Тұрманжанов

Кен дала сол 6ip кезде MyHFa батты, Кайрынын кара езеш тынбай акты... Куресте ецбек улы жауын жешп Ж арк ет1п Октябрьдщ таны атты. Кек майдан ж ана берд1 каулай Tycin. Жешлд1 алыскан ж а у баудай Tycin. Бой кунап, ой таскындап к етерйш , Иыктан KaftFbii тасы аунай Tycin. Сонан сон К азакстан отау TiKTi Т ендж тщ шын белг1а бул 6ip мыкты. Он бес жыл онан 6epi MiHe бугш Табыска тар и х-танкап Ti3e букть Ел ертен тойламакшы, мушел тойын, Тамаша сауык курып, салып ойын. КенШмд1 куаныш пен шаттык билеп Сергид! MeHiH дары тула бойым. Колра алдым сондыктан мен сыбызрыны, Арызды «Ш алкыманы» сыбызры yHi... Аскактап аса берсш ел Mepefli! Аумасын аспанымнан бакыт KyHi. Бул кунде ардакты ат «койшы» деген. Эрю м-ак ашына болар койшыменен. Абырой мен атакка тендей ортак Правосы 6in-6ipAefl министрмен. Кегертсш кенест! елд!н косегесш! бркендеп ескен сайын есе 6epciH. ¥ласып тойрэ тойы думай болып Кескшеп ж а у журег!н кесе 6epciH?». 150

Дегенде карт бурюттей санкылдады. Кыран кез киялардьи тартып алды. Ынтыга куй тындатан койшылардын Колдары куанышпен сартылдады. Атын MiHin, юпмш киш алып, С элемж достарыньщ жшп алып. Танертен ж олга шыкты М урат койшы Ж урекке тсйра айтарын тун in алып. Тете жол тойга тартып жатыр Teric Колхозшы ел айналасы толган eric. Бау-бакша балбыраган балдырган гул ©скелен eMip сынды' турл1 жемк:. Кара айгыр канаты бар каршьжадай. Екп!ш басылмайды аршындамай. Астында ойнап келед Муратынын Кара y3in катарынан^камшыламай. Ссылай турл! белден аса бердь К ен ш келдеи шалкып таса бердн Устшде кара айгырдыц кетерш п «Ж ана eMip ж аса-ж аса-ж аса!» дед!. 1935

К ы РА Н к ы3 алгы сез Ж олда турды жалрыз мола, Жолаушыга тм катпай, Тула бойы сырра тола Шеиплмеген жумбактай. Кыста а к т а кар басып жатты Шетке сырын шашпады; Ж азд а жанай булак акты, О д а сырын ашпады. Т обесш де кызралдак гул Шешек атты желб!реп, 9н шыркады акын булбул, Эн шыркады, еляореп... ©ткен-кеткен кайрыланып Кайта-кайта карады, Н еге нанып, неге канып KiM б1лд1 олар барады?.. Кейде сункар конактады, OftFa баты п отырды. Кайдан 6wiciH сункар жанды Кыз жатканын... ол сырды?.. 152

С'ондыктан д а сезд1 сырлап Келт1рд1м жыр ыррарын; Бермек ушш журтка жырлап Сол моланык жумбарын Алатаудын куысында Ауыл турды ТЫРЫЛЫП, Карадрылык, уысында Калжыраран сырылып. Арылмаран ауыр уйкы, Тар тыныста, тас тыным; Аж арсы з-ак ауыл сыйкы (Онда медщ ж ас кушм). Караша уйлер кабак туйген, Ж адау, жудеу, кешлаз. Секции 6ip кайры уйген Селт етпейд1 е \\й р а з . Жумран кездей кап-кара тун, Жатыр басып ел yciiH. Б ш нбейда айналада ун... Билеп алран ауыр мук... LLIerreri уйде жалрыз рана Жылтырайды сокыр шам. Кабак кату, кещл нала EKi ж1ггг отырран. Каладары кара таяк, Карры таккан арасы, 153

Сез! сулу, суйык аяк, Катырмалы жарасы. Соз сарыны суыщ туйык, Тэкаппар тым тас кара. Ашылмаган эл! буйык, Арыстан тым ж ас бала. «— Тур орныцнан, ер артымнан! — Дейд1 атасы буйырып,— Белд1 бумай, бекер бейкам, Н еге отырсьщ сыйынып?!.» «— Жасырыибан, жатка барман! Жактырмайды жас жаным! Карацрыда кару алман, Кутем таннын, атканын!» Д ед 1 Арыстан тайсалмады, Арасынан HMenin. К айнап кетт1 кайсар жаны, Ж ат сезшен жиренш. Ашуланды, ашынды да iHiciHe агасы. Тулады да, басылды да, Келмеген сон, шамасы. Азгырдьг да, жазрырды да, Неш е алуан айламен... ©3i болжап тардырды да Д ей дк «Торе бол ар ец!..» Кешлдег! журген кудж Энг1месш шегшсп... 154

Агайынды eKi ж :гк Ат куйрырын KecicTi. Катты K,aFHii ергенегш Шыкты уйден aFacbi, Ж асыра алмай ашу, Kerin Сурланганын караты! Сол бойымен амандаспай, Асьта ол аттанды, 1iii калды, аузын ашпай, Шыгарып сап ж ат жанды. Кундер eTTi, айлар OTTi. Ел он-солын танысты. Ескш кке ата-кект1 Ер майданда табыстьк Бойын жазып, талаптанып, Елен KaFbin ел турды. Ж ас эскерлер канаттанып, Орайынан жел турды. ¥лы тацнан сэулеленген, Сандактанды сай-сала; Тай мшуге эл \\ келген, Елде жатсын кай бала?! Шокпар алып, шанышкы алып, Шыкты ауылдан шандата. Шырарьш сап барлык халык Б ер т жатты он бата. 155

Бай менен бек, кожа, молда, Т унде суман, кагып ж ур. Орлар казып жаца жолга, Елге ipTKi салып ж ур. Ж ар астында, сай койнында, Ж аумен жецуш жалрасып, Алиан мш дет е з мойнына, Сыбырласып с е з тасып. Душпан 6ip жак, достар 6ip жак, К,анды майдан, ж ан талас. К,иян кыркыс, кырык пышак Е лдщ imi коп талас. Саналы' ерлер, батыр, зерек Бар ж аца куш 6ipiKTi. Заманры ол Kapi TipeK Ж аудьщ T y 6 i mipiKTi. Сол куресте кол бастады, Елд1ц epi — батылы, Сол куресте жол бастады, Е лдщ сенген батыры. KiM бьлмейдД тендес! ж ок, Чапаевтыц ерл!гш?! Ерл!гше шын риза боп, EpiH суйер ел 6yriH. KiM бшмейд! ертегщей Ер Щ орстыц атарын?! Жолын кескен асу бермей Ж ауды ц сансыз жасарын. 156

Юм биш еш и кыр кыраны, Аманкелд! батырды'?! Болганнан сои халык ураньг Жауын шептей жапырды. Карапайым кептщ 6ipi — Ел баласы Арыстан, Мэл1м болып aFa сыры MaHri к в ц ш калыскан. Ел жасымен урандасып ¥йымдасты аттанды, Кару ал ь т кайнап тасып, Ж алау e iin ж ас танды'. Кун алдында тун турар ма? Каша берд1 сырылып. Tynci3 терец кара жарра Кара туы жырылып. Сан куресте сапырлыскан TycTi етке сан ж ара. Елемед1 ер Арыстан Болмаран сон, ж ан ж ара. Бас жарылса 6epiK imiHAe, Ж ец 1ш1нде сынса кол. Албырт жастык ер кушшде Ж ау ж елемде елер ме ол?! Ж ас Арыстан жадыратпай Ж ауды ж у р д | тыксыры'п. KaTepai ок капылыста-ай Кайдан келд1 ышкынып?! 157

Жазатайым 6ip сапарда К орректен тид1 ок. Ж1бершд1 госпитальга Эттегене-ай амал жок! Госпитальда керд1 агасын, Коптен 6epi кермеген. Жасырды ол жан жарасын Ж анга сырын бермеген. «Арыстан!» деп арсалактап Inicine умтылды. Суйсе дагы кезге ж ас ап Элденеге кымсынды. Кушактасып Kopicii де, Кыска рана сейлесть Ж ай сурасып 6 u iid i де ¥ р ы н ы с ты KeMecKi. «Актарга epin акмак боп... К,ашып шыктым кызылга. Осы акылым макул-а к. боп Таттым талап тузын да. Ж аралы боп 6ip сорыста Калып ед1 ок саным. Емдетуге келш ед1м M ine бугш ай жарым...» Д еп аиасы урындырды iHiciHe десе куп. BipaK, эл1 iiui сырлы 1ште жатыр ит елш. 158

Bip ай жатты госпитальда Жазылды бар жарасы. Аныкталмай болды далда Агасымен арасы. Ж азылган сон eni арайын Kerri 6ipre майданга. Bepin журд1 ж ау сазайын Ж аудан бел тайран ба? з Ала карга ак. acKepi, Азрындаган Ke3i едк Бет алысы Кытай ж ер 1 Каша урыс сап келедк Жолындагы журтты тонап, Сол майданнан сырылып. Елд1 ойрандап, кызын корлап Кара беттер жымыскан. Канды балак кашкан кашкын, Сол майданнан сырылып. Арасында тау мен тастын Аялдадьг тырылып. Тау мулг1ген, т ас уйык.таран Шак. ед1 6ip тыныгар. Кара пешл жаны арам — Ж уретш тек урылар. ¥рылардын ушндей нак,— Bip куыста сур шатыр. 159

Турды eciri Tepic карап. Сол ш атдрда сыр жатыр. Айналада карауылдар, Карайып тур сумпиш, 0л1 б1ткен азгын сумдар, К ец ш н д е мун уйып. Сол шатырда ею шонжар, К ара киген казалы; Кабак, туйген кандьи колдар, Элденеге назадьк Мундай кезде кайры ж уар, Суйешнл арары, Кастарында ж ас кызы бар, Оларша айтсак: «мазары!» Кайрыдан ба, арактан ба?! EKeyi д е удай мае... Кастарында 6ip туткын кыз — Ж ана ecnipiM уыз ж ас. Калды кулап карт атаман, Ж ур cypiHin офицер. Кыз касына келш таман Д ед ! «жаным 6epi кел!» Кыз сурланды, оттай жанды... Eni K03i канталап, «Сулатура сур жыланды — Д е д 1 езш е «кыбыи тап!» Аш каекырдай анды корген Офицерде ес калмады. 160

«Курбандык— деп кудай берген» Кызды кушу арманы. «Кел сулуьгм, келпи, кел!» — деп, Ашты кызра койынын. «MeHiKiciH енд1 сен!» деп, Созды кузрын мойынын. Кыз ыршынып, турды ушып, Жолбарыстай жаралы. Намыс, ыза, ашу кысып. Кайнап каны барады. Кезден жасы мелт-мелт тамды Кект1 кайры аралас. Тула боны ерт боп жанды. КаЬарланды — болды тас. «Ерттеул! тур аррымак Куса кусын жетер ме?! Нар тэуекел ашылсын бак!.. Кур елгенше бекерге!» Дед1 езш е тура калды Кушактады ол умтылып. Кыз белшен маузерд1 алды Шыкты! колдан булкынып. — Ел-журтымнын намысы ушш! Корлырына ертеши iiniM. Ей, жауыз жан, жылан шшш! ©леем дары екшбеймш. Ел-журтымнын, альш ошш. Дед1 дары ж ас батыр кыз Как журектен кадады. П —6 Турманжанов. 161

Сацк, erri де кия мен куз, Жацрырытгы оры даланы Тун кайманы д1р1лдедк О к даусынан жыртылып. Ю мге ардакты dip ит елдИ Ж атты канра туншырып. — «Аттан!» дед 1 буйрык erri Элденеш е о к атылды... К,ыз жуйр5кпен тартып Kerri Тун де i3iH жасырды. 4 Айдын тацныц нур сэулеа Ж айды алтын канатын. Тан алдында тун пердеа Кетерше калатын. Орман, торай, ой менен кыр ¥йкысынан оянды. Бозша торрай жырларан жыр, Тамылжыран тан алдьг. Тан алдында бай табират EpKiH демш алатын. Гул-бэйшешек к ец ш шат К,ызралдарын жаратын. Киядагы кызыш сункар Кере жайып канатын. Еркш дж ке жаны щкэр ¥закка коз салатын. 162

Сол сункардай таудан ушкан К еле жатыр 6ip ж ас кыз. Азат танныц нурын кушкан Кул1мдейд1 акш а ж уз. Кызыл ж1бек орамалы' Бейне танньщ шапары. Кызыл нуры таралады (Тан да солай атады). Ата малы астындагы Ор кояндай ойнайды. Ж ердщ танып тасын дары Ж ас сулу кыз болжайды. «Отын алган, от жаккан жер Мынау жатыр ecni журт. Арту, арту эне 6ip ер Козы такыр — ауыл сырт. Бул манайтта ел ж ок кэз1‘р Жасырынран зым-зия. Ак бандыдан керген жэб!р, Кулазыран тур уя. Бой жаздырмай суыт куган Канды балак, кашкынра. Кызыл косын ж ана туран Осы кырдын астында... Дегенше кыз кез алдында Керд1 алыстан кеп шатыр. Кырда сакшы, алры ылдида Кен карулы кол жатыр. 163

Куанды кыз, ж убанды кыз «Кутылдым деп курыннан» К еш лдеп Kerri кек муз Ашылды да сур туман. Ж алрыз атты жапандагы К©рд1 сакшы' кырымнан. «Ж урек ж уткан нендей тагы 0л1м 1здеп урынран?!» Д еп ангарып турды байкап, Жолын андып журпншн. Батылына басын шайкап «Е лиисЬ — деп бул юмнщ?1.» Кыз жакындап келе берд1, Сакшы белп сурады. Кызыл ж1бек орамалды Кыз колына ап булгады. Ж акы ндаура берд1 руксат «Б1здш» деп белпсш. Сондадары сактыкка сап С'айлап турды ез купли. Кыз таянып сэлем берд1 Орамалыш кетерш. Ж ап -ж ас кызды сакшы керд1 Кару таккан теселш. Каруын ап бойындагы Штабына тапсырды. Сонан 6epi ойындагы Умытпайды ж ас кызды. 164

5 Н ак сол кезден кызра таныс Ж ас Арыстан ж уреп. 0 з ойынша емес алые К,ыздьщ дары Tuieri. Алраш 03i бет1н ашкан Батыр кызра таныекан. Ж урепне танба баскан Кендл суйген кол кыскан. Бойды куып 6ip кь!зу от, Жанарынан жалт еткен. Сол сагаттан жаны дос боп А к ниетпен ант еткен. ¥лы жорык канды майдан Майданда ерлер туледь Орын алран Mauri ойдан Кеп кундердщ 6ipi едь Медсестра — жас карындас Ж алпы icKe таныекан. Bapi дары езш дей ж ас К.айры-ыун ж ок жанышкан. Жараланран эскерлерге Жарып журд1 AapiciH. Твселгешн кара лезде, Уйренш ic эд1сш. Шырарып сап icne уйреткен Иван доктор устазын, Кшт кш рд| кыз Дэметкен. «Тамаша-ау деп тыста кун!» 165

Енгезердей кара ж1г!т 0 т е берд1 алдынан. Кадалды да калды турып Кийдей-ак таныран. — «К айда керд1м таныс Tyci?» Д ед! акырын куб1рлеп. Сол мезетте келе берд1, К ез алдына бip сурет: «... Каиды каймак, коррасын тун, Козге туртсе кершбес. Ауыл мылкау ит те ж ок ун. Ай ж улдызсыз ауыр кеш. С ау етт1 д е, келш калды. t Шабаланып ит те урдк Астан-кестен элек салды Уйге юрдк тштщк Лу*«Актар!» дедк Ш у eTTi ауыл, H i -1^ Шырылдады ж ас бала. ^ ^ГСоккандай-ак куйын-дауыл х I ^8ы кы рлады бас пана. S 1* ^ С ^ Т е р т е у едж уйде б!здер: ЗД^Сщлш, жекгем, карт анам. $ К Ж а с арызды мукды кездер ^ брттен коркып жайпаган. Сатыр-сутыр мылтык даусы, Келд1 iprere уш Kici Б1зге мэл1м бул ж ау ici, * Урейлещц yfliuii. 166

Таре етю зш т е п п eciKTi, Сыкыр e n i ергенек. Бейне уш жылан суык туе™ Шыкты терге ермелеп. Ж ары к кылып заж игалкасын,1 Уйдщ imiH карады. — «Тап кэне, д е п — уй иесш?» Карт анамды сабады. CiiyiiMAi кеп кушактады, Енгезердей карасы. Анам тары ойбай салды «Д еп кыршынды аяшы!» MeHi 6ipi жумарлап ап, Колымды артка байлады. Женешемд1 6ipi сабап Bipi к ец ш н жайладьг... «Ойбай! Ойбай! Кулыным!» деп Ана сонда ыршынды, «Узьвд рой жулыным!» — деп Bip жырылды, 6ip турды. Ала TycTi жатасынан, Анау жылан караныц. BipaK басты как. тесшен Ара тускен ананын. Ана барып шашын жая Шалкасынан кулады... 1 Бензинмен жанатын шакпак. 167

Адам тугш, ж ер д е аяп Солк-солк. ет1п жылады. Кез келгеши Kecin-жарып, Ж ас баланы найзалап... Кымбат жиЬаз буйымды алып К,ыз, катынды байлап ап. Малды матап топырлатып, Сем1‘здерш сайлады. Сескещпр'ш мылтык атып Кику салып айдады'. Козы манрап, бузау мецреп... 1нгэлады ж ас сэби. Кара салып жылап, енреп Кун!ренд1 азалы уй. Kerri тартып тун жамылып, Тундей кара кыргындар. Орнатып елге тамук Азрын-кузгын сум мундар. Канды кырман, каралы ауыл, Кала берд1 мунайып, Шыр-шыр eTin кыршын бауыр Кан боп жатты тырайып. Сол ушеудщ осы 6ipi — Ецгезердей кара ед1, Онда муртсыз суп-сур rypi Бет1нде кал бар едь Калы да бар, каны да бар, Эне кара бетшде, 168

Нак сол мундар, нак сол мундар ©згермеген сеюлдк Ж ас ciiuiiMfli шырылдатып Арын баскан осы сум! Ара тускен анамды атып Канын шашкан осы сум. Тфу, тфу, бета курсын! Кайдан жур бул кара бет? Канын жуктеп талай кыршын Кутырып ед... талап ед... Арыстаннан айнымайды, Э лде туран бауры ма?.. Kemeri сум канды кайры! Н еге ел1м ж ок жауызра?..» Ж ас ж уреп булан-талан Зырырданы кайнады. Еске Tycin канды боран... К,ыз киялга бойлады. в Эскер еру — жазры 6ip кеш Ж анра жайлы ж аз, ымырт. Тау басында еркеш-еркеш LLIerin жатты акша булт. Тау етеп шым кестедей, Ширатылран ш уйпн шоп. Эдем! аспан нур квшкендей Кызыл шапак к ед ш кок. 169

Ж айлап ескен ж азды ц жел'| Ж анга ракат бередк Мастандырып жайльг леб1 Ж упар nic себедк Булк-булк кайнап буйра булак, Асырады, агады; Толкын атып таудан кулап, Жарага коз салады. Сол булактыц кайнар кез1 Тац-тамаша текше тас; 6л1м емес., eiwip ce3i Отыр таста eni ж ас. Сол булактай таза кещл Кайнап шыкдая ыстьик сыр. Eri3 дэндей журег! 6ip, Онда болсын неге Kip. Ойды тартад ойнак.шытып, Ертенг1 кун елеск Балбыратып бой балкытыл, Келешектщ Keneci. Ж урек тулап, бой шымырлап Ж амы расад ж ас бкиек. Bip-6ipiHin сырын тывдап Сырласады ж ас журек. Ак.ку каздай аймаласып, Албыраган ак, ниет, К умарлана койын ашып Алры eMipre бас иед... 170

Кызгалдактай кызыктырран Kipuiiri ж ок кыз жаны, Купиясыз, жарык нурдан Жаратылран ибалы. Бос ce3i жок боямалы Бекер жаткан орынсыз. Нендей таза иман-ары! От мшезд1 осы кыз! Ж ас сулу кыз Арыстанра Актарды асыл коймасын. EpiK беред албырт жанра Дегендей-ак ойласын. Журектег! жумбактарын Айтып болды машыктап Kyrri ж!ггг жауаптарын Анык айткан ашыктап. — «Bapi д е рас, менщ арам 0 з щ айткан сол кара. Журег1ме кушк салган MeHiH дары сол ж ара. Бурын болран акка офицер Арры жары карацры... Мына хабар канды семсер Тары Tiflfli жарамды. Жалрыз окка жалынбастан Алып кап ем «жакьш» деп Жакын достар акылдаскан Бул ю1мд! «макул» деп 171

Жакыным деп жаным суймес Жактырмаймын кылырын. О да ш м ерез маран имес BipaK. сезем бузырын. Ж ат мшезд! жакыны жок, Ж еке д ара тымырык, Суык кенлл, сонген 6ip шок Ж аны кара dip ымырт. «Ж ауыз кыз!» деп жактырмайды CeHi тары сол арам. Ж абар ма етек толган айды? Кетс1н сенен садагам. Сактан! Сактан! сур жыланнан! Абайсызда шакпасын! Аш пау ymiH тылсым кылран К,анды сырдын, какпасын. Саяк журме сэулетайым! Катерл1ктен, кауыптан. Аярынды' баскан сайын Андыр дуспан жауыккан...» Bipin-6ipi ыстык cyflin, ¥ рынысты eKi жас. 1шю сырды кыска Tyfiin «Ол 6i3re ж ау! — дед! — кас!» Ж айлап Tycin текше тастан Келд1 олар шатырра. Жол-женекей макулдаскан BapiH салып акылра. 172

Коштасарда кыз мунайып, Кулмед! аУь,Р курсшдк Л к айта алмай турды уялып Жасыррандай 6ip сырды. ЖШ т кегп жасырды тун. Ж ас ж1гггпц карасыи. Элде калай 6ip ауыр мук Басты квщл парасын. Шошынрандай элденеден Шатырына к1рд! кыз. 6Ж арк ете кап бултка KipreH Сияктанып ip ж улды з. 7 Шам свнд!рш ел жаткандай, Бултка барып ай батты. Таз^лар жатты нар шеккендей Ж умган кездей сай жатты... Eni жастын сезш андып, Таста жаткан Таскара, Н ак сол кезде турды каррып, Бузык оймен кап-кара. Tyci суык сур жыландай, «Шарамыы!» деп шабынды, Eni аякты 6ip жыландай, Тары канды сарынды. Арам Tyci езгер ш п ¥сады ол тажалра; 173

Tan сол кезде кезщ келш Кореец, дер ем аж ал ма?» Уын шашып, калш-калш етш, Кайрады ол Ticiep'iH. Орындаура таска ант eTin К ара ж ауы з icTepiH. «Осы тунде тинн Kecin Тунмен i3iH кемейш... Я бел1мд1 03iM memin Ит елгммен елейш. Кызралдактай кыздыц басын, Кырш eTKi3in кыркайин. Сертпен туйген уэдесш, Орындатпай куртайын»... Дед1 дары канды канжар KipAi тонным койнына Ок жыландай уртында зэр Оралмак, кыз мойнына. Тас тургшге квзш тней Тун пердеы д5р erri. Bip зымиян тас ж урекп Суык журш уры erri... Суда кундыв, кырда кулан Тыныштанган кез ед1. У1лдеген элдекайдан YKi даусы -ак келедк Ж ер уйктаган. Жел. уйктаран М ылкау, сокыр, тун — тылсым. 174

Жалрыз рана кара жылан К,ан 1здеген KiM бш сш ... Еппен барып, eciK ашып К1рд1 урланып шатырра. Кулак салып, байкап басып «Устай ма деп капыда!» Жатыр ед1 жалрыз e3i Сол ж ас-сул у — жарык ай! Киды калай ж ауы з K03i Аямастан апыр-ай?! Б уындырды кара жылан... Кыздын жаны киылды. Канды колдан арсыз арам Ж урегш е у куйылды. Тан алдында кек жузшен Арьш туст1 6ip жулды з. Оттай ыстык журег!мен Сол жулды здай сенд! кыз. 8 Сусылдаран тандагы жел Суык хабар таратты... Ызаланды, ашынды эскер Алды колра жаракты. «Ж ау кайдалап» жайнады оттай Ж ас батырлар туйш п. Атылатын турды октай KeKTi жандар KyfliHin. Иван доктор бет1 суп-сур Келд1 кепке сыр алып: 175

«Тамагьшда кол i3i тур Буындырган, бул анык. Мойынында елген жылан, Жатьир боска оралып; Муны осылай амал дылиан Bip жауыздын, колы анык. Юм ол ж ауы з, KiM ол душпан Юм елт1рген ол жумбак? Сыйкыр ем ес келген тыстан 1цмм!зде ол сум нак». Ь д есп р д ш , i3 кест5рдж... Ж ан туркнге шотындык. Таскараны тапты кудж Н е маскара, не сумдык?! Кеше кешке жылан алып, Ж ургенш д е кор ген бар. Ж ын ургандай сумац кагып Келгенш д е керген бар... Келд1 Арыстан карауылдан Е ст ш анык сез артын. Сазарды да, томсарды улан Лап erri ол 6ip жалкын. Керд1 агасын шетте турган Зыгырданы кайнады. Кызды елярген сол антурган Жалиыз 03i айгагы. Кеше рана ©3i кыскан, Ж ш -ж вдш ке кыз бел!; 176

К,оштасарда ыстык, кушкан. С езигендей кыз лебь.. Найзарайдай жарк erri де Шыкды кептщ алдына. Сак. колымен сарт erri де Мылтырын тез алды да. — Достар! — дед!, сан к erri уш Ж алт карасты жас ерлер. 0 1Ke3iM келд1 — дед1 — мше KeKTi К. ЛДЫ 6ip сермер. Анау турран менщ агам: Таскара мен Арыстан, Bip экеден, 6ip анадан, Bip уядан 6ipre ушкан. Турмыс заны жолымызды Айырыпты eMipre. Соны б и м ей сорлы кызды К.олдан берд1м ошмге. — К,алай ceHi дед1м арам! Ой, сум обыр, жезтырнак, ...К,улк,ынына еш тоймаран Жут коррасын кумалак!..» Дед1 дары ер Арыстан Басты б и т е, тырс eTTi... Шанды кауып калды жылан Bip боз тут1н бурк erri. Орындалды ж ас колынан . Жаркын дэу1р жарлыты. 1 2 -0 . Тур» 177

Талап етт!, табанда онан, Адалды к пен ар муны. в Кызыл косым кыр басына Кыз deftixiH жасады. Ж азылды ойып кек тасына К»ыздыц ерлгк атагы. Аттанды зскер шеру тартып, Кеудесш е кунд! ала; Коп косыннын K93iH тартып Кырда калды dip мола. COHFbl С03 Кдм 6LnciH'COJi Арыстан Tipi шырар?! КаЬарман халкымыздын dipi шь^ар. Акынра аскак madbiT канат depreH Толкырэн ж урегш щ жыры шырар. Батыр кыз daKbiT ушш курбан болран Ж а с ёр д щ жанра, ашпаран сыры шырар. ByriHri бакытымыздын dip тамшысы Сол кыздын, журегшщ нурьи шырщ Танында тенкерштщ ту устаран. Колымен кызыл отты уыстаран. Ер ж ш т , батыр кызды юм умытар: Ерл!г1 ж а у дегенде курыстаран. Корраган ел тынысын кырары ерлер Солардыц салган жолын суытпаран. Свнбейтш журег1мнщ жулдывдары! Ж анына карацгыны жуытпаран. 178

Ж ас урпак сендерд! айтып мактанады, Жауынан жасканбайдьг, сактанады, Тырнарын туг! астына жасырран жау Эркашан ез отына какталады. Ер ici, ерлж ici елге кылран, Алдында сан расырдын макталады. взгермес eMip барда Mauri шындьж: Жаманнан— дат, жаксыдан— ат калады. 1936

ЖУРЕГШ ДЕ ЖАТЫР ЛЕНИН СУР ЕТI Ертек емес, >6yriHri ©Mip сурещ, К ен ш м де кептен сур боп жур еди «Ертек айт» деп етшген сон балалар Соларра арнап айткан жырым бул едк Кунд1з емес, кап-карангы тун ед1, Тунде жорткан «nepi» менен «жын» едь Ш еру тартып жастарменен шеюскен... Ш етелдердщ турмесшщ 6ipi едк Осы турме азап кабы мын жылрьи! Айналасы ауыр кулып, шынжырлы. Тастан куйып салган камал — тар капас, Шын сырынды сеищ ашып KiM 61лд1?.. Тундей кара турме iuii тар едк Ыныранран кайры менен зар едк Бостандыктьщ ж елш дей боп талпынран Талап кусы талай ерлер бар едк Тар камалды ыза мен кек кернеген. Отты жалын acnaHFa атып ©рлеген. К,иян кыспак кикылдаскан кез едл Кернеген кек кен кулашын сермеген. Ашындырран ауыр ©Mip азабы, . Булкындырган болашактьщ азаны. 180

Алай-тулей айкдсында ем1рд1Н, 9л1 еЫмде dip топ жастьг камады. Турме ш ш д е тунде тшту барадьи. Кшм1н д е ( буйымын д а карады. Коп буйымнын арасынан к1шкене Ленйннщ 6ip ютапшасын табады. 0ктем-ектем жендеттердщ сездерй Bip «Ленинде», 6ip ж астарда кездерк — Кайдан алдыц? — Кайдан таптьщ? Караты! «Ленин» менен таныс болран ездерк — «Ленинменен енбек таныс ежелден!» Дед1 6ip ж ас жудырыгын кезенген. «Ленин келсе б1здщ жакка. квб1рек Кара пэле арылар ед тез елден».. — «...Кайда, Кайда, К айда онын cypeTi? CypeTi бар ютапшанын 6ip бетк Бала окитын шын к1тапты тауыпты Бузылрандар елше ж ок курметП..» Тарс-турс камшы... К айда-кайда cypeTi?.. Турме ш ш д е dip керемет шу Kerri. Таба алмайсьщ, таба алмайсын арамдар! Саган коррып KiM беред1 сурегп?! Канды сотые dip керемет турме imi, Тутжкендей ыза кернеп тун imi. 181

Тарс-турс, Г у р с -гу р с.. . Кект1 ун... Шыцрырады элде гам? Жауыздыктын жумысы. Селт erri тун. Шу аз тана басылды. «Кайда сурет? Алайын ба басыады!?!» Дабыраган дауыстардын, ш ш ен Bip ун шыкты аскактаран ашынды. «Сурет саран табылмайды! Таппайсын! Сен жылансын. Шара алмайсыц,— Ш ак п ай сы н !..» Ещп 6ipi салып к егп баланы, Дегендей-ак, неге т ш н тартпайсыц!.. Еден д е кан, eciK те кан арылган. BipaK эл1 сурет ж ок табылран. Канды таяк., кара ж урек канкорлар Балаларга аш кенедей жабылтан. Мылтык, кылыш, колдарында шокпары, «©ртке» келген ж ауыздардьщ топтары. Алдарында лаулап жанран жалындай Бой бермейтш елдщ сэнбес оттары. Кыррын сорыс 6ip керемет турме iiui... Бас жарылды, кол д а сьшды, Tic тусД. Тш астынан TicneH ыршып 6ip сурет Ж ерге тусть К айнап Kerri кек куштН 182

Tici сынган бала сонда сурланды. К езш де от, журег1нде нур жанды. Cyperri алып мэз болды май тумсыктар Айтылмаран балада 6ip сыр калды. Бала сонда оттай жанып нурланды. Ак алмастай аударылып кырландьк Ж алын шашып, ауызынан ок атып, Сулаткандай болды сонда сумдарды. «Ей, жауыздар! жалмауыздар, жауыздар! Мэз болмандар! Келд1 жер1м бауы здар. Журег1мде жатыр Ленин суретП Таппак болсан соны 1здеп табындар!..» Екшчй ж ас турган eciK алдында Жарасынын канын cypTin алдьг да. Ж аралы ж ас жолбарыстай ыршынып Жендеттердщ жетш келш алдына: «Kapi дуние каусап турган ©Mipci3? Сейлесуге сендерменен кешлЫз. 5i3 жалын шок ойнаманыз отпенен! Bi3 жанатын, ci3 сенетш KOMipci3! Ж ана дуние келе жатыр ту устап! Бар адамзат адал ниет туыспак! ¥лы Ленин сенбес нуры ем 1'рд!н Карангылык жасырынып жылыспак. — Ленин кайда? — Ленин куннщ кезшде. — Ленин кайда? 183

— Ленин шындык сезш де. — Ленин кайда, кайда онын cypeTi? — Ленин б1зде, М1'не менщ ез1мде! — Ленин менщ журег1мде, жанымда — Ленин менщ иманымда, арымда! — Ленин менщ акылымда, миымда' — Ленин менщ жалынды ыстык канымда Ленин менщ журег1мде, кенш мде, Ленин менщ енбег1мде, ем!ргмде! Оны !здеп таба алмайсыц сен1мундар Ленин менщ кез!мде тур кордщ бе?!» Тертщнн ж ас тем1р узе тепсщдк Тепсщд1рмей кояр cipa кек юмдП Кернеп турран KOKipeKTi сездерщ Куйын, дауы л айтып салды екшндь «Бостандыктын бораны бар журекте, Шын бакыттын ураны бар журекте! TenwepicTiH тэжш киген кеншм TeHKepiCTiH мурады бар журекте. Бостандыктын булагы бар журекте! Ленинизм шырагы бар журекте! Сощире алмас ол шыракты ен ш м де Онын м энп TypaFbi бар журекте!» Бесщш! ж ас бала бурщт секклд!, О д а айтты ескш кк е ею мдк 184

«Шар болаттай суарыльип майданда Б1здщ сана куреспенен ж еплдк Б1здщ журек ж ас расырдын ж урен! Б1здщ тшек миллиондар т1пеп. З н е келед атайын деп ж аз таны! К ец ш м д е, eMipiM д е куледИ Сырт-сырт сорэд К ремльдщ куранты, Бул енбектщ ыррары мен шын аты. Бакыт-бакыт! Мен бакытка жержпшГ Ж алындаган ж ас ж уректщ шын анты!..» Сонда бэр! куркуреудей гурьлдеп. (Турме турды кулайын деп д1р1лдеп). Ж ас журектен шыккан ыстык ушкындар Кек ж узш де жаркырады кул1мдеп. К етер ш п келе жатты кун шырып, Bip ж ас елд! жарасынаи ушырып. Кызыл K.3HF3 боялран ж ас кейлег! — Терезеден турды Кызыл ту шырып. 1955

Ж О Л А У Ш Ы Л \\ Е Н Ж Е Т I К А С К, Ы Р Е ртеде 6ip жолаушы сапар шеккен, (Бармак боп кудасына журген кептен). Ж апанда жалрыз 03i келе жатты Жарысып желмен ушкан ебелекпен. Ж ол узак, барар жер1 эл1 кашык. Келед1 ipi адымдап алшак басып. Кен дала бейне м улпп oftFa баткан Тш катпас жолаушыра сырын ашып. Киылып карарандай кия мен кыр, Сактыкпен сактагандай ерекше сыр. Оралып жолаушынын етегше, Ж уп р ш ж ас баладай ж ел FaHa жур. Тырнайды аярынан бота бурген, Жолшыны epci керш жалрыз журген. Карайды таныркана тасбана да Т арбандап кен д алада eMip сурген. Ушкан кус, жупрген ан коршбейдь Ойлаудан ушкыр киял ершбейдь «Бул ж олдын мен бшмейтш не сыры бар? 03iMHin ж астан ескен жер1м» дейдг Сонда д а жалрыз ез1 шошынады, Кешлге 6ip суык ой косылады. 186

Темпекке конактаран каршырадай Д ем алып кейде азырак. отырады. Киялдык езш 6epin кушарына, Сол мезет куйын болып ушады да. Жокшылык жолын кескен жомарт ерге, Юм бш п н нак, сонда e3i усады ма?! Киялра оншама кеп epiK бермей, Тары д а аяндады жолын ерлей. Аярын жедел басып тартып Kerri Бгге ме жол акысы жолшы журмей?! Жур1с1 жалрыз ж аяу ен бес жарып. Батура жакындады кун кызарып. «Алдымда узак емес 6ip кыстау бар, Жарыкта жетсем дейд1 соран барып». Осылай ойлайды да асыгады. Асырып катты ж урш , басылады: Астынан 6ip тебен щ шыра кглш «Ж олдас» боп кангыран «ит» косылады. «Жолдас» деп игл керш куанады. «Кушкэлап!» келмеген сон куалады. «Неткен ит адам суймес тарыланран?» Дед1 д е оны ш т ен кшэлады. Кумады «игл» ауре боп одан арман. Жолымен ж уре берд1 бетш е алран. «Иттэры» ере берд1 кабаттасып Калайда дегендей-ак сенен калман. Журед1 жаяу журсе, турса турып. Ж ан-ж акка жалтактайды мойын бурып. 187

Кастыкпен жолдас жолын андыравдай К,ояды анда-санда каскырша улып. Жолаушы сонда «итщ — бетен» дед!. «Ит емес, мынау каскыр екен» дедц Буйректен шыра келш тары 6ip «ит» Косылып ода 6ipre бекендедь Колы мен сенген байрус аярына, Карайды мыктап устап таярына, Ж апанда жалрыз езш каскыр жеген Bip адам еске тусш баярыда... Бул 6ip ой бойын басты коррасындай — KaftFbiHbiH. мойнына Бтген дорбасындай. Эдеш арнап !здеп ез1 келген Каскырдьщ ортадагы олжасындай. «Уш ж олдас» катарласып келе жатты. Мунартып к.ас карайып кун д е батты. Кере ашып кезек-кезек ауыздарын Кездерш касекендер жаркылдатты. Жолдассыз жапан тузде жалрыз жаяу К оц ш н е кенет TycTi кайры, к,аяу. «Дап-даяр каскырларра жем болура Айдаран осы жолга кай кудай-ау?!». Д еген де лап етед1 кайры жалым. 0зш1и ойлап к ел т муншл халш. Айрылып акылынан дегб1ресе Б ел гш не ierepi каскыр залым. Тез жиып е з бойына куат кушш. Б олж ады акыл менен imiH-тысын. 188

Оп-окай неде болса жецишеске Шарт T\\fui coFaH келш ойдьщ утшн. Улыды eKi каскыр аузын ашып, Тырналап. буркылдатып топырак шашып. Жан жагын жау камалап алган жаяу TyciHAi кутылмасын енд1 кашып. TicrepiH таяп калад сакылдасып. Койгандай 6ip-6ipiwcH акылдасып. Жолаушы таягымен тап беред! Л ярын жолбарыстай батыр басып. Каскырлар онша коркып тайсалмайды. Таяктан аз имешп байсалдайды. Тырмалап. тупкпрш. топырак. атып... Тек ттл жок. армандарын айта алмайды. Кей кезде жалт-жулт eTin жайкандайды. Каскиып кайсарлык кып кайкандайды. Жалтактап жаны имешп. жун жыгылып... Бой тартып сескенгеш байкалмайды. Жаяудын жолын кесш шыр айналып, Квздер| кып-кызыл боп шамдай жанып. Акситып азуларын умтылады, Кумартып кейб1р кезде есген танып. Дауылдай шакды боран сурылады. Эгашсш 6ip уыс кып куырады. Ойнаган отты квздер нажагайдай Бейне 6ip кырык найзасын суырады. Жаяу да жанын сала корганады. Бойынан 6ip суык тер сорралады. 189

Алдынан ек! каскыр тары шырып Алды-артын корашалап торлап алды. Сонымен тертеу болды, бесеу болды. Акыры жалрыз каскыр ж етеу болды. Кайдары каскыр б1ткен каптап Kerri Торулап олж а тапкан осы жолды. «Ж аяуды жейм1з!» дед1 ж ет1 каскыр. Дегендей 63i келген «даяр ас» 6ip. Алды-артын корашалап журпзбейд1 «Адамым андыспай-ак аузыма к]р...» Д егендей тап беред1 батыл басып, Квзшен коз тундырып жалын шашып. Ж ез тырнак ж ет! каскыр бассаладьт. Ж асканып ж алгы з ж аяу калса сасып. Ж ан Keftin келе жатыр ж аяу батыр. Келгендей 6ip басына заман акыр. Ойга алган 6ip медеу1 осынау кыстау «Ж етсем деп соган рана кетпей капыл...» Каскырлар кейде каптап атойлады. Ж ел шашып ойнарандай от ойнары. Аспаннан топырак жауып элем тапырык «Ж ын», «nepi» жиналгандай осы ойдары. Жолаушы ызаланды, калшылдады. Ак таяк ак семсердей жалтылдады. Айнала кез келгенш орай сорып А янып, сасып, коркьш тартынбады. Каскырлар улыды- уРД1> каксылады. Аузынан сьлекеШ тамшылады. 190

Олжаны ез1 келген жей алмастан Сандалып, дымы курып, сансырады. Ж олаушы айта калар кайрат erri. Кыстаура жанталаспен келш жетт1. «©HiM бе, TyciM бе» деп куанраннан Bip уйге eciri ашык Kipin Kerri. EciriH штен жауып win алып. Кштш, шмешегш бш п алып. EHTirin, есш ж инап, TepiH cypTin Отырды 6 ip аз рана тыным алып. Каскырлар тырналады eciKTi кеп. EciKTi аша алмастан еийкп кеп. CeKipin 6ipi уйдщ тебесше Сыралап 6ipi асылып тешки кеп. Казды кеп енд1 6ipi eciK астын. («Ж еймш — деп кайтсем д е ceHi ашпын») Уыстап топыракты тартып жатыр Арасын аша Tycin ерген тастын,. Ж олаушы аз отырды тыным алды. Жумыстын жай-жапсарын б ш п алды. Акылы орнына кеп, бойын тежеп, Калпыпа жайдарыдай MiHin алды. Каскырлар тыным таппай казып жатгы. Астына топырарын жазып жатты. Арасын ерген тастын тескен кезде Аяктан жолаушы д а устай капты. Кезд1гш суырып ап кынындары. «Айласын штейш деп мунындары» 191

LLIauiaFa сагалата тырып алды. Терш щ тарамыс пен жымындары. Суйтп д е коя койды кешл етш. Каскырын ещц аярын алсын нетш: Кажады, кансырады, кацсылады. Калжырап д1р-д1р етш эл1 кетщ... Cenipin тары орнынан турады да, Аярын элденеше бурады да. Кыдсылап дымы курып, yHi б т п Ышкынып топырак каба кулады да. Кдскырлар кашты 6api муны керш. BipeyiH ез imiHeH курбан 6epin. Какпанра кастык 1здеп 93i тусп Кашаннан канкор каскыр канга жер!к. Тапкырлык батырлыкпен eri3 жолдас. Тар ж ерде тапкыр бол май cipa бол мае. Алрыр ой, э д 1сцплд1к, айлакерлш — Андысып алысканын алмай коймас. Ж олауш ы м1не осылай ерлш егп . Акылмен, кайсарлыкпен керсегп enTi. TepiciH сыдырып ап касекеннщ Куншыра е з жолына ж урш Kerri. 1955 92

22 Ж А С T A F Ы А Я Ж А Н М Е Н 72 Ж А С Т A F Ы Ж ¥ Б А й Ы Т У Р А Л Ы «ЕРТЕП» Ертект1н д е ер теп бар, >Kyperimii ертетш. Ертектщ д е epTeri бар, Киялынды серпетш. Ертектщ д е epTeri бар Ерд1 батыр ететш. Ертектш де ертеп бар Ж ан турпнгш кететш. Ерте кезде ертек конран, Туркстанныц каласы. Сол ертекке ертек болван. Талай казак баласы. Момынсынтан молда ант уРран Мугамырсып, монтиып Елдщ канын теспей сорран ©з еркше мол тиш. Туркстанра туней келш, Талай бастар кататын. «Аламын» деп тклей келш Ылри 6epin жататын. «Кожахмет Яссауш» деп Зш рлер де салатын. I3—9. Турманжанов. 193

Ылри «бер» деп, ылри «бер» деп, Алатын да, алатын. Ала шапан, ад сэлделер, Суман-сумад даратын; Ж ылан, сыйдыр, злденелер Ж уреп в д1 шагатын. Аппад ишан, дырыд шырадшы, Е лдг устш тонайтын. Ел наданда жед1, шадты, Оныд 6api одайтын. Б у п н мш е, алтын кундП Туркстанга донды дут! ¥ялаган дара туши, Ертегш щ 6api умыт! EpTeriHi еске салган Бупн болса, 6ip надан Д ер ем д а ш : «Жалран! Жалран!» Диналам да, кланам. Нанса сдан одыран дыз, Отырам да ойланам, Ж ур еп м е юргендей 6i3 «Бекер!» деймш, дой балам! Бекер болмай, мекер молда, Айналдырса баланы, Олда, булда, олда, булда, ImiM оттай жанады! Суймес пе еддм, куймес пе ед 1М Болса егер жай адам. 104

Муралима атын. сенщ Ай, Аяжан! Аяжан! «Ашык жарын» Аяжан-ау! Жетшстег1 «ж ас» екен; Жасты арбаран молда сум-ау Ж аны кандай тас екен? Ke3i сокдар карангы емес Мурал1ммен кеш еп... Молда ж езде «курып кенес» Ертепш еседь •«Меж суйсен, Аяжаным, Тершдесш ужмактын. Аткызамыз рахат танын, Аясында гул бактын. Гулдер жайнап, булбул сайрап Bip жупар жел еседь Кумарменен кулш-ойнап К,ызык кундер кешеп. Кызмет етед хор кыздары, Отырамыз онаша. Мейрам, думай куннщ 6opi, Таусылмайтын тамаша. Картаймаймыз кайрыланып, М энгш кке ж ас болып; 0 л м ес суын iuiin алып, Бал-шарапка мае болып. Алма nicin, 03i Tycin, Алдынызда жатады; 1 9 5 «В.

Суйген жанын суйш кушып, Ж ан лэззатка батады. Нешетурл1 суйген тагам Алдьщызга тартылад; Бэршен д е артык, саган Ж анып турган жар шырак. К эр ш к ж ок, к,ыс болмайды, Ылги гана жасыл ж аз. Квщл калар ic болмайды Келде жузген кешл каз. Жанын батар рахатка, Айтып.-айтпай не керек?! М олда жары сол ужмакка Молдаменен 6ip юред...» Осы ертекке epin, нанган Ай, Аяжан! Ай, Аяжан! Болсан ед1 окымаган ©3i надан жай адам... Сол дуниеге ерте кетпей, Неге осынша байланды? «Жалгандьи» тез талак етпей, Саган калай айналды?! Каргыс аткан Kapi жылан Сонша неге шаншылды? 1шщ жылып сен д е соган, Жанын неден жаншылды? Бул дуниенщ кызыгынан Неге кудер узбеген? 196

Артык керш хоркызынан CeHi неге кездеген? Осы ж ерш , осы ж ерш Ойланшы езщ Аяжан! Болмасан д а тым-ак KepiM Емессш гой жай адам. K.YP киялга кумарланып Кал ай бердщ колынды?! АждаИадай арбап алып Кайнатты ма сорынды?! Аяжан-ау! Аяжан-ау! Булкындырды бул хабар, Ескшкке жем болган жау, CeHi жаным кызганар. Жетшстеп «жездекеме» Ж ерге KipciH сэлем айт! Ж эй эншейш сез гой деме Кайтшы райдан, кайтшы, кайт!! Сумырай шал аждаЬа анык KeTciH e3i уж макда. Хоркыздарын кушып, жанып KipciH e3i «гул банда.» Моласына ессш онын Кара сора шенгелмен. Сарып кетс1н сэры ит сонын К ак басына кез келген. EpieriHiH осы менен Тамам болды аягы. Кешлт е алма молда «Жездем? Э зш м гой баягы... 1955 197

ПУЛЕМ ЕТ Ауыл неге асыгып Ac nicipin, нан жапкан? Сырын неден жасырып Жы'мкырынад жан-жак.тан? Кшм жамап, Kip жуып, Жылдам аяк басады, Ж ас келшшек муд!рш, Неге сыбырласады? Ак кебеж есш ангары п, Эжем неге сасады? Кимайтугын курт, майын Бупн неге ашады? Ш ал да отырмай шалкиып ¥лына ет1к жамапты. К емшрше кешд1 «Тез тжсей — деп шанашты». Жуген майлап, ер сайлап Ж анталаскан ж ас жШт, Серт айтысып, се з байлап Кайтпаска каскып. 198

Анау кара укНрде Kepin басып заулатып, Ж ан бМ рген TeMipre Ж агып кем ip лаулатып Теске оттай тер тепп Тем1риплер жарыскан, Кара мылтык тузетш, Канжарларын жаныскан... Сак оянран сункардай Ауыл сергек, cepniHren. ¥зак шабар тулпардай Д ем ш алран еркш , кен. 2 Аксакал жур абайлап Ауыл сыртын айналып, Боз балалар болсын деп Белш буып, сайланып. Т узак курып айнала Ж ар астында ж ау жатыр. Кездегенде нысана Кешеп келген кос батыр. Торыган ж ау i3 Kecin, Kepin калып карасын, «Елге к ел т жур» десш Колга устап жур шаласын. Epai елден беэд|*рш, Суркиялар, сур жылан, Жогарыга сыздырып, Ш айкап-ак ж ур сап ылак.