Тұрманжанов

Eciji ерлер шарасыз Жолбарыстай жортып жур, Елге кещй аласыз Ж аман кезден коркып жур... Анау турган жартастан Ауыл кезш алмады, Жартаспенен жалраскан Сияктанып арманы. Сол жартастын басына Б урит уя салатын, Жалбарынып тасына Баласын ж урт алатын. Сол таста отыр кос кыран Канаттарьин комданып, Б ур ит м!нез Суккаржан Ел тардырын колра алып. Осы ел ушкан уясы KopreHi коп кос батыр Кор in бакты киясьгн К енш нде нур жол жатыр. @1Мрдщ ©Tin еткелш Bipi келген майданнан, Сибирьдщ K0pin коп кенш Bipi келген айдаудан. Нар Накым мен ер Сакым Ежелден ecni дос едь Жандары елге ен жакын Келгеш д е осы едь 200

Жанарып жаны калада Енбектщ тартып ауырын, Алып келген далара Бостандыктын дауылын. «Ашайык деп кен ес!к! Атсыншы деп алтын тан,!» Ж артаста отыр кецесш EKi арыстан — ек1 арлан. Аз свйлеп, квп ойланып, 0лш еп , niiuin кезендь «Ел жастарын колга алып Бастайык — деп тез ендЬ. Кара таска оюлап Сызды жорык жел1сш: «Орыска енд1 бой урмак Тшмд1 — деп ел уппн». Сара сезд1 ер Сакым. Сараптай свзга сейледк Сункардай самрап ушатын Сойлегенде буй дедк «Ер Сакым деп ел койды Еркелетш атымды. Ел болм аса к!м туды Ел бастайтын батырды? Нар тэуекел ер ici Тар ©ткелден отейж. Ойрандалмай ел iuii Жаудын жолын кесейж. 201

Аркамызда ел турса, Азулы ж ау бата алмас. Он, жагынан ж ел турса Уйшде ерлер жата алмас. К ару, сайман асынып, Канды кейлек киешк. Айламызды асырып Ж аура айкайлап тиейж. Карра м!нез, карсак. жау Калсын ж ердей басылып, Сияктанып орган бау Ж атсын кирап шашылып. KeneftciH еркш тынысым! Енш1ме тис1н ырысым! Жоралсьш ж аулар, жоралсын! Ж ана OMip, ж ана кун ушш! Жабык.к,ан кушм жайнасын! Жастарым еркш ойнасын! Ерюнджтш, жастыктын Салтанатын тойласын! Сахара гулдеп, жайнасын! Санкылдап кусым сайрасын! Дауыл жерш тазартып, Жауын жерш жанартып Ж ана e \\iip ocin, кайнасын!.. Ей, нар Нак.ым, нар Накым! Ke3i к.ан, Kewti зар Накьгм. Ж ан жолдасым ен жакын. Сункардай самрап кияда 202

Куайык коркак каррасын... Ауылга таман барайык, Ж1гггтерд1 жинайык. EcTiciH барлык халайык, Ерлерге сол ылайык- «Ат басына кун туса, Ауыздыкпен су iuiep, Ер басына кун туса Ет1пмен су кешер.» Жанрырта дабыл карайык, «Аттан!» уран салайык,... Кеп тындаран нар Накым, Орнынан турды атылып: — Е реуи басы ер Сакым! С езщ е турмын бас урып. У эде осы, серт осы, Баска теним болмасын. Ещреген ер досы Icipmi Touipi ондасын! Шеипмд1 бш сш барлык ел Барайык енд1 ауылга. Ж ана соккан сэгп жел Айналсын улы дауылга!.. з Карауытып кек аспан Ауыл эне от жакты. Ею арыстан жартастан Елге карай жол тартты. 203

Ауыл уст'н жангыртып, Ж астар ж \\ щ \\ жасанып... Ж ана 0м1рден дэм кутш, Ж ауы на арнап тас алып. Осыныц 03i секи щ Ж ас ем1рдщ елеен Д ей кояйык бекыш Батырлардын Keneci. Батырлар келд! деген сон Барлык халык, жиылды. Алманка бэр! туйшдк Болса да кандай киынды. Барлык жпчт шу етш, Соз 6ip жерге куйылды. Батырлар созш ту етш Журмекке ещц тушндп Мын жылгы уйкы ашылып, Ауыл жатты желшнш. Ж ас балалар куанып, Ж уп р ш ж ур eHTirin. Аттарын MiHin аламан Ауылдын шыкты сыртына Сайланып 6api сараман «Сапар он» деп кулшына. Ж ас келшшек, карт ана, Калды 6epin батасын. «Кутем!з деп ынтыга Алдана танды ататын».

4 «...Ж 1гптщ 6api аттанды!» Дед1 6ipey шакырып. Сак кулакты, от жанды, Турды ер Сакым атылып. — «Кэз1р барам артыднан, Шыга берсш ауылдан...» Ойнап кетт1 жаркын ж ан, Жаралрандай дауылдан. Тез кишш кшмда, Каруларын асынды. Жарына жанын ушрдь Кушып, суйд1 ж ас улды. Жуг1рш турып ж ас ж убай ¥стады колын жарынын: — Барасын кайда кайрылмай? Жарынды тастап жарырым. Кеше келдщ суйгешм, Деймйнн менщ тас жаным. Маукымды басып суймед!м, Жадырап, жанып, ж ас жаным. Барасын кайда тары д а Жалрыз тастап жарыдды! Саррая кут1п сарына KiMre айтармын зарымды?! Ж елм ул мен жеыр жар Ж ел л ер кун болар ма? 205

Дауы лда ушкан ак сункар Ж артаска кайтып конар ма? Жаккан отын, свнбевдд, Ж арыцды !здеп кайтып кел. — Ер ел е ме? — ©лмейдь — «Бакыттын жырын айтып к ел...». — Ж ы лама жарым, жасын тый! Катын емен, батырмын! Ер ай птк е артык сый Куреске бара жатырмын. Бостандыктьщ боранын Ж ауыма алып барамын. Ж азымен келin даланын Суйермш бетш баланын,! Суйермш тасын туран жер, Суйермш бетш ананын! Жегпм турсын онымнан, Жака eMipre жер1кп1н. Косылсын жолдас жолымнан Кудым жолын epiKTiK, К,ош бол, жаным, ж ас жарым! 1 кв Келгешмш е ж ака алып. Т унде KeTin барамын, Келем елге так алып...» Осыны айтып ер Сакым, Суйд1 сэби 6eciriH. «¥ я осы деп ушатын!...» Аттады алтын eciriH. 206

5 Туран ауыл сыртында, Турысты бэр! ту алып. Ж ана жолга жулкына Бшектерш сыбанып. Ереукл атты ер Сакым, Е рлердщ шыкты алдына. Буркптей комдап канатын, K,hhf3 кезш салды да: — «Ей ж!г1ттер, xcirirrept Сез1ме сен, сал кулак1 Ырыс алды ынтымак! Бузылмасын шеб1м1з! Бузылмаса ine6iMi3 Кетпес жаура KeriMi3. 0 р г е ж узер кемем1з, Отка куймес денем!з. Жолымыз болып онынан Ж асанран ж ауды женелйз!..» Осылай деп ер Сакым Ж улдыздай жуз1 жайнады. Алрыр алмас болатын — Жнлттерш кайрады. Кунд1 салып алдына, Тунде косым аттанды. ¥йкы, кулю калды да Катал жорык басталды. Гур]'лдед1 тауда езен. Кул1мдед1 квктег1 ай. 207

Элдекайда сол кезец Ж аркылдады найзарай. Ер сапарын куттыктап Ойра шомды терен. сай. Тас телкнрш кулак сап Карай капты карарай. 6 ...Ат тебелдей аз косын Б1рл1г1мен болаттай, Бегеп жатты жау жолын Ел шетше жолатпай. Канды балак канкор жау Каптап келед каррадай, Жолдарыны коймай сау Жайпап жутып талрамай. Кярысып жаумен касарран Сан рет к1рд1 майданра, Сан алы ерлер каЬарман Канатын жаудын жайран ба?! Ереуьл атты ер Сакым EpiTKeH кедей баласын; Ж1бермед1 жаура акын, Жетыцйрш шаласын. Куралайды кезге аткан, Мерген ед1 нар Накым, Кезенген жауды жайраткан. Келт1рметен тым жакын, 208

Кун артмнан кун erri... Ерлер белш шешпедь Елден алып кемекп, Enai кэйгпк деспедь Ара кдак узш с Анда-санда болатын, Десетш ек «кызык ic!» KopFacHH кап 6ip атым. М ш е бугш сол кырсык. Кор таусылып келедп Кур алакан ж ан ыршып Д ене муздай береди Коррасын ок куырып Косын атты соцры рет. Жуз1 кату суынып Ж урег1нд1 турды реп. Атка артынып келетш Арттан ж эрдем келмеди Ж1гггке кайрат беретш Кайда таудын, мергеш?.. Аржакта тур пулемет, Орактай отын ойнатып. Коррасын ж ок — таусылды ок, Ер Сакымды ойлатып. Ереуш атты ер Сакым Карады узак кияга, Аударды OTKip жанарын Осынау отты уяра. 11 - • Турманжанов. 209

Жандырып барад журегш Ашу, ыза, кек кайнап. Сындырып болат бшегш Ж арагы ж ок ж ас кайрат. Шакырып досын ен жакын, Сейлвд1 сонда ер Сакым: — Ой, нар Накым, нар Накым! Ke3i кан, к ец ш зар Накым. Карашы сонау ж ар басын! Кердщ бе анау карайган Ок жыланнын ордасын? Мысымызды курыткан, Сол жыланын. болмасын?.. Бупн тунде барайык, Барлык кушт1 салайык. Айламызды асырып От орарын алайык. Баска 6ip сез болмасын! Уэде 6irri, сез кыска, KipicTi ерлер жумыска. Сез 6ip ж ерге койылды, Куйылрандай коррасын. 7 Сол кун тунде нар Накым ©rri жансыз аржакка. Б!луге байкап жар басын, К ез киырын салмакка. Мысыкша басып аярын, Жолбарыстай журекпен. 210

Байкал жаудыц кабарын, Карауылын кузеткен. Байкады салтын, эдетш. Сабырлы сак сез1мш, Калыпты кылык кэдесш, Тьшыршып, тынбай Ke3yiH, Ацрарды анык ой-кырын, Пулемет турран уянын, Жетьпе укты ж ер сырын Ж аралау тас киянын... К елд1 кайтып тан ата, Бетшде таннын нуры бар. Жакынра айтар куанта Ж аны нда ж ум бак сыры бар. Алдынан шыкты ер Сакым, Сейлесп аз-кем онаша. Ж узшен танып жумбарын, ¥ рысты калай тамаша. Bip сез батыр нар Накым: — Керек дед1 уш ж1г1т. Ж ауды н утып айласын, Аламыз аздап куш кыльип» «Болсын!» дед1 ер Сакым. «Бул шын!» дед1 нар Накым. У эде 6iTTi, сез кыска. KipicTi ерлер жумыска. YmeyiH алып онаша, Отырды ойра нар Накым. Кумдарра сызып балаш а, Kepcerri жолдын арнасын. 211

K epcerri сакдиы шиырын, Ж умсауды калай каруды. Kepcerri шешер туйшш. Канжарды калай салуды. Тунп тетен жумыска, Кетт1 ерлер тыныска. От euiipin, ел жатты. OftFa батып кел жатты. Тауда таррыл тас жатты. Таста накак ж ас жатты... Кызара барып кун батты. Жерд1 басып тун жатты. Уэде ердщ опасы! — Касиегп, кымбатты. Укщей уш ып TepTeyi Аржакка ж етп , лып erri. Келенке ж арды н epHeyi Керсетпей кезге тып erri. Орыннан тапты кузетть Е псек й кол жып eTTi, Алмас канжар дыз erri, К1рш erri... Дурю erri... Ic 6irri... «Ж^пттер! Болдык ер. Сал xcirep! Алайык— Ж ы тай ы к!... Зытайык!-» Тары кыска тун erri. Алып келд! «келшдр> Бет1н ашып к урм егп , KepiMAiri бершдк 212

«Н ар Накым» деп ат койып П улем егп орнатты. (Ж ар баоына лап койып, Ж ау ар ж акка зар какты.) К емекке келд1 керпллер Коп куралды-сайманды, Табанда кетш тар катер Мылтык аузы майланды. Т у й л ген кабак ашылып, Тебшд1 ерлер тж басып, Жаркырады ж ас умы, ¥лы арманга уштасып. Жаркырап бакыт жулдызы Киындык калдЫ киянда Ж айнады ж алау кырмызы Б т п канат киялга. Канаттарын кен жайып Басты косын mrepi, Жшерленш, тынайып, Кушке айналып ipreAi. Ок тиген кара кабандай Ж ау ыршынды, булкынды. Канатын еркш жаза алмай, Кылкынды да, жулкынды. Халыкпенен ойнады, Канды кылыш суырып, Ж есе де канша тоймады Бидайдай гып куырып. Жаны куйген сабаздар Жасырынды жалтарып, Косынга болып хабардар Колына кылыш, балта алып. Bipeyi ж аяу, 6ipi атты, Кезшде аккан жасы бар. 213

Душпанга деген эруакты Койынга тыккан тасы бар... Каиды терге шомылып Ер Сакым журд1 майданда Ж аудан жаны корынып Майданнан 6eTi тайган ба! Ж ау журекп жолдасы Болаттай шлеи ер едк Жойылып жылан ордасы, Ijirepi басып келедк Кейде шауып атакка, К ейде кей1н шегшш, Ж1гер 6epin жасакка Омыраулап тебшш. — «Колкасын кессек душпвннын. Аламыз бакыт кштш . Катын, бала, дос жардын Актаймыз дейтш у м тн !» Окка балап аз сезш Кезещи ж ерде ататын. Аша туесе ел кезш, Ж ау жыгылып жататын. Ел кылышы ер Сакым Е рлердщ отты жаны едь Ж аудьщ жанын киятын Эр сез1 зд1л зан едь Араласкан ат койып, Коян колтык алысып, Ж ауынгерлер лап койып, 214

Канды канжарын салысып. Кылыштасып, кыркысып, Найзаласты нар Надым. Ж а у келгенде 6ip кысып Колра туей ер Сакым. Ж1гггтер калды кайрандап, Ж ау куанды жайрандап. 8 Туткында отыр ер Сакым, Тула бойы сауыс кан, Ж алмауыздай жутатын, Ж ау айласын тауыскан. Ж ауатын кундей Tynepin Жалыны бойда жарыскан. К езш де умгг удерш, Куткендей кущц алыстан. Бас имешй душпанра Кеше ез1мен алыскан. Кенбейт1н жаны кысканра Кекжал кенбес арыстан. Кыл бурау салды санына, Тырнакка тырып инесш. Ж апа берд1 жанына «К ереш к — деп HMeciH!» Ym кун, уш тун куйд1р1п Азаптап басын алмады. Сонда Сакым и ш п, Оларга K03iH салмады. 215

К ейде TinTi Kiuiipin, Ж ау жыландай арбады. Ракымын Tycipin, Кызыл тш н жалдады. Айтатыны жалрыз сез: «Н ар Накыммен б1зге кел! — Ал ©йтпесеи, аксын кез И т ел1ммен атсын ол!..» Еркш жанды ер Сакым Оран да кез салмады. Оньщ алмас канатын От та, тш д е алмады. Бэршен ары ардакты, Бэршен кымбат арманы Салса да канды кармакты Жасымады, талмады. Тертшнл кун атура YniM eTTi, кырланды. Сонда д а Сак,ым катуда Оларра кэщл бурмады. — Атарсын меш, атарсын! Ата алмассын epiKTi! Кецшд1 калай басарсын.?! Ер1кке жаным жершть Атарсын, меш, атарсын! Ата алмассын халыкты! 0 зщ ак тундей батарсын. Сенд!рмесс1н жарыкты! 216

Ой жауыз жан, жауыз жан! Юмге жаньщ ауырран? Бостандыкты суйетш Менщ жаным дауылдан. Карабет болып халыктан, «Аларсын. орын тарихтан!..» Ер сезшен туриигш, Е здерде дегб1р калмады... 0зш ш е Taftpi кулшынып АтуFa солдат айдады. ...Сол куннен, сол сагаттан Н адым кетт|. Жолдасым бар дуниеден жакын — дептк Жанымныц жалтылдатып найзагайын Ж ауыма туаремш жасыл дептк Ар олмей, журектег1 жалын сенбей, Жауьгна жйбере ме батыр кеясп?! Аидыды жаудын, i3iH батыр Накым. Жабысып жар астында жатыр Надым. Алушы андушыны алмай коймас, Бш ед1 жауды бойдан асырмасын. Сенед1 ерл1г1 мен мылтыгына Кысылып 6ip куыста тур тыгыла Аузынан аждайаньщ алып калу Етсе д е жанын курбан ынтытына. Жабысып жар астында жар канаттай Журег1 жаркырады жанган оттай. Жарыры ай мен кундей аймаласып Ж уреп ек1 батыр б1рдей сокпай, 217

Ep id uirepi ерлеп басар ма ед1? ¥шырмай жалгыз окпен жауды доптай... Бшетш осы жарда талайды аткан, Ж ас ж1гп\\ жалын жанды Ж анайды аткан. Курбаны бостандыктын кайран ерлер Cyfleri ит, кус муж ш ан ау жаткан. Отырды осыны ойлап мерген Накым, Жан-тэнш дос жолына берген Накым. Сол кезде eni солдат Сакымды алып Атура жар басына келд1 жакын. Келед1 солдат катар, Сакьш алда. Такалып келш калды ушпа жарра. Буй1рден осы кезде басып салды, TypyFa ещй шыдап такат бар ма! Нар Накым керген бе ед1 арат атып, Табанда eici кузгын калды катып. «Каш! Д ед ! ер Сакьгмнын колын memin— Атайын куран жауды ж олда жатып». Ер Сакым Kerri ушып ж армен кашып, Ж уректе тары т}'лап арман тасып. Киратып куран жауды Накым жатты, С еск ен т корген ж ан ба яки сасып?! Сол кезде керген адам нар Накымды «Кандай ж ан бул — дер ед1 ажалга асык?» (0л !м ге eMip ymiH ер бармай ма? Аярын арыстандай батыр басып.) Юм керген мундай кезде батыр жанды?! (Артында 6ip минутте расыр калды,) 218

0л1мд1 мазак eTin келе бердь Калтырап теплмедн шашылмады. Адымын арттан куеан ашырмады, Аткан ок алды-артынан басылмады. Барады батыр басып жолбарыстай, Сескенш ж аудан бойын жасырмады. Екеу деп ердщ жаны ел айтатын, YpeftiH улылыкпен кашырмады. Ж угш ш жолбарыс жан, мысык болып Жауына жан сауралап бас урмады. Журег1 жанган от боп лапылдады, Ж аны на ж ауды н орын батырмады. Керемет 6ip сурапыл дауыл кайнап Найзагай жарык-журык етш шатырлады. Кен аттап от шпнде бара жатты, Бурылып алды-артына карамапты. Ж ауган ок жанбырдай боп жан-жарынан Сллейтш сексен ж ерден жаралапты. Д ен ен щ ине шаншым сау жер1 ж ок Кызыл кан кызыл ж ол боп тарап акты. Н ар Накым нар мшездй сонша sum i Тындамай бара жатты жаракатты. Дед1 ол: «алды-артымды боран алсын! Кес-кестеп жауды н жолын орап алсын! Сункармын шынды суйген сулу жанды, Бш месе ат-жвшмд1 сурап алсын. Жанымды ж ау алмасын, жалын алсын! КаЬарлы долы дулей дауыл алсын! 219

Б ш п б у р и т уя, аскак кия 0з1м ш д туып-ескен тауым алсын! Жасык жау мукатпасын, куанбасын, Жанынын. ж аман юрш ж уа алмасын! Артьимнан шыгам д есе бш к таура Атармын дауыл болып тауды д тасын...» Нар Накым сол кеткеннен кете бердк Жанран от жаудыд жолын кеее бердк Ж аны ж аз, болат тэн д1 кызыл адам Д ауы л боп есе бердк есе бердН.. Ертек боп ел аузында, ер аузында Сол сарат б!рден 6ipre кеше бердд Ерлжтщ ел суйетш \\л г \\й боп Жайылып жалпак елге жете берд!. «Накьим!» деп жаура шапса, урандады. Ерлерге канат болды дыран жаны. Сш тесе «Н ар Накым» деп от орарын Ж ау шыдап карсы алдында тура алмады Е рлерде ж уре берд1 Накым жаны, Сиякты еснрм ейтш ер лж зады. Алдында алтын арай атар тадныд К алайда карадрылык. калтырады. ю Ерлер еру жайраскан, Ек1 тауды д арасы. Елдед келген ер доспей Нар Накымныд баласы. 220

Азык-тулж, ок-дэр!, Алып кепт1 ауылдан. Эрюмнщ бар дос-жары Сэлемдеме бауырдан. Ж а с женгейден сарынран, Ж а с ж убайдан тарынран. Ж алынды сэлем тары д а Ж а с кыздан yKi тарынран... Кыздан сэлем ал ран сон Кунап калды ж1гггтер «Суйем1з...— деп — барран сон.. Кызды e iin умггкер. «¥л тудым» деп хат жазран BipeyiHin жубайы, «Вуда эскер — деп мактанран» Кул1мдейд1 жас-жары. Екеу, ушеу сейлесш Онып калды онаша, Кергендей боп к ен ш ecin, Елдщ езш жанаша. Y mit оты лап етт... Ерлерше ол медеу, ©з1н елден ж ат е т т Epci емес пе келме деу... Ж улдызды аспан, айлы тун Жатыр косын дем алып, Болып erri 6ip кыррын Накым ymiH кек алып. 221

Айналада тас тыным, Сакшы сергек басады. К ещ лде кек таскынын Ж ауы на ок. кып атады. 0л1 ашуын баса алмай Бойда кайнап улы куш Ер Сакымра бул жардай Сияк,танды керген туе. Ы за кернеп кеудесш, KoKiperiH ашады. Ж андыррандай ж ер бетш Кезшен от шашады. Кез алдында сан елее: Атура уюм.... Солдаттар... 9н е ажал! Эне жар!.. Эне Накым, эне нар!.. Бул не деген керемет?! Аж алды атты нар Накым. Ж анып Kerri ж ер мен кек! Келе алмады ж ау жакын. Ж анды от боп нар Накым. Ж айды жалын канатын. Сокты 6ip от борасын. Келе алмады жау жакын. Ажалды атты нар Накым... Аман калды ер Сакым... Жалрыз тастап Нарынды К алай каштын ер Сакым? Сен тазалап арынды Ж уа алмассын уятын! 222

Ерлер занын мен уксам, Ерл1г1ме бул нуксан... Селж erri де сол ж ерде К езш ашты flip етш, Купиясын бар елге Айткандай сыр етш... Тацражайып 6ip киял, Тары тартты iflrepi. Асыл арман, идеял Алдындары iprefli. Сергек 3eftiH си ш н ш , Таннан титек тьпедь Азаттык деп алыскан Бакытты 6ip кун едк — «Алдында тур мыз сын caFaT, Шырура шиыр кен i3re. Косылрандай кек булак, Жамырап терен тешзге. Косылмак кызыл косынра Кыран жанды кыр казак. Кол созып орыс досына Калсыншы деп бул азап, Колдары курал коргасын, К ара мылтык болса Hri, Кырыктык, канж ар кыска тым, Куйелеш кесеу, кок суцгк Койшы казак, к а р а т а уй, Колбарай Kyni, кен етж. Болсын кайда артык сый Ж уандар жед1 жем етш. Каранрылык, коршалап Шырмауыктай шырмады, 223

Е пн д1 жеп боршалап «Ж ан ашырын» кырдагы. Аузывды ашсан, юсендеп Кол, аякты байлады. Жасауылы джендеп Ci6ipre де айдады. Катын, бала кан жутып Кала берд1 артында, Алдан атар тан, кутш Ж анган отка шарпыла. Кала берд! суйген жар Канатынан кайрылып, Ж ан тербет1ш кайры-зар Кете бер д ж айрылып. Кала берд1 туран жер, К ала берд1 суйген ел. Б аса берд1 кайры-шер Акты кезден канды сел. Тэжд! жылан тарында Ж атты жалын — зар шашып, Карамады шарымга BeKirri ол мер басып. Кете бердж кез жайнап Карай-карай бауырра Акырында кек кайнап Айналды сол дауылра. Ерлер шык,ты ту алып, Бай, тереге тютенш, Елде жатты куанып, Кол жалгасып куш 6epin. 224

Кеменгерлер кез1 ашык «Алга!» дед1 айкайлап Кала берд1 ж ау жасып Кирелендеп, кайкандап. Канаттасып калын журт, Kerri думай уласып, Сапка турды барлык улт Бауырласып, сыр ашып. Турды Tin-TiK тын халык, Тулады д а ту алып, Te6iHfli ерлер долданып Тенселд! ж ер козгалып... М ш е осындай кун кызык. Алдымызда бакыт тан!.. Турды Сакым сшкшш Калган екен атып тан. 11 Аттанды эскер асырып, Imin алып ас, суын. Каруларын асынып, Ж айнай TycTi ж ас буын. Ат устшен коштасып, Айтты сэлем aFapa. Катын менен балара, Кам кещлд1 анара. Bipey «кыз» деп сыбырлап Айтып жатты онаша. •5 в Турманжанов. 225

Жаркыпаксын. жастык шак! Ж астык ©Mip тамаша!.. Сонда турып ж ас кыран Жакын келш Сакымга: — TLieriMfli ал, бас урам, ©3iMe сай атым да. Нар Накымныц нарымын! Намысымын, арымын! Кайтпаймын, мен ‘калам, Канкор ж аудан кек алам. Бер батанды, бер батан,! Куралайды квзге атам!.. Сакым берд! батасын, «Жасасын жастык жасасын!» Ер Сакымнын касында Ойнайды оттай жас улан Эне 6ip таудын басында Барлап ушты ж ас кыран. Мын торыз ж у з он се п з Сол айтулы жыл едк Ж ер саррайран. М езгш куз Жауын-шашын сыз ед1. Т ауда булак тартылып 0 з е н орта TycinTi. Жылра суы саркылып Ж урт кудыктан iminTi. Кок койлег1 тозгандай К уац тартып дала, кыр Ак, К1йздей боз кандай Ж онда жаткан эне 6ip! 226

Коцыр салкын куралай Кызгалдак, гул бал тэттч, Жаздарыдай малга жай Кырда кызык, калмапты. Кекте топ-топ тырна, каз Жылы ж акда кайтыпты, Элде окпе, элде наз? Bip мунлы жыр айтыпты. Орман, TOFaft селд1реп Саррайыпты жапырак. Элде неге елж1реп К ещ л неден ашынад?.. К ощ л аз куз, кещлЫз, Таркап кеткен той кандай?! Г у л а з турмыс 0Mipci3, Ж анра кайры куйрандай. Сонда дары eni ойсыз, Ерлер алра басады. ( 0 м ip деген ен б ек а з KiMre eciK ашады?) Осы ж урю , не журю? Демейд1 eniKiM курсшш. Удесшен 6ip шырып, Бастайык, — деп т!ршш к! Тар турмысты талкандап, Шьюаньщ — деп алю нш . Даламызды даркандап Д ем алайык 6ip тынып... 997 •

Ой тец131 осылай Ер кедл!нде тасады. Сондыдтан да жасымай Тас диядан асады... Ат туягы уыстап Топырадты шашады. Элде киж, элде ылад, Т ауда тары дашады. К ез ушында зымырап Тулк1 зытып барады. Ж ас буршттей жалт етш Бала K03i шалады. «Бас дед 1 журт баланар! Кетпесш ку жылмиып», Басты бала... «бет ашар! Тулю далды дылжиып. Талмай журш бесшде «Тас какпага» тодтады. Садым ce3i есшде Ерлер мылтыд одтады. Садым сонда сабырмен, Шыдты досын алдыда, Алды-артын толрап дед Ойлы кезш салды да: — «Ой, жйгптер, ж!гптер Сед С0з1ме, сал дулад! Ырыс алды ынтымад, Б1рл!г1дд1 бузбасад К вцш дде куншуад. 228

Бул какпаны булынрыр Ел айтатын «канды» деп, Тас какпада талай ер Канды кауып калды деп. Алдымызда жакын жау. Ж арып етш кетем1з. Онан етсек аман-сау Кызылдарра ж етел т. Алмас кылыш жуз1мен Ашайык 6i3 какпаны! (Ерл1г1 мен, ici мен! Елдщ елер мактаны») Осыны айтып ер Сакым «Алра! дед1 батырлар!» Ж ауды аратсыз ататын Ж анында тур Сакым нар. К,осын алра «шу!» д е д 1, Калды киян кан-какпа. Алда келед ер Сакым Кэзш салып жан-жакка. Ж ау буШрден тап бердь ©тк!збеуге аржакка. Аз куралды эскерд1 BipaK шайнап салмакка. Айкайлады ер Сакым Ж анында ж ас нар Накым. Пулеметтен боратты ок, Келмесш деп жау жакын.

Ойнай берд1 от орак Жанып жатты топырак. Кар борамай, кан борап... Жан-жак.ты алды ж ау орап. Кысып келед от ойнак, BipaK. жутып ж еп коймак. Ж ауа берд! ок борап, Ж ерге турды каннам как. К ара жерд1 кызартты. Каиды кызыл кызралдак. Ат аунаран, ер олген, Кызык емес, кайрылы-ак. Т аск а тастар атылып, Жанып жатыр жар кулап. Тастагы тары ж ануар Ж упрш барад каргылап. К ан боп акты бал булак, Айтып айтпай не керек, Ж узге 6ipey жалрыз-ак. «Ш егш!» дед1 ер Сакым, Ерлерше басын-бак! Ерлер кешн шегшдьак, К еле берд1 ж а у каптап. Сакым сонда тебшдй Аламын деп кег!мдь Пулеметтен ойнатты ок Оррандай ак егшдн Л^ас Накым д а жатпады, Ж ауды «сыйлап» баптады. 230

Эр oFbiHa dip балау BipiH агат атпады. Сондыктан ж ау ipKHiin, Сондыктан ж ау батпады. Юлт Kiflipfli пулемет, Ер Сакымра тид1 ок. Ыза-кектен ертенш, Ж анып кетт1 ж ер мен кек. Ж анып Kerri ж ас Накым, Ж ан жолдасы ен жакын. Тары dip кан бонды EpTeriHin какпасын... Окка ушып ер жатты, Сол майданный тершде. Тулабойын кан жапты, Кен дегендей ел1мге. Жерге cinin жыбырлап, Кап кара боп кан жатты. Каррадай боп жау каптап, бртеп жатты жан-жакты. Кеменгер кызыл командир, Ж урег! сонда сыздапты. © ртент ешй кызбапты, Орнынан енд1 турмапты. Жанында жалрыз ж ас Накым, Каруы жалрыз пулемет. Каптаран ж ауды кыратын, Кайрат кылар шама жок. 231

Ещц келер жэрдем жок, Е ю Ke3i жайнады. Алысарга дэрмен жок, Зыгырданы кайнады. Моншактай боп Ti3umi, Кара козден тамды жас. Сол мезетте тыйылды, Кек аралай канды жас. Кайратын жинап бойына. Командир сочда талпынды. Сан елее келш ойына, Киял ппрюн шарк ¥РДЫ- Кэтере алмай кеудесш, Талпынды да, терледь.. «Болган екен енд1 шын, 6л1мнщ — деп ермеп». Энтек кана ойланды, Алды-артына карады. Кеудесше коз салды, Жолбарыстай жаралы. «Ж еб!р ел1м, ж ез тырнак, Салран екен шенгелш. — Д ед! езш е сыбырлап — М е н ш екен ещЦ ел1м». Кеп жолдасы шегшген, Ж аудан бойын жасырып. (Ш егшген сон бел г ш , Ж ау кетед1 басынып.) 232

Ж ас Накым сонда сасады, Аила таппай асырып, Командирш аркалап. Кетпек бол ад ж асырып. Командир сонда сейледь Сойлед1 ол кыска сез: «Ж ан жолдасым, cepiriM, Ещй менен кудер уз. Жан саурала, бас камда Коп ж олдаска куып ж ет, MeHi тастап душпанра, П улем егп алып кет!.. Е гтд 1 ж ылап тег1лд1, Cepiri ж ас ер партизан. Дед!: жолдас командир! Слзд! тастап кете алман. Ж ау жакындап, жадрырык Ж ар мен таска сеюрдк Командир!н айналып, Ж ас Накым сонда еюрд!. Командир сонда сейлед!, Сейлед! ол кыска сез: — «Ж ан жолдасым, cepiriM, Енд! менен кудер уз. Ж ан саурала, бас камда Коп ж олдаска куып ж ет. MeHi тастап душпанра П улем егп алып кет!» 233

Ж андай жолдас, жандай дог, Cepiri ж ас партизан, Д ед к «жолдас командир! С1зд! тастап кете алман!» Калшылдады командир, Маузырын сонда суырып, «Атамын K03ip алып кет!» Дед1 окталып суынып. «вкш бесш жауынгер Коп ж олдаска сэлем айт! Сэлемдемеге Нак.ым ер — П улем егп алып кайт. Ок,к.а ушкан отсыз кеудеден Артык бугш пулемет, Атамын! кэз1р атамын! П улем егп алып кет!..» П улемегп cyftpeTin Кете берд! партизан, Ж ан тапсырды командир Ж амылтаны кызыл кан. Тонкершипл сананыц Kyiui кандай куатты! Жецетурын жананьщ KyHi осы — шуакты! Осындай ер емес пе Тарихтын да майданы! 234

Осындай ер ем ес пе, Акынныц шабыт сакпаны! Сол ерлердщ ерлнл Тарихта сан жатталар, Болаш ак ж ас буынра Айтып адам мактанар. 1933



МАЗМУНЫ 3 ©тебай Турманжанов . . . . 9 блендер 1110 Беген мен с е т и баланмын 13 Ленинизм — мэнп шам . . . 14 Ленинге ........................................... 15 Ингернатта квз аштым . . . . 17 ¥мыткам жок ............................ 18 Жумыскер жол салады . . . 20 Ж ас кайрат .................................. 21 Чемберленге жауабым . . . . 23 Ж ас эскер ...................................... 25 Кара жер ..................................... 27 TaFauiu ...................................... 28 Кыскы д ала ...................... . 30 Гул мшезд! кулю а бар Гулайым 31 ■Плиплерге ..................................... 32 Жандырма сулу жанымды . . 33 Балкаштын казнасы . . . . 35 Кандай кызык жаз дала . . . 36 Екшнд! мен ж а л к а у ..................... :38 Гул мен кыз ................................ 39 Сол Октябрь куш екен . . . . 41 Кырым .......................................... 43 Кекте салып кун ойын . . . 44 Сайрандар совет булбулы . . 45 Горькииге ..................................... 47 Кара кек куннщ Kepiri . . . . 49 Бала мен аралар ..................... 52 Мундай ма ед1 аулым . . . . Кеше мен бупн .......................... Кайрат ........................................... 237

Шуаш жыры ................................................. 54 57 Шофер ...................................................... 60 62 Пушкин ...................................................... 63 65 Адам ........................................................... 66 67 Куз ............................................................ 68 Журепмд1 б е р г е н м ш ................................ 70 71 Ж ары на ж ш т ант етп ..................... 74 75 Гулэшм ...................................................... 78 79 Туран жер ................................................ 80 81 Батыр туралы баллада ..................... 83 85 «Кайрат» атты колхозым . . . . 87 Ж азры д ала ........................................... 89 90 Нур туралы жыр ................................ 91 Эрдайым адам енбек сагынады . . 93 95 Б алам а ...................................................... 96 I 97 Ж ас шыбык ........................................... 101 Аулым осы ак кал а ................................ 102 103 Торгайлар . ........................................... 105 106 Бес1к жыры ........................................... 108 С а р ы с у ......................................................... 111 Дарига, сол жастыкты сарынамын . . 112 Балапан ........................... ....................... 113 114 «Ит кейлек» ........................................... 116 117 Ж улдызды тун айлы аспан . . . . 111219 Б еге» ................................................ , 122 Ж ыланш а а р б а п ..................................... Кун мен гул . . . . .... Арыс туралы жыр ................................ Балалык ..................... : . . . . Батырга eciK аш алы к . : . . . . Bip б и д а й ..................................................... Тулюше жортып тушмен ...................... ©cciH достык орманы Касымым .................................................. Бала мен гул ............................................... Ж арырым — сэулем : .......................... Кызгалдактай кыз е д 1 к .......................... К енш бакш а K e c T e c i .......................... ..... Кыз устап келе жатты бидай басы» . \". Юм керген жер жастыгын . . . ' . . Тындагы ш ы и д а р ..................................... Квктем KspiHicTepi , : .......................... Курманразы ............................................... 238

Кыскы кеш ..................... [123 Жырлама сулу жанымда 125 Бакшасарай фонтанына : ...................................... 126 127 Жуз1м . . ........................................................ 128 Егер с е т алдаса eMip : ............................................. 129 Булбул мен к е к е к ............................................................ 130 131 Цыгандар ....................................................................... 132 Алтын мен б о л а т ............................................................ П о э м а л а р. е р т е г i-ж ы р л а р Байгыз ............................................................................ 135 Койшы Kyfii .................................................................... 142 Кыран кыз ........................................................................ 152 Ж урепм де жатыр Ленин cypeTi ......................................... 180 Ж олаушы мен жет1 каскыр ..................................... 186 22 жастагы Аяжан мен 72 жастагы жубайы туралы 193 «ертеп» ....................................................................... 193 Пулемет ............................................................................ 198 ]

У. ТУРМАИЖАНОВ ИЗБРАННОЕ (На казахском языке) Издание Казгослитиздата — 1958 Редактор М. Х а к и м Художник В. Ч у г Техредактор С. И и: Корректор К. Б а й м Подписано к печати 19/V 1958 г Формат 70 X 92!/и - 7,5 п. л. - 8,77 улс.-п. л. i + 1 вклейка) Тираж 20000. УГ01046. Изд. Цена 4 руб. 80 коп.