6ipre каЬарлы ж ы лда р койнауынан e iin , ©з к ы зы гы цды ур п а к уш !н чурбан е ттщ . С е н ба цы т- ты киындьщпен куресте таба бш дщ , урпагыцды шындьщ ушш куреске уйреттщ . Аналарга арнап зэул1м е скер ткш орнатса да кеп емес. Эз1рге колымнан келер1 ак алгы - сымды айту гана. Кызьщ CafHpa». Kepin отырсы здар, осы шагын хатты ц © зжен-ак о ла р - дын, MafaH деген, дэл1рек айтканда, анасына де ген ш ы на- йы махаббатын айкын ацгарасыздар. Мен б ул хаттарды мактаныш уилн к е л л р т отырган жокпын. Мен б ул мысал арцы лы ананын, — балага, баланы н,— анага де ген м а ха б - баты ©pi м э ц п л ж , ©pi ур па к та н -ур па к к а мирас екеж'н айткым келедн Дуниеде не кы зы к— сыйласу, не кым- бат — сыйласу, не т э т л — сыйласу. Мен соны айтцым келед1. « М а л — к ° лд ы ц Kipi, бацы т — конган к¥сы , ба­ ла — е м !р дщ !з1» де ген . С о н ы е сте р щ е са лгы м келед1. Республикальщ жастар газет! «Ленинилл жас» «А р д а к - тайьщ, аялайьщ ананы» деген айдармен осы 6ip асыл сез1м, н©з!к ьщылас жайы нда к в пте ген кызьщ та гакли я материалдар 6epin ж ур . MeHi терец теб1ренткен сондай 6ip макаланы осы ж ерде сол куй! туге л келлруд1 жвн кврд1м. М ундагы свзде р мен окигалар а з д е р д щ де ж у - ректер1ц!зге ж о л тауы п, теб1рентед1, то лга н та д ы , о йла н- тады деп ум1ттенемЫ. Ce6e6i, макаланыц авторы шын сырын еш калткысыз актарган, ойын букпей айткан. Ж эне оны «Парызы цды неге ум ы тты ц!»— деп д э л атаган. Макала мынау: «С о л 6ip окига! Канша умытайын десем де со л 6ip окига коз алды м - нан да санамнан да кетпей кой ды . С о л о ки ган ы ц ж ан ы м - ды кинап, азапка салган кездер1 де болды . Акы ры ... ко- лыма калам алдым. С о л куж , ойымда ештеце ж ок, кеш е- де келе жатка м . Кенет 6ip у й д щ жанынан ©Tin бара жатып ащы шьщкан ©йел даусынан денем flip ете калды. С о л ж акта гы ю ш кене гана ж атаган у й д щ а лд ы н д а ©Tin жаткан 6ip окиганы к©р!п, ж у р е п м то к та п калгандай б о лды . М ум ж н ... к ер м е й -ак кою ы м кер е к пе e fli. BipaK к©рд!м гой . Кергеннен кейш ею нгенмен амал не? С о л 6ip окига... Алпамсадай жас ж !г!т... А к шашты картац ©йел... HtiriT э й е лд щ кеудесЫ ен б у р е устап с т ж - леп тур ы п, бетш ен ш апалакпен о сы п-осы п ж1берд1 де : «А к ш а 6 epecin бе, ж о к па? Тез тап, эй тпе се е л т!р е м !» — flefli ышкына айкайлап. Берсжн, айналайын. Анау керцлмнен сурап алып 25

к е л т б е р е й ж , ж1берш !. Тек к еп iiuneiui, караты м, кеп iiuneuii, кулы ным . Каркы лдап кулген алпамсадай ж И т эйелд1 ж1бере салды . Осы нау азаптан, осынау кайты-каареттен, корльщ - тан босантан ейел анадай ж ерде туртан керцлсж щ уйж е ж уп р е ж ене лд к С урж е-кабы на m yripin бара жаткан, ж у- perin езген кайгыдан жы лап бара жаткан, осынау букш ew ipre латынет айтып, осыншама азап керсеткен татды - рына налып бара жаткан, сонда да... сонда да анау уйде оты ртан ж а лты з улынын, болаш ац татды ры н ойлап бара ж аткан ананьщ, каси етл ананьщ артынан кзрап турып, мен к е з ж асы м а epiK берд1м. Ж ы ла п ту р ы п eciM e ceHi алдым, алыстаты анашым! ...А н а ! Б у л у л к е н ге д е , Kiuiire д е ен, а р да цты , e pi кы м батты ес!м. Бар к ь>зыгын, бар тум ы ры н перзентж е арнаган каси етл ана! Кайтсем улы м катарынан кем б о л- май, азамат болса екен деп армандаумен, ум!ттенумен-ак сенщ бар ем1рщ етед1 екем-ау. Баскасын ай тпа й-а к кояйы н, ез'|м осы н а у e M ip re к е л т , ес б тге н н е н 6epri сенщ кундерщ е кез ж1бергеннщ е зж - де -а к б у л ем1р сатан кызы ты мен катар, талай киындытын да сыйлап yn repinTi-ay, анашым. Ш иеттей алты бала тауып, тэрбиелеп отырсац да котам жумысынан тыс кала алмадьщ. О лай icreyfli езщ е ар санадьщ. Содан болар ж ы лдар бойына колхоз шаруашылытында экеме кемекш'| ш опан б о л ы п е ц б е к е ттщ . H e 6 ip са кы лда тан cap аязда экем дем алсын деп, кой кузелне езщ кетелнсщ . Сонда керпе астында 6ypicin ж аткан кезде, езщ нщ алты перзентщ е дала турм ак уй !ш ж де жаткан адамньщ жанын турш1кт'|рер мына улы тан боранньщ как ортасына келп бара жаткан сен е зщ унем! айтатын epTerifleri батырдай к е р ж у и н е ц . С о л т у ж 6i3 н еш е турл1 ур е й д ! басы м ы здан к е ш т жатып уйктап кетер ед!к. Ертецж е тук болматандай та м а к к т е п ж у р г е н ceHi Kepin 6i3 ш е к а з к уанар е д ж . C e ­ Hi керген!м 1зге к уан ар ед'ж . — М ама, ту н д е то н д ь щ ба?— д е р e fli юиженем1з К у - Mic6eK бэр1м1здщ кек е ж м 1 зде п с ур а кты д е л тауы п ,— 6i3 сен у ш ж к о р ь щ ты к к о й , мама. — Мамасы уш ж корыккан кульжьжан айналдым мен. Тоцтам ж ок, ботам, сендер барда мен несже тоца- йьж, сендер барда мен ештецеден де корыкпаймын то й, к¥ль,ны м - А н ам ы здьщ б у л се зж о л кезде 6is тусжбейтжб1з, эрине. Тек кейж , есейе келе тана тус ж д ж кой^ О л — ананьщ ез перзентж е деген махаббаты екен той. Оны 26

сол улыган боранда да уйде жаткан б1здерге — улдар ы - на де ген аналык м ахаббаты ж ы лы та д ы екен го й . О н ы да б!з, эрине, кейж есейе келе гана ту с ж д ж цой. С о л анамыз ш и е ттей алты бала — 61здерд1 асырады, адам e rri. Ыр1м1зден к е й ж 6ipiM i3 м е ктеп жасына д а Ы к - Ti«. Балальщтьщ бал дэурен шагында еш тецеш ойга ал- май, е з к ата р-к ур бы лар ы м ы зб ен 6 ip re о й н а п -к у л т , 6i3 де ер ж е ттж . М е к те п л д е аяктап, енд|' мы нау eM ipre балалыкпен емес, шын азаматтык тургы дан карай баста- дьщ . Ж ы лд а р e r r i. BipaK осы нау ж ы л д а р тем н eTTi ме екен? О л а й д е л сен де , о лай д е л 6i3 д е айта алм аспыз, анашым. Карал оты р са м 6i3 е р те ecefiinni3. Bi3 баска курбы ларым ызга Караганда ойынды да е рте догары ппы з. Б1з унем1 сенщ кас-кабагы ца карайты нбы з, с е н ж се л ренж1генщд1 керсек, 6i3 ез1м1зд1 к оя р га ж е р тап па йты н - быз. Тагдыр кайгыны адам басына о й д а -ж о кта жамай салады гой . Э с к е р д е ж у р г е н кез1мде та гд ы р 6i3 fli аскар таудай екем|'зден, сеш жарьщ нан айы рды . С о н д а ауы лга келген мен осы ею -уш куннщ е зж де сеж танымай кал- ды м . Самайыца туске н ак ш аш тар мен б е тщ е тус ке н эж1м i3flepi маган тац сы к б о лы п к е р ж д к Со н да гана адам баласьж те з картайтатын кайгы екенж тусжд1м. BipaK сен мьщты екенсщ, анашым. М ы кты лы гьщ со л емес пе, ат- танып бара жаткан м еж к улж туры п шыгарып салды ц. Ж ы лдар е т т оралганымда тагы да к у л т карсы алдьщ. К е й ж п ек1 бауы ры м а да со лай к т е д щ . А л д ы м ы з у й л е н д ж . HeMepeni де болды ц. Куандыц. Алды м ы з жогары оку орньжа да т у с л . Тагы да куандьщ . BipaK неге екенж кайдам, саган ел! кунге де й ж шын куанышты сыйлай алмаган сиякты кержем1з д е тур а м ы з . О с ь ж д а й д а ана алдындагы парызды е теудщ тым киын екенж тусжгендей боласьщ. Сонда да колымыздан келгенжше сеж куантуга ты ры сам ыз. К уантарм ы з да. Тек о сы лай арам ы зда аман ж ур е 6epiui. Сенщ бакытты ш актарьщ туатыны аньщ. ...С о л 6ip окига! Канша ум ы тай ьж де се м д е коз алдым нан да , санамнан да кетпей кой ды . С о л 6 ip о ки га - ныц жанымды кинап, азапка салган кездер1 де б олды . А кы р ы ... А р а д а б1рнеше к ун е ткеннен к е й т с о л уй ге тагы барды м . А н а ж а лгы з карсы а лд ы . У л ы эл1 ж ум ы с ы - нан к е л м е п л, соган кешю ас э з!р ле п ж а тка н кез1 екен. — Жалгыз улы м гой. Экесжен де ерте айрылып, ж е- т1м ecTi. С о л ж е л м д ж т щ зардабы н та р тк ы зб а й ьж де л, катарьжан кем кылмаймьж дел барымды алдьжа тостым. Ерке ecTi. Есейе келе кояр дед1м. Ж о -ж о к , мен улы м ды ж ам андап оты р ган ж о к п ь ж . А н да -с а н да iu iin келген! б о л - 27

маса, ешюмнен кем емес, айтканымды к те йд !, сыйлайды. Тек imin к елге н кундер1... М у м к ж , экес1 ж о к ты ты , ж е л м - fliri ес'ж е тус е р . С о та н н алы р, кам ы тар. Бар карты сым ды та гд ы р ы м а айтам да . 0 тк е н ж о лгы с ы у ш ж Keuiip'iM де с ур а ды . Кеш1рд1м... М ен 6ipa3 оты р тан н ан к е й ж ак шаш ты анамен цо ш та - сып, кеш еге шьщтым. Улы н кере алмадым. К елетж уагы элдекаш ан болса да келмед1. Э рине, аман болса, 6ip ке- ле р , те к irnnefi келсе екен, ананыц ж аны на ж ар а салмаса екен д е п тшед1м. Е а м е ана се з! ту с т!. «М е н б э р ж де ке- и лр е м то й » . Э р и н е ана б э р ж д е к еи лр е р. Тек с е ж ц ана а лд ы н д а гы па ры зы цды а к та уды ойлам атаны н капай, замандас. Ананды неге куантута ты рыспайсьщ ...» Осылай сыр шертед! замандасыц, достарым. Эзж е бейтаныс аната жаны ашып, ж ур е г! елж !рей отырып жазады . М акала авторыныц ана алдындагы б и т те нэзж парызын те р ен укканды ты се зЫ п тур . Басынан кандай ж агдай е тпесж , о л парызын абыроймен етеп шыгатынына сен ес’гз. «Ш !р ю н -а й , жастын, 6api осы н дай б о лса йш ы »,— деген 6ip арман е з-е зж е н уялай 6epefli маган. С е й тт, тогы з жасымда анамды алые сапарга _ аттан- ды ры п, б!р уй де екем1з еке ум !з ж алгы з калды к- Эл1к ш ы ккан у й д Ц каны рап бо с к а ла тьж ьж , im i-сы р ты н ту п - ту ге л ж е л гуле п к е те тж ж мен со л туста ез кез1ммен керд!м . Мен — мектептен, экем — жумыстан оралып, кеж е-суды ш кен соц, сытырайтан шам жарытында (соты е кез1 то й ) уза ц о ты р ы п, неш е Typ n i о йта кетем1з. Мен экем нщ лзе сж е басымды цойып, оныц сездерже кулак салып, м ук куш атьжда жатамьж. М ен!ц жан жарам- д ы ты рн а лай 6eprici к е л м е г е н д И б о лар , ш ер м е нде экем шешем жайлы сез айтпайды, есже алмайды. Сейте тура... С е й те тур а, екеум1зд!ц бар ецпм ем !з анам ж айлы . А да м - да р 6ipiH-6ipi унс!з ту с ж е тж , сезс1з ута тьж сез1мтал сет­ те р б о л а д ы . О н д а й кездер1 се з де н repi у н а з д ж уты м ды . М ец1реу ть ж ы ш ты к та а з д щ ж ур е гщ 1 здщ flype in i eermin ж а та д ы . О л д у р е ш б у л д у н и е д е п е ц н эз!к, ж у р е к тукпГ* р ж д е п е ц асы л с ы р ы ц ы зды ш е р т!п ж а та ды . О л 4Hfli туе ж б е й тж Tipi пенде ж о к — Журектерн жаралы ею бей- бак — экем екеум !з кеп кеш т! осылай е тю зетж ед!к. Э к е м арабш а са уатты Kici б о лта н ь ж айтканм ьж . 6 ip - 6ipiM i3re унс1з м у н ш аккан со н дай ке ш те р ! о л Kici ез'| о кы та н кисса-Д ас тан дар д ан He6ip кы зы к хикаялар ай та- тьж . Б ул eM ipfle бар дуниеш т т р е т к е н к у ш тт е р д щ б те п м е н катар, кейде одан да куатты, одан да к уд'р е тл М уцлы к — Зарлык, Ж у с 'т — Зылиха, Е ц л т — Кебек, Козы 28

,'ерпеш — Баян с у л у л а р д ы ц м э ц п т о т баспайтын, еш ца- j 8h цац тур м а й ты н асы л журектер1 б о лга н ды гы н со л ! уста туц гы ш уццан ед1м. — Зыцабас, мен се ж ез1м ца тты ца сте р ле й тж З ы ли ха- *ыц аты мен ата ды м ,— д е й тж акем. ; М э ц гтж махаббат жолында жан пида еткен Зылиха- ■ыц цайгылы тагд ы р ы н а аз1м цапалы ж ур ге н д И м н е н >олар, ж аны м шын ашып, е г т е ж ы ла уш ы ед1м. «Э р к 1 м - щ аз >Kyci6i ба р-а у, ю м екен о л? »— де п аз1м ту с ж б е й - 1н ж ум б ацты ш ешю м кеп те б1 р ен е лн м ж . А л а з З ы ли ха - ын ж о га лтц а н акем, енд1 цайтып о рн ы то лм ай ты н со л сылы есже т у с т , 6ip сэтке опырылып, куйреп цалуш ы Д|- Ие, б1здер орны толм айтьж адамымызды жогалтцан <енб1з. М ен ты м ж ас б о лы п, у й ш ж д ж ш аруаны и г е р т ете алмаган соц, акем ам алды ц жоцты гы нан 6ip эйелге й л е н т едК Б1здщ сорымызга о л Kici шайпау болы п чолыгы п, маган кун керсетпеуге айналган соц, акем оны тер кж ж е апарып тастады. «Цайгы ж алгы з келмейд1, цасына сер ж ерте к ел ед !» ;.еген рас екен. М ен щ мацдайы м а ж азган е кж ш ! агей 1вшем аз1ме м а рхаб атты бо лганы м ен, 6i3re науцас бо п -колыгып, кап узамай тасек тарты п жаты п цалып, б1здер ны сеп'з ай кутш -бацты ц. Бейшараны алые сапарга аз цолымызбен аттандырдыц. Будан соц акем «уй ле н у» дегенд1 ауызга алмайтын б о лд ы . У й 1ш ж д ж ба рлы ц ш аруа буы н ы бе ж м е ге н м енщ лойныма ту с тк Б е р л ж р е к , мен е р ж е т т , api аз1м ф е р м а - а сауыншы болы п, цол тим еуге айналган соц, экемд1 к у- чп-багатын аялы цол керек б о лды да, ф ерм ада ез!ммен чрге Естейтж 6ip м осца л айелд1 э к ем е аз1м цоеты м . О л Kici 6i3re цуаныш б о лы п ж о лы ц ты . © кем ш а й-суьж зцты лы imeTiH б о лд ы . У й шаруасьжан ц о лы м босады . Чагдайымыз к ур т жацеарды. «Ж ацсымен ж о лдас б о л- аныц жарты ж олдан еткенщ » деген рас екен. Менщ гуцгыш ул мен цызымды к утт-б а гуга сол ю сжщ кап 'эрдем1 тид|. М ен щ балалары м а туга н э ж е л е р ж д е й б о л - ан со л к ю н щ аялы алацаны, ы сты ц ыцыласы eciMe туссе сы кунге д е й ж ж у р е п м елж!рейд1, кез!м е ж а с келед1. ©кем цайтыс болганнан кейж 6ip ж ы л оны азалап тырды да, 6ip кун! узац ципацтап, маган оцаш ада «М ен в картая бастадым, сщ лтер1м нщ цолына барайын, кез арауытып, куилм азайса, олар м еж ацтыц шагымда ба- ады гой »,— деп шьж сырын айтып efli.

— М ен ше?.. М ен-ак багамын гой, апажан! Ж о к , калцам, cafaH масыл болмайын. ©з!н, ж ум ы с- тасыч, балаларын, жас. Маган айналактап, жумысыкнан калма,— д е д ! о л к у р а н т . С о л апатайым... С о л с э тте о л Kiel менщ болаш агымды ойлап, аягыма тус а у болмайы н де л, р ук сэ т сураган екен. С о л жы лдары оган айналактап, уй де отырып калсам, ка- 3ipri Зы лиха б о лар ма ед'|м, болмас па ед1м, мм бш ан... Экем нщ картайган, шаршаган шагында адал cepiri бол­ тан, балалары ма эж е , ез1ме ана болган со л к ю ж ез1мнщ ак кырау тускен басымды не отырып еске аламын, оныц алды ндагы карызы м ды немен етер1мд1 бшмей, Терек дагдарамы н. Tip i пендеш б1рт'|ндеп ж утс а да еш тоймаган, о кара ж е р , анашыма де ген ы сты к сез1м'|мд1 ж е тю з — де л бар дуниен! басыма KOTepin да уы с кыягым келед1. Э ке м екеум1з ж алгы з калатын ж ы лдан еам де ел басына тускен ауыр кундер калыпты. Улы Отан согысы басталган ж ы лы алты да ер,\\м. Ж а с та бо лса к, баска тус­ кен ауы р тпа лы к 6i3fli е р те есейтт!. А щ ы мен тущ ыны , аш- тьщ пен токты кты б1здер тым ерте таттык- Балалык бал- гын шагымыз адам OMipmiH, е ц киын кезе н ж е д э п келд!. @з басым ойыншык дегеннщ не екенж бшмей ecTiM. Кыз бо лы п бар ермег1м — 6ip карыс агашка ш уберектерд1 орап, оны куы рш ак eTin ойнау болатын. Со н да да болса, со гы сты ц алгаш кы ж ы лы ani кез алдым да. Ж Ы тте р майданга, батыска карай лек-лепм ен аттана бастады. Соларды ц бэр ж де п жалгы з максат — тун жамылып, тас аткан, арка жактан к е л т , абайсызда канжар салган елермен ж ауды жерм ен-жексен ету. Ер кетерген уран осы болды. А уы лда калган егде адамдар да: «Bapi майдан уш ж , 6api ж е ц к у ш ж »,— де п уран салды . Kepi-ж а с дем ей, е ц - бекке жаппай ж ум ы лды . Ел басына тускен ауыртпальщ- ты жабыла кетердк Бурын еркелж жасап, ерю нст журген те н те к те р енд1 ж т т ж т е й болы п, кай жум ы ска болсын кулш ы на KipicTi. А гар га н шашын, шош тиган сакалын м ж - д е тте п ж ур ге н кариялар енд1 6ip ауы з сазге келместен, кетпендерже жармасты. TinTi, букш Ш анханайды 6ip e3i д у р л ш л р е тж С о тан - тайды н ез! кэд1мпдей жуасып, кей кездер! кездер1 ша- кырайганы болмаса, e3i бурынгыдай акырмайтын болды. — Майдандагы жауы нгерлер от шайнап, м уз бурм п ж ур ге н ж о к па? Керек десе , карыс суйем ж е р уш ж шы- бын ж аны н кимай ма? А л о лар га Караганда б!здщ жагам ы з ж ай лау, TeciMi3 кы стау гой . КунЫ е мандай Tepi- 30

Mi3fli ж у з сы пы рып ж у р т е нб ек е тпесек жан ы м ы з жай таба ма?— fle yu ii e fli олар . Замандастарымньщ ел басына кун туган циын-кыстау заманда айткан осы ce3flepi eni е а м д е . М ун дай леб1з Отан ы н ш е к а з суй ге н д е р де н рана ш ы гады . М ун да й ой тек жаны жарцын, максаты адал адамдарда гана болады. Б у к т е лге келге н кайры, екемд1 д е катты к у й з е л тк е ж - Мен, е л -ж ур ты м н ы н enceci туспе й, е рш еле н е eM ip Keuiyi оны ш у ю р ш т ж е тю здК О л Kici к о л х о з ж ум ы сы н а тан кылан бере кететш де, шаршап-шалдырып, ы мырт yfiip i- ле 6ip-an оралатын. Кез карауыткан, кол талган, бел ш о- йырылган ауыр шактарда ешюм р е н ж т, кабак шыткан емес, ашу шакырып, дауыс кетерген емес. Кайта 6api де бурынгыдан бетер ашыла, ашына Tycin, каркынды одан сайын у д е т т , те к таб ы сты е нб екке талпы наты н. Мен, еттен, акын е м ес тн . Егер акын болсам, сол тус - тагы ауыртпалык пен ел кайрысын м е цп -баки е лм е йтж ж ы р рып ж азы п, уран рып к е те р е р ед1м. ^айран б а ла лы ц - ай де се н 'зи л, кей к е зд е р ! карным ашып, экем е к ы н к ы л- дайты н ед1м. С о н дай 6ip кездер1 екем: — Зыкабас, 6ip карны ашкан баланын атасымен э н п - м есж айтайын ба?— де д к — Бала 6ip кун!: «А та , б у л жокш ылы кка канша те зе- м1з?»— де п сур а пты . «К ы р ы к к у н » « А л содан со н ?» « С о - дан сон дардыланып кетелиз»,— д е п л атасы,.. Сен де Сонан сон мен де шыдап бактым. Сейте тура, екемн!н кешке жумыстан кайтканда койнына тырып алып к е л т б е р елн ж а р ты ж ап ы р ак нанынын дэм1 eni аузы м да. КейЫнен бажайласам, ол танертен алып кетелн 6ip ж а­ пы рак нанынын жарты сы н же м ей , маран кайтып экелед1 екен рой. Кустар айтады-мыс: «К уж м !з уш ж тен1зге кете- м1з, ба лапандары мыз уш !н кайтып келем 1з»,— де п . Э к е м - нщ карны аш ж урсе де, м еж ойлап, 6ip жапырак нанды ту г е л ж е й алмараны е а м е тус ке н де , э к е л е р ге де ген ыкыласым бурынгыдан бетер аспандап кетед1, балапан- дары уш ж бастарын ел1мге де лк к е н кайран экелерге деген курмелм бжктей туседк.. Э ке лер жайлы булайша теб1рене сейлеу!м — ез экем - нен керген жаксы лы ры м. Э к е м маран ба йлы к та к а лд ы р - ?ан ж о к , мен1 хан тарына оты ррызган да ж о к - О л маран мойымайтын ж ур е к берд!, eMip cyp yfli уй р е тл. Ж ырыл- сам, колты гы м нан суйеп тур р ы зд ы , ж ы ласам , м андайы м - нан сипады, женсем , суй сЫ дк Б у л д у н и е д е п е н Kaflipfli, 31

ец асыл, ец к ур м е тл нерсеге — кажымай, талмай ецбек етуге баулыды. Э ке м — се з1мге сарац, сы рты суык, iiui ыстыц, айт пайтын, айтса — цайтпайтын, ер ж ур е к, батыл Kici efli. С iц iр i шыккан кедей болса да, ешюмге колын жайып, телм1рген емес. А лды н а ip ini-уа кты мал 6iice, «мен ж е тш д 1м » де п сем1рген емес. У нем 1ж ауар булттай туне- pin ж ур се де аталы сез айтцанда, He6ip оспадарсыз те н текл акыл-парасатымен жасцап тастайтын. Ел басына кун туган е ц ауыр к езецде экемнщ шын азамат екенж осылайша таныган е д 1м. С ура пы л сотыстыц думпу1 алыстагы Ж е л с у га да ж е л п жатцанда о л: — Е лге атылган о к — сатан атылган о к- KepiciHiue: сенщ ж ауга атар о гы ц ез атьщнан емес, е л атынан атыл- мак,— деп отыратын. Сонан соц ел жайлы, ецбек жайлы толгай к е л т: — © зщ уш ж тана ецбек етсец, е з 1 уш ж оттаган хай- уаннын, 6ipi боласьщ ... Дикан те р тексе, жер кеге р ан деп Terefli, ж е р кегерсе е л к е н е ле лн ж 6inefli... Ел аш болса, токпын деген in е лр ж . Ел ток болса, ж окпьж дегеж ц а л - p i« ,— де й т1н. — Жаксыны куш жен таныма, кж ен таны. Куш ацы- мацта да бар. У р ьж ы кезж ен таны, к!с!н! сезж ен таны. C e 3i ту з у д щ e3i ту з у ,— д е й тж ол. Э к е м н щ б у л се з де р ж enire тыцдайтынмын. Онын, aci- ресе эке-шешесже сежп ескен бала эке бола алмайды, туске дейж уйктаган бала кешке дейж кезж укалайды, мал сем1рте бш мегеннщ арык еттен аузы Kenipefli, бала бацпа, адам бак, де ген д ер ж ecTi умы тпак eMecniH. Экемнщ Кунболат деген жалтыз бауыры болгандыгын айтканмын. О л бар eMipiH м ал соцы нда етк1зд1. К олхоз мальж багатын Кунболат экемнщ yfii жаз — жайлауда, кыз — кыстауда болып, олар колхоз орталыгьжа, ел ара- сьжа сирек к е л е лн . Егер б!зде р о кта -те кте уй ж е барсак, м уны ц ез1 о лар у ш ж мейраммен пара-пар-ты н. Кунболат екем аксия кулж , Kenini жадырап, Сакыш шешем меж Кайда оты ргы зы п, кайда тургы зары н б!лмей бала секшд! абдырап, уй iurrepiMeH бэйек болы п калатын. Ж а йла уда е те л н со л 6ip эдем ! кундер-ай1 Сы лды р а- ган суы элде н е ж бы лды рап була к агып жатады . Катила как юлемдей кулпырган как майса сэл жел турса тещ з- дей толкып, тьжымсыз жалданып кетедн Казге каржбей- TiH б е л п а з кустар неше Typni энге басып, мыц кубы лта сайрай бастаганда, ж ай лаудьщ аспаны да, ж е р 1 де эн бе де п каласыз. Кун1 бойы кекке тойган к°йлар кешкурым 32

ауыл мацына кел!п жайлаганда, олардын, пыскырынган, ж е те л ге н дауыстарынан то к ш ы л ьщ ты к бе йб'п пеб\\ ац^ып туратын. Сондай маужыраган тыныш ауылдыц бейкам TypiH кер ге н д е, со цты гаты н адам таппаса, уй а лд ы н д а уйктап жаткан иттерд1 куалай ж е н е ле лн Сотантай тентек те 6ip ауы к ж ы м бо латы н . Кунболат екемнщ Байзак деген жалгы з улы болды . О л менен те р т ай у л к е н -тш . С акы ш пен Биб1ш ш е ш е ле - piM босанган ж ы лы агайынды ею у й катар коны п, Байзак- пен е ке ум 1з ею ш еш енщ ем ш е пн к е з е к -к е з е к eMin е сттз. Байзак тумысынан ж алгы з болган сод Кунболат экем мен Сакыш шешемнщ бар жаны соныч усл н д е едТ Елден жырак кун кешкен ею бейбактьщ бар керген цызьщтары ж алгы з Байзак-тын. Байзак олар ды ц буг!н!, ертечЬ болашагытугын. Байзак оларды ч арманы, мучы , жыры, сыры едТ О лар уцлн Байзак — ем1ртугын. Ею со р лы н ы ч и к к е ге н г у л i, кы зы ктаган кусы бо лган Байзактьщ гумыры кыска жаратылган екен. Кунболат экем жч улкенд!п тайыншадай те б е лн б!р кун! кутырган каскыр т!степ, одан ит цутырып, ол Байзакты талап, тацы жаца аткан, он ею де 6ip гул! ашылмаган Байзак содан Сейлп, агайынды ек! адамныч ортасындагы жалгызы боп мен калдым. Болмысында бала суюп маукы басыл- май арманда калган Сакыш шешемнщ барлык аналык махаббаты енд1 маган ауды . К ун д !з -тун ! «Байзак, Байзак» деум ен болатын байгус, мен! кергенде гена 6 ip ауык ты - ныс алатын. YuiiHiui класка кеш кен ж ы лы екем ж ум ы ска ферм ага келп, Шанханайда жаты п окитын уж м болмай, о ку ж ы лы - ньщ еюнил жарты сы нда мектепт! тастап, К унбола т екем - ж ч уй!не KeTin калды м . Муныма жалгыз уйл! Кунболат пен Сакыш epi куанып, epi ренжю калыс-ты. Keneci кузде м ектепке кайтып кел!п, те р лн и л класка барып, оки бастаган е д!м . M iH e, осы тус та б у л ем1рде кызганыштыч Кызыл оты деген алапат ерт болатынын гуцгыш рет керд1м, М еж ч ж ет!м д ж жагдайы мды б!ле лн Курбыларымньщ ешкайсысы сез шыгарган ж о к ед!. Тек Катира де ген (а тын е з ге р т!п о ты р м ы н ) к ур да с ы м : « З ы л и - ха уш!нш|‘н! б!т!рм ей, те р т!н ш !д е окы п ж у р » , — де п ж о га - ры жакка арыз 6epfli. •Ш !рк!н, балауса кез!м гой . А д а м д а р 6ip iM eH-6ipi сыйыспай, болмашыга таласып, жага жы рты сы п ж ур ген -

> де р !н талай к е р ге ж м ба р. Б!рач о ла р ба часты ч «Tin , 6 ip iH- 6ipi к е р ж е у ж арга и тер ге нж буган дей!н кврген е м ес тн . Катира болса жет1мге деген аянышын чызганышча ж е ц- ri3fli, кез1мд1 ж э у д 1 р е т т ж ам ан ды кк а циды . С о л ту с та в к ем нщ мы на 6ip е ц п м е с! eciMe тус тЬ — Ж ! г !т т Ц ба сы нда у ш rayhap б о ла д ы ,— д е уц л efli о л .— Bipi — ачы л, 6 ip i — сабы р, тагы 6 ip i — кер е ген дж ,! бт!м дар лы ч- Сол уш еуж щ уш жауы бар. Ачылдьщ' жауы — ашу, сабыр жауы — асыгыстыч, ал бЫ м дш ж тЦ ! ж ауы — коре алм ау, чызганыш. С о л чызганыш деген ж а т чылычча туцгы ш рет ж о лы ц - Чан е д!м , до ста р ы м . С о да н 6e p i та ла й ж ы л eTTi. Ы рач адам болмысындагы сол ж ат дагдымен эл1 кездесуде- MiH. Bipfle о л ж ы гы п , тагы 6 ip fle м ен ж е ц ш , ал1 арпалы су- мен келем ж . А т у с т ж д е тур ган да б у л курестщ еш б1тпей- т!н!н де бш ем ж . Ы рац тэ уе к е л , нартэуекел! М ен, с е й т'т, с у м п и т ymmmi класса цайта барып очы - дым. С!рэ, Катираныц чаЬары мьщтап торлаган б о лу к е р е к , б у л ж о л г ы о к у ы м д а ба ян ды бо лм а й , к;ыс орта сы н- да тагы да кет!п чалды м . Ею экем мен Сачыш шешем: «Зычабасча о чу буйыртпаган екен»,— деп бул жагдайга о п -о ц а й к е н д 1, та гд ы р га м о йы н сун ды . Б!рач тагды р болаш агы м ды басчаша шешкен екен Кездейсоч ж агда йды ц себеб1мен чайтадан очып кетпм О л былай болды . Согы стан к ей ж п ж ы лдары , мэдени^ турм ы сты ч чы зм еттщ аз кез'жде Шанханай ж урты нд. (м ен!мш е басча ж е р л е р д е де ) Май мейрам ьж ерекшс м е р еке лей тж дагды б о лды . Май кун дер ! бук1л ауьи ад ам д ар ы б а р жачсы к ж м д е р ж у с т е р ж е in in, кеш егс шыгатын, ойьж -сауы ч уйым дастырылаты н, б у л серуенг* манайдагы малшылар да келетж. М ж е, сол мейрамга «к в ч 'т кетер е йж » деп, Сачыш шешеме epin, ауылга мен де келд1м. Осы салтанат ус тж д е маган ту ц гы ш уста з ы м С а тчали е ва Кадиш а апай жолычты. — З ы ли х а !— дед'| о л м ен! чуш актап , мачдайым на! cyfiin ,— чалчам , ceHi i3 flereni ж у р ед1м. Ж ачсы к е з д е с тж — Н е ге, апай? — М ектепке кел. Кайта очы. — О ч у б!т!п чалды гой... — BiTyre ani он тогы з кун бар. Зерек балага сол д ж е т к 1л !к т 1. С о л туста мектептен, о чу очудан мен кудер узгентж м ж . Кадиш а ап ай ды ч м ьж а сез! тьж ш ы ган ж у р е п м е чай тадан дауы л тур гы зды , сенген отты чайтадан тутатты . 34

— Ken кундер ет!п кетт!... тр п з б е й тж шыгар... — Капкам, ди р ек то р м ен esiM се йлесем ... С е й т т , о к у ж ы лы 6iTyre он TOfbi3 кун калган д а у ш ж - ||i класка кайта ба рды м . Bip ж ы л о к у ы м д ы ж о га л ты п а л- ам да, кайтадан окы п к е гп м . Егер с о л м ейрам га к е л м е - ем, егер онда Цадиша апайды жолыкты рм асам , менщ iMipiM кай арнага тус е р e fli, агын с у кай ж а га га алып иыгар е д 1, оны ю м бш едк Кадиша апайдын, ад ам д ы к ж аксы лы гы н а м ен е м !р л ж ары здармы н. М ен, мейл1, д а уы л 1шжде калайы н, м ейл!, рман iuliHfle адасайын, 6e p i6ip е р ж м к о з га л уга ж араса, i3flin к аси е тт1 ес1м щ !з д 1 кайталап а й туд ан 6ip та н б ай - 1ын алгашкы, ар да кты асыл устазы м м е ж и , Кадиша-апам1 з з д щ маган жасаган ж а к сы лы гы ц ы зды балалары м а да й тты м . Онжы лды кты осылайша бтр ге ж м м е н , алдым да ел! алай жум бактар ту р efli. Э ке м е гд е тартты , егей шешем айтыс болды , турмысымыз е л1оцала койган ж ок, уй!м !з- е бас кетерер ж алгы з менм!н. О н ы ц усп н е К унболат кем мен Сакы ш шеш емжн, д е бар yM iTi — мен. Сонда да беюнд!м. Жастайымнан жокш ы лы к, ж ет!м - |к к е р т есу!м м е ж б а ты лды к к а кайрады . С о л ж ы лы акыш шешемнщ еск! наукасы кайта к°зып, epi оны мдетпек болып, epi институтка тус уд1 армандап, «те уе - е л» деп Алматыга аттандым. Касымда — шешем Сакыш, алтам да— екем саткан бузаудын, шамалы акшасы. Алм атыга келю м ен Сакыш шешем ауруханага Tycin алды. А л мен документтер|'мд1 м а лд эр ж ер лж -зо оте хн и- алык институтка е тю з т, емтиханга дайындала бастадым. lipaK адамны ц кай д е ге ж б о ла берген? А ур ух а н а мен етердщ eni ортасында шапкылап, аукатты базардан са- »ш алып ж ур ге н д е , к алта дагы шамалы к ар аж ат та у с ы л у - а айналды. Егер мен институтка тусе алмай калсам, б!з- ерге елге ж е ту ею талай. — К унболат екене барып кайт,— дед1 Сакыш.— Л аж ­ ал 6ip нерсе тапсын. Мен лажсыздан ауылга аттандым. О л кезде алые :олга каз1рпдей сам олет пен автобус ж о к. Бар келп< — оезд. Оган м ж у де киямет. Поездыц элепм ен ж у р т , мен б!р!нш! емтиханга 6ip ун кеилпп келд!м . Кабы лдау комиссиясындагылар баска опка коекылары келмей, касарысып отырып алды. — Документтерщ1зд1 кайтып альщыз, абитуриент амшыбаева. Каласацыз eHfliri ж ы лы к е л е р а з ,— дед1 л ар. 35

М ен стей ген бойым турып калыппын. Осы сэтте кез алдым нан бар ем|р1м , алыстары ауы л, кур с ул д е р экем, ж упы н ы , ж у та н у ж м , то я там ак 1шпеген, ж е нд еп к ж м кие алмаган ж е л м а з д ж кундер1м, «Зы цабас» деп уй алдында саргая к у т т отыратын анам, 6api-6api бэз-баяры каз- цалпы нда з у е тю е те ш ы цты . О с ы с э тте ж у р е п м ж ц 6ip TynnipiM eH маран енд1 кайтып Алм аты ра к е л у, институтка ту с у мацдайыма жазылмаранын сезе койдым. Арманым уза к болса да, колды н кыскалыгы ес!ме Tycin, тардырыма налы п, ею к е з 1мнен кос там ш ы калай ы ткы п кеткенш ац- рармай калдым. Мен, сейтю ауылра оралдым, Алды м да жалрыз ж ол — ецбек ж о лы ж атты. Кемесю, кукпр т, бейтаныс болашак тур ды . О л ж о л туйы кка пр ей ме, э лде бж кке суйрей ме, бо лаш акта басыма бак дари ма, э л д е да к тус е ме?— соны бше алмай тулады журек. АЯУЛЫ КУРБЫЛАРЫМ М Е Н Щ OK yfa тус е алмай кайтып келу!мд1 ауылдары ж а- кы н-ж уы ктар эр турл1 кабылдады , Э кем Терек к уй з е л т, то м ар а-туйы к, у н а з калды да, К ун б о ла т э к ем 1штей куа- нып, будан былай кез алдында болатыныма шую ршЫ к e n i. А л Сакыш шешем: — Он уш те отау neci деген... Сен окуды б трге нш е, KiM ба р, ю м ж о к? У й д е о ты р ы п картайып каларсыц,— деп, тю т! куанып калды. — Э тте ц , ж ы лай-жы лай кеткен 6ip бузауды ц акшасы- ай,— де п OKiHfli К е ж е -ке м ш р . — Bipey емес, е ке у рой, К ун б о л а т та 6ip бузауы н са- I ты п 6epfli,— д е п ю н д ж э к ем А та м к у л да е ю ж ш т! улга й - та TycTi. Э йтсе де, м еж и окура тусе алмай калганыма бую л а уы лд а шын рен ж !ге н , шын жаны ашыран Сотан та й тен тек болды. — Н еш ауа, кызы м ,— дед1 о л м е ж ж уб а ты п ,— 6ip туй !р хат таны м айты н мына 6 i3 д е н аны мызды тауып жеп ж урм !з. ©лмейсщ. Сонымен, ойлана келе, колхозда ж ум ы с Естеуге бе- юндЕм. Бул талабыма да эрюм эр турл1 акыл айтканымен, экемнщ байламы бэржен де мыкты келдк

I де д! о л маган онаша калган со к,— « А та 1:, ер ж е тк е ж болар, ана тур ы п кыз се й- к ж б о ла р » деген. Б1зден repi алыстан ■tificiK . Адам ды керкейтетЫ де — екбек, ■ екбек. Соны бЫ псщ - ©з цолык ез ay- 1,ам. Сен е нд ! ата-анага ж алтак тай ты н I а оларга карайлайтын туска ж е тт!к. С о л I гь1 болды . Ертежне жумыс сурап, кол- I te келд1м. О л Kid ш алт ким ылдап, ж ы л - I 1 жалтагы да, калбакы да бар, сы рт- I 1ш тей — ж асцанш ак, ал ж а лп ы е ш ю м ге I ' кос !скер адам болатын. Елуж ил I <оз ш а руаш ы лы гы н дагы Ke6ip киын I ici алкы на ж у р е аркалап кете а лд ы . Б ул Ь и н е , кейш 61л д 1м . Ж у м ы с сур а п, алды на 1_н уш ж пр е д се д а те ль б е д е л д е б е л е дк [и тутк а талпы нганы к, ту б ж д е э ж м д ж к е е д ! о л маган суцтана карап, б 1р де н л к | I цыз екенс!к- Кара жумы стан repi бас- I <есщ. О к у уй!н кабы лда. I I б 'т е б е р м е йд!. С о л тустагы к о л хо зд а р I ауылдар м айда e fli. Ka3ip ri кггап коры I со л кезекде аспандагы ж у л д ы з сектд1 I ген нэрселер-TiH. Э р а уы лд а с о л ж ы л д а - I ;epi бо латы н . О н ы «и зб а ч и та ль н я » дей- I дтельдщ айтып отырганы с о л уй. I м б а сты ксы к- Ti3riHine б е р !к б о л ,— де п I 1 кулю ге басты председатель. I м ж е зж е TyciHe алмай, дагдарып кал- I i жы лдар еткен сок, тагдыр ш!ркж бул I .т ж д е ж о лы к ты р а ты н ы н с о л с э тте 6 iл - I зген де жокпын. I ^н Kicire ш аруа ж е т к т ж л . Бур ы н к ун д!з I 1, ту н д е eMipi шамы ж анбайты н о к у I 1ста ды . Бастапкы ж ум ы сы м ды — уй д щ В аудан бастадым. Терезелерж жуып, I к у уй ш щ iiiii кэд1м пдей к е ж п , ©ж Kipin, I ti. KiTan цо р ы н ы к ба йлы гы н со дан -а к I 6ip усте лд щ усл н е ж аю дан артылган I К портреттержен тек М аркс пен Ленин- ■табылды. Уйдеп ею орындыкты э к е л т, В н ды кка косып, б е лм е н 1ц imi аз да бо лса I астады. Ж ака ютаптар сатып алуга акша 37

сурасам, к о л хо з д ы ч б ухга лте р ! кез!лд!р'|г!н!ц устж ен е ж 1рейе карап: — K iian жинап негыласьщ, 6e pi6ip ур лап к е те д 1,— деп бет бактырмайды. О л KiciHi кенд1ре алмаган со ч, пр е дсе да те льге бара- мын. О л да цалжьщга шаптырады. — Осы ауылда ацылдылар былай да ж етм лж т!. Сен жинаган ю таптар ды окы ган сон„ ш етж ен данышпан боп кетед1. О кы м ы сты ларды к е б е й тт негыласыц? Kaeipri аудандык мэдениет бел!м дер1ол кезде м эде- ни-агарту мекемес! болып аталатын. Олардан келетж кайран да шамалы. Сонды ктан, амал ж о к, нен! болса да е з куш1м1збен ic re yre тур а келд1. О л уш ж о к у уй!нщ жумысына ж огары класс окуш ылары мен ауылда калган к ы з -ж !п тт е р д ! ж у м ы лд ы р у керек. BipaK аты болмаса заты ж о к о ку уй ж е оларды калай тартарсьщ? О йлана келе, онын, да орайы таб ы лды . Е луж ш ! ж ы лда р ы ауы лга те а тр ла р жы лы на 6ip-eKi-aK р е т к е л е тж . Кино сирек к е р се тш е тж . TinTi р ади о да ж о к б о ла тьж . Ka3ip ri каптаган неш е турл1 ан са м бльдердщ о л кезде б!р! де болмайтын. А уы л арасьждагы Сотантай се- Kinfli те н те к те р д 1ч анда-санда ж ага ж ы ртка нд ар ы болм а­ са, баска еш е рм ек ж о к -ты н . С е й те тур а , 6ip гажабы сол, о л кезде каз1рпдей арак !ш !лмейт!н. Той-томалакка бара ж ур е , сы лкия арак !ш кен дер д! некен-саяк к е р е т1нб!з. 1л у - д е б!р е ул е р !ш кш ж ке сальжа калса, б у к 1л ауы л болып бейберекетж келретЫ едж . М ундай талкыдан соч, ондай адамдар арак керсе алды-артына карамай б е з т кететж. С о л кездег1 жупыны ауы лды ц ж ута ч о ку уй ж мэдени орталыкка айналдырудыч кеп киьждыктары болды. Оку уй !н 1ч се н ж келт!р е т!н де , оны дум ан да ты п ж 1бер етж де — жастар екенж т у с ж т, еч алдымен, керкеменерпаз- да р уш р м е сш уй ы м дасты р уга к !р !спм . Ж а сты ч 6e pi енш! де биш! емес. 0 p i музыка аспаптары м улдем ж ок- Сон­ дыктан да жастарды мольжан ж ум ы лдыруды ч еч кслай- лы ж олы — драма уж рм есж ашу. Бул ж енж де кулактан- д ы р у inyiM м у ч екен, оган катысам де уи лле р табыла Ka3ip ес!м е тус се , со л а лб ы р т кез!м дег! ачгы р т та адал до ста ры м н ы ч шынайы таза пе й ш де р ж е 1ш!м уы л- жиды. Ужрм е жумысын кешке журпзетжб1з. О ку уйМ ч ез шамы ж о к (э л е к тр 61з д 1ч те к арманымызда болатын). Со н ды кта н уй1рмеге катысат.ьж кы здар к е з е к те с т кун!не 6ipeyi 6ip бетелке керосин, екж ш ю — шамалы тезек еке- 38

л е тж . С о л ш амныц ж а р ы гы мен со л те з е к тщ ж ы л у ы б1зд! талай ж ерге апаратын. К ы здар ды ен, бо лм а са те з е к та суда н куткар ай ы н деп, 6ip куш пр едседа тельге жалынып, 6ip шана арпа сабанын TycipTTiM. Bipan не пайда, онын, д а кы зы гы н С о та н та й д ы н eceri Kepfli. Сабан TycipreH кун! к о л х о з к е п с е с ж щ сы р ткы eciri жаб ы лм ай калы п, к о р и д о р га Kipin кетке н е се кте р бурышка уйген сабанымызды жеп Kerri. Содан бастап дэндеген есектер оку уй ж щ мацына уй!р боп алды. А л Сотантай тентекке: — Есегщ1зд! неге байлап коймайсыз?— деп ренж1- — М енщ eceriM байлаулы турса, сендердщ сабанда- рьщ ды к 1м ж е йд !? !— д е п ш акы раяды. Осындай кеп бейнетпен дайындаган спектакл1м!зд! ауы лд аста ры м ы зды ц жап ы р ла й к е л т , д у ы лд а с а Kepin, 6ip куанып калганын кергенде, барлык шаршаганымыз да, ренж !геж м !з де 6ip сетте ум ы т болды . © нерге кумар ж ур т: «Енд! кашан ойьж к°ясыцдар?»— деп мазалауга айналды. Со н да гы 6i3 ойы н цояты н сахна кандай efli, дейс1здер го й . З алы м ы з — м е к те п тщ уз ы н дэл1з1 ед1 де , TepiHe 6ip-eKi у с т е л д ! 6ipiKTipin койы п, сонын, уст1нде ойы н ы - мызды керсетем!з. А уы л адамдары тайлы -таягы калмай Kenin, еде нге жайгасы п оты р ы сы п алатын. О л а р жай отырмайтын, пьесанын, цызыкты ж е р л е р ж е ракаттана к у - л!п, кайгылы тустарьжа солк,ылдап жылай бастайтын. С о л кезекдеп керермендер бала секш д! сенг!ш ед!. Сахнада е т!п жатцан е м 1р д 1 о ла р шын калпы н да цабы лдап, к е й т - к е р ле р дщ ic-э р е к е тж е цуанып, р ен ж !п, SKiHin, cyfiiH in... дегендей неше тур л! куйге т у с т отыратын. Сахна шынды- гы айцын болса, о л керерм ендерге ом !р ш ьжды гы ндай эсер е те л н ж е со л ж ы лд а р ы к е з 1м ж е ттк Со да н 6epi кеп ж ы л е тт! гой , енд! ш ы ны м ды айтайьж, колхоздагы бедел!м о ку yfii аркылы емес, енер аркылы осылайш а б !р KeTepinin е д !. О к у уй ш е к е л уш !ле р д е , Ki- тап сураушылар да кебейд!. Колхозды ц куд!кш !л бухга л­ тер! бурьжгы дай емес аркасы Kenin, аздап акша беле бастады. Бурынгыдай «урлап кетед!» демей: «Байка, бет- TepiH жы ртп асьж , шимайлам асьж, ж о га лтп а с ы н »,— де п катты тапсы ратын б о лд ы . Б ул да бо лса , а д а м д а р ды п 6ip - т 1н деп е зге р е ба стаганды гы ны н б е лп с! ед!. Кеп узамай колхозды ц бастауыш комсомол уйымы- ныц се кре та рлы гы н а сайланды м . О л e 3re p ic те кутп еге н жерден болды . А ть ж айтпай-ак к°яйын, менен буры нгы 39

ж И т т щ б у л ж умы ска калай сайланганын eni кунге д е й т тусж бейм ж , сол ж Н т эйелж е ашуланып, ашуьж эйелден емес, ата-енесжен алып, ебден мастера болып, ауылдан куы лы п Kerri. Keneci жиналыска жиналган ком сом о- лецтер: — С екретарлы кка Тамшыбаеваны сайлаймыэ!— деп ш у ете калыс-ты. О л ж ы лд а р ы к о л х о з д а он 6ip -OH ею рана к ом сом ол Myiueci болатьж . Бастауыш уйым беделс!з, азусыз-тын. Ж у р тты ц 6api жастарга бала деп карап, оларра аса сене берм ейтж , арца да суйем ейтж . Соньщ салдары емес пе, секретарь болып сайланранымды еслген председатель: — А пы р ай, З ы ли ха, о к у у й ж е к е л т , жастарымь13 ш е- т!нен е р т к б о лы п ед1. О л се кре та рь б о лта н со ц, жастар е н д 1 KiM б о л а р екен?— д е п к уд ж те н с е керек. П р е д с е д а те л ь д щ б у л м ы скы лы маран, кайта, камшы Ж астармен ж ум ы сы м ды ж алац уп тпе н бастаран ж о к- пьж . Bip к ун 1 ж ум ы с к ж м ж к и т к е л д 1м де , ж астар ды жинап алып: — Кане, межмен 6ipre кайсыц уш ж ш ! сменага тукы м тазалаура барасы цдар? Б у л ж ум ы с ты 6 i3re 6a p i6 ip баска ж а кта н е ш ю м к е л 1п к т е п б е р м е й д 1,— де д!м . M eHi б1рнеше к¥Р^ы м к°стап ед1, олар м ен 6 ip re ж у ­ мы с к т е у д ! sp i кы зы к, e p i са уы к кер ге н ж 1п т т е р д у ет!п косыла кетть Колхозы м ы зда со л кезде тукы м тазалайтын жалры з-ак триер машинасы болатын. Колхозш ылар оны- мен к у н д 1з ту к ы м таза лап , машина т у ж бойы бос тур а ть ж . К о м со м о лд а р к елге н со к , ж ум ы с кы зды , е цбе к eHfli, 6iT- пей-ак койран тукы м к°ры «коян каш тымен» тазаланып та болды . Ауы р жумыстан зыкылары к е т т журген колхо зш ы лар 6ip ты ныстап калды . Дл; мен. жастардан а р н аулы бр и га да К¥РЬ1П< кай ж е р д щ ж ум ы сы енбей ж а т- са, со л учаскеге к у н д е л ж т1ж ум ы стан ты с кездерЬ кеп ил- лк ж д е тунде барып ктейтш болдым. Улкендер алдында- ры ж ас тар 6e fle ni о сы лайш а б ж к те п к е тть Буры н с е ж м - с 1з д 1кпен кар ай тьж к ар иялар е н д 1 6 isfli eni се з д е р ж щ 6ipiHfle мактап, бата 6epin оты ратьж б о лды . «А л ты н алма, элрыс ал, алгыс — алтьж емес пе?» деген создщ кад!р!н мен осы тус та айкын тус ж ге н ед!м . Б ур ь ж к о л х о з ж ум ы сы н ы к 6 ip жары 6iTce, ею нил жары кенже калып, куш -к е лж , каржы ж ет!спей ебден басы катып ж урген председател!м!з ком сом олецтердщ мьжа б е л с е н д тж те р ж кер!п, алдым ен кайран калды, сонан соц 40

б у л бастамадан пайда тауып цалмац болы п, енд! маган деген кезцарасы н к у р т е з ге р тт1. — Зылиха!.. Х е -хе -хе... бтм ейд1 екенб1з, ж астарды ц цолынан келм ейтж еш нэрсе ж о к екен гой... ©й, пэлП М ы цты сы цдар ! С е н д е р ге енд1 тагы 6ip ic тапсы рга лы турмыз. Егер оны орындап шыцсацдар, сендерге сайле- генд1 цойдыц,— д е д 1о л 6ip куш. — О л цандай ж ум ы с?— д е д 1м, п р е д с е д а те л ь д щ к©- мейж айтпай-ац тусж се м де. — Сиыр фермасы... Бэтшагар, сауыншы цатындар сиырмен жарысып ездер1 де босанып, не уйде, не ж у - м ы ста ж о к - Са уы н си ы р ла р д ы ц кут1м! нашар, с у т аз... Председательдщ межмен булайша терезес! тец адам- ша се й л е с т отырганы туцгы ш рет. Бшемж, согыс ж ы л- дары каццасы цаусаган колхоздьщ кем к ж е р ж 6iien, бар а уы р тпа лы гьж KeTepin к е ту оган да о цай емес. Науцанды жумыстар уацтылы бкпей, жоспар орьждалмай, колхоз- ш ы лар ды ц реш ил мен ж о га р ы ж а ц ты ц таягы 6ip басьжа Twin ж ур ге н б у л к !с ж щ ©Mipi кеп ж а гда й д а т э т л емес, ащы, рацат емес, мехнат екежн тус ж ем ж . О л кейде ж оц жерден ашу шацырып, болмашыга к у ш п -т с т калады. Оныц аузьжан кей кездер «айналайынньщ» орнына «ой, ©кецнщ аузы ...» еркжен ты с шыгып кетед!. Кунд13-тун! ойлайтыны ко лхо з цамы болганы мен, цанша талпынса да, сол ш аруашылыцтыц те р т аягьжан те ц туры п KeTneyi оны цайгыртатын, цабыргасьж цайыстыратын. Ж ас та болсам, тусжем ж соны. Сондыцтан болар, шашы ерте агара бас- таган б у л KiciHi с о л ж о л ы ш ьж ж ур е п м м е н цатты аяп — Жарайды, агай, сауьжш ы лы цца ауысайьж. Маган ж е л-се пз цыз еретж ж е шубам жоц. — О й , айналайьж!— дед1 п р е дсе да те ль цуанганьжан дауыстап ж1бер!п.— Ж а тса м -тур са м жам басы м а батып ж урген учаске едк Кудай каласа, ол да енд1 оцалатьж болды. Свйтт! де, меж шьж пежл!мен цушацтай алды. Оны ц агалыц, аццылдак кушагыныц адал ыцыластан туганын с е з т, ж ур епм жылып сала берд1. Адам ньщ к уж адаммен екежн бурынгыдан бетер терец туа ж п , агалыц ыцыласца шьж пейЫ м м ен ы рза лы ц бтд1рд1м. О с ы с а тте бар ©м!- piM е о м е ту с т1, экем , шеш ем, а лб ы р т шагы м, циьж к е з - flepiM , 6api, 6api з у ©Tin к в з алдым нан ©те ш ы цты . Таг- д ы р д ы ц тагы 6ip 6 eneci ар тта цалып, мен ж а ц а асу а лд ьж д а тур ган ы м ды , е м !р д щ тагы 6ip б е й м а л1м соцпагы

алдым да жатканын сезд!м. О л соцпац цандай болмак? Кайда бары п лр е лм е к? Соны б ш пм xenin хум артты м ... Сонымен, сауыншы болды м . М енщ бастамамды хол- дап, маран торыз цыз e pfli. Б э р лм зд щ ж у р е п м !з д е к уд ж пен хор хы ны ш бо лса да, оны б т д 1р тп е уге тырысып, ф е р ­ мера ба ты л аттан ды х. С о л ж ы лы сауыншы бо лы п барран он хы з — он уй дщ e pxe ci е д ж . Б1здерд1, хы з балаларды е з д е р ж щ «уахы тш а хонагы » деп б т е л н ата-аналарымыз, бары-жорын ауыз- дары нан ж ы ры п, б1зге тосаты н. К ж м н щ тэ у !р ж б1зге хи - ri3in, те с е к тщ ж ум сагы н 6i3re салаты н. Оларды н, б ул хам хорльщ тары н пары здары емес, б 1зге берген цары зда- ры деп ту с ж е тж е дж . Сол харызымызды болашацта етей аламы з ба, цартайраи, шаршаран ата-аналары мы зды ц ум ггте рш ацтап шырамыз ба деп, кеп алацдайты н е д 1к. Колхоздын, сауын сиырларды устайтын базасы « Д у - кен ш !» де ген ж е р д е . База орналасцан ж е р д е буры н 6ip д у к е н ш ж щ уй! тур са керек. Каз1р со л уй де н ж ур н а л та ж о х , д у х е н и л ж ц xiM екежн ж у р тты ц 6epi ум ы ты п халган. bipax ол турран ж ердщ аты сол хуй ж де калыпты. Фермера «сен тур , мен атайын» дегендей сойталдай он к ы зд ьщ к е л у 1е ск1сауы нш ы ларды 6ip х е т е р т тастаса, мал екеш м алды да 6ip елецдетт1. Сауынш ы хы здар б т е к л сыбанып, базаньщ iiui-сыртын, тенОрепн айнадай ж алты р аты п ж 1бе р ген де , е р к те н кайтцан сиы рлар ез у й л е р ж ездер1 танымай, оды рая Me^ipecin, цораларына эзе р Kipfli. С о л тустары базанын турхы-ай! С ы р ты сыланбаран, те р е зе ле р 1 ацрал-сацрал, e xceci аласа, iiume x ip c e x х о л - Ханды жарады. Канша айтцанмен, хы зд а р ды ц зады эйел емес пе? О лар мал хулм ж щ бар жумы сьж тугел и ге р т хетхен!- мен, шеп тасу, мая хопару cexm fli ауыр жумысца келген- де кэд1мпдей булрацтап халатын. Осьжы ацгарып, ж е р- демге А там хул ехем мен Сотантай тентект! шацырдым. 6ipi фермера менщ xex^iMfli жыра алмай келсе, екж ш ю «eceriM TeriH ш епке е к болмаса 6ip то й ь ж сы н » деген iiuxi есеппен келдх М а л ж ай лар ьж 6ip 40с ж е н ге х е л л р ге н со х , сиыр с у т ж м о ла й ту цамына xipicTix. Б1зден бурьж гы сауыншы - лар сиырды хунде тацертец 6ip рет холм ен сауып, epicxe айдап ж 1 б е р т, содан кеш хур ы м exiHiui р е т сауады ехен. Бажайлап харасах, epicxe хетхен сауьж сиырлардых туе ауа ж елж де р 1 тырсиып, не оттап, не сусьждап мандыт- пайды. С о н ы TyciHflix те, epicxe бары п, тары 6ip р е т сауа- 42

ты н б о лды ч - Ж а тцан жер1 жацсары п, к ут!м ! т у з е л т , м е з - г тж д е сауылып туртан сиырлардын жатдайлары курт ж ачсарды . Bi3 м ун ы си ы р ла р д ы н м ж е з-чулы чта р ы н а н ацтара койдык;. Буры н e p id e H те з езд1-ез1 бастары п к - пей, м у ж з д е р ж ала ж у п р е т ж м ал енд1 кэд1 м пдей ж у а - сып, рацаттана к у й к найырып ем ж -ерю н жайылып, суды да асытыс ж у та салмай, м е ж р ле н е , чана iiuin, е з де р ! чондана бастады. С у т те молайды. Бурын ж уз алпыс сауын сиырдьщ с у т ж eKi-у ш кун жинап, аш ы ты п-пы сы ты п ж|'беретш б о л - са, енд1 к у н д е л ж л са уы лтан cyTTi к ун д е ж ! б е р т тур м а са, оны нуятын ыдыс та, сачтайтын орын да табылмауга айналды. Бурын колхоз уш ж пайдадан repi шытыны кеп бо лы п келген ф е р м а е ю -уш а й ды н iuiiHfle таб ы с к е з ж е айналды. Бурын 6ipece сиыры, 6ipece бузаулары елш, ол шыгынды актш еуден нолдары тимей ж урген мал м амандары eHfli тж е л е й е з icTepiMeH ш угы лда ны п , са уы н - ш ы лар ды н шын м э ж н д е п 6iniMfli одачта стар ы бо ла бастады. Бурын эр уй дщ 6ip-6ip epneci болтан цыздар, мже, осы туста практикалыч жум ы старьж мал д э р к е р л ж - зоотехникалы ц ереж елерге сай ж у р п з е тж болды . Соны - мен не керек, Ш анханайды н сауыншы цы здар ьж ы н д а н ч ь| кеп узамай бую л Ж е тк ута жайылды. Ы здщ к-тэж1рибе- м1з ж айлы ж а з а тьж да р да к е б е й дк К ун д е й тж д е р де табылды. М же, сол туста б!здщ ауылта Алм атыдан Казан С С Р- нын халын артиа Канабек Байсежтов пен б е л тЫ аньж Куандын Ш антытбаев келе налды. Канатац чазачтын б у л- булы атантан Кулэш апамыздыц жубайы . ©3i осы ж е тк ул ы к- Сонысын бетке туты п, о л 6i3re ата болады да, 6i3 оран н арьждас icnerriM i3. С о н ды нтан кеп узам ай атайынды ккш е рдей болып ту с ж к ш кеттж . Канатац б1здщ ауылда болтан, цйркж, со л кундер-ай! 9м|рден KepreHi де, туй геж де кеп асыл атанын жаксы енпмесж тыцдап, терец ойта шоматьж е дж , киял чана- ты на м1нш, б и т к е уш а тьж е д ж . Ж а й ла уда ты кек майса ш еплц жупар и к ж чумарымыз цанбай ж ута тьж б ы з, ас- панда ай чалнитьж, ж а й ла у у с т ж д е чы здар салтан ен шалчитын. А л Куанды н ше?.. С у ц та н бой лы , ниян м ур тты , с у л у Ж 'пт. Сезге де уста, езм ге де шебер. Э цп м е нщ и ж нан- ды ры п, э д е м т е п айтаты ны сонш алы н. К уа н ды нты ц не e 3i, не ce3i с ул у екенж ажырата алмай, датдары п налатьж ед1к. Ф ер м адаты он ныз ту г е л таш ын е д ж отан. Гаш ы н - пыз дегенд1 а зд е р , ж о -ж о н — Б1здер оны ц аньждын 43

касиепне, ж.г1тт!к сымбатына, сыпаны, жайдары м жез! мен мэнерл! сездер|не рашык е дж . Bip кеомекке бацытты адамны ч эсергн бе ретж Куандыктьщ басында улкен драм а барьж 613 со л тус та бш ген ж о цпы з. Куанды кты ч жубаиы олар уйленгеннен кейж кеп узамай наукаска шалдырып, уза к ж ы л те се к тар ты п ж аты п калранын, ал ацьж агамыз эйелж е адал болып, оныч бар тауцыметж к е т е р т к е л ге н ж к ей Ы р е к еслгеж м 1 зде, б|зд1ч оран де ­ ген курм елм 1 з буры н гы да н бе те р б ж к те й тускен ед'|. Канша айтканмен акын ж анды адам емес пе, К|уандык та ферм адагы он сауыншы кызга туп -туге л рашык едь ИЛркж, жастьщ дэурен-ай десеч!зил. О л жалгы з журепн он кара кезге кзлай б е л т берерж б тм е й айдалада жалры з калган бала секшд1 кез1 ж э уд !р е п , кэд1мпдей абды рауш ы едК О н ы ч осы суйжмд1 дэрменс1зд1пн керген кыздар, акьжныч ж ур е гж 6ip тулаткандарьжа м эз болып, 6ip жасап калатын едж . 0cTi, 6ip нэрсеге рашык боп ж урген жаксы, достарым. © йткеж рашык адамга жаксы ойлар келед1, баскаларга те к ж аксы лы к icTeyre талпьж а ды , о ны ч б у л ici OMipre аж зр береди б ул дуниеде махаббат, адалдык деген нэзж те б ж к cesiM барьж 6 in flip efli. А л махаббат кай ж ур е кке болмасьж адам гериллжт!ч уры гьж себедь.. Канагач мен Куанды кты ч 6i3re деген б и т ыкыласта- р ьж ы ч scep i б о лар , о ла р д ы ч 6ipirin ж азган « О й , кы здар - ай» пьесасы corri шыкты. С о л пьесадагы басты к ей тке р А й с у л у бе й не ан маган карап отыры п, кагазга TycipreH efli, сонан со ч сахнага кеи лр ген ед1 ояар. «О й , кы здар-ай!» пьесасы республика театрларыньщ сахнасында узак ж ур д ь А л М ухтар Э уезов атындагы мемлекетлк академиялык драма театрьжда жиырма ж ы лда н бер! к°йылып к елед !. О с ы сеюлд1 сэтт'| шыккан ш ы гарма е з ж !ч туран жер1 — Шанханайра к е л ж , кезд ей - сок сэ та з д ж к е ушыраганы бар. О л былай болды . Канабек Байсеж тов бастаран ар ти стер бригадасы осы спектакльд1 алы п, б1зд1ч ауылра к е л е д ь О р та лар ьж д а р е спуб лика ны ч халы к артис'| Ш олпан Ж а ндарбекова бар екен. О рак кез! болатьж. Д э л сол кун! мен ауылда ж о к- турьжмьж. Жумысбасты болып журген колхоз председа- те л! келген конактарга женд1 рай керсетпей, т!п л кабыл- дамай кояды. Айдалага, бейтаныс елге келгендей болган конактар р е н ж т к е т т калады. Ауы лга артистер к е л т, оларды председательд!ч рен- ж т п ж1бергенж еслген колхозш ы лар сол куж -ак улкен айкай квтеред!, председательд1 ортага алады. М эсележ ч 44

чиындап бара жатчанын керген зады ч°рчач председа­ те ль атына м ж е салып, артистерд1 Kepuii ауы лта чуалап барады. Онын, к те р ж к те п болып, тустен кей!н ацылы к1ргенже жаны cepi болганымен баты рды ц намысы бар Канагац кене ме? — О л ауылра 6i3 сен кетке н с о ч барам ы з,— д е п т ! о л Kici узшд!-кес1лд1. Кеп узамай сол председатель орнынан тус!п чалды. Канагац с е зж де туры п, ауы лга сонан со ц шачырмай-ач кел!п кайтты. К елецс!з б у л о^иганы еске а л у себеб1м, кей ж е р л е р д е ©Hepfli е ге й сгту де ге н н щ ani д е б о лса ба р екенд!г1. © н ер - ni адамдарра халы ц: «© M ip in — e3infliKi, е н е р щ — к е п т!- Ki»,— дейдК «Б улб улда й сайрайды » екен деп э н ш к ж сы й - лай ды . «Кы лы ш ы нан чан там ган ба ты р ды тЫ н е н ба л та м - ран ачьж а ла д ы »,— де п ацынын чур м е тте й д !. © нерпаз адам ортаца келе чалса, чуанышын, тасып, чайрыч жасып чалгандай болады . К злы ч е лдщ алдым ен !здей тж ! — нан, сонан кей ж гк! — эн. Соны ум ы тпачдар, достарым. Енд! б!р сэт, сол б!р чиьж да чызыч жы лдары межч часымда болы п, 6ip нанды бе ле жеген, найгыма шьж о ртачтасы п, чуаны ш ы ма е з чуаны ш ы м дай 6 ip re чуанран, Чаз1р уйл1-баранды б о лы п , шаштары на ач Tycin, е м !р д щ аты ем !р рой, ерчайсысы эр жачча уш ы п кетсе де, ес!мде де, кез алдым да да сол 6ip он торы з жэстэры с ул у пери- зат чалыптары чалран чурбы лары м ж айлы сез чозрзйы н. Ы зд е р он чь>з е д ж . О н торыз ж аста е д т . О н чы з — он уй д!ч epKeci едк О н чыз — он ж к г т ч арманы едк Он чыздыч ж урепнде де он ж !г г т ч асыл бейнеа ж ур ед!. С о л а р д ы ц !ш жен маран ты м е тен е ж ачы н б о лы п , м е - н!мен ш ьж до ста сы п кетке н чур бы м Д ауанова А ж а р - хан efli. Ажархан — Шанханаймен керш! Ам анкелд! колхозы - нан келге н б о ла ть ж . Кеп ж а н ды сем ьяда н. С о н ы ч е ч улке ж болрандычтан, Ажархан да жастайынан ж очш ы - лыч, жет!спеуш!л1к керш , торыз жасынан бастап ата-ана- сына чолгабы с е те ecinTi. М алд ы кутуд1 ч, сиы р с а ууд ы ч чы ры -сы рьж бэр1м1зден ж е т ж б ш е тж . К о лы н ы ч те к сиырлар сезетж ерекше 6ip жылылыры болуы керек. С е - 6e6i, сиырлар шепке таласып, cy3icin чалса, Аж арханды кер ге н д е с у сепке н де й басы латы н, оран «с и п а » д е п э у к е - ле р ж тосып, сипай бастаса кездер1н ж ум ы п, рачатча бататын. Сауынш ылардыч сиырра адамша сейлеп ж ур е - TiHi — б е лгш ! дарды. Б1рач мен со л си ы р ла р д ы ч с а уь ж -

шыга ез т!лдер!м ен 6ip нэрсе деп жауап цатцанын осы Аж арханны ц тусы нда керд1м. — Сиырлар матан царатан кезде оларды ц кездержен кеп нэрсеж утамын. Табитатынан ж уас жаратылтандыцтан болар, сиырдыц кезж ен scipece к а а р е т табы айцын ке- pinin тур а д ы . Куанса, ж алты рап кететж кездер1, кайтыр- са, бултты аспандай к у ц п р т те н т кетед!,— дейтж ол. О ны ц ар сиырта койып алтан вз аты бар-тын. Bip та ж а б ы с о л , 6i3 канша шацырсац та, е л е ц е тп е й тж ж а - н уар ла р, А ж а р х а н н ы ц д а ус ь ж е ст!ге н де о ны ц цасына мац-м ац басып ж е т т баратьж. С и ы р ла р д ы цойш ы, TinTi С о та н та й д ы ц e ce ri д е А ж а р - ханта у ж р болы п алды . О л арам цатцыр, б!здщ ешцайсы- м ы зды буйы м керм ейтж де , цанша уры п-соты п, цартап- с т е п жатсац та, женге ж урм ейлн. Енздщ таягымызды шыбын шаццан цурлы керм ейтж ол Ажарханныц соцьжан б у з а у сеюлд1 е р е тж , шепт1 со н ы ц цолы нан ала тьж . Ажархан: — Цане, уа цы т цанша болды ?— десе, э л п есек тум - сыгын аспанта к е т е р т , ацыра бастайтын. О с ь ж д а й к к е р д е этк'|р, биязы да суйюмд1 А ж а р х а н ­ н ы ц eMipi уз а ц б о лта н ж о ц . М ен А л м а ты та бартан ж ы лы о л да КазПИ-ге тусе алмай, ауылга цайтып келген бола- тьж . А л астанада оны ц суйген яыпт! Эбш цаж ы цалган-ды. Булврды ц м ектепте ж урген кездерж де-ац уэделер1 бар е кен. И н с ти тутты 6ip re 6iTipeMi3 де п А лм а ты та да 6ipre ба ры пты . Б1рац о л а р д ы ц болаш аты н та тд ы р басца- ша буйырып, Аж архан б1здщ фермата сауыншы болып келд1. О ны ц неб!р тун бойы квз шмей, Алм аты та хат жазып, кврер тацды кез!мен атцызган кездерж талай керд1м. — М ектеп б т р г е н кунп кеш те,— дед1 Аж архан матан 6ip к у ж сы р ы н айты п,— м е ж 6ip ж М т цайта-цайта бите шацыра бердк Оны кврген Э б т ц а ж ы цызтанып, «бармай- сы ц » деген соц, м еж 6ip цырсыц айналдырып, отан epericin, е л и ж1гггпен б и ле й берд1м. С о тан ш ы дай алм в - тан Э бш цаж ы айцайлап барып, еюнил этаждан cenipin — А п ы р а й , в... — Б1рац абы рой б о лы п, аман цалды ...— А ж а р х а н сы - цылыцтап к у л т алды. Б1рац Э б т ц а ж ы н ы ц со л м ахаббаты баянсы з болы п шьщты. О л ею ортата есек тасуш ы ларды ц сезж е epin, А ж арханды жам анды цца циды. Б1здер ферм ата жумысца бартан кун1 б1рнеше ж 1 пттер м ен 6 ip re е скер тю ш р е т ж д е

суретке тускен болатынбыз. С ол суретт! б!реулер © бш - кажыга ж1берт, Ажарханды эбден даттапты . Ж !п т соган сенш, Ажарханмен кайтып хабарласпай кеттК © зж е адал кыздыц журепне жазылмастай жара салды. К ун ш тд ж - тщ , каре алмаушыльщтыц неге апарып согатынын сонау ушжш! класта ж ур ген деп Катираныц оцигасынан кейж б у л м енщ е ю нил р е т KepyiM . Осыдан кейж Ажархан жалпы еркек атаулыдан туц !- nin, цайтып еш ю мге жоламай кетт!. Э к е с ж щ ерте цайтыс болып кеткен !ж сж щ бес баласьж, е зж щ М -сщ Ы ле р ж оцытып, азамат eiin шыгарып, куйеуге шыцпай отырып Калды. Кеж ж рек катты наукаска шалдыгып, сол 0 б!лца- жыны умыта алмаган, соныц ж о льж тоскан н уж дуние салды. Осы окигадан кей!н мен б ул заманда гашыцтар траге- диясы болмайды дегенге сенбейм1н. Аж архан ж ы рлап еткен м ахаббат дастаны сонын, айгагы. А ж а р ха н кайтыс б о ла р д а н 6ipa3 кун б у р ь ж к е ц Ы н с у - рап барган ед1м, о л маган: — С а гьж ды м гой,— деген 6ip-a* ауыз сез айтты. Сонан с о ц к е з ж ж ум ы п 6ipa3 ж а тты да , маган ест1рте сыбырлап сейлеп кетт!. — Саялы та у арасы, сагьжды м гой сен!, ж аны мды дауалаш ы... Карагайлы калы ц ну, сеж д е сагындым, 6ip карашы... Кун! бойы курк!реген ерке езен, сеж де сагьж­ дым, б!р нэрсе деп куб!рлеил... Сагьжды м гой тауымныц кек белдер!н, цанжыгаца байла да, экетш ! мен!... Куздар, шыцдар, сендерд! де сагындым, келщ дерил маган... А пы - рай, таудагыдай еш ж ерде кун шьщпайды, таудагыдай еш ж ерде тун болмайды,.. Елж, жер!н ацырына дейж суж п еткен Ажарханньщ соцгы ce3i осы болды ... Ф е р м а ж а гда й ь ж ы н о ц а луы б е д е л!м д ! KeTepin, т э п - Teyip абырой-атацца ие болды м , колхо з басцармасы ат-тоны м ды ала цашуыма царамай, со л кыста м еж ферм а м екгеруи ла ет!п тагайьждады . А л менщ без!лдеу!м де непз бар-тын. С о л цыста не- бары он тогы з жаста болатынмы н. М ектеп цабыргасьжан шыгып, бар керген т э ж 1риб ем — о ц у у ж м ен са уьж ш ы - лыц. Ф ерманьщ 6ip кос кур дел! ш аруаш ылыгьж м ецгер!п кете коярмьж деп ез!м е сене алм адым. Осы KyfliriM fli экем е айтцан е д!м , о л Kici е ж е л и да гд ы с ьж а басып, ж е р ш укы лап 6ipa3 о ты р д ы да, сонан с о ц басьж к е те р д!. _— Зыкабас!— д е д ! цоцы ркай ун м е н .— Х а лы ц та : « О ц - байьж деген бала отызьжда жаспьж дейд!, болайьж деген 47

бала он бесж де баспын дейд!» деген сез бар. «Отызьщда о ры п к елм ес ец , цы р кьщ да кыры п келд1м де ген ге мм сенед1?» д е ге н се з тагы ба р. Х альщ айтса и;алл айтпайды. Тубж де, тэуекел еткен озады. Жасцанба. Сейт1п, ф ерм а м е цге руи ло болды м . С о л-а к екен, сэт- С' 3Д 'К б а ста л ды . М е н щ ба стьщ б о луы м д ы к у т т ж ур ге н - дей, 6ip-eKi цыз куйеуге кашып к е тл . 0здерщ1з де сезе- т!н боларсы здар, б1здщ бастапкыдагы уэдем1з басцаша болатын. Б1здер езара: «Ецщайсымыз ферм адан кетпей- Mi3, « ir i n e p f l i, цайта, о сы н да к е л л р е м !з »,— д е л келкгкен е д ж . BipaK ем1рдщ аты — eMip. Табигат зацын ж еце ал- майды екенсщ. Bipai< цы здар к уй е уге кетке ж м е н арттары на ла к емес, Калж ыц, к улю тастап к е тть Б1здер с о л к е з д е бер1м!з 6ip белмеде туратынбыз. К езектест кезекил болатынбыз. Bip к уж кезек Буб1жан деген кызга ке л дк Мен сол кеште ертерек жаты п калган ед!м , 6ip цыз к е л т оятты. — Буб1жан . ки1мдер1н ж уы п ж а ты р ,— д е д ! о л сы - бырлап. — Ж у с а , Heci бар? — Бтмед1м... С о л т у т Буб1жан ж о ц болы п шьщты. Кеп узамай кезек Нурш атайга келдь О л да кж м -кеш епн ж уа бастады. Бая- гы кыз тагы оятты. С о л кезде он тогы зда болсам да, ба- лалыгы м eni калмаган екен гой. Ж у п р т барып, Нурш а- тайдын, к ж м де р ж тарты п алып, тыгып цойдым. Акымак ба сы м : « К ж м ж тастап , кайда кетед1?— д е л о йлаппьж . Сейтсем... шьж турм ы с курайын деген адам ештекеге карам айды е кен. Н урш атай к е й ле к ш е ц кашып к е т л . Bi3- дер осыдан кейж кж м ж уа тьж кыздарды акдитын б о лд ь щ . К о лх о з д а гы б1рен-саран кы здар куй еуге шьн-а калса, оларды калжьщдап: «К ж м ж ж уы пты »,— дейтж болдьщ. Сауынш ылы кка 6ipre барган кыздарды ц б1рлндеп куйеуге кашып кетулерж бастапкыда «саткындьщ » дел кабылдаганымды мойындауым абзал. О л жылдары кол- х о з ы м ы з д ы ц ж а лп ы ха л-а х уа лы нашар ед1. О н ы л з е коса, 6ip ne ce о ты р ы п ез1м1з ж е н д е м е с е к , сы р ттан к е л е тж еш кайран ж ок-ты н. М ж е, сондай киьж кезецде кыздардыц о бастагы уе де ле р ж д е турм ауы на катты налыдым. ©3iM- fli ешкашан тур м ы с к а ш ы кпастай Kepin, о ла р ж е н ж д е батыра-баты ра сейлед1м. М енщ осы сыным председательдщ кулагьжа жетсе керек. О л 6ip к уж ферм ага к е л т , кораларды асыкпай к е р т шыгып, сонан соц м еж оцаша шакырып алды. 48

кун о ! ;ы здар ьщ н еге к е тт!, б|лесщ бе?— д е д ! елеп койып. фе, кар !и л е й ж . Кг са> I ,ы т !здеп кеттн А л бакы т Ездеудщ еш май бас В оларды ц орны омсырайып бос калды ды. жо 1 майтын еш нэрсе ж о к, Зылиха. Сендер ДИ бар ■ жаксы к к е бастаушы болдьщ дар. А л енд! жан I ;остауш ылар кептеп табылады. тай, ‘ здщ сол айтканы д э л келдн Кыздарды ■ шакырган б1здщ бастамамызды кеп уза- Ад, I 1н ы ц ту к г п р -ту к г н р ж д е п кы зд а р цостай ■ га жум ы ска баруш ы лар ле к-ле п м е н агы л- | тэ у е к е л еткен iciMi3 аяксы з калган ■ 13 кене то га н ды б узга н с е к ш д е н т , ел!м1з- В нде жана толкын пайда болды . О л бара- I куаттанып кетт!. Bip куантатын ж айт со л — |ас толкын алда турган киындыктан еш 1 'л келд!. 1 щ гэлап келед1, кулш е тед!, жы лап етед!. I :йнет уш!н келедр зейнет !здейд!, бакыт ■ in ш алкар тец1зж ектем адыммен кеш!п | I, тутк и ы л д а н соккан асау то лк ы н жан ка I ойнатып, кумды, ш елейт жагасына ыкты- ■ ыз тастап кетедн Баябан ш е лде , е л а з - I ж ерде ун !ц шыкпай 6ip басыцды куйттеп ■ эм1рге келгендег1 ул ы м ж д е тщ д ! ешкашан ■ атына да к тус!рм ей, кею регщ о я у шакта I э болтаны, © зще ж уктелген мш детт! калт- ■ тын нарсе, ал оны дуры с аткарм ау — I е ю ж ш п !с. ■ SMipfleri бакытты осылай тус!нем!н, до с- I ж уш!н api ш абытты, api бакытты ж ы л ■ болды де й лж м , осы жылы б!здщ сауын ■ бас» деген ж ерден жацадан салынган В луыншылар бурынгы сасык к°радан ку- I 'Ceni уй ге кеш кен м а лда р да колайлы ■ йьжа кенел1п, коцдана бастады. С у т те В ,т м олайса — са уьж ш ы га о дан ар тьщ не В де жумыска кулшьжа к!р клк. ■ о сол кезде шаттана куанган базаны кол- I к о з д а р д ы ц Ka3ipri ста н да р тты м а л к ор а- ■ тырып керщ!здерш1, айырмашылыгы ж ер 49 i