Б.Дәулетбаев Сүмбілшаш

г—

БЕК ДЭУЛЕТБАЕВ P>zz СУМБ1ЛШАШ ПОВЕСТЬ А29М «ЖАЗУШЫ» БАСПАСЫ. АЛМАТЫ — 1975 af з ‘ ~ыоылган KiTanxa;■ lanao

Д 20 Дэулетбаев Бек. Д20 Сумб|'лшаш. Повесть. Алматы, «Жазушы», 1975. I7C бет. SET, Жетку; ешр. ш. .де ау„ыл _ш_аруашы- аркау еткен. Сол кезенге т; . ___ 1лективт1н енбек адамдары, с< 1тыц тардыры мен енбектег! а «ЖАЗУШЫ»— 1975 Даулетбаев Б. аклвм щ Ц 7 ^ \" \" '•■•lr s iJ U :

«Алатау жерЫц жайлауы-ай, 0м1рд1ц жон ной байлауы-ай...» (халыц ан1). Тан кулан иектене атып келе жатканда Жандостын Оразы мен Оразайдын Саймасайы К,аркарадан атка конды. 0pa3Fa атаран атты жайлаудан алрызран кун! Саймасай оны 6ipa3 бусандырып, тан асырып суытты. Жолра шырар алдында ак сулы салынган ат дорба ш ндь luiiH тартып жарап алган жорра сулжтей сумандан, ауыздыкты сузе басын шулрып келед1. Боз жорранын жу- piciHe Lnece алмай, Саймасай 6ipece шауып, 6ipece ж елт келедй Жазыкка шыкса Ораз жорранын басын Ж1берш алады. Терт аяры тен жорранын шашасына шан !лi пер емес. Томарасын алран кырандай кен даланыц тесшде боз жорралы Ораз сергек сезьнедь Тенфекке квз Tirin келедь Алдынан ескен самал жел ат кекшн желпидй Туяк тубжен шыккан шан шудаланып, мунартып артта сарым тастап барады. Аганас жазыгына туст1. — Аганас деп неге атады екен?— деп сурады Ораз. — Аранас деген xririrriH бэйгеден аты кепть Ат коса- тын жазык жер екен. К,ыз куу, квкпар тарту осы жазык- та втед1 екен. — Жорга жарысын да умытпа, Ж1гтм... Ораз аттын басын Ж1бердк Жарысу онын ойында бол- ран жок. Артына бурылып та карар емес. Боз жорга арып барады. — Ораз aFa, жорральжа тессен. жолда каласыц Aeymi ед1... Ораз тьл катпады. Кайта жузш суыкка салып, онын бет1не TiKTeHe карады. BipaK ызгары жок отты жанары- 3

нан кен адамнын кесюш байкалады. Ораз ой устшде ке- ледк Осы 6ip жур1ешде онык келе жаткан ауылынын бу- riHriciHeH repi ертенпс! жанын жегшей жеп келедк ByriHrici ауылдын ауыз толтырып айтуга турмайтын куш. Байлардан калган туырлыктары шурык-TeciK кшз уйлер, жер тамдар. Осындай ойды ерелей бергенде, жар астынан жабыр- каган эйелдш ащы ун1 есплдк Ат басын тежеп, дауыс шыккан жакка кулак тосты. — Ораз aFa, эне уш атты бвктерлеп барады. — Б1зден кашканы Heci. Мыналардыи деш дурыс емес. — Аударыспак ойнап журген осы ауылдын бозбала- лары болар... Ораздар oFan онша мэн бермей жайына журе бердк «Куткарындар, куткарындар». Осы 6ip аянышты эй- ел даусы взен жагасынан анык естшдь — Ораз aFa, естимюз. Ораз дауыс шыккан жакка карай шаба женелд!. Саймасай уш адамнын алдын кескестей бердь Арттарынан купли тускенш ce3in калган уш атты взен жагалап урке шауып барады. Енгезердей ж ш т 6ip кыз- ды алдына enrepin алыпты. Кыз булкынады. ХиНттщ кушагы кыз кеудесш кысып унш шыгармай туншыкты- рып барады. Бшектей кос бурым ат мойнына оралган. Бурмел1 кейлектш кос eTeriH жел желпидь «Куткарындар, кут­ карындар» деген дауыс жер астынан шыккандай естЬле- дк Кашкындар кулдилап еш'ске тусед!, кайкайып ерге кетершедк Толкын кукан желкещц кемедей кыз 6ipece батып, 6ipece калкып барады. Саймасай кашкындардын алдын торыды. Алдында адам, артынар купли TipceKTen келе жатканда, вкпе тус- тан мылтык YHi eerwui. Кыз енгерген жМттш кулак ту- 6iHeH зу ете туей. А к ы н басын асау езенге бурып Ж1бер- fli. Боз жорга булардын i3iHUie езенге койды да Kerri. Ат устшде Ораз толкып барып токтады. Аргы бетке олардан бурын етш шыкканды жен керш, Ораз аттыц басын су агынына карай 1'рке бердь — AFafl, аттын басын ж!берш)3. Жакана 63i алып шыгады,— деген дауыс Ораздын кулак тубшен шыкты. Ораз бурылып карады. Колында кос ауыз мылтыгы бар, атка жайдак мшген, кырбак кара муртты, дембел- шен денел1 жас ж т г п кердь Екшн? толкынды жарады.

Ат uioKTbiFUHa шапшыган ак квб1ктен сескенетш емес. Ерюндж тиген боз жорга судын агынымен жузш келедь Уйме-жуйме жузш келе жаткан уш кашкын курык боны жакындап калган боз жорганы Kepin, жайдьщ ofu тускендей бет-бепне бытырай бердь — А у, кашканмен кутылмайсын, онбаган,— деп жай- дак атка мшген ж1г1т умтыла бердь — Кызды Tipi бермеймш... — Ж ан керек болса кызды аман етюзгш... — Жо-ок,— дел, онгерш келе жаткан кызды сура аудара салды. Бэршен де Opa3Fa осы корлыгы OTin кетп. — Кутылып кетпес1н, устёндар анау ыалрунды,— де- fli де, Ораз кызга умтылды. Ораз атты арынга салды. Кыздын алдын торыды. Толкынды тосты. E ki колы ербендеп, тал кармап келе жаткан кыздын бурымы Ораздын колына ш н е кетп. Кармакка шнген ак сазандай, судан кызды суырып ал- ды. Алдына eHrepin, кабакка шыкты. Сура туншыккан кыз жагада жатып 6ip-aK есш жиды. Манайда епшм кершбейдк Тук сезбегендей езен рана сыбдырайды. «Аман кутылып кеткенж карашы» дегендей ашу кыскан ак толкын жаганы кауып, шалкалап кайта кулайды. Ар- насына Tycin астан-кестен aFa жанеледк Сэлден кейш кыз K03iH ашты. Ат fly6ipi есилдн Торт атты адам сау ете туей. — Ашу уеннде мына Ж1п г п ц басын жардым,— дед! жайдак атка мшген ж1г1т. — Бас жарылса 6epiK ш ш де,— деп Ораз жаралы жИтке т!ктене карады. — Атын юм?— Ораз бул сауалды судан шыккан тышкандай cyMipemn турган екшпп ж!гпке койды. — Манасур,— деп жерге карады. — Bipeyflin каршадай кыз баласын тал тусте алии кашып бара жатканын карашы булардын,— дед! Сай- масай, басы жарылган ж т т п ц касына келш. — Бала болмай балшыкка батсын. Ата-анасын жас- тайынан жалмаган,— деп басы жарылран ж т т нктенё сейледк — KiMcin 03iH, жас баланы жабыркаткан,— дед! Ораз шыдай алмай. — Текесакалмын. Ондай атты еепмеген боларсын. Ораз п л наткан жок. Бепне оныц TiKTene карады. «Осы кылырын ушш аткызып тастасам, маран Kina тара-

тын KiM бар»,— ДСП туррандай кершд| баскаларра. Б ер т астынан наткан кан кара кошкылданып кершедк Сейле- ген ce3iHe Караганда, эл1 де таяк етпеген сиякты. Сама- \"ын ак кырау шалган, кысык кез, теке сакалды осы 6ip бейбактан кезш ала 6epin: — Акылы кыскага ащы тш 6iTefli,— деп Ораз алкым- Fa тырылган ашуын айтып тастады,— Кане, кегпк. Текесакал мен Манасурды жайдак атка мжгест1рд1. Кызга жеке ат MiHri3fli. — Кызым, менin касымда боласыц. Кане, кегпк. Ал­ дымызда кай ауыл? — Аганас. — Bi3fli сонан табасьщдар. Ораз бен кыз узап кете барды. Текесакал мен Мана­ сурды Саймасай тергеуге алды. Тергеуд1 Манасурдан бастады. — Саган не жок, куйысканга кыстырылып. Кыз ур- лаган унин сотталатынынды бьчесщ бе? — Агатай, мен eMecniH кызды урларан. Кызды урлат- кан мынау. ¥рлап келмесен, атып елирем дедк Айтпай- ды. Айтса, айтканынан кайтпайды. Кулын болайын. Сот- тай кермешз. Жалдыз ед1м. Ж епм ед1м. Осы меж жаман жолга TycipreH... — Ж ап аузынды. Енд1 кутылмайсын. Табанын жала- сан да булардын, енд1 сеж Tipi ж1бермейдк Tipi ж1берген кунде Ci6ip айдайды. Текесакал Манасурдын аузын жапты. — Ж ас кызды алып кашып не жанына зор келдк — Кайдагы жас кыз. Он уштег; отау иесь-Ал бул он gjT^Fa келген кыз. Алсам мен жес1р1мд! алып отырмын. ен1н кызынды барымталап отырган жокпын. Текесакал тш н тартар емес. — -Тарт тшнд1- — Бас кеспек болса да ил кеспек жок. Квп болса кыз алып кашты деп тары да 6ip соттарсык. — Ата сакалын аузына тускенге дейш акымактын свз1н сейлейсщ. — Неге аласын 6ipeyflin кызын,— деп Саймасайдын касында келе жаткан ж1г1т кшйге KeTTi. — Мен алсам жеар!мд1 алдым. KepiHreHHiH ecirinfle журген ж е т т а д алдым. KepeH6icin, канша айтам. I3i- реуд т элпештеп отырран кызын алганым жок- Оданша вз1м‘ е керек болып efli десеншк Жаргак киш, жарымаи 6

еткен ку KepiKUii. Эттеген-ай, жеке жерде кездессен, ке- шрдепшм суырып алар «и м ... — Кап, канымды сорып едш, экеннщ... Мылтыктыц дум1мен койып ж1бермек болранда, Сай- масай apaiuaFa тусш, Hririrrta колындагы мылтыкты жу- лып алды. — JKecip i3flerenuie, жер жастан,— деп дамшымен тартып erri. Ж т т т щ кылыры унамады. Тергеуге epiK беретш емес. — Ж 1Г1Т1'м, тым узап Kerri. Ораздарды токтатшы. Саймасайдыц сезше карсылык жасаран жок- Ж 1гп шаба женелдп — Кап, игпн, баласы, атымды куртатын болды-ау. Экемнен калган кез едп — Экен эд1л заннан кутылып Kerri. Эйтпегенде кыз Об1рден 6ip-aK шыгатын едп Экещй врге етюзш ж!бер- Д1Н. 0з1нн1н icTen жургешн мынау. — Сен e3iH барып турран байдын баласы екенсщ foA. Сен екенсщ рой, сул1ктей copFaH MeHin ата-бабамды. Сен екенст рой ата-анамды аштан ел’прш, езгмд1 кацрыртыи ж1берген. — Тарт тш ндк тукымы жарымаран кулдын бала­ сы,— деп Текесакал Манасурдын енменше пышак жуг1р- Tin Ж1бердк Ж 1пгп аудара тастап, жакын келген Саймасайра жолбарысша атылды. Ат устшен калпактай ушырды да 63i TayFa карай каша женелдь Саймасай тапаншамен 6ip-eKi атты. Тиг1зе алмады. Кос ауызбен кездеп ед1, от алмады. Су боп калган Kepi-, недн Ораз бастаган уш атты Kepi бурылды. — Кутылып Kerri ме? Канды кол, Tipi ж1бермесшн eiui сеш,— деп ж1г1т сонына туспек болып едк Ораз оран токтау айтты: — Bepi жок деме, 6epiK астында. Ж ау жок деме, жар астында. EmU устатпайды. Таура ш н се, таптырмай ке- Tefli. Сен жалрызсын. Кайт кейш,— дед! Ораз аттан ту- cin жатып. — Айласын асырып Kerri. — Аманбысын, эйтеу1р. — Акылы шолак болганмен, айласы мол ку екен. Манасурды пышакка ш щйрш кеттк

Лганастын жазырында болган жагдай едг Ал 1 сакал TayFa Kipin, карасы eum. — Манасур, caFan не болды?— дед! кыз. — Кутылып кетт! ме? Кап, еипм детт барады - Ж1пт дан туюрдь — Ауыл алые па ЭЛ1? — Yui-терт шадырымдай. — Ауыл Fa жетюзу керек. — Калай жет-телиз. Атда отыра алмайды. — Сумдык. вдменшде пышад... Кыз шегшшедтей бердд Бетш басып, енк1лдеп » Ораз 6eKTeprifleri сулыдты uieiuin алды. Сулыдтын eni женш eni аттын ершщ касына байлады. Зембм жа- сап, Манасурды сонда жатдызды. Каумалап ауылга жетюздь — Карындас, мына ж т г п танисын ба?— дед1 Сай- масай, тодал тамнан шыккан эйелд1 токтатып. — Апырау, мынауын Манасур рой. Жазган бала дайдан жур? Келшшед етпетшен жатдан ж1г!тке тене туей. — Женеше, адырын... — А у, Сумбшшйш, сен дайдан журст? Екеу1нд1 дол устасып деткен foA деп дойып ек... — Келш, уйге Kipcen дайтедь — Юродздер... Келшшед там уйдщ eciriH ашты. Манасурды oocaFa- Fa салды. — Б!здщ уйде журдь Ад кенш, ашыд ж1г!т. Ман- дайыньщ бес ел1 соры бар еден. Экеден де, шеШеден де ашаршылыдта айрылыпты. Нагашысын !здеп келген де- ршедд Оныд нагашысын Тедесадалдын экеа аштан ел- п'рдд Сонын малайы едь — Эттеген-ай, осыдан жаным далса, дезше дед шы- бын уймелетер сд1м,— деп Манасур ыныранды. — Ауылдарында дэр1гер бар ма? — Бар; Ораз aFa,— дед! Сумбшшаш. — Онда уш, дызым, 6ip аягын онда, 6ip аягын мунда болсын,— дед! Ораз. — Ораз aFa, ci36ici3? Апырау, ci3fli де керет!н дун бар екен-ау. Bi3fliH ауылдын атда мшерлер! даннен-дапераз жатданы Heci Кой, мен хабарлайын. — Отыра бер, делш. — С!зден бурынгы басшыларДы ауылдын сыртына

уй TiKKi3in, ак сэры бас кой айтып сойып, кол кусырыи карсы алушы едь.. — Оданда, жагдайынды айтшы, жалрыз турып, жал­ рыз кунелтущ калай. Там уй болганмен, iiui жинакы. Б1рак тутш, сырты жалын екеи. — Жасым Kimi, жолым улкен. Олай дейтЫ м, куйеу1м елш, кайнагама ™ in отырмын. ImiMHiu тутш болуы со- дан uibiFap, улкен Kici. Сыртым жалын, жаца eMipfliu жалынын сеземш. Э д1ре калсын, керген кушм, отпен ю- pin, кулмен шыккан. Ka3ipri шалымньщ iniciHe тид1м. Орта шаруа едк Ауылда алты агайын 6api сонык акы- лына токтаушы едк Курт ауруы жабысып, акыры Ty6i- не жетп. Бейнетше бпкен малый ашаршылык жылы агайынына улестГр'га бердь Кепке келген жут акыры алып жедь Аганас тукымынан Ацламас калды. Ол менщ шалым. Мше, жасым Kimi болса да жолым улкен, Ораз кайным. A f3h TayFa к е т . Осындагы ауылдык с о в е т и бастыры, б1зд1щие тер aFa, KapaFatt кузегНрш койды. Кыземшекте ei<i K©3i терт болып жаткан шырар. Женешемнш тап-Toyip аты бар. Кыз куншде Торрыи едк EHfli Mine ауылдастары «Жецеше» деп Kerri. Осы кезде уйдщ сол босагасында жаткан жаралы ж1г1т ыцыранды. Колын жауырынына карай жакында- тады. — Элri кыз KemiKTi-ay,— дед! уйд!н. Heci. Жаралы ж ш т тшге келди — Жецеше, су 6epini... — Сабыр ет, ж1гтм ,— дед1 Ораз. — Ораз aFa, Ty6iMe жетп ата жауым... Манасур талыкси бердк Т ш курмелш, сез!н жалрас- тыра алмады. EpiHflepi жыбырлап, кез1 тецкерше бердп — Ораз aFa, тжендей кадалып, жанын кинап жаткан болар мына 6ip жауырынына кадалран кара пышак,— деп Саймасай ж1пттш устшде жаткан сулыкты ашып тастады. — Сумдык,— деп уйдщ Heci бетжжауы п, Tepic айна- ла берди — Пышакка жуымацдар... — Арманым жок, Ораз aFa... Манасур талыкси бердк — Ит жанды екен. Ta6aiiFa KipreH тженге шыдай алмайтын кайран бала, каракшыныц кара пышагыпа кайыспай жатканын карашы,— деп женешем кезшщ жа- сын кургатты. 9

— Бала-maFan бар ма, келш? — Кудайекен оны маран кимай жур, Ораз ага. — Басын аман болсын. Bipeyai балага, 6ipeyiii ата- анага зар етедк Карашы мына ер1мдей жас ж!птке, ка- ракшыньщ колынан мерт болранын. Жаца ем1рдщ, со­ циалиста SMipfliH TipceriH кырыккысы келедь Надандык- ай, Октябрь революциясы устемдш еткеннен 6epi табаны куректей он уш жылдан асып барады. Ал булардын icTen журген кыльшы мынау. Б!здщ ата-бабамыз окка ушты. Ыз аман калдык. Солар курескен ©Mipfli алга апарамыз. Ол ушш еш нэрседен каймыкпаймыз, еш нэрседен корык- нанмыз. ©йткеш 6i3— кепшз. Ken 6ipiKce, 6ip ауыз жок болады. Ораздыц ce3iH уйып тындады. Жер басып отыра ал­ май тыпыршып журген уй Heci аягына тусау тускендей Ki6ipTiKTeft бердй — Созще кулдык,, кайным. BipaK 6i3fli ауылдыи аз- баны ypKiTin, ypefliMi3fli алып кояды. Текесакал деген ку шык,ты. Алыска шьта алмай калдык. Б|'рл1-жарым шетке шыкканды кенсе колынан, кенбесе жолынан алый neTin жур. Шалыма да жете алмай отырмын. — 0.ari 6i3flin кыз кеиикп foi\"i. — 9йел1 eKeyi тыным таппайды. Неткен кагшез жан- дар. Осында келгеннен 6epi дшрменд!' салып тастады. Б1зд1н шалымыз будан он жыл бурын онымен журш ка- рагай дайындапты. Кол кыска, эйтпесе ауылды агаш уй- ге толтырып тастар еди — К,ызды жалгыз ж!бермеу керек едь Ашынган жау аямайды. — Коп болганы ма сонда олардын? — Bipey емес... BipaK, олардын куш етш барады. ©Mi- pi тарылды, кыспактын ортасында калды. Байларды таи ретшде арамыздан аластадык. Арамызда солардын жу- канагы калды..Олардын карасы куриды. Бул icKe алан болудын Keperi жок. Bi3fli алацдатып отырган мына сен- дердщ куйбен, берекеаз пршшктерщ. Карашы, кандай уйдс отырсын. KapaFafi турып касында, топырагы упл- ген тамда отырсын. Тозьшы жеткен туырлык жауып, ке- 6in жаппа Tirin отырсын. Киш кшмге, irnin аска жары- ран жоксьщ. Соньщ зардабынан мына ж ш т не кермей отыр. Ата-анадан айрылды. Кангырып калды. Жаман адамныи торына TycTi. Кеш тусшдк Осыдан жаны калса, KiMiiin жау, KiMHiH дос екенш ажырататын болады. Ораздын бул ceai Манасурды' фшткендей болды.

Жаралы жаинын кенш KipiH Ораздын бул C03i шайдай ашты. Манасур ак кен1лд1, пэк кецмш камкоршы адам- нын сезш тунгыш рет ecTin жатыр. Осы сазден кей!н жаралы жаннын, OMipre куштарлыры артып, куаныш peui бетке шапты. Ораз онын жан киналысын кас-кабагынан байкап, штей киналып отыр. — Эльак ашынран карын тойынады... Алабурткан кешл басылады. Кабактарын ашылып, езуге кулю уш- р!ледк Оран (Издщ каз|м!з жетедк — Кайдам, Ораз кайным, жеткенше желкелпз узш п барады. Не деген сумдык. Сендерге дастаркан жая ал- май отырмын. Колында кобдишасы бар сэры эйел уйге iripfli. 1ле- шала узын бойлы, кырма сакал, орта жаска келген адам табалдырыкты аттады. Уй 1ипндеплермен амандасты да, эйел жаралы жанныц насыпа барды. Булар уйге юргенде ымырт yflipmin, нас карайган едн Уйдщ iuii кара коленке. Дщгекте шлтел1 шам жыл- тырайды. — Кызым, шамды жакындатшы,— дед1 эйел. — Жарайды,— дед1 де, Сумбшшаш шлтел1 шамнын жарыгын жаралы ж1пттщ бетше тушрдн Ж т т ьщыранды. — Жауырынга кадалган пышакты алмаса болмай- ды,— деп эйел колын спиртпен cyprri. — K,ayinTi рой... — Акылдасып алайык. Жагдайы жаман. Пышакты алсан, iuiiHe кан куйылады. Пышакты алмаска болмай- ды,— деп эйел сыбырлай сейледн— в к п е а теалген. Не ктейм1з? Мещреу тыныштык басты. Жел де тына калды. Ж а ­ ралы ж1пгпр кулары тунды. — KiMcirt?— дед1 эйел кулагына айкайлап. — Ма-на-сур-мын... Ж^пттщ т ш курмеле бердн — Birri... Дэршер эйел Tepic айнала бердь — Эттеген-ай, кыршынынан киылды. Жер уйден сыртка шыкты. БэрМ н де квзше жас тол- ды. Ораздын жан дуниеа жабыркап, журеп сазып, тула боны Дт1ркене бердн К а р а т ы тунге кезш кадады. Кек тершде жыпырларан жулдыздарды кордь Эне, майдан тустан 6ip жулдыз а^ып OTin, тамнын сыртындагы кою карацгылыкка коммдк и

— Ораз aFa, Манасур б!здщ есёпте бар екен. — Кандай есепте? — Сешмаздердщ есебшде. — Сежмаздердщ... — Текесакалдын тобына ергендерд! айтамын. Ата- анасыныц аштан елгеш рас екен. Текесакалдын. экеа осы ешрдщ mipireH байы едк 0Mipi соньщ жалшылырын- да ©TiriTi. Тыкыр тускен сон, астыдтыц бэрш куртып, ©3i врге кета. — Tan жауларынык эрекетк «Саран да жок, маран да жок» дейтш. Не ктемед! олар бул елге. Камбасына врт койды. Жазыксыз жандарра ок атты. Опасыздык жасады. Ашаршылыкты солар турызды. Халык жауынын колынан рана келед1 мундай зулымдык. — Акыры, Манасурды кайрыртып тынды. Андып жу- pin торына туардк Ондай опасыздар торына тускен торрайды Tipi жШермейдк — ©лэтрш тынды. Сутпен бершген суйеклен кетедк Не icTeMefli олар 6i3re. Дурбеленге тупрдк Жан cayFa- лап Ke6i бул елден ©рге кетп. ©рге кете алмараны Кыр- рыз асты. Сейтш елдщ берекесш ущырды. Ka3ip журтты астык кана токтата алады. Кабыррасы кайысып, бура- насы сегшген елд1 астык кана калпына кел^редк Тап жауынын, саркыншарымен KypecTi жург1зе берем1з. Теке- сакал сияктылар т!ршшктщ шырынын бузбайтын бо- лады. Текесакал Манасурды бала етпедк бас несер бал- та орнына жумсады. Текесакалдын 6iTicnec i<eri бар. Ораз тан самалын жута TycTi. — Кенестщ эд1л занына бас Hrici келмедк К,анды колын ел игшгше кайта сукты. Текесакалды тезге салу мумкш емес. Колы кандалды кайтадан. Ак свйлеп, адал енбектен бас тартты. А зрындык жолга TycTi. Балшыкка белуарынан батты. — Жерше жетжзбей тынбаймыз, Ораз aFa.^ Жердщ куысына Kipirr кетсе де табамыз. Алыска узай койган жок. 1з1не туссем деймш. Еш нэрседен тайынбайды. Та- лайдын обалына калады. TipceriH кимасак. — Ж элрыз 6apyFa болмайды. Жанына жасакшы ал. — Куп болады. — Жасакшыны кайтем1з. MeHi алыныз,— деп жаи- дак атка мщген ж1гЬ киыла сурады. .. — CepiK болуга жарайды. Атын кш, ж ш т 1М? — Атым Дэулет, Ораз aFa. — Kaci6i« не? It

— ¥стамын... — ETi Tipi Ж1ггг екенсщ. Онда жолдарын болсын. Саймасай мен Дэулет Аганас тауына бет тузедк Тан сызат бердк Ауылдын шетшен шан кэршдь Ат арбанын карасы кершдь — Kipemkep келе жатыр, Жакып ага,— дед! Мана- сурдын cyfleriH табытка салысып жаткан узын бойлы, кен жауырынды, сэры шашты адамнын колынан тартып. Жакып пен Сумбшшаш сыртка шыкты. Баяу басып сыртта Ораз жур. EKeyi де Оразга жакындады. — Жакыбьщ KiM... — Менмш, Ораз Жандосович... — Сен Яков Матвеевич емесшсщ? — Жакып aFa атанып KerriH FOft. — Ден саулырын калай? — Жаксымын, Ораз Жандосович... — Онда, бул жактын ауасы жаккан екен Foft. — Жакты. Юрепплерд! кабылдайын. — Кайдан келе жаткан юренилер?— деп сурады Сум- б!лшаш. — Кайдан екенш кайтесщ. Оданда, сен Ораз аганды 6i3flin уйге epTin бар. Демш алсын. — Кызым, бул астыкты Кыргыз елшен алдык. Аш- тыкта берген куйканын дэм! кетпейдк — HaHFa да жететш кун бар екен-ау, Жакып aFa. Уй алдынан шренплер OTTi. Bapi мылтык асынып алыпты. Яков Матвеевич Kipenin басын ди!рменге бурды. Терт-бес адам табытты кетерт, тан алдында уйден шыкты. Ораз Яковтын кажырына кайран калды. Сейлесе кетсе, жанра жайлы жаксы icTep козгайды. Шаршап- шалдыгу дегенд1 бшмейдк ©3i турFaн уйдщ еак-терезе- ciH KeHiTin aypyxaitaFa усынды. ЕщМ мше, улкен icTi бас- тагалы отыр. Ауыртпалыктын 6api ез!не тусетшш 61л- мей отырраи жок. Ораздын кенш шайдай ашылды. — Бабасы еккен агашка баласы саяласын демексщ Fofl, Яков Матвеевич,— деп Ораз онын жузше мешрлене карады. Орыс-казак осылай TyciHicTi. Ei<eyi де epTenricin ойла- ды. EKeyi де елд1н камын жедк Жер уйден, токал тамнан куткарып, адам кусап sMip cypin, енбек еткенд1 калайды. KamaHFH караша уйлерж артынып Kemin журсш. 13

~ 0раз Жандосович, орындаушы болуга бармын. Каиыстырып карагайдан уй салу арманым ед1 Meuiii. Сонау Ci6ip тукшршде жургенде ойлаушы ед1м. Енд1 Meni 6ip сыпан i<©pini3mi осы icTe. — Ещй кетт1к, Яков Матвеевич. Ораздыц да ойлараны осы едк Kemeri жардай оныц ес1нен шыккан жок. Тун торыган каракшылардын кылы- i ын да ескермеске болмайды. А шынрэн кулар жазыксыз жанды жарйлап кеткеннен тайынбайды. Атам заманпап oepi «кангй — кан, жанра — жан» осындай кысылшанда турырынан тайран каракшылардын сокыр сез1мше турт- Ki болады. Ораз осы жарын да ескердй Сойтш С у м е в ­ ш е ю ™ калдырмай ездер1мен 6ipre ала кеткещй жен кордн Яков сауысканнан сак адам. ©м1рдщ ащысы мен тущысын тек таткан адам. Жаманды да, жаксыны да басынан Keiuipfli. Революциянын адал солдаты болды. Эл1 де сонысынан танбай недель Тау imiiwe тары боп оскен осы елге тшмен емес, iciMeH улгш болатын осындай аз сездк кеп icTi адамдар керек. Тау елшш адамы кез1мен керш, колымен устаранда рана сенедь Олар ушш будан артык yrirriH Keperi жок. KyHi кешеге Дейш кол дшрмен колданып келген осы ешрдщ адам- ^ары Яковтыц су дюрменш дуниеде жок керемет деи тостди Осыныц езше TypFbi3Fan aFam уйж алтын сарай Деп тусшдь Жаданы Яков ун-туназ осылай yrirrefli. Журттьщ оран кезш уйретть Осыдан Жакып aFa, Жакыи тамыр. Жакып дос атанып кетть Сейтш ол журттыи бешмше не болды. — Куп болады, жолдас секретарь,— деп Яков аттар- ды дайындаура кетт!. Яковтын бул co3i: «Мен — партийный солдатымын. Сен — командирсщ. Командирдщ айтканы ею болмай­ ды»,— дегенд1 анрартты. He6ip киын-кыстау кундерде Яков сынды партийный адал жауынгерлер1 табан Tipen, тапжылмай KypecTi. Ку- pecin кана койган жок. Курескерлерд! соцынан ерте 6ui- д1. Яков осы eiiipre жана экономикалык саясаттыц (Н Э П ) аярында келдь Партия оны осы enipre емделуге ж1берД1'.. Жер-суы жакты. Яков сыркатынан жазылды. Кымыз imln, таудыц тунык ауасы дертше шипа болды. Атка м!н!п, ауылдын эдет-рурпымен танысты. Анна В а ­ сильевна Яковты емдей журш, талай жандарды «кызыл- шадан, шешектен» ажал аузынан алып калды. Акыры зкуртка жакты. Ел! де, жер! де буларга унады. Енд! мше,

осы елдщ bicTbiFbma куйш, суырына тоцып жур. Жана ем1рдщ косын тартып келедп Ораз да партияныц солдаты. Жаны тыныш, жарасы бос республикалык партия жумысынын жауапты кыз- метш аткарып журе берген болар едь BipaK партия казактыц осы 6ip адал перз'ентш тым жауапты жумыска ж1бердп Тау елшде колхоздастыру кезшде тезбес киын- шылыдтар кездестп Байлар елд1 дурбелецге туардк К,ас- кунемдж жасады. Елдщ ypKyiH турызды. Ашаршылык,к,а экеп Tipefli. Ел ypiKTi. Ke6i эрге кете бастады. Кете ал- маганы корпи елге ойысты. Осы 6ip ypKiHicTi, дурбелещи ел iiuiaae бедел1 бар Ораз сынды адам рана токтата алды. — Жак.ып аганын, колында туратын болдым. бнерш уйренемш,— дед1 Сумбшшаш. — ©нерд1 уйрен де жирен, кызым. — Корраным бар корыкпаймын. Устазым бвр, уйре­ немш, Ораз aFa. Сумбшшаштын щын к ен ш едп Ж ас бодср да кергеш бар, кепшне туйгеш бар. Отпен Kipin, кулмен шыккан куннен куткарран осы жандар. Ендеше, булардыц айт- каны ею болмак емёс. Кандай icTi тапсырса, мулт кел- ирмей орындаура бар. — Сонда Яков Матвеевичтен нен1 уйренесщ? — 03iHi3 айткан техниканы. — Солай ма. — Ораз Жандосович, жаца туран бузау жолбарыстан да корыкпайды. Талабын тарткым жок. Тек, техника жагын тездетсещз, калтанын ез1м ждйластырамын. — Ораз ага, еюи олмейтшме кез1м жетш отыр. Ж а ­ на ешрдш косын тартсам, арманым Жок. Артель курам дейаз рой, сонын Myuieci болайын. Осы1ан артык TwepiM жок с1зден, Ораз aFa. — Тшегщ тым жещл екен. Калай, Яков Матвеевич, Анна Васильевна, кыздыц тьлегш орындай аламыз ба? — Орындаймыз, Ораз Жандосович. — Манасурдын eniMi кез алдымнан кетпей жур. Те- кесакал кутылып кетер ме екен. Саймасай мен Дэулет- тен хабар-ошар болмай Kerri foA,— деп курсшд1 Сум- бьлшаш. Кыздын беймазаланранын Ораз енд1 байкады. Яков- тыц тун шшде атылган мылтырынын TeriH емес екен!н кыз да TyciHinTi. Kayin-катердщ эл1 де Текесакал Tipi турранда тене беретшш кыз да тусшедь CoFan журеп 15

кобалжиды. вткен тунд1 юршк имей аткызды. Tarri уй- кыдан мылтык. даусы оятып ж!бердк Шошып оянып, терезеге кез салып ед1, устше кара киген ею атты тере- зенщ алдынан ете бердк Ес юрген кыз емес пе, Яковтын келгенш бктмегенст керпесшен бас керсетпей жата бер- fli. Кыздын уйкысыныц булшгенш ce3in, Яков вз бэлме- сшен Аннаны ж1бердк Баспа Fbin Kipren Аннанын мойны- на орала кегп. — Анна апай, уйыктай алмай жатырмын. — Жалрыз уйде жата алмай жаткан боларсыд. Кане, у й ы к т а д е п Анна кыздын тесеНне юрдк Агаш тесек кен екен. EKeyi ерюн сыйып кегп. Аналык MeflipiM осы туннен басталды. Кезш Ораздан ала 6epin, Сумбьчшаш жанында тур- FaH Аннанын иыгына басын суйедй Сумбтшашты бой- шан екен деп ойламаушы едк Дал каз1р Аннадан ею eai асып тургандай кершдк — Ораз Жандосович, жолыныз тусш, осы жакка ке- ле калгандай болсаныз, Сумбишаш азбен орысша сей- лесетт болады,— дед1 Анна кыздын басын сипап турып. — Орыс т Ы ортак т1л. Мше, ci3, Яков Матвеевич, кепт1 кбрд!юз. Бул жакка дам айдап келдМз делж. Кол кусырып карап о-тырран жоксыз гой. Адал енбегйизбен ауыл-аймакка жактыныз. Ci3 улкенге iHi, Kiujire aFa атандыцыз. Карапайым халкына жактын бул елдщ. Эдетш сактап, тш н уйрендщ. Тш с е т бурынгыдан ве­ тер табыстырды. — Солай, Ораз Жандосович. Мен бул елд1 еюшш отаным деймш. ©3in ана тшмд1 калай суйсем, бул елдщ тш н солай суйемш. ©йткеш, бул да улкен халыктын тЫ . — Ендеше, кызым, орыс т ш улы т1л. Оны бисен ке- icipeK кез1н ашылады. ©picin, кенидк KenTi 6ueciH- Б1зд1ц интернационалдырымыз осыдан басталады. Яши улт мэселесш дурыс тусшуден басталады. ¥лттык мэдениет- Ti эркендетш, улттык тиде мектеп ашып, улттык тиде сабак 0Tici3y 6i3flin достырымызды бержтепд1рмесе, оный беделш туармейдк Сонда рана улы Ленин котерген ин- тернационалдык достыктын 6epiK мызгымас туынын ас- тына топтаскан болып табыламыз. Интернационалдык ыызрымас 6epiK достык flayipiMi3fliH алип кошш алга ка­ рай тартатын козгаушы куш болып саналады. Оны 613 эсте есте устауымыз керек. . ., „ Анна Ораздын сезш ез магынасында тусшд!. Ал, сум- бишаш ше. Осы ею елдщ екш нщ арасында кыл етпеи- 16

TiH 6epiK достыктыц бар екен!н байкады. Бул eni адам 6ipiHiH свзш 6ipi ершдершн eMeypiHiHeH таниды. Eni ел- Д1Н. баласын бурынгыдай егеспрмей, 6ip-6ipiMen татулас- тырып отырран к у и т «Кенес ©KiMeTi, Ленин партиясы» деп б и ш . Аз KyuHiH шинде-ак Яков пен Аннадан, Ораз сынды казактыц акылды улынан адамгершЫктпр аскан парасатын кордь Сокыр кергеншен танбайды. Сумбьа- шаш осы барыттан аумайды. Келшшн бетш юм ашса, сол ыстык кершетшдей, Сумбшшашка Ораз бен Яков сондай ыстык кершедь — Кане, Яков Матвеевич, yftimU OTKi3in берсен, жол- га шырэйык,— дед! Ораз. — Щмге втшздщ жумысынды,— деп Сумбишаш Ан- HaFa карады. — Фельдшер-акушерлж окуды 6iTipin, осында 6ip казактын. кызы келдй Аудан ж^бертть CoFaH етюзд1М. — Окыран кыздар келе бастайды,— дед1 Ораз. — ¥лт кадрларын тэрбиелеуге баса кешл аудару ке- рек, Ораз Жандосович. — Айтканыныз еамде болады. ©лмесек, оран да же- тем1з. — По коням,— дед! Яков Матвеевич. Сумбишаш Аннага карады. — Конь дегенд1 уйрешп едщ Foft. — Атты айтады,— дед1 Сумбйлшаш.— «Атка мшщ- дер» деген екен Foft. Терт атты жолга шыкты! Анна аз сейлеп, квп тындай- тын, туйык эйел екен. Анда-санда рана Сумбшшаштын сэз!не бас изеп койраны болмаса, калай болса-солай ау- зына келгещй свйлей бермейд1. Кумштей жылтыраран самай шашын жел желпш, коз алдына Tycipe берген сон, аттык Ti3riHiH он колына жиып устап, сол колымен са­ май шашын орамалдын жактауына тыккыштай бердь Кабак шытып, кайрыратын жаннын пейш бшнбейдк amyFa булырып, кабак шытуды бммейдп Мшезге бай, салкын канды apyFa уксайды. — Атка мшгенше, жаяу жургешй калап келеан- ау,— дед! Яков. Ат устшде булталактап, ерд!н касынан устап, бейма- заланыи келе жаткан Анна аттын Ti3riHiH жиып ала кой- ды. Анна ест!меген адамдай отыра берд!. Тек, ук!н!н ба- лапанындай ак урпек эйелд!н бетше каны шапшырандай болды. — Жакыд aFa, койынызшы ^ й ^ р ы н ы айта бермей,

Анна апайдыц аттан куламай келе жатканына uiyKipuii- Л1к демеиаз бе,— деп Сумбшшаш женгесше айтатын ка- иын С1нлinin калжынын TipKecTipe койды. — Кане, мыкты болсан,— деп Анна Яковтыц атын камшымен шаптан ала тартып ж1бергенде, жалт берген аттын устшен Яков калпактай ушты. Мундайда кулмегенде ше. Аттын шылбырына ора- лып, кулатан жерден тура алмай жаткан Яковтыц насы­ па Сумбшшаш жетш келдь Аттан cekipin тусш, кыз aFacbiHbin колтыгынан демей бердь YcTi-басын какпас- тан, узецг1ге аягы тиер-тиместен, Яков ерге лып ет!п отыра KeTTi. — Есектен ж ы ры л ы п уш ай жатып ен, аттан жьшы- лып аман калдыц,— дед1 Анна куйеушщ кещлш аулап. — Есек tyhfbih, жылкы жалын тесейдй— дед1 Сум- бипшаш. Куйеушщ сыры эйелше аян. Екеушщ iciHe евшм ара туспедь — Кудай пакты ceHi. Бастан-кулак садака,— деп Анна куйеушщ басындагы шапкесш лактырды да ж1- бердь «Ойыннан ерт шырып кетпесе екен» деп Сумбшшаш екеу1н1ц арасына'сыналана калды. Яков эйел!нщ бетше TiKTen карап едй онын жузшен жылылыктьщ нышанын K©pin, бетке шапкан ашуын жиып ала койды. Атын ку- йындатып келш, жерде жаткан шапкеш ш п алды. — Жарайсын, Яков Матвеевич, нагыз кавалеристщ ©3i eKenciH,— деп Ораз ризалык биийрдь Сумбшшаш Аннанын кылыгына кайран калды. «Эй- ел басымен куйеудщ бас кшмш лактырганы Heci. Бас кшммен ойнаганы Heci» деп кыз йнтей жактырмай кал­ ды. Ерше кол кетермек тугш бетше тжтеп карай алмай- тын мшезд1 рана бшедн — Жакып aFa, калтацызга топырак толып капты. KaFbm тастайын ба?— дед1 Сумбшшаш. — Неге жамбасым сынбай калды десем, жумсак то- пырактык устане тускен екенмш гой,— деп Яков уысын- дагы топыракка таныркана парады. — Кара топырак кой... — Kepin турмын, кызым. Сыртын кара болганмен, luiin алтын. Ризык-нес1бем1зд! сенен Tepin жеп келе- ш'з,— деп Яков кара макпалдай топыракты саусактары- ван сусытты. .. •к* Кара топырактан ак нан есед1,— дед! Ораз. /в

Жакыптын айтып отырган алтыны осы едк — Сонда калай, нан екпеказ бе?— деп кулд! Сумбьл- (Ялшаш. — Астык егем1з,— дед1 Яков. — Арпа, бидай, тары егелиз. «Арпа-бидай ас екен. Алтын-кум1с тас екен» деп cyFa тастапты. Нан, кызым, алтыннан кымбат. Нансыз eMip жок- Нан — OMip 03eri. «Апа, нан, ен болмаса 6ip уз1м. Bip шайнам. Апа, нан» деп колын созраннын 6ipi осы Сумбьлшаштыц eai емес пе едк «Жо-жок, аштыкты атай кермещз» дед1 жу- лып алгандай кыз. — Астык eryfli кесшке айналдырмаран екен бул ещр- дщ адамдары. «Бар болса батып iiuin, жок болса сатып iuiin журген жандар квршедь К,ыррыз жакын бул ауыл- Ра. Кыргыздан тасып iuiefli. — TipmuiiK емес,— дед1 Ораз. — Сонда калай... — Осы eHipre астык егем1з. Алыстан арбалаганша, жакыннан дорбалаймыз. Мал ecipeMi3. Жылкы барамыз. Тасып iuiKen талшык болмайды. Тасып iuieMi3 деп журш карызга белшем(зден баттык- — Енд1 одан калай кутылмаксыз, Ораз Жандосович? — Ерте ме, кеш пе, эйтеу1р карыздан кутылу керек кой. Эл1 де карызданура тура келедь Алганды алгандай беруге шамамыз келмейдк — Енд1 калай кутыламыз? — Ракмет кыррыз бауырларра, кысылранда кол ушын бердь Аштан елнрш, кештен калдырмады. Жуыр- да кыррызга барып кайттым. Бес жылга тары да шартка отырдым. Bi3 олардын. малына epic беретш болып келш- т!к. Сол жердщ шебш шауып, отын оттап, суын iuieni. Карызды соган шагатын болдык. — Табылган акыл екен, Ораз Жандосович. Жер же- тедк — Сейтш олар б1здщ астык eryiMiere каранласып отыр. Б1рак жер1 cyFa тапшы екен. — Су болады,— дед1 Яков. — Кудай eMeccin рой,— дед1 Анна Васильевна. — Кудайсыздар уйымыньщ Myiueci бола отырып, ку­ дай дей калуын карашы. — Кудайшыл болмасын-ак, сонда суды кайдан ала- сын?— дед1 Ораз атынын басын тежеп. — Аннушка, есщде ме С1б1рдеп жардай?

— Онда сен ер!кс!з едщ. Айдауда едщ. Патша саган не !стетпедь.. — Кар да уйпздь.. — Ертеден кара кешке дейщ кар yflriain, кардан жал тарткызатын. «Кудайдын карына да тыныштык бермей- TiH болдыцдар» дегешм1зде олар 6i3re: «Сендерд! де сая- си сешмс!здер» дейд!-ау. Асыкпа эл1 камыт ки!п, осы жерд| жыртатын боласыздар. Жалан аяк жур!п тукым себеандер, тырма тартасывдар. Кейiн кардьщ суымен каулап енш шыгады. ©HiMiH вздерщ тепн жинайсындар. Нанын патшага ж!берем1з. Отходын сендерге берем1з. Осыны да бщмейсщ бе?» деп K63iMi3fli ашкан едь — Кар токтатамыз ба? — Кардьщ суымен куздГк каулап еседь Кейш жац- бырдын суымен жетшедь Кузде nicefli. — Куздщ еккен колайлы екен рой. — Бул enipre кар калын туседк Кысы онша суык болмайды. Куздщ еккен колайлы. Ораз да жердщ жайын жаксы бйпедь — «Аганас жакка кар калын туспейдь Бектерге кеп туседЬ,— дейд1 кариялар. Солардыц сезше Караганда куздщ™ Бектерге сепкен жен Fofi деймш. Аганаска ас- тык егуге болады.'Bipan оран су жетюзу керек. Ka3ip бул ic 61ЗДЩ колымыздан келе коймайды. Келешекте тау булактарыныц суын жетюзем1з. Сонда FaHa жайкалтып астык ecipyre болады. Аганаска астык erin журген Kepi- недь Кейш саргайып кушп кетш ен|м алмай жур. Оны журттын 6api бьле бермейдь Сусыз онда астык еспейдй Боска кеткен табан ет, мандай тер рой. Ораз айналага кез TiKTi. Аганас табанда-калып ба- рады. Ораздар тау бектерлеп недель — Осы жерге астык ексек деймш,— дед1 Ораз. — Куш кайда? — Кузд1к егуге болады. BipaK куш керек дейсщ foh. Ойланатын Тс екен,— деп Ораз аттын басын ж1берш алды. — Ораз aFa, астык ексек, одан ешм алсак, бул enip- ден адам тугш кус та аумас efli. Tipi жет!‘м атанбас та едщ. Манасур да каракшынын колынан каза таппас. efli,— деп Сумбшшаш Ораздын ойын орньщтай бердь Сумбшшаш ой тастады. Тау бектерлей соккан жел тына калгандай кершдь Жол устшде жаткан тастарга тиген тагалардын уш рана сынгырлап еепледь Эрк1мнщ ойы эр сакка жупрдк Ал, ОраздЬщ кез алдына астык 20

алкабы боз жоргадай тербеледь К,анын ата алдында сэ- лем берген келшдей дэнге толы масак басын иед|. Eni езу-i куларына жетш, эне астык орыи Сумбм- шаш жур... — Ораз aFa, осы жерд1 астыкка 6ip толтырайыкшы. Техникара мшш, бидай орып, бау баулайын. Техникара бастырайын. Сумбмшаш астыктан артык асылды Kepin тур- ран жок. Сонын жолында не icTece де дайын екенш 61ЛД1РДК — Ат арытып алыстан сол уннн келд1м, кызым. Аш- тыдты ауыльщнан аулактатсам деймш. Кеткешщй кел- Tipin, KeMTiriHfli толтырсам деймш. Бытыраран ауылын- ньщ басын косып, мэдение™ мен OHepi бар ел етсем деймш,— деп Ораз атына камшы басты. Терт aaFbi тек жорга кен даланын тесшде тербелш барады. Ымырт ушрше, Кыземшек тауына ш ндк К,ара- райшыныц уй*не кеп. аттарынан TycTi. — Ассалаумаралейкум, арасы,— деп Ораз шодша са- калы бар карияга кос колын усынды. — Эликумсэлем... жол болсын, журштерш суыт кой,— дед1 кария. — Аксакал, бу калай, Маржанды тастап, жалгыз тауда жургенщ... — Ау, сен Жакыппысьщ... ©3iMi3fliH орыс Жакыппы- сын? Адасып журсш бе? — Ж ас емес пе. Тауды кайтсш... Кане, уйге ю'р1ндер. Уйдш iiui тап-туйнактай жиылран. Тэр алдында жук жиюлы тур. Оны жук жапкышпен жауып койыпты. Жер уйдш кабыррасынан топырак куйылмасын деп тусына тускрмз min койыпты. Уйдш iuiiH еденде жаткан текемет, алаша, сырмак эрленд1редь — Жеиешещи Аранаска ж!берш ед1м. Азык-тулш алып кел деп. Апта айналып барады. Баска байра тш'п кеткен жок па,— дед1 кария кубщен сусын куйып жатып. — Кел1п калар... — Асу калай, тыныштык па? — Кеткен! кетш 6irri. Аганас жактан козгала койран жок эль Каптьщ тубше б1рдене тускен-ау деймш. — Рас айтасын, аксакал. Kipe келд1 астык артып. — О кудай, кездш жасын керген екен. Кеткенщ ке- лш, к е м т щ толатын болады. — Келсш десен, астыкка толтыр камбанды. 21

— Камбаны астыкда толтыру ушш астык егу керек емес пе. г — Дурыс айтасык. Кыррыздар кашанры саран бере Оеред1 рои деисщ. — Астык nicneflfli деунилер бар. — Жауыздын айтатын сези Жол-женекей керген де боларсыц мына Кыземш ектщ етегшдег! жазыклы. Ерте- де байлар осында бидай ектй Оны ц тынын 6 i3 курекпен кетергенб13. — Кейш неге екпедадер? EKTiK. BipaK байлар кектеп келе жаткаида жыл- кыларын жайып жГберди Bip тунде топырарын тоз етш тастады. Осыныц барж ез колымен ктемейдк Акымак емес. Мына 6i3 сиякты анкауды айдап салады. — Ескеретш ic екен... — Сен ескергенше, eciMi3fli жия алмай осылай журе- Mi3 бе. Жерд1 жыртуын керек. Оны мм жыртады. Тукым себущ керек. Тукымды кайдан табасын. Бидай ecin, же- тюгедй Немен орып, немен бастырасын. — ¥н болсашы, май болсашы куймак куйып жер ед!м, от болсашы,— дегш б1здж 6ip аталарымыз. Яковтын сезше отыррандар ду кулдк Булардын кул- KiciHeH Ораз оянып-Kerri. — Yflre келгеннщ аты-женж бьлген жен foA. Шыра- гым, KiM боларын, кай турансын.? — Атым Ораз... — Калганына каныкпын, iHiM. Жандостын Оразы сен екенсж foA. Орыс пенен кыргыздан астык алый, ашыккан елже таратып жур дегещи ecTin жатырмыз, Ораз IuJ m. — Оны юмнен естшШз? — ©ткен сэрсенбще ею кыррыз асты осы жерден. Солардан естШм. Каркарадагы жайлаудан тиген жерд1 Kepimi. Каракияны да соларра берген екенсщдер. Оны KepiriTi. Карасай батырдын тукымы екенсж, iHiM. Бабац- нын жайлауын 6epincin. Осы жерд1 ие етшсж. Олар са­ ран не 6epfli? — Астык береди Тукым береди Малмен де карайла- сады. Осы жактан еткендерд! кайтаратын болды. — Басы 6yTiH бермеген боларсын бул жерлердп — Бес жылга келктж. — Онда дурыс екен. Карасай жылкынын жерп Кыз- емшектщ шырысында жатыр. Ертеде Карасай батырдын косы TirtoinTi. Кыргыздан, казактан куш жинап шурннт- 22

термен согыскан екен. Жер жетедй Агайын тэту болса, ат кеп. Абысын тату болса ас кеп деген емес пе. Елщнш eiiceci туеin кетш едь Акыл ктепещ, Ораз iHiM. Мына орыс Жакып, меш осында коярда-коймай жатып ж1бер- дь Караганды кузегпрдь Bip кэдеге жаратсаишы, осын- ша Караганды mipiTKenme. — Анлекен дурыс айтады. — «Карагайды Ty6i астыкка айырбастауга тура ке- лед]'. Анлеке, соган бас-коз бол»,— деп ец\\ элп ауыл со- веп'м13 Кожабектщ Ракымы. — Осында артель устау ойларында болган екен foA. — Карлыгашы алгашкы ci3-болраныцыз онда,— дед1 Яков. — Солай шыгар,— деп Анламас темеюсш тутатты. — ETiKuii ет1кке жарымайды. Карагайдыц iuiiaae отырып сен уйге жарымайсыц... — Балта устай бьпмейтшдер де болады,— дед1 Анна. — Олай деме, келш. KyfleyiHHiH дшрменш юм тургы- зысты. Тогайдын iiuiнде еетж. Аганаста тогай коп. Оны езщ бшесщ. — Аганастагы жер yfliwii мактан етесщ бе, тобеЫнен топырагы куйылып туркан. Тогай аралаган yftuii бол- май ма. Анламас сылтау !здедь — Баспана тупл бас кайгы болды. Core берме, келш, Ораз iHiMHiH алдында. — Кузет мыкты ма, агасы? — Кай кузегп айтып отырсыц, Ораз iHiM. — Ел кыргызра асатын жолдын кузетin айтам. — Ею кыргыздан баска ешюм аскан жок. — Оны кайдан бшесш? — Тунде аса алмайды. Кунд1з ете алмайды. — Демек, карагайдан баска жауапты жумыста отыр екеисщ,— деп Яков Ацлекещй кайрай сейледк — Кане, Асудыц жолын керейжнп,— дед1 Ораз. — Кврсетуге болады,— деп Анламас буларды сыртка epTin шыкты. Bapi атка мiНД1. Асудыц жолына Tycipfii. — Осы жолмен журе 6epitmep. Ал мен арттарыцнан жетемш,— деп Анламас буларды жолга Tycipai де 03i калып койды. Торт аттылар туйыкка кеп -прелдк Алдында куз. Караса, тебесшен такиясы туседк Оц-соцында . кулама жар, Ty6iiie карасац басыц айналады. 23

— Элп адамнын eci дурыс па? ,,? с'м д¥рыс. Акылымнан ауыса койган жокпын эль орыс Жакып. Жендерще кел1ндер. — Муныц не? — Аныктама кагаздарынды кврсет1цдер. Тэртш со- лай. Сендер KenciH, мен жалплз. — Жакындап келш кермейсщ бе. — Анау кызда\"н 6epin ж1бер1ддер. Сумбиниаш 6apiHiH аныктама кагазын жиып экелд!. Ацламас карап шыкты. — Ораз iнiм, айыпка буйыра корме, тэртш солай. ©здерщ осылай деген боларсындар.— Анламас кагазда- рын таратып 6epfli. — Айланызды асырдыныз, Анлеке. — Айлан аспаса, жау алдырмайды, Ораз ш м . Сен­ дер 03iMi3 болдын. Ал, нагыз жауга кездессем, жалплз MeHi жайратып кетпей ме. Сактыкта корлык жок, Ораз 1Н1М. — Сонда асу баска жерде ме? — К,андай жолга туст1ндер? — Тактак жолга туспк. — Ke6i осы жолга туседк Асудын жолын байкамай- ды. Тунде оны кермендк Яковтын кв31 Анламас асынган мылтыкка туст1. — Мынау мешн мылтыгым гой. Кайдан алдык? Тап­ кан куанады. Таныган алады. — Юмге 6epin едщ? —- 9inip тамырыма. — Ендеше, ол маган бердь — Б1реуден калап алганда, екннш 6ipeyre сыйламай- ды. Бул мылтыкпен мен революцнянын женкш кор- гадым. — Бул мылтыкпен мен шекара кузетш журмш... —Аттай .калап алып едь Ke3iMHiH карасындай сак- таймын. ©зшдей Kepin журемж дегеш кайда. — Онда ж т т екен. Сезшде турды. — Турганы осы ма. — -К,ыргаз асып бара жаткан сон, маган тастап Kerri. — Кыргыз асканы Heci? — Ел Kouiipin келемш деп Kerri. — Бэсе. Сезге 6epiic, жолдастыкка сеншд! ж т т ед;. — Тамырымнын сыйлаган шолак мылтыгы деп ед|. Тамыры сен екенсщ гой.

Асудыц жолын кердк Бетегеге тесенген кия беттен KHFaui-капталдап eTin, Кыземшектш асуына кетерйщь Квз ушында квктотияйындай кетерш, Кыррыздын Ыс- сык кел1 кершедк Оран дейш еркештенш тау жоталары кершедь Кунгейде жаткан осы таулар жалан тас жамы- лыпты. Бетш енд! олар тер1скейге карай бурды. Табан астында жадагай жазык. Капталы толган карарай. Кек- жазыктын тесшде Анламастын жер уйi карауытады. Капталдап табанга тусш келедь — Сауысканды,— дейдк — Аклеке, осы жерден кыста да асура бола ма? — Кыста асу жабылады. — Сауыскан ушпайды рой. Неге Сауысканды дейд!? Баска 6ipeyi сураса «ceHiH атынды неге бэленше» дейд1 деп урсып тастаран болар едь Сумбшшаш cypaFan сон, тусшктеме бердь — Bip сауыскан 6ip бетон карын KeiiiipinTi. — Калай? — Бетегеден баска сол бетте кылтиган кылпык жок екен!н кердщ foA. Анау етектег1 тобылгынын басына 6ip сауыскан ушып келш коныпты. Кетершп ушканда кешKin журш KeTinTi. Осы туста кетш бара жаткан жо- лаушылары кешюн шатка Tycipin KeTinTi. — Аман калып па? — Bip таудын кары басып калыпты. Кайдан аман калсын. Содан кызым «Сауысканды» атанып KeTinTi. Осы Сауцскандыда турып, 9mip арры 6eTTeri e.niKTi атып туа'рдк — Кандай мылтыкпен?— деп сурады Яков. — Мына мен1н мойнымдары мылтыкпен. — Онда сенуге болады. Эплрдщ мерген екенше ке- З1м' жеткен. Борсыктьщ майын iiuyiMe тура келдк Кара- уылга ш нсе болды. Tipi кетпейдк Карарай аралап кердк Кун Кыземшекте енкейдь Ат- тылар да ауылра жето. — Кане, аттан тусщдер. Куыс уйден куры шырура болмайды. Аннушка, сен нам илеп ж!бер. Сыпырада ун бар. BepiH иле. Кедейдщ 6ip тойраны шала байыраны. Ал сен, кызым, казаннын астына~от жак,— деп Анлекец елпек какты. Bapi жер уйге ендк Топырак сасиды. Казан пештш астына от жарылды. Уйдщ imi жылынып KeTTi. — Ораз ш м , сыртыцнан естуни ед1м. Ke3iM кердй Сен|ц орнында баска 6ipey болса жерден алып, жерге 25

салаР ?Д‘- Ундемедщ. Ундемеген уйдей пэледен дутыла- ды. Кеи1медщ. Keiuuriimi керсеттщ. — Неден секем алып калдьщыз? — Бэрщ б1рдей кетершдщ. Уйде 6ipiH де калмадыц. К еш т бара жатдан адамдай артынып-тартынып алып- сыадар. Буыншад-туйшшектер1нд! де тастамадындар. — Апырау, солай екен foA. Ac iuiMfli. Бой жылынды. Таудын кени салкын бола- ды. Буыншад-туйшшектерш шешш, кшм-кешектерш ки- д1. Анна мен Сумбмннаш уйде далды. Калгандары сырт- да тесед салды. Жерге алаша теселдд Оныц устше кшз тасталды. Кшздщ уст1не жун керпелер теселш, басда дус жастыд жасталды. Ораз ewi долын басыныд астына дойып, туныд acnaHFa кез салды. Кекте жулдыздар жымыддайды. Таудан доцыр салдын жел еседд Кеуден ашылып, дем!ц кенидд Хош nicKe кенелт, Ораздын тула боны дел-сал тартты. Кыземшектщ дос анары шымылдыдтанып, Ораз­ дын коз алдынан тасалана бердд Terri уйдынын уытына елт1дд Ораздын уйдысы сергек екен. Тан алдында атылган мылтыд даусына ояна KeTTi. — Яков Матвеевич... Ыцыранып cKiumi жамбасына аунап тустд Мылтыд дайта атылды. Ораз беймазалана бердд Терт буктелш дулап бара жатдан Манасур кез алдынан ете бердд Сумб1лшаш eciHe тусе KeTTi. Тагы да Текеса- далдар болмаса иг1 ед< деп, Ораз орнынан турды. — Яков Матвеевич... Уйдылы-ояу орнынан кетершдд Осы кезде Анламас келд1 булардын дасына. — Тегш атылган мылтыд емес,— дед1 Анламас. Yuieyi атда донды. Кыземшекке карай шаба жннелдд Ай суттей жарыд. Кез ушындагыны керуге болады. Ма- найда тырс еткеннщ 6epi естшедд Айдын жарыгы б1рте- 6ipTe Кыземшекке жасырына бердд Карсы бетте дапта- FaH дара дойдай карагайлар гана дарайып кершедд Ymeyi уш жакты кездедд YmeyiHiH де кездегеш асу- га баратын жалгыз аяд жол. KiM болса ол болсын acyFa iлiндi болды, кен пей1л дырдыз ауылына енед1 де кетедд.. Ел емес пе. Б1рлдекш адам жасырынып дала бередд 0рге ететш шекара таре жабылганнан берд елден бос- дандар дыргызды кездейтш боп жур. Мундайда ала аяд

кулар айласын асырып кетед1. Бул жардай ушеушщ де ойында келе жатыр. — Жалрыз емес квршедь Туйыкка Kipin кетштн С ак болындар,— деп Анламас м ы лты ры н октады. А ярын андып басып ауызра келдь Алдында карайган кершдк Сэл сескен1п барып, езш-ез! устады. Анламас- тын даусы жаркын шыкты. — Кетер колынды! Козгалсан болды, атып тас- таймын... — Ау, Анлеке, Дэулетшн рой. Туйыкка тыктым. Шыкпай турранын кермейсщ бе,— дед! элп карайран адам. — Дэулет болсан 6epi кел. Олар торга TycTi. Кутыл- майды. Дэулет Аиламастыц касына келдь Астындагы аты кара cyFa Tyciim, булшык exTepi булк-булк eiefli. Ж^пт- Tiii колында кос ауыз мылтык. — Текесакалды колдан шырарып алдык. Асудын жолына Tycin кетт1. Мыналар туйыкка тырылды. Осы кезде мылтык даусы естшди — Жакып, умтыл мылтык атылран жакка,— дед! Анламас дауыстап. Ораз бен Яков мылтык даусы шыккан жакка умтыл- ды. Аттан ушып тускен адамнын карасын керш калды. Шауып жанына келд1. Окка ушкан ж!г!тт!н омырауын какыратып, Яков кеудес!не куларын тоса койды. — Мерген аткан екен. Тш тартпай кеДпт!. — Яков Матвеевич, таныдын ба? — Кермеген адамым. Аттан Tycin, Ораз жанына келдк — Текесакал рой. — Манасурды елт!р1п кеткен кашкынды айтасыз ба. — Сонын e3i. Буларра асу жактан 6ip атты келш косылды. Акырын аттан Tycin, Ораздьщ касына келд!. — Жолдас секретарь, кашкындардын 6ipi окка уш- ты. К,алрандары колра туст!,— деп Саймасай кулан бара жатты. Ораз оны суйеп калды. — Жараланыпты. — Онда тез Аннушкара жетшзешк, Ораз Жандо- сович. — Ал мынаны кайтем1з? Ала журсек кайтедь MyMKin елмеген шырар,— дед1 Ораз. 27

Ораз оны ел1мге кимады. — Ап-ам »i6epin кемпзем!з,— дед1 де Яков Сайма- сайды атка мшпзш, ауылга жетектедь — Айлалы ку екен. Аранастан алдырмай келдк Кыз- емшекте Ынен адасып калдык. Bipan мен асуды аадып жаттым. Акыры келдь Алрашында басынан асырып 6ip аттым. Токтамады. Каша женелдь Кутылып кететш бол- ды. К,айта аттым. Аттан кулады. Бурыла бергешмде жауырынымнан ок тидк Аттан ушып туспм. — Сейлеме, элщ кетедк— дед! Яков. Анлекеннщ жер уйше жеткенде тан сарвайып атып келе жатты. Саймасайды каумалап жер уйге алып юрдь EciK алдынан буларды Анлекеннщ эйел1 карсы алды. — Атысканнан жальщпайтын болдындар-ау. Тыныш- ш к кашан орнайды. Мылтыктын уш кашан ешедк — ©лшпей 6epiceTiH емес, мыналар... — Ау, орыс Жакып, шалым кайда? — Мен мундамын. Ат-келтщ аман-есен келдщ бе? Мына бузыктардьщ кезше туспегенщ дурыс бопты,— деп Анламас аттан тусть — Буларын юм? — Каравайшылар Foft. Енд1 булар осы жерден кара- гай жьтады. Тумсырын тесш жумыска салмасак, жуаси- тын емес. Тау сагалап, тагы боп кетшть Анламас кару-жарактарды жерге тастады. — Елдщ тыныштыгын iceTipin журген осылар екен Fofl. Караты , сойталдайын ездершщ. Камыт кипзш, ка- paFafl суйретер ме ед1 ездерше,— деп женешем ашына сейледк — Уйге ешюм шрмесш,— дед1 Сумбкпшаш сыртка ШЫРЫП. — Ж 1пт екенсщ,— дед1 Ораз Дэулетин аркасын кагып. — Туйыккэ камап ж1бермей турыпты мен барсам. Екеулеп эрен легенде айдап шыктык- Кенбегенш мыл­ тыктын дум1мен урып кенд!руге тура келдь — Окасы жок- Бас жарылса 6epiK iuiiHfle. Кол сынса жен imiHfle. Енд1 опасыздык штемейтш болсын. Екеу!н жанына ал да Текесакалды кемш кайт. ©лщен еш алмас болар. KapFa-кузРын айланкастап капты,— дед1 Ораз тау жакка карап. Дэулет еш адам ертш таура кетп. Ораз уйден аулактап, ек! колын артына устап, ерсып-

карсылы журе бастады. Тан самалы ашуын алып кетш жатты. 1штен тынады. Осыныц бэрш жоктыкка барыч Tipefli. — Yfire еншмд1 i<ipri36e,— деп Яков пен Анна Сум- бкпшашка edit баккызып, ездер1 Opa3Fa карай кеттй Ораз оларра карай карсы журдк — Калай, каушт! емес пе? — Ок куыс кеудеден етш кетштЕ Б1раз жатуына ту­ ра келедЕ Емдемесе, колсыз калуы мумюн,— дед1 Анна. — Онын KiM екешн бшмесш. НКВД-нын кызметкер1 екенш б т се , киын болып журер. Мыналардын iuiiHen Текесакалдай тары 6ip опасыз шыкпас дейьпсщ,— деп Ораз буларды сактандыра сейледЕ Bip шетте Анламас пен эйел1 шушркелесштЕ — Калай, катын, ел торынайын деп пе. — Кырплздан eKi рет Kipe келдЕ Арпа-бидайга ка- рык кып кегп. Ещи кадактап 6epin карык кып тастады. Атыс ендг осы жакка ауыскан ба. Кырсыгы бар кыз екен. Осы кыз ауылда жургенде атыс ауылдан кетпедЕ Осын- да келш eKi, атыс осылай ауысты. Ж1г1ттерд! магнитше тартатын Heci бар. Тайынша бука кусап, Дэулет жур эне сонынан epin. — Кунажын кезш сузбесе, бука ж!бш узбейдЕ — Кой эрЕ колымызда ескен кыз ед1 рой. Текесакал алып кашыпты. Дэулеттер куткарып алыпты. Bip ада- мын елДрш, e3i кашып кутылып KeTinTi. Сонда бет! ашьг- лып калмаса... *“ Хайбар айтушы болма будан былай. Обал болады. — взщ неге кунажын кэзш сузбесе... дейсщ. — Эншейш айтканым рой. — KiM болса да кызыратын кыз. Кара торынын су- луы. Бой десен бойы бар. Пысык. Карашы эне, колы-ко- лына жукпайды, тындырымды. Е п т м д Е жатсынбайды. Орыстарра бауыр басып Kerri. — Адам болатын бала солай болады. Bipa3 жерге ба рыстык. Шай кой. Барынды дастарканра сал. Оразды конак етешк. — Айтпакшы, умытып барады екем рой. Ораздын айтуымен epTen-6ypciryHi осында азык-тулпс келедЕ Bip кап унды артып келд!м. Йемене, той жасамак па мунда. — Уактында керем!з, катын. Давай, самауырьш кон. Шай iiuin 6ipa3 бой жазг?йык. Кэкке кшз тесеп, устше корпе тастады. Ораз жастык- 29

ты шынтактады. Анламас келш жанынан орын алды — Женеше, самауырдагы Судан алайыншы,— дед|' Сумбышаш. Содан бастап Анламастыц эйел1 женеше атанып кеттк Сумбшнаш, колы иды жуып бер1 келий,— дед1 Анна. Сакар сабынмен Сумбьлшаш колын жуды. Сабынныц тапшы кезшде кыр казагы сакар жарып, борсыктьщ м ры н а сабын булрап алады. Анламастыц yfti осылай ет!птк — Коржында Kip сабын бар едь Сонымен жума- дын ба. — Жецешемнщ сакар сабынымен жудым. — Ол кандай сабын? — Ось? ещрде сакар еседь Шепт1н 6ip Typi рой. С оны жагады. Кул1н борсыктьщ, немесе суырдыц майына бул- Fan алады. Kipfli жаксы ашады. — ©Mipre бешмделедк Адамнан айла артылган емес. Кане, жакында 6epi. Бурымынды желкеце турйп берей|'н. Басыца ыына дэкеш байлап, успце мешц екшпй хала- тымды кипн. Маган кемектесесщ. Сумбшшаш тунрыш рет еркектщ жалацаш тэнш кер- дк Алрашыида бехпГ ак дэкемен калкалады. Кезш уйре- Tin алиан сон, жалацаш етше жабыскан жарара карады. Саймасайдын тэн! кара жерге жауран кардай кершдк Анна Васильевнаныц колы колына жугар емес. Суйыкка матырып кайта-кайта мактамен аузын жуды. — Шыдау керек, Ж1гтм. Саган 1нскетет!н дэр|'м жок. Етщнен ет Kecin алса да шыдайсыц. Онсыз бол- майды. Саймасай шыдады. BipaK жан Tepi шыкты. Сумбйа- шаш дэкемен терш суртш турды. Сэлден кейш оныц кеудесшен койдыц кумаларындай коррасын алды. Кеу- десш айналдырып тацып тастады. Сумбшшаш дэршщ Hicine арен шыдады. Сыртка шыкты. Уй айнала бердк Тау жакка кеткендер келдк — Мына бейбактарды кайтем^з,— дед1 Дэулет Яков- ка бурылып. — Кол-аягына Kicen салып тастаймыз. Эитпесе, ка- шып кетедк — Бэрше кгсевдй кайдан табасыц. — Кезектес!п кузетем1з. Ертеннен бастап оздерше уй салдырамын... 30

— Табылган ак,ыл,— деп Дэулет Сумбшшашка к.а- рады. Сумб!лшаш тым сулу кершдь KeyfleciHfleri кос анары 1\\ыземшекке уксайды. Дурысын айтсак. тауды кыздын емшегшдей болтан сон, атаган болуы керек. 9ftxeyip 6ip- 6ipiHe тым уксас кершедь Тау да тэкаппар. Сумбйтшаш- тын тесшдеп кос анар да тэкаппар. — Калай екен, кайным. Imin epTeHin бара ма,— деп женешем Дэулегпн касынан самауырын кетерт жанап етть Осы жолы eKeyi 6ipiH-6ipi кезбен суйдь Дастаркан жайылып, шай тартылды. Энгтме-дукен курылды. Ораз келген жумысынын шет жарасын iiibiFap- ды. К,ашкындарды Анламастын ат корасына апарып ка- мап койды. «\"Еркшсшгендерщ жетер. К а р а т ы корада камала турындар»,— деп Яков eciriH кулыптап тастады. — Ертеннен бастап вздерЫе уй салдырамын дегенiH кайсысын?— дед1 Ораз сэлден кейш. — Мен efliM, Ораз Жандосович. — Онда келген жумысымнын uiemyi табылды. Ертен­ нен бастап карагай дайындап, уй салысасындар. Артель курамыз. — Артель дейаз бе. Бес-алты адаммен артель куры- ла ма... — Курылады, Кара жумыска кесшгендердщ бэрin осында Ж1берем1н. Жолдан тайрандарды енбек кана ду- рыс жолва туаредь — Дурыс айтасын, Ораз iHiM, кыстай карарай дайын- датамыз. Жазда уй саламыз. Енбек кана тузетед!, беть мен кеткендердь — Бул жерд1 «Енбек лагерше» айналдырамыз. — Табылран акыл, Яков Матвеевич. Осы «Енбек ар- телЫн бастыры eTin Яков Матвеевич™ тарайындаймын. Калай карайсындар. — Карарайдын тш н бьпедь Болсын. — Бастыктын саяси орынбасары eTin юмд1 калайсын. Айтшы езщ, Яков Матвеевич. — Ci3 руксат етсешз, Саймасайды калар ед1м. — Ал OFaH сендер калай карайсындар. Сендер осы артелвд1н Myiueciciaaep foA. — Кашкындарга жумыс ктететш 6ipey керек кой. Саймасайдын колынан келедь — Артельдщ flapirepi бар. Онын кемекцпа де ка- сында.

Ораз М м , 6i3 жумыссыз калып барамыз рой — дед| Анлекен. — 03i« калаган жумысынды аласын. Маржан орта казанды устайды. н — Мына бассыздарта 6ipey бас-кез болуы керек кои,— дед! Анлекен. — Mine бэрще де жумыс табылды Правление kv- рылды. * — Сешмщзге рахмет, жолдас секретарь. — CeniMfli сенген адамына рана артады. Колхоздастырудын алрашкы жылдарында тау елшде мемлекегпк уйым — Артель осылай уйымдасты. Кешн KaFa3Fa туаршдй Аудандык партия комитет! мен аудан- дык. совет аткару иомитетшде кейш зандастырылды. Сейтш Тау елшде «Казлес-тщ» ipre тасы Кыземшектщ бауырында кетер!лд1. Дастаркан жиылды. Журт кол-аярын созып, бой жазды. Тау жактан дауыс есттлд!. Кыземшект! каптал- дап 6ip кара тусш келе жатты. — Ау, мынау 9uiip foA,— дед1 Анламас дурб|'ге карап. Эне-MiHe дегенше, Эннр булардын тобына косылды. — Ассалаумаралайкум... — Олишмсэлем... ат-квл!г1н аман-есен келдщ бе,— дед! Анлекен.' — Келд1м. Ау, Жакып Тамырмысын. Кайдан жур- cin?— деп Яковты капсыра кушактады.— Сары келш- шек те мунда екен рой. Аннушка, сен де осында ма едщ. Туу, жолы болар ж т т т щ жекгес1 алдынан шырады деу- mi ед1. Жекеше-ау, сен де жеткесщ бе. Бэр!менен кауышты. Орнынан тура берген Оразды кердй — Ораз ага, ci3 де осында ма едщ^з. Тапсырманызды орындадым. Ел-журтымды квнйрш келемш. Кане, алды­ нан ш ы ры п карсы алайык. — Калай кошт!? — Осыдан барран ею кыррыз ж 1 гт кендфдк Олар астык бергенш айтты. Кошулерше комектестк О здщ осы жакта жургетшзд! солардан ecTifliK. Азды-кепД азык 6epin аттандырып салды. — М ш е, Кенес оюметшщ саясатын дурыс тусшген- дер деп соларды айтады,— дед1 Ораз кещлденш. Бу- лар eKi елдщ достыгын дэнекерледи — Сен не дедщ, тамыр? Тш нвтю р ед1 foh. — Ораз aFa келдй K03iMj3 ашылды. Басымыз косыл- 32

ды. Колхоз болдык. Бай атымен курыды. Жер кедейге беркпдй Астык келш, ашаршылык Kerri. Турмысымыз жаксарып келед!, дед1м. — Артык-кем1 жок дурыс айтыпсын. Агаш уйде тура- тын боласындар демегешн-ай, Тамыр. — Сенщ осында келш, уй салатынынды бшсем айтар ед1м гой. Жауабын да, шешуш де жэн-женше келерш жаткан сон, олардын сезше Ораз орынсыз араласпады. Бул да мэдениеттшктщ улкен Typi гой. — Кане, колдарындагы колжт! бер1цдер. KeMnip-шал мен бала-шаганы мшпзш кайтайык,— дед1 Oiuip сусын iuiin жатып. — Ат айдаушы боп мен барайын,— дед1 Дэулет. — Боз жорганы да ала кетщдер,— дед1 Ораз. Адамгершшктщ улг1с1 едь Еепген журт: «Ораздын e3i алдымыздан ат ж 1б ер ттЬ демей ме. Яков Матвеевич те Ораздын; бул кылыгына кайран калды. — Ораз Жандосович, талай жерд1 араладым. Талай елдщ дэмш таттым. BipaK аздщ елдей бауырмашыл. конакжай елд! кврмед1м. Пешлдерщ кен екен. Kepeci3 эл1. Осы жерге ак шагала уйлерд1 тургызамыз. Кешесш- де элКак балалар асыр салып ойнайтын болады. — Желще кулын, беткейде жылкы жатады,— деп Анлекен онын сезш эрленд1рдй Ораз оган сенедк Расырлар бойгы канаудьщ бугауын узген адамнын колынан 6api келедй Тек баскара, бастай б1лу керек. Ораз кайткан елдщ камын ойлады. Яков Матвеевич­ е й Эскери казармасын eciHe туардк ¥зыннан-узын со- зылган барак, iuii толган солдат. Кысылып та, кымты- лып та кердк Б iрак, олар буган мунаймады. Кнындыксыз ракаттын болмайтынына коз! жетть Сейтш олар револю- циянын жещсш коргап калды. Колыма мылтык устап коргагандардын 6ipi осы Яков Матвеевич ед1. Осындай ецбек суйпш адамнын колынан не келмейдь Уакытша болса да ауылын тастап кеткемдер кайта оралып отыр. Енд1 соларды кабылдаудын жайын карастырады. Казак кайда журсе де кшз уйш ала журедь Кшз уйде отыруга тура келед!. Эдетте, тау казагы там уйден repi ктпз уйде отыргаиды дурыс кередк — KeuiTin алды кершдь Кел)мсектерд1 карсы ала- йык,— дед)' Анламас.

Какмайсага кшз теселд). Дастаркан жайыльц!, сама- уырын келт1р1лд|. — Жылы орыннан козгалып, адасып барып кайтты. — Адасканныя айыбы жок. Кайтмп елщ танкан сон. Кане, бэрш келшдер. KeRecin аланы*,— деп Ораз терде жаткаы жастыкты шьштактады. Дастарканга барында кымыз тартылады. Осы жолы шай бер1лд|. Барына пайгамбар да риза. Акылга салып ойласкан жумыс дурыс басталыи, дурыс шецп'летш1м Ораз ескердп — Куры колга бата журмендп Катын, сен калган тэгльда дастарканга сал,— дед1 Анлекен. — Bip мес кымыз алып нелin efli.M,— дед1 женешем. — Онда неге отырсын, куйсаншы,— деп Анлекен ейе- лше карады. Женешем ылдым-жылдым едп Меске куйган кымыз-. ды алып жеттк Сырлы аяктын сыры кетсе де сыны кет- nenTi. Женешем тым сымбатты кершдп Жасы Kiuii бол- ганмен, жолы улкен. «Женеше, келш, кайын-кайндга» деген сездер юм болса соган айтыла бермейдп Осы улагатты сезд1 6ipeyre айдар еп’п такпас бурын кошл елепнен етюзш алады. Содан кешн барып ат тагады. Ацлекеншц эйелш §api «женеше» деп кета. Осы отыр- гандардын imiiwe Анлекеннен улкен жок едк Женешем кесеге куйып кымызды Оразга усынды. — Ел баскарып отырсын, кайным, кымыздын алдын сен im. Ораз ыкылас б1лд1рд> де Keceni Анлекеншн алдына койды. — ¥лык болсан юшж бол дегенщ гой, кайным. Одаи кем болмайсын,— деп Женешем баска кесе усынды. — Осы жерден «Казлес» курсак деймш,— дед1 Ораз. — «Казлеан» не, кайным-ау? — А у, маржа, «Казлес» орыстын C93i. Казахский лес. Сендерше «Ка'зактын орманы». — Бэленшешн бастауы, бэленшешн жайлауы снякты екен foh. Казактш болса болсын,— деп женешем сезш тужырды. — Казлесте не штеймгз?— дед1 Анламас. — Карагай дайындаймыз. Тактай п л е т з . Yii сала- мыз. Оны колхозга сатамыз. Жумысы жетш жатыр,— дед1 Яков Матвеевич. — Ораз iHiM, мынауын колхоздан кем емес кои,—’

дед1 Анлекен.— Yft салады екенб1з. Онын есйс-терезесш кайдан аламыз? — EciKTi, терезеш агаштан жасай ма? Жасайды 03iMi3 жасаймыз. Терезенщ жактауын сурап келгенде «одийзде-н артылса FaHa берехиз» деран эль — Кшз уйд1 кайтем1з? — Кшз \\йд\\ де пайдаланамыз. Keuiin-KOHyFa ко- лайлы. — Туырлыгы тозды. Cyfteri есюрди. ■— Kni3 уйдщ суйегш жасаймыз. •— Тал жетедь.. •— Артельдщ TipiuLniri Fofi. — Дурыс айтасын, Анна Васильевна, артель... Артель болады. Ораздын сезшен кешн артель туралы ешшм еш нэрсе сураган жок. Ораздын ойланбай айтпайтынын бшедТ Бул — аяк, астынан uibiFa салтан сез емес едь Булардын ойын Сум(йлшаш жалтастырды: — Жакып аеа айткан техника бола ма? •— Болады, кызым. Карагай суйрейтш трактор келедь — Шырарым Ораз, трактрщ не? — К,алай десем екен. Тем!р тулпар. 0зшде отыз ат- тын купи болады. — Ораз aFa, «TeMip тулпарга» мен мшемш алды- мен,— дед1 Сумбйннаш. — MiHe, тракторшы карындас та табылды. Кещл жуйрж. Асыл ойлар коздай бердь Ораз трактор жайында 6ipa3 зцг1ме айтып тастады. Сумбйннаш уйып тындады. Осы арада Ораз Сумбйннаштын талабын да aHFapbin калды. — Ораз Жандосович, кызымнын т!легш ескерераз,— дедг Яков Матвеевич. «Сумб1лшашк,а техниканын тййн уйретпесем, маган серт. Техника Ж1'бермесен, саран серт» дегендей ес- тмдь — Ескеремш,— дед1 Ораз. Осыдан кей1н Сумбжшаш езш «тр.жторшы кызбын» деп сезжда. ©зш бакытка жет1оэетш де осы Kiri екенш сезшдь Бакьгттын алтын кусьш колыиа кокдыратын да осы icici екенш б!лдь — Трактордын окуы бола ма, Ораз aFa?— дед> кыз. — ©31м окытамын. Тек трактор келсшнй,— деда Яков. Сумбйннаш киялрэ шомды. Трактор OFaB кэд!мп ба тырлардын тулпарындай кврнш. Ол шапканда жер

Д1ршдеп, тау козгалатын сияктанды. CyFa салсан батпай- тын, отка салсан жанбайтын «Ертеепктеп» тулпар мен «Кобьмандынын» Тайбурылындай кершдь Ораз да барлык icrin жай-жапсарын байкап, багдар- лап отыр. Келшсектерге ен алдымен астык керек. Сауып imeTiH мал керек. Паналайтын баспана керек. Вупи турып, ертен кешш кетпейдк Сондыктан буларра жанлы коныс керек. Оты мол, суы мол жер керек. Осында кел- генде осы icri ескермей келген жок. Eaai келгап алу ке­ рек болып отыр. — Арып-ашып келе жаткан болар. Белш бере коятын TyriMi3 жок- Кайтер екен,— дед4 Анламас. — KaflTeTiHi Heci. Таусылып отыратынын-ай осы се- Hiii. Аштан елмейм1з. Коштен калмаймыз. вюмет 6i3fli ел^рмейдй Кеше FaHa Аранаска астык тиеп юре келд|. Ертен осында келед1. Осында Ораз кайным тегш журген жок кой. Солардын камын жей келмед1 ме. Женешем ак сейледь Ораз риза болды. Бар айтканы: «Кеткешм1'з келш, KeMTiriMi3 толады»,— дедь — Катын, сен б т гМ сш е берме. Жалрыз б1з' д т басы- мызра тускен михнат емес. Кепке келген керемет кой. Bi3 дейм1с1н Кызыл шака балапан кусап еюметке аузын ашып OTbipFan. Б1зден де баскалар бар. Ата-мекешн, тугаи жерш KiM кисын. TyFaH жердщ торрайы да суйюм- fli келедь Уакыт солай болган сок, жанбакпак парыз. HeciH жасырайык, ашаршылык акылды да алып ж1бердк Кез алдымыздан аштан елгещи кердж. Кайтешк, колдаи келер жэрдем болмады. Ораз М м , сен болмаранда бул елдщ ез1 тозып кететш едк Анлекен де алые кеткен жок- Шындыктын бетш аш- ты. Осы 6ip жайды тудырран тарихи жагдайды Ораз рана бтедь Журтка онын кажет1 жок. Ka3ip сол кеселдщ кайталанбауы керек. — Ещц кайтып керсетпесш ол кундь Кайным, сеж осы елдщ енсёсш кетереш деп ж1берген болар. Естш жатырмыз. Каураланып-карызданып астык алыпсыц. Кыррызсайдан 6epi таратып келесщ. Ал, мына ке-жмеек- терге де сыбаранды эз1рлеп отырсын. Bip ауыл канта кешш келед1 екен. Оларды ecni журтында калдырсан кайтедк— дед1 женешем. — Ecxi журты кайда едк.. — Осы Кыземшектщ баурайы. —©з алдына колхоз болады. Б1здш артель кемекте- 36

сед!. Отыргапдар осындай байламра келдь Женешем улкендж жолын ecitepin отыр. — Азык-тулж болады. BipaK тарта iuice тай калады. Кшз yfli барлар кшз уйшде турады. Yfti жоктарра уй туррызамыз. KapaFaft 1ргем!зде. Киналура тура келедь Онсыз ic б!тпейд1. Киындыкты 6yriH рана керш отырра- мыз жок. Солай емес пе,— дед1 Яков Матвеевич. Яковтын C03i Оразды cepriTe туст1. Калтасында кок тиыны жок, туйенщ TiciH ашып KepinTi болранмен, icTiK онга Састалгалы турранына секретарьдш кез1 жетш келедк — «КазлестЬ Яков Матвеевичке тапсырамыз ба?— дедк — Тапсырылсын,— дед1 отыррандар. — Осында кара жумыска кесмгендер келед1 дед!к кой. Оран бас-кез болатын 6ipey керек кой... — Саймасай болсын. Ауруынан жазылады. Оран ка- лай кярайсын, Ораз iHiM? — EcTi ж1г!т, болса болсын. — Дар1'гер1м1з бар. Трактор айдайтын кызымыз да- йын отыр. — Сонда, кайным, шетке шыккан 61з бе,— дед! женешем. — Каларандарын болсын. — Бастык бар. Орынбасары табылды. flopirep бола алмаймыз. Есепке шоркакпыз. Б1зге 03i мал б1те ме? — К,аз1рше куш-келш болады. Кейш кэре жатамыз. — Онда Жакып iHiM, малынды мен барайын. — Казанный куларын катын устайды рой. Оран тала- сатын KiM бар,— дед1 женешем. Бэрше мэнсап табылды. Анна Васильевна мен Сум- бшшаш Саймасайдын жардайымен жур. Энпмеш Анле- кец жалгастырды: — Ораз iHiM, егшшшк керек. Онсыз кушклз кун болмайды. Кашанры алаканымызды жайып елден сурай- мыз. Байкаймын, Oiuip 6ip ауылды Keulipin келе жатыр. Ko6i онын туысы. 0 з алдына колхоз курып, астык екшз- сек кайтедй Ораз алдында Анлекен де, баскалар да epKin устады. BipaK аузына келгенш айтып, орынсыз кылжакка сал- мады. Улкен icTi шешу ушш улагатты ойдын керекттн тусшдк 8рк1м орынды десен ойын ортага салды. ByriHri- ищ жайын шеше отырып, epTenri куншн TipiumriH ка- растырды. Анлекеншц айтканы ертенгшщ ici едк 37

— Епн жайын KiM 6meAi?— дедГОраз. Отыргандар 6ip-6ipiHe карасты. Эцпмеге Анна ара- — Жердщ жайын 0iuip бшедн Такыр кедейдщ баласы. Журтка тЫн алгизады. ©тгмдь — KiMfli айтсан сол'келедь Эне, 0инрдт ©з!' де келе жатыр. Отыррандар солай бурылды. — Ауыл кешin келедн— деп Анламас орнынан кете- piлдн Артынып-тартынып, аттылы-жаяулы, югер.ш-кейнд! кеш т келе жаткан кештщ алдында 0uiip мен Дэулет кершдк EKeyi де 6ip-6ipfleH алдына бала алып, артына б|’ р-б1рден бала MinrecTipin алыпты. 0г1здерге, бузаулы сиырларра арткан кшз уйдщ суйеп: кереге, уык/шаны- рак кершедь Кеш алдында ею етег1 далактап, куанышы койындарына сыймай, бала-шага анкаландан жупрш келедк Кыземшектт бауыры азан-казан болды да кетть Алые жолга жолаушылап кайтканнын ез1нде, ат-кел|'г! аман-есен кутты орнына кайтып оралганда ел-журтымен Kepicin, кушак кауысып калады емес пе. Ал булар тап- шылыктын таук1метш татып, жол азабын Kepin келген- дер рой. Туран жердщ топырарына келш, TeciHe TeciH ти- ri36efl, кек-орай шалрынына аунап-кунап алмай, олар- дын сарыныш ce3iMi серпшп, кенш орнына туспейдь Апта емес ай салып, ай емес жыл салып, юндш Kecin, жергек жураи жерше сарынышпен оралса, жер-суымен сырласып, ел-журтымен Kepicin, кешлдщ шерш тар- катады. — Тау iuii дел-сал болып тур едк енд1 Mine айнала- теюрек тербелш, тау inline жан б т п , кек TepiHe KyM6ip- леп caFbiHbiuiTUH уш.кетерйпп барады. — Солай, Яков Матвеевич. Ал, 0uiipiH ж!гп- екен. Ораздын сез1‘ Яковка т'ым ыстык ест]‘лд1: ©илрден тамыр тауып, достасканына берген эд т 6aFa сиякты ес- тмдь Аннаныц да айтканы келдк Бас-аярын жиранта журттык мазасын алмады. Ораз осы карбаласты жек Kepin турран жок- — Жыласа кездщ Kipi, сейлесе кешлдщ Kipi ашыла- ды. Осы тебеге тутш басын жинандар. Кецес курып, ке- лешек icTi rneuiin алайык. Кеилкпей 6i3 аттанып кетеш'к. Ораздын ce3in куптады. Аклекен Kemin келгендердщ

арасында жур. Эйелдер жагын женешем икемге алды. Кыз-кыркынныц арасына Сумбшшаш барып косылды. «Кеткен! келш, KeMTiri толып жатыр бул елдщ. Ж у- мыр басты пенде болган сон, 6ipeyi тойып cenipefli, 6ipeyi токып семредк Кдмнщ тойып ceKipeTiHiH ажырату менщ MiHfleTiMe жатады»,— дед! пышен Ораз. — Ораз aFa, кыргыздын кызы,— деп кара торы уян- дау кызды ертш келдк — Атын KiM, кызым? — Кырмызы... — Жаксы ат екен. Танысып улгерсен, достасып та улгерес!ндер. Ораз толки еейледь — Карашы тещрекке. Жердщ сэш юрдп Томпандап жупрш барады тостаран бет балалар. Енд! олардын esyi- нен кулк1 neTneciH. Оларга онша кептщ Keperi жок- Кере- ri бостандык едй Колы жеттк Калванына колын 6i3 жет- к!зем!з. ¥йымдаскан енбек, орныкты euip жетшзедк Ко- ныс Teyin отырран уйге кор байланады. Ораз тебеге карай журд!. Сумбшшаш пен Кырмызы- нын касына женешем келдк — Женеше, ерулж беру аздщ мшдетйизге жатады. — Онда жур. Маган кемектесесш. Сен де жур, кы­ зым. Жерошак казылып, казан асылды. Кырмызы от жакты. Сумбшшаш сыпыраны алып шыкты. — Осыларга буйырган екен, еле жегенше, беле же- йш,— деп женешем камыр илеуге KipicTi. — Жардайларьщ калай, кызым? — Кыргыздар кеш!р!п салды. Тутш басына ун бердй •— Ашаршылык аралады ма сендерд!? — Ашаршылык кермедш. — Кудай сендерге он кез1мен караган екен. — вкш ет карайласып турды. Колымызда малымыз болды. — Тебеде отырран улкен KiciHi кердщ бе? Сол aFan бэрш женге KeaTipin келедй Ораз аурудын кенйин сурап шыкты. Сыртка шырып келе жатканда алдынан Анна шыкты. — Ораз Жандосович, араларында тумау-еумау бар екен. Колда барын осыларга жумсармын. Жететж Typi жок. Дэрйдэрмекп каладан алплэбаса болмайды. — Керект! дэршерд! жазып берерсщ. 0 з!ммен 6ipre ала кететш.

Саймасайдын жагдайын сурады. — Кем болмай ма? — Жок. — Адал HciriT. Окытып алсам деймш. — Онда тез жазуга тырысайын. — Аурулар caFaH калай карайды? — Халыктыц Т1Л1Н б1лген дурыс екен. Алдында то- сыркады. Казакша сейлеп ед!м. Женш айтты. flapi iiuni- ci келмейдк — Оныд да жен! бар. Оран сен ренж1ме. Доктор кер- Д> деймкпц. Банде болсын. Булар адамва сенгш келедй CeHiMine Kipin алсан, еле-елгенщше айтканынды icTeyre бар. Колыннан келмейд1 екен, боска ауре болма. Саган epci кершетш Kefl6ip мшездерше онша мэн бере берме. Эйелдер шешйип сейлесе бермейдй Тавылык мшез де байкатып кояды. Ораздын мунысы eciHe алсын, ескерсш дегень — Улкещй «жэке», юнйш «кайын» дейдй Кайнава- нын алдынан кия етпейдй Жаксы эдет кой. Жаксы сез жерде жатпайды. Саймасай жазылып кет- се, Аннадан кад1рл1 адам болмайды. Доктордын колынан шетшегендей болса, эдеМ елт1рген болып табылады. Уйшде караусыздыктан кез жумса, жазмыштын ici болады да шывады.' Ораз осы жайды ecKepin отыр. Яков Матвеевич косылды. Кырвыз асып келгендерд) жайластырып кайткан 6eTi едй Кейб1реулер1 там уйлерш тастап кеткен едк Кайтып юрулерше тура келдк — М1неки, Яков Матвеевич, «Казлестщ» жумысын бастауына тура келдь Кел1мсектерге баспана керек. Суык туспей салып 6iTipeTiH боласын. Кемекке адам яиберешн. Саймасаймен кел1ст1К. Кара жумыска кескп- гендердщ бэрше каравай кесизем1з. Езд1 енбек капа тезге салады. Енбек капа тузелмейтшд1 тузейдй — Асу жакын, калай болар екен,— дед|_ Яков. — Осы ойды Саймасай да б1лд1рдй Саймасайдын e 3i осында болады. Bipa3 жататын кершедь Ораз сезш бшрдй Bapi орындарынан кетеркпе бер- генде, 9uiip мен Дэулет кол зембилге жаткызып 6ip адамды квтерш келдь — Мунын KiM?— дед! Анна. — влш барады. Жэрдем бер, Аннушка, жэрдем.— EKeyi де eHTire сейледй Журт тебеге жиылды. Жаралыны жер уйге алый Kip- дь Ораздар тебедег1 топка карай журдь 40

Такия тебеде, табигаттын тесеген кек керпесшщ ус- тшде exi жакка жарылып отыргандардын ортасынан отш бара жатып, Ораз шеттершен кол 6epin амандасты. Ораз терден орын алды. Казан басында женешем ж т кимылдайды. EKi жЬ riT тебеде отыргандарра табак тартты. Сумбшшаш пен Кырмызы сорпа сапырып отыр. Аксакалдар Оразды каумалай бердп Туз га уймелеген койдай шушркелесе Kerri. Аксакалдардын жуздершде шаршарандык байка- лады. Турымтай кездершен куаныштыц оты кершедк Bapi Ораздык он жарында отырран аксакалдыц аузына карайды. Ет желшш, сорпа шьлдк Энг^ме кыза TycTi. Терде отырран аксакал сез бастады: — Ораз iHiM, ат айналып ^азырын табады. Ер айна- лып елш табады. MiHe, 6i3 де ел1м!з^ таптык. Ж ат елге кетпедгк. Туыскан кыргыз елше барып жан бактык. Жан бакпак парыз Foft. Аксакал алдындары сорпасын iuiTi. — Турырына санрыган сункар онбас. YiiipiHeH кан- рырран тулпар онбас. — Дурыс айтасын, Ораз iHiM. Жаксы келд1 дегенще, жарык келд1 десейпп. Жаксылыктын уытын алый кёлд1 десейпп. Efline, iHiM, жаксылыкты ала келтсщ . Алдынп келсе, атаннын кунын кеш деген бар. 0 з аярымызбен TeiiTipen барып, ез аярымызбен тен-преп кайта келдж. О жактан 6i3 жамандык кермедж. Бграк туран жерден алыстап кете алмадык. Туран жердж дэм-тузы тартты. Куйыскан кетершп едк Он 6ocaFaFa оралдык. Ke6i кау- саран карттар. Ж ас балалар. Аксакалдын сезш ешшм белмедк Отыррандар уйып тындады. Ораз не айтса да ашып айтады. — QceTiH тогайда басы шлш тал турады. всетш ауылда бел! и1лгп шал турады. — Бшгеннщ ce3i, Ораз iHiM. Жаксы туса ел ырысы. Жанбыр жауса жер тынысы. ©юмет те б1л1п ж1берген екен. Ещц 6i3re мшдет арт, Ораз iHiM. Аксакал Ораздын Terin адам емес екенш epuiriin eMeypiHiHeH таныды. — Б 1зд1н елде енбек етпеген iuiin жемейдк — Бел1 шлген мына мен сиякты шалдар калай кун керед1, Ораз iHiM? — Акыл айтасыз. Бас боласыз. 41

Каусап турFaн шал екен депкалма, ihim. At устш- де журш мал кайыру колдан веледн — Соны штейа'з. Мынау б1здщ Анлекен. Жас жагы- нан карайлас mbiFap. — Алпыстан асып кеттш кой,— дед1 Анлекен. — ©кшелеп келед! екенсщ,— дед1 аксакал. — Анлекен карагай жыгады. Мал барады. Bip уйд! асырап отыр,— дед1 9mip. — Карагайдын neci десещш. Байлыкка белшеинен баткан eKeHcin. — Мешн байлыгым емес, халыктын байльны гой. Я рни, сендердщ байлырыц. Б1здщ байлык. — Ораз iHiM, сорльша сойылдын басы тиедк Боскан елде береке жок. ©зщ Kepin отырсын. Б 1здщ кабарымыз- га кара, кол ушынды бер. Карымтасын кайыра жатар- мыз. Квптщ саган айтар буйымтайы осы. Аксакал сезш догарды. Калгандары жумган аузын ашкаи жок. Ei<i ж1ггг орнынан турып дастарканды жи­ ды, Дастарканга бата кайырылды. Ниет 6iafliptofli. Кейес кепке бармады. Bapi 6ipirin 6ip ауыл болуды калады. Басшы eTin ездерше Omipfli калап алды. 9mipfli аксакал бьпетш боп шыкты. — Ораз iHiM, жаксы адамнын yfii мен туз1 б1рдей. 9mipfli тузден бшемТз. Бар1м1здщ басымызды косып. уйткы болып Kemipin келген сол. Экем маркум айтушы едь «Ак сауыттын жарасы бар, жеш жок. Шын жаксы- нын ашуы бар, neri жок». Эипрщ осындай адам екен. Аксакалдын ce3i Ораздын ойын нырыздап тастады. Энпрге канат 6irri. Сершле TyCTi. Дел-сал болып отырган дене сергектене тустп Квптщ свзш Ораз колда- ды. Демек, партиянын ceHiMi. 9iuip icTin жайын осылай тусшдк 9uiip мен Яков ел-журтты коныстандырды. Ораз танмен таласа турды. Ерте турраннын 6ip ici артык. Кыземшектш бауырына коныс тепкен жана ауылдын бейнесш керд|‘ . Жупыны кершгенмен, бет бу- рыстын нышанын байкады. Кшз уй Tirminri. Ала-кула- сы аралас. И еаз калран там уйлердш тебесшен тутш шыгады. Кшз уйлер козыкуйрыктай 6ip тунде бой кер- ceTTi. Шапанын желбегей жамылып, Анлекеннщ жер yfli- нен Сумбшшаш ш ы ры п келедп — Тс... тс-с,— деп Сумбшшаш ез аузын e3i басып, Opa3Fa жакындады — MeHi Ызге Саймасай ж1бердк Тан самалы кыз кепшн тербеттп Б1рде ак жузш ай- маласа, 6ipne жанына сая болады.Тан шапары кшз уй-

лердщ тунлтн ашкызып, шал-кемшрд1 тэта уккыдан тургызды. Сумбышаш тан алдындары кара орманды кы- зыктады. ¥лытаудан улар унш еепдк Карагай iuii тол- кыны ойнаран кара тен1здей коршдк Бурын мундай ку- былысты байкамаган екен. Кшз уйдщ шанырактарынан тутш шыкты. Т1ршшк те танмен 6ipre оянды. ' — Ораз aFa, тан нурына тангалам. Нур сэулесш ci3- ге де тегедк Кара журек жаура да тегедк Неткен гажап MeflipiMi. Ораздын кен!Л1 толкып KeTTi. фм!рден KepreHi аз бул кыздын. Bipan туйгеш кеп екен. Кемелше келе жаткан жана випрдщ жас уланын кергендей болды. Ke3i ашык, кенш ояу кыз екенш aHFaprra. — Караты , кызым, табираттын тауы — тау, тасы — тас. Бэз калпында. Карарайы еседк Жел1 согады. Сай- саладан су агады. Бэрш кезбен Kepin турсын- Рас па? — Караси кара. A fki ак. — Адамды олай ажырата алмайсын. Мал аласы сыр- тында. Адам аласы 1ш1нде. — Ораз aFa, арамызра ала адам KipinTi. ■— Кайдан бшдщ? — Саймасай айтты. — Келгендердш imiHfle ме? •— Жаралы жанды айтады. Таныпты оны. ■— Ол ше? — Ka3ip танитындай емес. Кдресш-шыгасылы eci бар. — Онда aFana барып айт: одан аулак устасын. Анна­ ны ескертсш. Анна кершдь Ширак басып келед1. — Кайырлы тан, Ораз Жандосович. — 03ine де осыны т1лейм1н. Ауруларыннын халдер! калан? — Саймасай 6yrin жаксы уйыктады. Жаралы ж т т - Т1н жагдайы жаман. Тушмен сандырактап шыкты. — Не дейд1? — TyciHin болмайды. Кайдагы 6ip текеш айта бередк _— Онда, Анна Васильевна, былай болсын. Санма- сайдан аулак устаныз. Адам Foft, жазура тырысыцыз. — Мен унпн оныц жазылраны дурыс. Кептщ K93i пе­ ред!. flapirepre сенетш болады. — Жазылган сон шм екен1н ажыратып алармыз. Яков пен 9mip кшз уйден шыкты. Оразбен кол алы- сып амандасты.

— Канша тутш келшт!, б1лд1цдер ме. — Есш ауыл тугел келштк 1шшде б1р' льекш кыррыз Уй* бар. BipeyiHiH эйел1 кыррыз, e3i казак. Ет! Tipi ж!гН кершедп — Кырмызынын жездеа рой,— дед! Сумбшшаш. Шетю 6ip боз уйден Анлекен шыкты. Сэлде ораган егде адам eciKTeH шырарып салды. 0 з уйшщ касында турран топка карай журдь — Молданын, уйшен шыктым. Танитын адамым едь — Дэрцчгрш ерте келштс десещш,— деп Яков созге араласты. — Улкендердщ кенесшде болды ма?— деп сурады Дэулет. — Алласы аузынан туспейдй Кудайдын кулымын. Пайрамбардын yM6eTiMin дейдь — Не десе о десш. Ел арасына ipiTKi туармесе бол­ ды. Ауылдык советке 6wflipin койгандарын жен. Ептеп K03iHiH кырын салып журсш. Аннушка, саган бэсеке та- былды. Ундемей жатып, олар уйдей пэле жасайды. 03i- iiin кецеске келмегенш керд!н бе. — Ырду-дырдуды жаратпаймын дейдь Апиын тар- тады екен. — Жумыс табылды саган, Анна Васильевна,— дед|' Ораз. — Ораз aFa, Яков екеум13 6ip icKe келке алмай келт отырмыз. — К,андай ic? — Келгендердщ арасында б1*рд1-екш апиын тарта- тындары бар екен. — Соларга апиын erin бермек,— деп Яков кабаттаса Kerri. — ©3iH калай карайсын? — Апиын ereMin. Астык себемш. Мал да барамын. Апиыннын пайдасын кыргыздарылар керш отыр. вюмет- ке етшзш, астык алады екен. I— Не каласан соны аласын, Эпир,— дед1 Анна. — Мше, кердщ бе? — Апиын таптырмайтын дэрй — Колхозыннын барш апиыншы етпексщ бе? Арак снякты. К,азактын арак iiuKeHin керген емес ед1м. K,a3ip ептеп iuiin келешндер. Коп iuiin кетпеане и м кешл. 44

— Ay, Яков, одан да пайдалы m ofuh айтшы, б!ле- ciH рой. Аннанын сурауына туррандар жауап кута. Яков пай- дасын саусакпен санарандай eTin айтты. — MiHe, кердщ бе, зиянынан пайдасы кеп екен,— дед! Анна. Терел1г1н Оразга бердь — Кезшде Н Э П -Ti де керетпзге жараттык кой. Одан зиян емес шырар,— дедь Одан api бул icTi талкыга салгызран жок. Bapi Ораз- дын uieiuiMiH кутп. — KeaiciM туб! — мереке. Енбек туб! — береке. Кел!с- TiK. Апиын д1н сиякты, сактык керек. Кумарра айналып журмесш. Жерш карастырдындар ма? — Апиынньщ урырын oflFa себем1з. Кузджт1 де себе- м1з. Жерш карастырып койдык. Тукымды кайдан алсак екен. — Тукымды Аганастан аласыцдар. — Жер жыртура тайлы-туярымызбен к!р!скел! отыр- мыз. Kepmi ауылдан сока-сайман ж!берД1м. Ай жарык. Тунделетш те жыртамыз. 0г1здерд! сокага саламыз. Жылкылармен тырма тартамыз. К,арастырылран т1ршЫ к ойдарыдай болып шыкты. Ауданга барып, Opa3Fa жолыкканда Эпир осы жайды бйшрген болатын. K,bipFbi3Fa уэюл ретжде ж!беруд1 ау- партком Энпрд! уйгарды. Кушлгер1 кыррызга адам жг- бершп, жерлестершщ тамырын баскызып алды. «Аш- таи олмесек болды», деп олар т1лек б!лд!рген екен, Эпир олардыц тшектерш кушлгер1 карастырды да, ойын Ко- жабектщ Ракымына бйиирдК Ол колынан келгешн ка­ растырды. Ел кешin келгенше ecKi тамдарды ретке кел- TipinTi. Карауындары колхоздардан сока-сайман, камыт. айыл-турман тауып койыпты. Эипрдщ алдырура Ж1бер- reni осы нэрселер едк Ораздын касына ауылдын аксакалы келдк Ораз а.п- дыиан шыгып сэлем бердн — Ораз iHiM, елщмен мэслихаттастык. Кеп болып квтер1сетш болдык колхоздын шаруасын. Ушкан кус, жупрген ац тамакка токтайды. Биылша жадап-жудеме- сек болды. Келеа жылы кеусен алсын б1зден ,кеп. Ауылдын аксакалы сез берсе, онда журттыц ниетш бишргеш рой. Аксакал сездщ адамы. Ел-журты'меп акылдаспай соз бермейдь Жан-жакты карастырып шс- нйлген мэселе екенш Ораз б1рден тусшдк 45

— Онда, аксакал, колдарыца куат берсж. Сол куш ауыл-аймак Оразды аттандырып салды. Яков Матвеевичей берданкасын Даулет мойнына асынды. Жолыц болсын. Ораз iHiM. Кун ортак, ай ортак, ел1не сен сиякты жаксы ортак. BapiMiere 61рдейсж,— деп аксакал колын жайып сакалын сипады. Ei<i аттынын карасы кержбей кеткенге дейж Сумбж- шаш турFan орньжан козгалган жок. Дэулеттж кецшн- де. ушт. оты катят.. Кара орман кабаттасып калар емес. Кыземшектен Дйкескен каракай шынлска карай жал боп тартылран. Осы байлыкты халыктын игш ин а жарату ушж Ораз «Казлестж» ipre тасын- курып барады. Баскару ушin Яковты, калдырды.. Даулет бул euipai бес саусарындай биед! екен. — Уш ©ржтшщ суы осында торысады. Сол жакта калып бара жаткан таскынды тау езенж кврсегп. Талай тауды тест OTin, 1леге барып куяды. Уш ©ржтжщ торыскзн. жерше келш токтады. Ат шалдырып бой жазды. Ауылдан алып шыккан сусьждарын iuiTi. — «Казлестепдей» емес, мунда кун eriMfli екен,— дед* ©раз; — Апиынды осында себетж болды. — Оны кайдан б!лдж?- — Oiuip, Жакып ага, ушеумж аралап кердж. Апиын- га осы жерд1 колайлы деп унгарды. Суы жакын, кун кеп туседй Ал; Орта ©piKTire астык егедь Улкен ©piKTi- ге Яков картошка кеметж болды. — Сонда калай, Уш ©ржтшщ жер1 уш турл1 ме? — Осы жерд| Kiiui ©ржтрдейдй Кун кеп тусед1, ейт- кеш етекте, жазыкта жатыр. Орта ©piKTi кузджтж жерь Ертеде байлар осында астык erin, кузде не бола алмай калатын- десед1 рой.. Улкен ©piKTire кун аз туседь Тау- дын бектершде Кыземшектщ баурайы жылкынын жерн Жазы. салкын, кысы жумсак.жел болмайды. Дэулеттж айтканы Ораздьщ- кеншне конактады. Ат- ка кинди Д енеа ауыр болганмен. Ораз ат устжде езш сергек устайды. Жазыкка туссе, жорранын Дзгжж боса- тып алады. Е й атаы ымыртта-Аранаска кулады.

©реге жайган -курттай алыстан кию уйлер агарып ка­ ртель Аттылар кызыл жалауы бар алты канат кигз уй- дщ алдына к елт токтады. Ецбекш! кумырскадай осы уйге журттын 6ipi Kipin, 6ipi шырып жатыр. !Ecii< алды- нан буларды Кожабектщ Ракымы карты алды. — Ассалаумаралейкум, Ораз aFa. — Сау бол, ж й т м . — Не уяесйрш жатырсын? — Кездеме рой. Kici басына уш метрден келдь Ел aaFbi басылды. Ораз уйде жатып дем алды. Ауыл советт1 шакыртты. — Керни ауылга ешкшд! «ибердщ.бе? — Жолда кермедщюдер ме. — Б1з лоте жолмен келдк. Олар арба -жолмен кеткен FOfl,— дед1 Дэулет. — Жана ауыл, жа на артель болыпты. «Казлес» ор- напты дегешн ecrin жатырмыз, Ораз ага. Б 1зд1н советти; карауына GTeTiHin де ecrifliM. Жарты кездемеш соларра сактап отырмын. К,ант-шайды да соларра калдырдым. ©з1м барып таратып кайтсам ба деймш. Ерулж беру ер- теден келе жаткан салтымыз Foft. Ораз елдщ пш р ш тарткысв1 келдь Ораз кепт1 деген дакпырт лезде-ак ауылды кыдырып oTTi. ¥зын кулак сез тез тарайды. Кызыл тулы Kiii3 ун- Д1Н imiHe улкен-Kiuii жиналды. Уйге сыймайтын болган соц, Ораз кшзд1 сыртка тосетт!. Осы ауылда журген уэ- к|’л Ж1'п'тт1 шакыртып алды. Саяктыц Касенш осында >ni- берген Ораз едь Арнайы тапсырмамен келген сон, ауат- комныц у экш Ораздьщ келгешн ecTin, шакырушыдан бурын жетть — Былай болсын, Касен, жанына eKi-уш адам- алып, «Казлеске» барасыц. Ауыл советтщ сэлем-саукатын ала кетесщ. Яков М а т в е е в т т , Энпрд1 ертен осында езщмен 6ipre ерте келеан. Сен келгенше, аупарткомга жолдаган хатыцдагы жайлармен таныса турайын,— дедь Ораз «Казлес» жайында айтты. Кандай максатпен курылгандырына токталды. Келгендердщ iiniime К,ияс отырды. Ораздын, танитын адамдарынын 6ipi осы едь Аудаидык партия комитетннц мушесь Ораздын кандай icrieii келгенш бтедь ©ткен пленумда осы жайын сез ет- кен болатын. 'Ещц Mine колга алган icTi тындырып ке­ ле жатканын да естщь Киясты осы ауыл кад1р тутады. 47

Эр ауылдын аяулы азаматы. бар рой. Киясты журт осы лай санайды. — Кияс aFa, терлетщ13,— дед1 Ораз. Кэп iuiiHfle Ораз Кияска штипат б1лд1рд1. Отыргап- дар ем айырылып жол бердк Кияс Ораздыц он жагынл келш отырды. Сол жарында отырран ауыл советтщ пред седател1 Кожабектщ Ракымы орнынан квтер1лдр — Ау, халайык, Ораз aFa ауылымызга келдк Каида:: шаруамен жургенш б1леацдер. «Казлес» курып кайтты Тарап кеткен колхоздын басын посты. «Казлес» дегеп не. М ешмше.бул мемлекеттж мекеме. Жумысшысы бар. Олар карагай кеседк Yfl салады. Едбек акысын ек1меч- тен алады. Ал, внд!рген буйымдарын 6i3re сатады. К,а- рандаршы, aFaiu уй бар ма ауылында? Бар дейтш жал- рыз Жакыптын уш. AypyxaaaFa 6epin Kerri. Енд1 осындай уйлерд1 туррызатын боламыз. Ауыл советт1н ез) КИ13 уйде отыр. Муны кандай т1ршшк дейди Мектепы апарып молданын м еш тне тыктык. Keperecinen топы- рары куйылады. 03i тамнан сорылрэн аласа уй. Осы да т1ршшк пе? «Казлестен» 6i3 KeperiMi3fli аламыз. Ракымнын сезше журт кулак асты. — Алдымен жадсылыкты ез басына icTeciH. Артылып бара жатса, ауылдасына керсетсш. Б 1здш ауылра жет- j кенше... Кияс онын сезш белш ж1бердк Буйректен сирак шырармай отыр. Кекнэр 1здеп таба- пыннан таусылушы едщ- Енд1 кудай Tlneyiwtf берд!. Энпр апиын erinTi. Мумкш солай ауысатын шырарсын? 0 з басынды ескермей сейлеп отырсын. Тусшбей айтыи отырсыц. Шебердщ колы ортак кой. «Казлестщ» Tipiui- .iiri езше де, езгеге де жетедк Менщ айтайын дегешм, Ораз М м , киi3 уйдщ болашары. © зт бжесщ, байлардан. калган кшз уйдщ cyfleri ecKipfli. Кшз уйаз малды ауыл- дыц кун1 кун емес. Арамызда кшз уйдщ uie6epi бар. Со- лардын басын косып, «Казлеске» ж!берсек дейм!н. Киястьщсезщ отыргандар коштады. — Б1зден не тшейд! екен? — KapaFafl тартатын куш-кэлж карайласындар. — Кел1стщ,— деп отыргандар 6ip ауыздан коштады. Шапян кенесте келел1 мэселе шенплдк Кызыл жалаулы кшз уйдщ касына exi арба адам ке- лш токтады. 1шшде мылтыкты адамы бар. Сонын 6ipi Opa3Fa жакындады. Элг1 адам калтасынан кагаз алып, Opa3Fa усынды. Ораз хатты iuiineH окып шыкты. 48

— К ара жумы ска кеалгендерд1 «Казлеске» алып ба- рады. Булардын арасында карагайдын т ш н бшетшдер бар. Каравай дайындайды. Тактай т(ледь У й салады . — Сайды ц тасындай сайланган Ж1г1ттер екен. Кай- дан т апк асы н дар?— дед1 кекнарш ы ж1г!т. — Кы тайдан келд1 гой д ей сщ бе. 0з1м1здщ ад ам дар . С ен сиякты кертартпалар Fofi. 1сшен д е ce3i кеп . Кенес- тщ эдм занынан ауыткырандар рой. Едбек оларды дурыс жолрз туаредк А рб адан ei<i адам т у сш , топка косы л м ай , мылтык уста Fa н ж 1гп тщ касы на жакы ндады . — Келдш пе?.. — Ж уктерд! туареш к пе? Ei<eyi осыны айтты д а мылтык устаран ж т т к е к а ­ рады. — К ал ы ндар , б1зде де ж ум ы с табы л ад ы .— двд1 кек- наршы ж1ггг буйректен си р ак ш ыгарып. — Кал десендер каламы з. Bi3re 6api6ip. Е ю колра 6ip енбек. М ен кыррызбын. — К ы р г а з болсан не 1здеп ж у р сщ ,— дед1 тары да кекнаршы. — Ат урлап усталды м... — Тукке турмайды екен урлыгыд. — Ал сеш ше, ж 1 гт м ?.. — Ж 1 гт м , ж 1 гтм ... Ж урт ду ете тусть — Ею HbiFbina е ю ж 1грг мш гендей екен. Анлекеннш келшшегше Ж1берер ме ед1 ез ш ,— деп куле сейледь О р аз уйге Kipin х ат жазы п ш ы кты . О р азд ы н кеткенш пайдаланып, отыррандар буралкы сездерд! айтып, кещл- дерш cepriTTi. — Мына хатты Яков Матвеевичке берерсщ. А л , жол- дарыцнан калмандар. Ай жары к, тунделетш жетешндер. Ор азд ы н ce3iH Ракы м ж алгасты рды . — Сен 6ipre барасы ц. Куш-кел1кт1 айдап барып бе- pecin. Т у сш д щ бе,— дед1 Ракы м кекнаршы Ж1‘г1тке г ,а р а п . — Б асты к айтты. BiTTi. К ел кп ей кер. М ы лты к асты- иа алрызсын д а ж1берсш . К ан е, epinaep соды мнан, сар- баздары м ,— деп кекнаршы ж1г1т топтан ж ары ла бердк Ж ур т тарасты . Б ал тасыран арадай уй дьу ш н е KipicTi. Ораз ауыл советпд кедсесшде калды. Ж арым тун ау- ганра деш н бул уйден ж ар ы к сенген ж о к. О р а з ж алгыз отырып ж ум ы с icTereaai унатады . Ойл анад ы , толранады. 49