Тұрманжанов

Сусынын ж ер дщ кандырып, Суывды caya 6epincin. Ецбегш елдщ жандырып, Анадай шп epinciu. Ж агавда ж аста отырып Шертсем iiiepai сырымды. Куанышка толтырып Тартайын бупн жырымды. 1955

Б АЛ АЛ Ы К Келий, келий, кешл гул1 балалык! Балбыраган бетщ е 6ip кар алык.. Жаркыраран ж аз бейнел1 жузш нен Ж аз сэулеа туррандай-ак таралып. Аймалайды бала гулш ана алып, Кумарланып суйген сайын бал алып. Балалыкта солмайтын гул, жаркын жаз Балалыкта, батырлыкта, даналык! Б эр т берер жомарт жастык балалык, Балалыктьщ маржандарын алалык. Балалыктын баскышынан баса ерлеп Келешекке кыран кезбен каралык. Бугш пден кызык кандай ертедгИ Ертен тары ерте1Йне ертедк Колында кун, жолында гул жайнаган Б1здщ елдщ жасы кандай ерке едП 1955 101

Б А Т Ы P FА ЕС IК ЛШАЛЫК (Мирлан дейтш баламныц ryFan тойына) Келд1 ме, жарым, жасанып?! Бусанып жана босанып. Келд! ме ол кол Fa гул устап?! Ж олына ж упар шашалык! Келд1 ме ол кол Fa ту устап?! BaTbipFa eciK ашалык! К елд1' ме, жарым улб1реп?! Кигеш юлен гул ж1бек. Колына кызыл кун устап, Ж аркырап Kerri TenipeK, Ш ашкандай нурды уыстап, YfiiMe келд1 6ip бебек. 1955 102

Б IР БИДАЙ Жылтырап ж ерде жатыо Кызыл бидай. BacyFa тур уялып к ек ш м кимай: Тект1 ме екен эл д е ж ел эзш десш , Элде nicin TycTi ме, кынга сыймай? Кызыл бидай кынынан сусып аккан — Кызыл маржан сек1лд1 кыздар таккан. Бидайдай боп буртжтеп жерге тамган Ер енбеп бэлюм ол елге мактан?! Сол бидайдай журекте елей niece, Ж ерге туспей сункардай аспанга ушеа. Сункар сезд1 кол булгап гам шакырмас Жай отындай жалт етш козге туесе. Сункар сездщ уясы ыстык журен; Сонда туып — жет1лер, сонда тулеп. Сондыктан да ынтыгып, кумарланып 9p6ip журен турады оны плеп, Ш аршаганды ыстык жыр серптед!, Оттай жырды енбекке ер кутедь Жыр куш и гой, журекке жалын куйып KeHipeHTi катер in серштедк Тасып кайнап агылса жыр булагы, Сылдырына елендер ел кулагы. 103

Жанды epiTin жалыны сарымайдай Журектен жыр журекке куйылады. Кызыл бидай куйрандай кырманына, Кумарменен куйылар жыр жаныца. К ен ш н нен нур жанып, канаттанып Жанын, билер жаксы елец ыррарыма. Керемет ракат берер жыр жаныма, Т©г1лсе жырдан сэуле, нур жаныма. ©лешм 6ip бидайдай жылтыраран Косылса кдзы л елец кырманына. 1955

*** Тулюш е жортып тунiмен Тан ата уйге кайтты кыз. Суйгеншш берген гуммен Жасырын сырын айтты кыз. Жупарын 6epin xcirmce, Солыпты колла кыз гул!. Кумарын 6epin умггке Калыпты сонда кыз куш. Ж огалткандай кымбатын, Кыз айнага карайды... Бузып тур-ау сымбатын Шашын кайта тарайды. Э демменген сешлд1 Ашыгы суйген ай ж узк Элде неге ешнд! Бетш де турды кайгы i3i. 1955 105

ecciH д о с т ы к орманы Н оябрьдщ жиырма тер-ri куш Булганин мен Хрущев жолдастар Индиянын — Бомбей кала- сынын жанындагы сут фермасында болып, болгандыктарына бел п етш ею балам aFaiu- тарын е з колдарымен отыргызды. Ж ас агаш- тар тез тамырланып, тез ecciH деп Хрущев ж олдас 6ipiHiui рет е з колымен су куйып, суар- ды. «Бул агашты 1955 жылдын 24 ноябршде ССС’Р Министрлер Советшщ Председател1 Н. А. Булганин ж олдас отыргызды», «бул агашты 1955 жылы 24 ноябршде СССР Одагы Ж огаргы Совет1н1н Myuieci Н. С. Хрущев ж ол­ дас отыргызды» деген индия т ш н д е ж эне орыс т ш н д е ж азулар жазылып койылды. (Газет- тен). Жылы журек лэззатын куйып, « 0 с!» дед1 балгын агашка. Ею ел д е оны жанымен суйш, Махаббатын берд1 жаска. Ж ас агаштын тамырындай, Терендесш достык тамыры! Косылсын кос мухит агынындай , Дуниенщ ею алыбы! Татулык тшепндей ессш Ею елдщ ортак орманы. Ормандай ecin гулденсш! Бейб1тш шк арманы. 106

Бейбггш ш к Keirrepi Уяласын сол орманра! Баламнын жаксы ние-rrepi Айналсын у лы корганра! Каран калсын жауыз дуниесН 6 p ic алып e3ri тшектер. Ж ас Facbip,— ж ана иесИ Шын к у и т батыр бьлектер. Бар адамзат кездегеш Татулык, бостандык, бакыт! Бары заманнан i3 деген i EpniH 6ip, мамыр уакыт! Сол арманнын урыры ег1лд! Миллион журттын журегше. Барлык. азат акылдар жег!лд1, Сонын рана тшегше. Коп куанышы келш ен нэр алып, ©cciH бсы агаштар! Ж ер жиЬанра тамыры таралып Сайрасын сонда сандураштар. Эр жапырары жулдыздай жанып Ж анар 6epciH ж ер ж узш е, Адаскандар жолдарын танып Туссш бакыт i3iHe! MefiipiH текс1н даркандык куш! Бакытка беленш аспан асты! Гулденсш сонда бакыт гул! Куантып барлык. адамзатты! 1955 107

КАСЫМЫМ (Касымды жоцтау) Касымым, Калкам, Калканым! Жырыц 6ip жаткан шалкарым. Ж И г п н жанган гул! ед1ц, CyiiiKTici баршаныц. Халкы'мнын суйген улы ед1н Ер мшезд! тарпамым!.. Ж ас ел!мн!н ауырьга Жаныма батып байкадым. Тамылжыган жырымды Толыксыран гул!мд1, Ж апырактай солдырып, MefipiMci3 ел1м жайпадын. «Касымым кайтыс» дегенде, Аузыма туспе.й айтарым. Тш мд1 Ticren туксийш, Тек басымды шайкадым. Бабындары дулдш м , Барымдагы булбулым, Сусынымды кандырып, Тамашана там кылып Тары кэп ед! айтарым. 108

Калаулым, Калкам, Касымым! Арманда кеткен асылым. Жаны 6ipre жакьжым, Сазы 6ipre сакы iHiM. Саятшыдай свз саптап, Таптын талрап тэсш н . Асыл сезд1 актарып, Кайнап шырып тас жарып, Квтер1ле cepnuiin Агыл-тепл тасыдын. 0 з катарлы курбыннан ©Hepiiui асырдыц. Ж аз танындай жайнадын, Ж ас жыршысы расырдын! Калаулым, Калкам, Касымым! Сункар мш ез асылым! Аспандары жулдызым, Аскардары шын-кузым, Ай каскадай айдарлым, Алшак, баскан акыным! Алмас болат батылым, Журег1ммен суйш ем Жырыннын жанран лапылын! Ерке Касым атандыц Ерте Касым атандын. ©ленге артып машырын ©нер етщ еленд1 ©Mip ед! ашырын,. 109

Калаулым, Калкам, Касымым! Артык, се зг е бакылйм, 0цмешмд1 тескендей QKiHimiM-капылым. Ерегкке тускенде ©TKip жуз1 сапынын. 0л еш н ем ip туы еткен Акын жанды' батырым! От жалындай кызулым, Дауылым да, куйыным Кейде кешлщ жаркырап Ак, жауындай куйылдын. Найзагайдай жаркылдап Жыр ceMcepiH уй!рд1*к Сурылып 03F3H cyftpiriM Жаркырай озган жуйр1г1м. Куларымда эл1 тур Жырына берген буйрырын... Журтын ceni умытпас Журегпии суытпас KipiuiK саган жуытпас Ж упр ш еткен жыр куйын 1955

Б А Л А МЕ Н ГУЛ Bip бала 6ip ж а с гулд1 жулып алды. Ж ас гула кеп узамай солып калды. Узьлген гулдщ жанын K03i керш, Отырып сонда бала ойга калды. — «Ж улып ем жаксы Kepin тагайын деп, YcTiHeH шан-тозанын кагайын деп. Сэбидщ ж урепн дей Kipiuiri ж ок Бетше балбьираган карайын деп. 1стеген жаксылыгым жаксы ниетпен, Ж ас гулдщ eMipiHe кастык еткен. Минуттей кеншмш н, кызыгына Ойласам 6ip eMip,ni курбан еткем». 1955 III

Ж А Р Ы FЫ М—СЭУЛЕМ ( Ерланга) Сарысуда туып, Ci6ipfle ecTiH, Алмасындай Мичуриннщ, Ллматыда турып, Ж ас куниии кештщ Кызгалдарындай улы влпрдщ. Becri басып, Алтыга астын, TaFU 6ip жылдык eciriH аштын. Келе жатыр клзыкты дэурен, 0с-в с, улым! Жарырым, сэулсм1 1955 112

К Ы З Р А Л Д А К Т А И К Ы З ЕД1Н. К аракат кез1 Сыпайы с е з 1, Кызралдактай к.ыз едш Киылган касы, Кулпырран шашы, Мулэшм макпал MiHe3iK. Алкызыл алма, Шыбыктай талма, Улб1'реген гул едщ ... Жастыктын лебш, Куйынды желш, Сез)'пт1 енд1 ж урегщ . Жымия кулш, Жутына тынып, Ойнайсын да, ойлайсын. Кумарын асып, Кешлщ тасып, К улесщ д е, тоймайсын... Асыкпа, айым! Ей, ерке тайым! Жастыктын жайын бйлерсщ. «Журек!» деп жудеп, Кумарын удеп, Жыларсьвд да, кулерсщ. 1955 8— в. Турманжанов. 113

К Е Ш К I БАК ШA KECTECI К енш бакша — керкем бак, Бейне колдын саласы. Ж анга ракат — 6ip ужмак Салкын самал саясы. Суы таза сынаптай Аясында айдын кел. Ж елюлдеген курактай Жагасында жасыл гул. Кыз-бозбала, Kapi жас Серуенге шыгыпты. Kapi д е ж ас — 6api жас1 0 м ip сондай кызыкты! Ай KepiKTi ж ас бала, Ж упреД! гул алып, Артындагьи ж ас ана Жымияды куанып. Д оп ойнап жур топ бала, Тепкшесш таласып. Как ер1мдей боп капа. Bapi де тур жарасып. Эткеншекте ыриалад Кызыл! шоктай бала кыз, 14

Жазылады жыр канат (Шз де лэззат аламыз). Айдын келде кайыкта Гармонь тарткан 6ip топ жас, Жастыкка сол лайык та Б1зде шаттык ыкылас. Катар-катар кецыда Ж астар жолмен келеда. К¥Рметтеп ж ас ©Mipfli Гул жупарын оебедк Хош HiciH таратып, Кыздар ж урсе кырындап. Ж а с кызыгын жаратып, Мен турамын жымындап. Эдеп™ ж1ггг аршындап, Аярын басса мырымдап, Мен турамын жаркылдап, Сакалымды сыгымдап. ©м!рдщ гул1 сею лд1 Осы 6ip ерк1н албырт шак, К ещ лдщ Kyfli сеюлд1 Журег1щи тур сылап. Тан-тамаша салтанат — ©MipAin осы epici! Жаньща 6epin ракат Жайыла берер жел1ск 1955

К,ыз устап келе жатты бидай басын ; ©3iHiH бидайдай гып ерген шашын. Кулпырран кынабында кызыл бидай. Тапкандай кыз ж узш ен е з уксасын. С'ары лента шашындары' желб1реген — I Бидайдын кыярындай селд1реген. К.ош Hie тесшдег1 ж ас кызыл гул Сол кыздын, ж урепн дей елж1реген. 1956 116

I K IM К 0 Р Г Е Н Ж Е Р Ж А С Т Ы Г Ы Н KiM керген жер жастыгын жайнап таскан KiM керген ел жастыгын жалын шашкан KiM керген жомарт жерди алып елдП EciriH нгшктщ айкара ашкан! ■катты улы енбекке балкып шп. ын ем1згендей ana сушп. фын туырлытып тураганда Бетшде дэн дариясы калды уйып. Тыцымньщ керсем деуни ем тулаганыи, М1неки керд!м кулш куанганын. Май куйка, макпал тукт1 масаты жер К©п жылдар 6ip-aK туды тумаганын. Недеген молшылык ед, Аркам менщ! Н едеген берекел! ед, даркан ел1м! Bip 63i Костанайдьщ конак етер Каласа Отан елш, дуние елш. О, ниркш, алтын Арка, алтын аймак! Агылып ей байльикпен тастыц кайнап. Аркама. алпыс кала б1рден орнап Тыныма туын TiKTi батыр кайрат. Па ллркш, далам калай ажарланды! Коя ма теб!рентпей адал жанды! 117

Суйсшш ел кушше, ер ici-не, Кек дуние кез!н T irin карай калды. ©рлей бер aftFa карай, кунге карай! Кольщда жаркын туык алтын арай. Аркамньщ ашык, жазык айдынында Мол длинен орнатайык маржан сарай. Айтып ед сэуегейсш жаулар кастык... К еудесш молшылыкпен 6ip-aK бастык. Эр дэш м ж ер!мде енген ©Mip гул! — вш п ес от, кайнаган куш мэнп жастык! Сусыз шел, суры кашып жаткан дала, Айналды гулд! орманга кызыл ала. Тай кылып трактордай тулпар мшген Kemeri кок шолакпен журген бала. Кун тудьг. cepniH дала, ерюн дала! KepiHfli кен байлыкпен керкщ дала. Тойыца алтын аткан, маржан шашкан Жуг1рд1м куанганнан бершмд! ала. 1956

Т Ы Н Д AFbl Ш Ы Ц Д А Р Карасам дэн-дария Костанайра, Костанай маран 6ip ой тастамай ма?! Каламды сол 6ip кезде крлыма алсам Киял кус кияларра бастамай ма?! Юм асар тын, кетерген Костанайдан?! Журтыма дастарканын жомарт жайган. 0 рлейм1'н тыннан шьщра, тыннан шьщра Емес кой киындыктан 6eTiM тайран. Акмола калса да аздап Костанайдан Шоктыры Kepinin тур элде кайдан. Кол жетпес кектег! айдай Костанайра Кокшемшн кумю шыны канат жайран. Костанай, Акмола мен ерке Кекше, Жайнатып журег1нен маржан тексе. Алдымнан арылар ма ак дастаркан! Аркама кыдьир конып, бакыт шексе. Йемене кыдыр емей тьщнын д эн 1?! Йемене кызык емей миллион эш?! Сан расыр сактаранын елге 6epin Жасарып жана юрд! жер!м сэнь QpiMe орман ecTi, булбул сайрап, Ш0 л 1мде сулар акты, гулдер жайнап. 19

Keuieri куба дала, мещреу белдер Орнап eMip, турмыс ecri кайнап. Жаныма канат беред жаркын аймак! Жер1мнщ асты алтьгн, 6eTi каймак. Керемш осынау алда шаттык шынын! Ж олым бар uibiHFa тарткан жатыр сайрап! Ш ындардан туа б е р е т б и т шындар! ©рмелеп mbiFa берер б!зд!к улдар! Шьшдардын киясында канаттанып Туады сонда рана жаркын жырлар. 1956 120

K0KTEM K0P1HICTEPI Кектем куш жапырак гулш ашады, Гул касында кыздар сыбырласады. Сылдыр-сылдыр сайдан аккан KyMic су Касакана кыздар сырын шашады. Кектем жел! ж ум сак кана есед1, Кыр басында кыз энпмелеседй Кызгана айткан купиясын кыздардык Сол тентек ж ел журтка жария етедк Сылк-сылк кулш буйра булак арады. Кызыксын деп кыздарра алка тарады. Хош Hici жшгг жанын тартсын деп Кыз досына гул жупарын жарады. Кектемеде карлыраштар келедГ Жупар жанбыр гулге нурын себедь Гулеп ушкан эшекейл1 кебелек Гулден шымшып кун сэулесш тередк Тасты тарпып таура булт шегедй Ак ж1бектей ак шудасын тегедк.. Осы 6ip ш ак шаттандырып жанымдьг Жыр булары к енш м д1 жебедк 1957 121

K¥PM AHFA3bl Баласы Сатырбайдыц Курмангазы, Карсы алды ж уз жылдан сон халык жазы. Сол жазда. жыр лаласы' кайта ашылдын Жуйрнч — карт казактын енерпазы. Keuieri кара тунде кара жындай, Куй тарттын толастамай, жаныц тьгнбай. О лтедщ жан канатын жаркыратып Калыктап кара тун яiи. жулдызындай. Даламныц дарынды куй дауылындай, Куй шерттщ, етш жатты заман зулай. Т ёгш и н атыл-тепл аспанымнан Ак семсер несерлеген жауынымдай. Ж ады рап жаным ер in куй тыцдадым, Т огй ш куйд1н балы сусындадым. Журтьщнын журеггаен орын алды К ексеген келеш екй куй мен энщ. 1957 Л а л а — гул. 122

КЫСКЫ КЕШ (А. С. Пушкиннен) Боран буркеп квк бетш Карлы куйын зырлайды. К ейде Y-аып борщей Баладай кейде жылайды. Т вбелж T03Fa« саламдай Кейде энге салады. Кеилккен жолшы адамдай Кейде эйнекп кагады. Кайрылы Ьэм каранры, Б )здщ ecKi баспана, Карт шеше эйнек алдына Н еге калдын, токтала? Жазран сорлы жастыкка Ал imeftiK, жаксы дос! IuieftiK, кайда стакан? ImeftiK болсын кешл хош. Жырлашы, калай кек торрай, Жайлаган тешз аржарын; Жырлашы, калай танертен Кыздьщ cyFa барранын? Боран буркеп квк бетш, Карлы куйын зырлайды. 123

Кейде улып берщей, Баладай кейде жылайды. Жазган сорлы жастыкка Ал iuieftiK, жак,сы дос! IuieftiK, кайда стакан? ImeftiK, болсын кешл хош.

ЖЫРЛАМА С¥ЛУ ЖАНЫМДА (А. С. Пушкиннен) Жырлама сулу жанымда, Грузин мунды жырларын. Tycipep менщ eciMe ол К,иыр шет, ж ат ел сырларын. Ah, ойыма салады, Ащы даусын, катты уши, Айлы туши — даланы Сорлы, алые к.ыз кескшш... Болмыстын тэтт! елес1н, CeHi керш умытам; Ж анымда 6ipaK жырлайсьщ Ойыма оны тары алам. Жырлама сулу жанымда, Грузин мунды жырларын. Tycipep менщ eciMe ол Киыр шет, ж ат ел сырларын. 125

ГУЛ (Л . С. П уш ки н н ен ) Кггаптын арасында умыт калып, Hicci3 солган гулге кез1м Tycri; Bip клял Kerri гажайып билеп алып — Тербетш жан-денемд1 кернеп кушт1. Кай жазда? Кайда? Кашан гулдедin еен? Гулдедш аз ба, кеп пе? Узд1 екен к!м? Жат, элде таныс жаннын колы ма екен? Жэне де мунда экелш койган не ушш? Жайдары жуз квргенге белп ме екен, Лйгак па элде тагдыр айырганга, Жайлы жср, салкын агаш саясында Белп ме жалгыз серуен сурген жанга? Tipi ме ол, Tipi ме екен жубайм да? Кайда екен бул Kyiuepi мекендер1? Элде солып жым-жылас жогаллы ма. Осы гулдей ManiMci3 ескен жер1? 126

Б А К ША С А Р А Й Ф О НТ АН ЫНА' (А. С. Пушкиннен) Сушспендж фонтаны, жанды фонтан! Е ю роза экелд1м, сатан сыйта. Суйем ceHin свз1щй 6ip тынбатан, Суйем ceHin акындык. жасынды да. Сенщ KyMic унтагын жылтыратан, Матан салкьгн шыктай-ак, шашыратан: Па, uiipici.H, куйыл-куйыл шатты булан! Сылдыр-сылдыр, сырынды айтшы матан... Сушспендж фонтаны, мунды фонтан! Мен сурадым сырынды мрамордан: ¥к.тым тектеп мактанды шетке арналтан, Ал, 6ipaK, T ic ж армадьщ М ариядан... Суры ж ок гареманын, ж арык шамы! Мунда налай апыр-ай умытылдын? Мария мен Зарем е деген злде Куанышы болмаса тек кешлдщ? Элде жай туе — алдагыш керiHici Айдалата 6ip бейне салтан киял. Болды ма екен ж ай, елее — болмыс ici К ою лдеп KOMecKi 6ip идеал?1 1 Бакш асарай — Кырымдагы 6ip кала. Бурынгы за- маида Кырым хандарынык ордасы — хан сарайы осы бакшасарай каласында болтан. Сол бакшасарайда мра­ мордан орнатылган фонтан бар. Ертеп бойынша: бул фонтанды Гирей деген хан езш щ суйген эйел1 Марияра арнап орнаткан деседй Пушкин осы фонтанды корген. CoFaH осы елещн арнаган, поэма да жазган. 127

Ж Y3 I М (А. С. Пушкиннен) Аямай-ак. коямын роза гулд1, Ж1бек жаздын бояуы жещл солтан; Ж уз!м де жентепнде суп-суйюмдь Толыксып тау баурында nicin толтан. Ажары алкабымньщ алажаздай Асылы алтын кездщ жанарындай. Cyflip д е мелд!реген муп-мулэшм Ж ас кыздын, тесш д еп анарындай. 128

(А. С. Пушкиннен) Егер сеш алдаса ем ip, Ж абыкпа д а , кайгырма тым! Кайгы кунге кенсш кеды. Илан, келер куаныш кун. К ены K63i келешекте, Бупш щ з кены аз — мун, Bopi д е втер 6ip мезетте, ©гкен бол ар сагынышьщ. 9— 0 ТурманжансЕ 129

Б VЛБУЛ МЕН K0KEK (А. С. Пушкиннен) Ж айдары ж азда, орманда ертел1-кеш Сайрайды жыршы кустар 6ip тынбас еш, Шыкылыктар, ыскырар, жырлар жан-жуц; Барлырынан дер ем кекек— мылжьщ, М актаншак менменс!ген ол 6ip се кет Бар айтары е з аты: кекек-кекек, Жацтырыкта артынан кайталайды. • Кайты куйып к е н ь г е ашытан у! Ал кашып кет, кемек кып 6ip кудайды, Естиш есш кулакка куриыр куу-куу! 130

ЦЫГАНДАР (А. С. Пушкиннен) Орманды езен жиегшде, Тунп тыныс 6ip сагат, Шатырда шулап жыр жырлап, Лаулатып тагы от жарад. Бакытты н э а л жасасын! Бьпемш ceHiH отынды; Мен 03iM д е 6ip шакта Узатдам осы' косынды. Ертенг1 тунрыш сэулемен Ж огалар i3in адырын; Сен кетерсщ, саран ермес, Калар мунда адынын. Кешпел1 салтты турлаусыз Epci дылыд, ecKi зац Уй тыныш елдщ дамы ушга Акынын бэрш умыткан. 131

А Л Т Ы Н М Е Н Б О Л АТ (А. С. Пушкиннен) «Барлыгы д а м ен ш »,— дед1 алтын; «Барлы'ры д а м ен ш »,— дед1 болат. «Бэрш сатып аламын»,— дед1 алтын; «Бэрш тартып аламын»,— дед1 болат. 132

ПОЭМАЛАР, ЕРТЕГ1 - ЖЫРЛА Р



Б А Й F Ы3 (Балхаш комсомолдарына арнадым) Толрэн ай он бестеп HypFa балкып, Секций бейне сулу кулд1 шалкып. Айдыннын, ерке ескен аккуындай Сэулес! кел бетш де жузд1 калкып. Кол ойлап, толкын тойлап, жулдыз ойнап, Жулдыздай кел бетшде «мын кыз» ойнап. Сазаны сайран салып, сэуле суйш Шабагы шалпылдасьга салып ойнак. Жайындай канат жайып, суды жарып, Гурклдеп кундж ж ерден сарын салып, Сан кеме судын бетш сызып келед Befine6ip кешкен таудай шлен, алып. Моторы фабриктщ ызылдайды, Суырып мыс кырманыя кызылдайды. Тербеткен тэтп куйдщ дэмш жутып, ¥йк.ысы OFan TyHHin бузылмайды. Дамылсыз кундег1 ж ел баяу ескен, Д ем алып о д а буп н белш шешкен. Тиылып ат тыкыры, шоп сыбдыры Жолаушь» басылыпты еткен-кеткен. Урген ит, журген жолшы басьишан шак, Eciri сырлы туннщ ашылган шак. 135

Жаркырап жер жулдызы пражектор Жалгыз-ак, 6ip мереке осынау жак. TyHri он б!р-он екшщ шамасы ед1, Атакты карт Балкаштын, жарасы' ед!. Бакыттын кышын калап кунге ерлеген Комсомол болыиевиктщ баласы едк Билеген куанышпен кальщ кайрат, Шаттыктын, отьи жанран шалкып, жайнап. Кш ен ж ас 6acipe Fbin кала салып, Енбектщ мерекесш жаткан тойлап. Едбекпен ерлер ескен nicin, кайнап, Ж ан берген жумысына кулш-ойнап. Кыздырып ж ары с пенен ж аппай iciH Bip-6ipiH жеты щ рген жанып, кайрап. Б1реулер керегесш ©pin жатыр, Б1реулер лай сальип 6epin жатыр. Б1реулер болтан штщ бабын байкап Ж агалап елшеп, niuiin керш жатыр. Шебер кол машинадай жыпылдайды, Умтылып ушкан кустай сыпылдайды. Ырракпен денгеленш желдей ecin Инедей еш Kiflipin кысылмайды. Эдем1 кызыл юршш текшеленген, Накышпен манерленш кестеленген. Квзщ ш е кетерш ед Kepereci (0м 1рдщ TUieri осы ©скен-енген). Айлы тун, айналы кел, акша жулдыз, Болранда квкте жулдыз, квлде кундыз. 136

Самсаган сан электр жарырынан Бупн тун 6ip озгеше болды кущиз. Bip байрыв осы араны жайлайтурын «Казаны» тунде рана кайнайтурын. Ж аркырап тан нышаны бш н генн ен 0 зг а е карацры ж ер сайлайтурын. Ж арыкта ж урер жолын таппайтурын, Жанына жарык онын жакпайтурын. KapaHFbi колайлы ж ер тауып алып Жататын, кундоз канат какпайтурын. Тун болса, кулетурын, ойнайтурын, К ул и ге Meftpi канып тоймайтурын. Кол жиып «коныз сойып, кыз узатып, К ызырын тан атканша тойлайтурын. Сол байрыз yftpeHHiiKTi бурын-сонды, Кун батты. Т©мпеш1кке келш конды. «Туе» болып тун деген! кущи Kepin, Тешздей терен ауыр oftFa шомды. Ж арьты электрдщ K03iH басып, Бул куйге TyciHe алмай калды сасып. Канатын кайта yuiyFa серпе алмадьг Ой басып, орарытып теш з басып. — «©Н емес, мынау менщ т у а м шырар, Т уам де керген ауыр iciM шырар... By да 6ip керемегп туннщ сыры Кунэкар ж эндж терге кысым шырар». Дед1 д е онан api ойлай берд1, Ty6i ж ок терен ойра бойлай бердь 137

Д енесш дел-сал кылып кезш басып Жарыты электрдщ «ойнай» бердг К ергеш коз алдьгнан зулай берд1, Мынау ой жанын шымшып улай бердк Жаркырап жерге конган куши керш Ж уреп жанып-куйш тулай бердн * — «Е мес кой мынау cipa ecni Балкаш, Кай жакта ecni кора, ecKi жартас? Кеткен бе коныс ауып, кешш 6api Кврмейсщ K63iM неге, карап байкаш? Кай ж акта ecni мола, бузык корган? Таусылмас тац-тамаша кызык корган! KyHi мен туш б1рдей суттей жарык Япырм-ау мынау кай ж ак нурга толган? Ертектей ел аз-к уназ жазык дала Ертеден ескш кке азык дала. Коштасып тунмен тугел айрылысып, Соккан ба мэнгш кке нурдан кала?! Каркынмен кимылдаган халкын кара? Уйкысыз OMip сурген салтын кара! Ак, Кызыл Kepereci алтын, кукле, Керемет согып жатыр алтын кала. Кермед1м 0м1р1мде мундай жайды, Ж ерге алып кондырган ба кун мен айдьр? Сан ж улдыз ece6i ж ок сэуле шашып Куанып элденеге жымындайды. Дарига ертегщей заман кайда? ¥шатын тунде самгап шамам кайда? 138

Коныз ап, тышкан аулап тойып алып Конатын алтын турыр молам кайда? Кайдасын Карынбайдын. кара тасы? Тауап кыльпп к елен н Kapi-жасы. Е л азд е ен конысым, ecni жайлау Курке тас, сырлы беш т мунарасы. Ж ау алып жайлауымды жеткеш ме? Талкан боп 6api б т п кеткеш ме? Басынан бак кетпеген байдын, кызын!1 ©м1рдщ енд1 екпеден тепкеш ме?! К айда екен ж апалак пен ута кайран? YpiKKeH Ypmiicin туран айдан? Hyp KOHF3H, сэуле суйген елд1 керсе, Бас камдап ушар ед1 кайсы саймен? Кызыл ж ун кырык найзалы юршкшешен Айтсам мына сырды нанар ма екен? ©рт алды epiciMAi, ©зепм от, Кангырып енд1 кубас кайда кетем?! Апырм-ау мынау кандай ауыр кайры! Ж ан чнрюн буран нерып ауырмайды?! Зш басып бар денемд1 ала алмаймын, Ыстык ж ас eKi кезден сауылдайды... Ж ок, бекер. ©HiM емес, TyciM шырар. Т у ам де корген ауыр iciM шь^ар. Бу да 6ip KepeMerri туннщ сыры Кунэкар жэнджтерге кысым шырар»... 1 Б а й г ы з — каттылыктан, сарандыктан, залым- дыдтан халы к, каргысына ушырап, байгыз болып кеткен бай кызы, деген халык. аузында аныз бар. 139

Осындай отырранда киялга мае. От берд1 динамитке комсомол жас. Тас тебе талкан болып копарылды Кулатты байрызды да. 6ip ушкан тас Кулады ол тан атканша талып жатты, Ж ай рана ©л1м демш алып жатты. Аралас танга талас каранрьшен Шын уйыктап, жансыз дсне тас боп катты. Байрызды жаман темпек желге бердн Ж ел окып ж аназасын колге бердк Bip батып, б1рде шырып су бетш е Толкыннын тепю еш де доцгелендк Д ен бек ш ю денгеленш сырри берд1, Толкьгннан толкыя карьгп ырги бердк Бет1мен телегейдщ тепен-тепен Тун ж акк а ©31 суйген жылжи бердь Токтаусыз ©Mip жылжып ага берд1, Каласыи комсомолдар сала берд!. влен-жыр кунде думай мерекемен Дабылын улы енбектш K,aFa бердк Е ск ш к осылайша ©ше бердк Б1здщ кош алра карай кеше бердн Ж ас кайрат комсомолдар салган кала Оскелен ©м1рдей-ак осе бердк Ж ана ©Mip ж ас eciriH аша бердк Ж ана кун жайлы нурын шаша бердь Ж арыкты ж ана куштен жасырынып, Аксандап карангылык каша бердк 140

Е си жай ертегщей ел аз, куназ Карангы Menipey д ала т ш н з, у н а з. Орыны ecKi к ы стау— байрыз мекен Млнеки аппак кала айдай мнгаз! Сэуле ойнап сэулеттенш кала мен кыр, Гул ecin, кино журш , кенелш тур. K eriH e каранрылык к а т е з д ж , Нурына электрдщ беленш тур. Кашаннан каранрылык кунмен кундес, Кулген ел кущи суйер, туши суймес. ©мГрдщ тун1н рана тклек кылып Кей жандар байрыз мшез кущи суймес. 1933

к о И ШЫ К YЙI (К,азак,станныц XV жылдыгына арнаймын) Алабы Алатаудын, айдын шуак, Сан булак саркырайды таудан кулап. Ен жайлау, ерке коныс — жасыл майса — Турары терт тулжтщ эуелден-ак. Ж1бектей бураланран жасыл желек. Асыл гул, кыз кызгалдак, б!ткен белек. Б эдене бытпылдык, сап, булбул сайрап, Керемет койрандай-ак сырра белеп. Терт тулнс мыдрырран мал жатыр каптап Кешпел1 косы анау турран аппак. Койшылар малмен epin 6ipre жылжып, KiM 6aFap малды буйтш, карап баптап?! Аррымак мынау жаткан асыл койлар, Д еп р ез алтын тукым — едшбайлар. Ж1бек ж ун, мырсын саулык,— тумса тусак, Телдер1 кезд1 тартып гул-гул жайнар. Койшы отыр кой шетшде текше таста (Д еу киьин туске карап пэлен ж аста) 0 л ен , жыр, куй куйындап теплед1 Я кайры, я к ец ш н шаттык ашса... Колында домбырасы, белде курай, Кеп жылдар етш жатты аккан судай. 142

Сол койшы бугш д е отыр сол орында Койменен 6ip ж асаскан (Ирге тумай. Сабырмен элденеш отыр ойлап, Тещздей тупев терец ойра бойлап. Ажарын шаттык. басып зауыктанып, Бетшде куаныштыц нуры ойнап. Буркитей 6ip керйлш, бойын балап, Белпсгн еткен куншц отыр санап. Белг! жок. еткен кунде кещ л токтар Б уп нге 6ip-aK, келд1 жанамалап. «Кец ж ер дщ ушырап ем тарлырына, Байлардыц басымды шп жарлырына. ©cin ем егей улдай ез жер1мде Дуниенщ кия карап барлырына. Мыц алрыс заманыма батымды ашкан! Куаныш кецш м де кайнап таскан. Кере аш ьт кулашымды кен толтансам Журектен тегшгендей жыр мен дастан. Па, нлркш, кандай кызык азат ©Mip! Ер мшез, жайдары жан — ерке кецш. Дайрысыз, KacipeTci3 еркш жасап Алшактап аярынды бассац ж еш л. Мен бугш терезем тец азаматпын! Алдыма алысырак карамакпын. Жаныма жэб1р берген ecKi ем1рдщ Мыц кун1н 6ip кун1ме баламакпын»... Дед1 де 6ip алш нш — насаттанды Ашылып ай кабагы азат жандьк 143

Таудан тоят тичеген каршыгадай K,hhf3 к езш T irin кар ап калды. Койнынан газети* ап, карап алып, Сакалын саусагымен тарап алып. Жымиып кулш койып дед1 койшы: «Т уарген суретомд1 калай анык! Енбектщ осы ем ес пе макталганы?! «Екшщй бакташы» деп атты алганы. «Болсак бол Мураттай» деп мал ecipren Атымды халык тепе жатка алганы. Абырой осы берген адал енбек! Адал енбек бакыт пен зейнет бермек. «Енбек кылсан емерещ!» деген макал Ецбекш здщ карангы,— арты кермек. Ертен мен он бес жылдык тойга барам, Сол жайды 6yriH 6ip аз ойлап алам. Кыдырдай малды еарген шопан ата ©HepiH OMipiMHin сонда салам. Д остар га акы алмастан айтам акыл. Бшгенш олар д а айтсын 6i3re макул. «Халык ©3i жаксылыктьщ анасы» деп Бар ед1 бурынгыдан калган накыл. Бас косып барлык халык кенеседк Кенеспен ер жетолш, ел еседк К енесы з кертартпалы кешеп кун К вцш мнщ кей-кейдеп елей едк Зар шеккен, кек кайнаган мын жылгы ом ip 31л баскан тастай ауыр мунды1 кешл. 144

Кой баклан койшы атасы шопан ата Керд1 ме содан 6epi мундай eMip?! К ара кун, кара буркгг баска TeHin, К айпадай кара жылан ж ур ек п eMin. Жанынды жанш ып езш ж егш ей 'жеп Алдында турмады ма ел1м т е н т ? ! Журекте жанбай жатып жалын сешп, Ж ауыздык нак кеудене нардай uierin. Kecijiin талап жолы талпына алмай Дардырдын дардысына мулдем кенш... ©ксумен талай eMip етпед1 ме?! Ж ан гул! ж астай солып кетпед1 ме? Арылып азап куннен, ауырлыктан Куанам бул кунге де жеткешме! Ж ана ©Mip, ж ана д ала кундей жайнап, Кайрыны кап тауынан асырды айдап. Куттыктап кутты кун in мерекелеп, Куаныш арка-жарка б1здщ аймак. Тойьвда б1зден сэлем алтын аймак! Сэлем1м сарымайым, сут пен каймак. Кен алкап той хабарын ала берсш Ал курай, куй толкытып ж!бер сайрап!..» Дегенде ак курайдан агылды куй Даланы кернеп Kerri арынды куй. Кулак сап тау да, тас та тындай калды, Д егендей мынау неткен дарынды куй! Расырдан кайры тарткан карлы Алатау Бауырьи байтак коныс, балды Алатау. 10—О- Турманжанов. 145

Койшынын мунды куйш тындай-тындай Ж урегш кайгы жеген зарлы Алатау. Ecirri шарыктаран шатты 6ip куй, А к курай аскактаран тартты 6ip куй. Сол к.ойшы «мын жыл бурын жаннын сырын Куйге орап Алатаура тартты 6ip сый. Ацырып мындаран кой тын-тындаган, Дыбыс ж ок, KOKTi жулып быртылдаган. Баяры таныс койшы тарткан толрап Т эт а куй 6lip ражайып сынкылдаран. Сандал тау, саркыраган су тындаран, Судагы сэры ала каз, ку тындаран. Ж алт карап жапырарын ж ая Tycin Кокше гул, кокала орман, ну тындаран. Кен ж айлау, кербез дала кул1мдеген, Б етш де eiu6ip кайры бш н беген . Ш аттаньт KOHki тойып ж ер д е, ел де, «П а ипркш, кандай кызык OMip» деген! Торт тулж тескейд! алып жатыр шалкып, Кен алкал кулпыррандай кызыры артып. Ж ылкы ойнап, туйе тойлап, кой куанып — Bapi д е шаттаньипты куйге балкып. Ойнактап ойсыл кара1 ойда-н шыкты. Ж айылган шопан ата койдан шыкты. 1 «Ойсыл кара» — туйе атасы, «Зецп ата» сныр атасы, «Камбар ата» жылкы атасы, «Шопан ата» кой атасы. Сол тул1ктерд! бабын тауып, жаксы баккан кой- шылар, малшылар атасы-мыс деген ел аузында ертеп, ацыздар бар. 146

Жылкы айдап Камбар ата шуркыраран З е н п ата сиыр жайып о д а шыкты. Бастарын 6api келш коса койды, Кулагин тэтп куйге тоса койды. Атасы терт тулж тщ туМ се кап! Куанып куттыктады кызык тойды. Bapi д е малды ©cipreH барып бурын. Сондыктан «ата» атарын еткен ырым. Азабын еткен куннщ аркаларан Ерлер ол тарткан толрап турмыс жырын. Безентш безщдетш, дауылдатып, Тегштш, туйдектетш, жауындатып. Кайырды тэтт1 куйд1 шарыктата Терендей теб1ренте туптен тартып. Баяулап куй басылды, ж елдей тынып, Кен элем сабырменен турды тынык. Кул!мдеп койшы сонда кезш ашты Кайрыны кара ж ерге мулдем т ы р ы п . Ж ан-жактан ж ас койшылар басын курап, Отырды шал касына жакынырак. Бейтаныс еткен куннщ окирасын Колкалап койшы атадан жатты сурап. — «Айта туе арры заман шеж1ресш, Аша туе ею ем1рдщ кенересш. Кергенш енеге етш ата баулыр взш щ баласы мен немересш». Ю' 147

— «Ж ас epiM, жеткшшектер, кушм, айым, Бшгеши сендерге айтпай не кылайын. Кой баклан койшы кулген кун боп па е д ‘? Байдасац ©ткендеп заман жайын. Бэпелеп койды бакса койшы бакты, К ож алар KofiFa не боп кур тек жатгы. Ж а з Kyftin, кыс боранда бурсец кагып Азаптыц ауырлыгын койшы тартты. Балпылдап мал сонынан ерте KeTin, Тунетш тун жамылып, тунделетш Б у ш ме катын-бала жайын олар Суйд1 ме мешрленш еркелет1п. Болтан сон ауыр заман азап катты. Сезд1к пе сую, кую, махаббатты? Сыпырып мандай терд1 тапканыцды Ж алактап жалмауыздар жалмап жатты. Болган ж ок ондай Ырэ лан заман, Жанынды maFbin, сорган жылан заман. Кыска ж!п курмеуще 6ip келместен К,исык ж ол жанды кднап бурандаган. Байырры бек заманы, хан заманы Онып ед сол mipKiHHin кай заманы. Онан оон патша, акша — бай заманы К,ай жарлы запыран жутып зарламады?! Кор атак ед i онда «койшы» деген Бай май ж есе, кайгыны койшы жеген. Койшы деген кор атак кубыжык, болып. Тенел1п отырдык па адамменен?! 148

О ры ньт бай уйш де eciK алды. TaMaFbiK кглган-куткан жокты-барды. «Эй!» десе «лэппай!» деп кол кусырып, Кулдай-ак кызмет еткен сорлы жарлы. Кырык жамау кигендер! комыт шекпен. Бутында каудырлаган Tepi кепкен Жыл он ею ай дем алып белш шешпей ©ксуменен осылай oMipi еткен. Кей сорлы катын алып, бала суймей, Кетет!н бул е\\и рден орын тимей. Азабын еткен кунищ ойды улаткан Калайша айта аларсын жанып-куймей?! Ушкан кус, ж упрген ан керген-баккан Ж абайы сен тагысын ж он д а жаткан. Шептей солып саргайып ж ок боласын Он ею де 6ip гулщ ашылмастан... Б ip кезде патша ушты, тактан кулап. Кернский деген 6ip д эу жатты сурап. Ж алшыга жарты бурхшк тенд1К бермей Бу дагы куш керсегп санды бурап. Курысын Кернскийдщ сураганы. Бу дагы болды байдын 6ip адамы. Патшанын саясаты езгермед1 Демесек тек эншейш кулаганы. Сыбызгы мунды куйд1 шерте бер дь Ж урекп кайгы кернеп керте бердь Ж ылт етш yMiT оты сенгендей боп Ауырлык баса берд1 барша елдк 149