Алжанбай М. Автобустағы әңгіме

84 M i Поди АЛЖ АНБАЙ АВТОБУСТAFbl ЭЦГ1МЕ (эцг1мелер мен аудармалар) ( то Оа ТАЛДЫКОРГАН ОРТАЛЫКТАНДЫРЫЛГвн К1ТАПХАНА Ж УЙЕС! ! # Алматы “ Жалын баснасы\" 2012

ISBN 978-601-7286-54-5 ©Алжанбай Мали., 2012 © “Жалын баспасы\" ЖШС, 2012

ЭЦГ1МЕЛЕР ойын... opi де ойыннан басталган. ч Алгаш цы да кэдомй агаш орындыктарды ат | Х З !J цы лы п мшуден ж альщ пайты нбы з... Улкендерден кергешмд1 саган тепйш тей уйрететшмш. Жуйрлстер1м1зге ж уген, ноцта лы п , тартпа шандырлап, кэд1м п а у ы л шалдарыныц жеме келгендеп кызьщ кылыктарын айнытпай, 1м1зше MiHci3 кдйталап ж урдж . Е н узак ж олы м ы з in алдындагы цораны б1рнеше айналудан туратын. [оцалац тастары бетегенщ арасында бшшбей жататын ■старда “ терлетш алмайык” дегендей аттарымызды етекке алатынбыз. Узец пден аяк, босаткан сон, тагы i улк е н д т м е басып ат оттату керегш ескертем. этщнен “ есейгенщдГ’ керсеткщ келсе де, эдем! ымиюьщ кетпейтш. Bepi де жарасар едь KiTan то лы цоцы р с ем к ем н щ ау ы р лы гы н сезе 1стаганда квтергсуге талпынган саган карал, атынды т е Алмас койды екен деген ойдьщ жетегше шесе pin калып коятынмын. Неге екенш 03iM де бшмеймш. вдн соц ойынымыз шанжамен коршалган корада етш урдо. Ж алдана салынган уйм ектщ кунгей жаты кап- ipa болып дегдш, кургай бастаганда шецбер сызатынбыз. Сруг” дел аталатьш ойынныц кызьпымен сыртымыздан ipan турган экем1здо байкамайтынбыз. Б1раз турган >ц меш этап шакырып, “ Цулажиренд1 сугарып келий” ‘йтш. Ж а лы жокка тэн жиренге шдэлдалап мшген >Н узендч бауга жармасатын маган карал, екемнщ длагында б1рдемелерда айтыл былдырлап турунш едщ... Содан... содан соц шешемд1 ауруханага алы п к е т а . K i-уш т е у л ш бойы ойы нны ц еш цандай Typi ызьщтырмады. К уздщ кунш щ салцынында, пештщ

кызуын кызыктай отырып асыктарынды санайтынсы* Bipas куннен сон ердщ алдыцгы касына сею алыг меш мшгесйрш агам Молдаш У ш Мершш жалда e n i. Ш ш , селеуц жусаны аралас Аралдьщ кабагын дейш агам ке-е-еп сейледь Bi3 yHci36i3. Дву-дву таула; жакындай туседь Гуршдеген езенд! кергенде бг сер йгендей болд ьщ . С ол ж ы л ы к,ыс ортасы ау Ащыбулактан уй алдык. Жададан келгендерге “ сешретш ауы л балаларымен кездесуден кешн ершм дурдиге; меш керген сен: - К у п и ! ме екен? - деп сурадыц. - ?! - Мен кешн ескенде милиция болам! - дедщ. Сейтта де, аныц емес 6ip толцынысты сез1ммен Kepi бурылы кеттщ. Арада тынымсыз зырлап жылдар e n i. Бесншд сыныпт окып журш, ауданаральщ жарыстан жулдел1 оралга сенщ ойыныц бокс тещрегше ауысты. Сол ойынга ме* де тарттыц. Осы ойыныц арцылы “ бвршен Брюс Л куши.” деген ойымды тоцырауга туйрдщ . Ж ылк* цы лы мен толты ры лган бы лгары колгаптыц акже: тустарын шскеген сайын, ж ап ъ н уы мьщты спортшыны: жецетшше ко:пм аныц жетть Кей кезде артьщ соцц* алып кутырынган менщ селд1р с1лтеулер1мнен се: сытылып шыккан сайын, шпмде мацтаныш сеч!м туындайтын. Сыртымнан бщщрмей жорта ашулянатынмы* Бурцылдай жвнелген маган карал: - Куламай урсацшы. 0те куштеудщ каж ей жок Т ен д ж п тузу уста. Eni аякка суйен. KyuiTi иыкк жина. Саган тж е соккыны уйрену керек, - де: тужырасыц. “ Сенс1з де бы ем ш ” дейм келедь С он ь» е й р ж шыга ма деп, ун й здж к е беттеймш. Бул ойынга Караганда бурынгы ойынымыз ж ак,« ма, Terri ме деп калдым. Ш ынш ыл ойын едь Мы нада: ж ылуы жогары сез1мдерД1 суытып аламыз ба деге: суык ой сумацдайды. Oaipine байкалмаганьмен екеум1здл арамызды осындай ойындар алшактата ма деп коркам вм1рдщ 63i ойын екен. Шр1мше Tycin кеткешм1зд1 берпйц вл-Tipui кайтып келм ей тш д тн ет журеимме* езше отырып сезд1м. Ам ал кайсы?!... 2000м

АВ ТО БУСТАГЫ 0ЦГ1МЕ щценщ кун шыкдаса да тац атьш кететш мезгип. А у ы л д ьщ орталык, к еш есш дей 6ip жак кабыргасы ойылып калган аялдаманьщ алдында Кызыл туей “ Икарус” тур. Цалага ерте журетш жалгыз келпс болгандыктан ж алгызипкй немесе ею-екщен келген ж олаушылар ч'абалдырыгына асыгыс аяк артуда. Сагат алтыдан 10 минут еткенде соцгы ж олауш ы сы н ю р п зген автобус орнынан к озгалд ы . Оты ра салы п темек1 тутаткан ж урпзуы й ж анама айнага 6ip карап алды да жылдамдьщты улгайтты. Бос орындарга орныккан жолаушылар уйкыашар эцпмеге юрнжен. - Ой, влеке, кайда шыктыд? - Тэшкенсазга, кудамыздыц эйел1 кайтыс болып, соган барып кайтайьщ деп... в зщ ше? - Малага, кенже кызым окуга тапсырып жатыр едь Соныц 6ip ш аруаларымен, - деп куб1рлескен дауыстарга арт жактагы орындарга ж айгаскан жастардын, ж аркын кулк1с1 араласып кетед1. Сакал-муртын ж аксы лап бастырган кеспелтек денел1 адаммен катар отырган таки ялы кара Kici: - втеген ага, ана кврнпндз Н ур гали ж ур ма? Ой, 6ip оцбаган бала екен, - деп тетесш ен кайырды. - Е, не боп калды?... - Ан а уш мде ж урген жет1м баланы мотоцикл мен кагып етпек болы п коркытыпты да кольгадагы биш1к- камшыны ж ул ьш екетш ть Ш эймерденге алты epiM Кылып epriein ед1м. Сабы узы н. ©ткенде й зг е барып амандасканда уйш е 1здеп барганмын. Ж о к екен. Оныц алдында “вк ел ш бер” деп адам сиякты айттым. “ Тауда Калыпты, анда калды, мында калды” деп жынды кылды екецнщ... в к ей де оцып турган жок- Былтыр касында Ж ум абек бар, уй ге кел1п баланы шапалакпен 6ip тартыпты. Мен ж ок болганмын. Эйтпесе аузын куншыгыстан к ел й р ш ж1берер ед1м. - Неге урып жур? - Ой, 6ip токтысы ж огалса керек. Соны жацагы балага “ сен ж еп койдыц” дейт1н кер1нед1. 03i ауруш ац ж ей м бала б1реудщ токтысын калай жеп кояды? 0з1щз ойлацызшы!.. Оган Караганда ейел1 кудайга караган 5

екен. вткенде кешеде кездесш “ Ренж1ме, айналайын тодтыны вздер1 6ipeyre берген. Соны умы ты п далыпты Ренж и корме, кешенщ ею басында турсад та корпим! рой” дед!. Р и за болы п к алдым. Баласыныц к е п т Ы » мактана ма, am eyip вубеш рдщ к еуд ей зор. - Е, балалары ньщ йшнде М ухамедж ан мен Бекета! рой адамы. Калганы алакуйы н й рдем е... Сонда жадаы бала аздап ауырады-ау, а? С1здщ уйдеп баланы айтамын - Иа! Ж и ен дарындасымныц у л ы рой. А лдынд турран жерлерщце басынан суы к вткен бе, eftreyip сондай 6ip б елей бар. Кейде тесегше звр сындырьп кояды. 0з1мен-ез1 свйлесш ж уред ь Сондай балаш басынрандай болганы жыны мды келтаредо. Эйтпесе камшыда турран ештеме ж ок кой. Б1рад 6ip сиырдьп TepiciH Такжарыкда эбден илетш , Шэймерденге epri3rei камшым еда. вйресе, сиыр бадданга ы дгайлы болатын Сабы да узын, epiMi де дысда емес. О зд щ кершщк рой, 6ip ауыз айтып койыцызшы! в к елш тастасын вткенде есж алдында квргенде й зге ештеме айтпадым Енд1 б олм аса мы птсиара берем. K ep ciH вкец .. тайрандаганды. Э л п оралманныц баласын урраны бар тары да бэлелер1 бар шырар, мШ тсиага да керег осындайлар рой. Ан а аудандык РОВД-ньщ бастыгыньп орынбасары кудамньщ баласы. Ады ры н айтып дойсам тауда ж уре ме, ойда журе ме долы н кайырып екетеда “ Kepiui адысы, тещр адысы” дегенда озшдз жадсы бшейз С1здщ дудай досдан есжтес корпнщ з болган сод айтьн отырмын. Жанжалдасданнан садтасын. Bip ауыз айтьн дойыцыз. - Ж арайды, айтам оны. 0 л й балад ж ел волгах шыгар, маган вкелш керсетседш ь Ж адсы лап ушыдтах берешн. Сосын, Таджарыд терш щ шн дандыра илейд дедщ бе? У йде eKi жасар буданыц Tepici бар е;ц Туы сданы д рой, айтып и летш берсецпп. Ж артысьи алсын. б з ш н щ айтуыма да болады. Дегенмен, вз ю сж иж теу ме, далай? - Е, ондайы бар. Т уй ы д ... Б1рад, аш ылых сейлеспегеюмен жадсы жплт. К олы усыныдты. Устагах нэрсейн жайнатып ж1береда. 8cipece, былгарыга шебер Бы лты р соныд ардасында согымга сойран опзшемши TepiciMeH уйдеп ер-турманныд 6epiH жацалатып алдым Ж ары дты д былрары тозбайды екен рой. У й де екем нд

сезшдей болып, сундет бэйресше жасаткан агаш epi сур. Сонын ж уген , еьалд1рш , тартпа, таралгы , куйысканы эл1 сол к уйщ де гой. Т ек ауылдан кеш ш келген сон, алты айдай нараусыз калган айы л тартпасын гынщан KeMipin к етш ть Енда соны ж ацалату керек. - Рас айтасыц. вбден Hi канган бы лгары тозбайды екен. М енщ атамнан калган камшы бар. Аруакты дойыр. М ш е ж асалганына сексен ж ы лдан асып барады. Сонын Двл екш пп сыцарын жасатайын десем, “ кыргы з opiMfli” ере алатын адам ж ок- Кедами езегш е бутш Кайыс салы п тарамыспен керкемдеген. Енда А к ш и д е п Деркембайга апарсам ба деп отырмын. B ip ерсе сонын колынан келетш шыгар. Б ул кыргыздарын да беле кершеда гой. Тш тен болмаган сон вз1м керейшш1 деп гушшн таркатып ед1м, кайтадан арен жинадым. Сосын ‘‘артык к ы лам деп ты рты к кы лм айы н” дед1м де койып койдым. - Ойпырым-ай, жарыктык!-.- Осы кезде автобус бар дауысымен дабыл сокты. Далгып отыргандар селт етш терезеге караган. Ж олды oipey Kecin отпек болы пты . “ Кез1не карамай ма!” , “ Сонша кайда асыгады? Дагып кете жаздады...” , “ ©сйп ж урш олш калады гой, байкус” деген куб1рлерда жолдан коз алмаган журизуш1н1н д ун к етк1зген бокты к co3i тыйды. - Адам ньщ аж алы ертурл1 екен гой. Б ы лты р ана суга кеткен кызды бш ейз гой. Суйеин БАК-тан мулде баска жактан тауыпты. IciHin кеткен дейме-ау, кудай! - деп курсщгц такиялы кара Kici. - Ие. Баягыда... баягыда дейм1н, осы сен кеш ш келмей турып, ана Алжанбайдын Еалымжан деген баласы суга кетш олда. Сонын с уй еи н уш кун , олде торт кун 1здеп ерен тапты. Онда да каладан шакыртумен келген сунйрушшер таба алмаган м эш гп , еганпп баласы “ мен де о лем ” деп арак im in , iHici с ун и ген жерден бойлап барса, аягы б1рнорсеге тш п шошып кетед1. Сосын жагада ж ылап турган баска бауырларын шакырып, iHinepiHiH с уй еи н кайранга кадалып турган жершен суырып алыпты. Сейтсе маркум шомылган жер бурылмага жакын болгандыктан агыспен келген топырак ж иналып батпакка айналган KopiHefli. - Ойпырым-ай-а?! К уданьщ KYflipeTi...

- А н а Унщ озыдагы кумалакшыньщ “ суга суцпген ж ершен темен карай ж уз метр жердей табасындар” дегеш eTipiK болып шыкды гой. Содан 6epi оган адам баласы сенбейтш болган. А л , Алж ек ец каладан cynryip шакыртып канша шыгынданды?! Bepi6ip, аж ал ппркш анау, мынауыца карамайды екен. Содан кешн ауылда, “ сол бала елерш щ алдында улкен агасыньщ эйелшен “ суга кеткендер ж умакда бара ма?” деп сурапты” деген сез шьщты. Соньщ даншальщты шындык екешн KiM бьледо, эйтеу1р аузымен ж уретш желауыздар кеп кой?! Солардын, шыгарраны болар деп коя салды к». - Ой, ага, “ 6ip ж окты 6ip ж ок табады” дегендей мына ецпм ещ з 6ip окиганы еске ту й рд ь Былтыр, мен сез кылган Н ургали 6i3fliH, уй деп баланы BAJC-тьщ суынан куткарып алыпты. - Е, калай? - Ж аздьщ куш ауылдыц бар баласы сонда гой, бш ейз. Кш кбай жакта кой багып журген б1здщ бала да соларга кы зы ры п сура туседь Онда да бел i не байланган шылбырдыц ушын жагадагы 6ip TeMipre к а зы к б а у ш а лы п туйед1 де, терецге бойлам ай ш алпылдатып ж уредь А уы лд ы ц суда ескен балалары койсын ба, ары ж узш , 6epi етш кызыктырса керек, суда турып белшдеп байлауды шенпп ж1берген кершедо, агыс алып кетштк Содан суга 6ip-eKi батып шыкканын к ет р д е жаткан Нургали керш калып, шашынан суырып жагага жетшзген. Оны кешшсш KepmiM Сулейменнщ Kimi баласы айтып бердь - Кудай какдан екен... - Содан не болды д ей й з гой? - ЬШы?!... - К^ойды айдап келген соц ана баланы овдырмай сабадым. Содан 6epi сура жоламайтын болды. - Неге урып журсщ? 03i камкещ л баланьщ журепне каяу TycipreHcin гой. - Ой, ага, сура кетш елее ел-журттан уят емес пе?! Одан да кез алдымда Tipi ж урген! жаксы. К ой кезекй багысатын адам да керек. Оньщ уетше eMipi су кермеген бала гой. “ Су тьлйз ж ау” деген... - И э, оньщ рас! Дегенмен ж еш ж ок ура бермегенщ де дурыс. Кой, мен мына Новоалексеевкадан тусем... Ж аксы.

- Ж аксы , ага, мунда ж ей келдощз бе? - Кайдан жай болсын. Талгардыц саяжайында менен ем алы п ж урген Kici бар едо. С ол тесек тартып жатып калы п ты . К еш е телеф онм ен х аб ар лаган сон; к ел е жатырмын. А л , ж аксы онда. Ей, шопыр, алдындагы багдаршамга токтатшы, мен тусш калайын. - А н а Тацжарыкка Tepi туралы айтайын ба? - Е, умытый барады екем гой. Айт, жартысын берем!н! Т ак и ялы каранын, крлы н алы п, ж арм алы есйстен сылбы р тускен сакалды кеспелтек Kicim калдырган Кызыл туей “ Икарус” орнынан куживдей козгалды. А л , арт ж актагы жастардьщ ж аркын эцпмелер1 эл1 та у с ы л маган. 2005-ж. 9

“ ЖЕТ1М Б У РЫ Ш ТА РЫ ” 0ЦГ1МЕ - Сен сезд1 белме! Одан да дурыстап тында! Бул жерде мен сейлеймщ! М еш ц шм екешмда бгпесщ бе? Ие, дел eei... маклермш! Туу, айналайыным-ау, осындай казакбайекий кылык/гарынды кашан коясындар, туге?! А лд ы м ен асьщпай тындап алывдар, сосын ездерщ “ быбор” жасайсындар. Багасын да кередандер. Оте кымбат та емес, ендь.. Шастный уй ме, елде благастройка ма? Э, иэ-иэ, тусшдам! Кекем-ау, ондай еркшдакт! букш Алм аты ны шарлап таба алмассьщ... Ж о к ондай, ж ок дедам гой! Эй, мынауьщ мм-ей, epi туршы, мешайт етпей! Ие-е, сендер сейтгп ол петерд1 жадтырмай турсындар. Н еге ейттщ дер? Элде кымбат па? Менщше тук Кымбаттыгы ж ок сияк,ты?! Осы жендаз мурын шушре кдлатындарык-ай, теп ... Е-е-ей, жастьщпен айтасындар гой, еншешн... Y йленгендерще кеп болып па едг? Ею ай? Осы цаздргшщ жастары цызьщ езь.. Жагдайларын жасап алмастан “ сыразу” уй лен уп дайын турады. Bi3 де жас болганбыз, кудайга uiyKip... BipaK сендер кусал желж пепш з. Ж олдасым зауыттьщ атынан уй алганда барып 6ip-aK келклм бергенмш. Ой-хой, о л кезде мен улб1реген кызгалдактай едам гой, кызгалдактай! Баспана жайы шепплген соц-ак шешем маркумныц: “ Кызым, енд1 капы калма!” деген 6ip ауыз сезш канттай кылып орындадым гой. Оньщ устш е отагасы да ж щ т т щ сырттаны едйау, ол кезде. Кеш н гой босацсып, бглеп айырдьщ сабындай жщнпкерш к ет к е т. 0з1м де ол байгусты тыным таптырмай жумсай берем. H eriei еркекке сел жумсактык танытсан,, ерттеп мшш алганнан басканыц 6epin нзтейде. Сондыктан эйел адамга еркекй мытып устау керек. Сен, кызым... езщ, сел жуастаусьщ ба, калай, ез1?! Ж уастык жаксы емес! Кешн, куйеущнщ айтканынан шыга алмай каласын,. Каз1рден бастап, ciiyiiM икемдей бер. 03iMi3 б ш ш т б1рден-ак алганбыз. Кудайга nryKip, одан жаман болганымыз жок- Кайта еркекке Караганда ейелдщ кабшеп озык болады. Барлык жагынан да. Ш ы н айтам! Сенбеймдащ? Е, езщ 61л айналайын. Bi3fli улкен ит дейда, урсек б!рдекеш бLain урем1з, вот так! Кулсен, к ул, 6ipaK алдьщнан шыккан кезде екшш журме! 10

O-ой, 6ipfli айтып 6ipre кетш каппын гой. Енда, жасымыз улгайды, сейлемесек басымыз ауырады. Неге кулесщ ? Басыца келсш! Маган уксап алпыс жасында какшавдап жургеннщ ней жаман?! Денсаулыктьщ аркасы - естш жургешм1з. Талай курбыныц жасына жетпей кемшр боп, ушметта к,аргап отырганын керд1 мына кез. Ондайдан кудайым сактасын! H eci жак,сы дейсщ, алпыс ж ы л есек кусал тырбындаганда ецбегщ адал, е зщ арам боп калганньщ ?! Кудайга тэубе, каз1р ж алгыз улдан туган еш немерем бар. Дулындарымньщ к улгасш естшем болды , с еп з белмел1 к ед коттеджд1ц iniiH ж ай н аты п ж 1беремш . С осы н eiceyi opi-6epi шапкьшайды-ай кеп. К елн й м де 6ip кырсык, “ е м баладан артык таппаймын, фигурам бузы лады ” деп отыр. Н е? 03i«i3 ше, дейсщ бе? Енда... б1здщ кез1м1зде жагдай солай болды гой. Цызмет, тербие, партия дегендей. Туу-у, тэты да лагып кегпм-ау... Сонымен, кандай потер керек ед1 сендерге? Ж ек е eciri болса деймкзндер? Даз1р, каз1р... Ток, мше мынау сендерге лайык-ау шамасы. Ойткеш кожейкасы ж алгы з басты орыс кемшр. 03i де осындай ж ас отбасы болса деп отыр. Балаларыц болмаса т и т жаксы. Айтпакш ы балаларьщ ж ок па? Улгерм едж ? Е-е, дурыс екен онда. Так, эдрннн берген1м 500 тенге, ал , 6ipre барып келклтрш бер десендер 10 доллар телейетндер. Такси устасандар зы р ете каламыз, 6iTTi. Сендер де тыныш, мен де тыныш. К е л к т к пе? Дабайте, тездейндер... У акы т - акша! О-оу, айналайын! Дайда кетш барасындар?! Сонда мен не KyHi бойы бекерге каксап турм ы н ба, мына жерде?! Сендерд1 алдап кетейш деген ой ж ок менде. Сенбесендер ездерщ баска маклерге барындаршы, калай сындырганын биш ей каларсындар. Т ура бар гой, inii- бауырьща Kipin ап турып арбаганда мешмен ж ы лап кершешндер. Ондай аперистер жетед1 б ул жерде... 0не, OHi 6 ip e y fli Kepin т у р с ы ц д а р м а? Д а л а й -к а л а й жылпылдатады, о?! Сондыктан 6ipaybiK айткан акы лга кеп, тындасандаршы кегаректемей. Эй, не басывды шайкайсьщ? Тындагым келмейШ дейсщ бе? Тындамасан атамнан epi! О н есьей?! Т а к 6ip нерсесш етш зш Койгандай KiciMciHyiH... Баганадан 6epi кор болган е й л соз1м-ай. Сендерге айтканша, далага айтканым 11

жаксы едо-ау. Одырандайды гой, еще... У й щ жок па, петер 1здеп келдщ бе, тындап алгьш алдымен, ецкендеп сезд1 беле бермей. 9й, айналайын... сен ю м сщ маран акы л айтатын?! K eraii epi былжырамай, а?! Есш сез1мд1 кор кылы п, жап-жаксы адам шыгар десем, 6ip кек езу сарац екен гой... Кекей-те, несшеснш 10 долларды ауырсьшганы Heci?! Ж огалы п та калады гой... Ой, ейтш еркек болганынды... Царынбайсьщ! ...Ш мге петер керек, арзан epi жаксы ауданда?! Тек-с, кел1щздер, бермен карай жакындацыздар... мында-мында келнцз! М аклер апамыз 6i3fli 6ipa3 жерге апарып тастады да, айкайга басып жумысына Kipicin Kerri. HeciH айтасыз, ецпмеш де жаксы айтады екен де. Келшшепм екеум1з кеше рана “ е ю жарты - 6ip бутш \" болрандай ед1к... П етер лер ш щ кымбаттыры болмаса апам ещтмепйл-ак Kici. Сезшенд1г1 сондай, тындап-тындап ебден шаршадык та. Oyeai не упйн келгетш зд1 де умытып кала жаздадык. Ь ш щ з пысып, м здщ де ецпме тындагьщыз келе ме? Онда к елвдз “ Ж е й м бурышка” ... Т ек келшшепндзбен сел нетш калам-ау демесендз... 2002 ж. 12

K YIIIPJIIK уздщ жайма-шуак, кундерш щ 6ipi. Айкы ш - К ^. уйкыш аспалы тешрлер1 р етаз тартылгандай у KepmeTiH жуз1мдште ж ум ы с кы зу ж урш жатыр. Кекжиектеп шарбы булттар л ей шыгыска шубап барады. Балапан ушырган караторгай ympi жуз1мдоктщ ер тусына 6ip конады. ^аракурым кус тобына айгайлаган кузетнйнщ к а л б ы р д а н ж асаган с ы л д ы р л а гы анд а-санда 6ip шындылдайды. Эр ж ерше кызы лм ия мен ермен араласа ескен жуз1м катарларындагы ж ум ы ск ер лер д щ 6ip- 6ipiMeH сейлескен Ky6ip-Ky6ip эцймелер1 кейде анык есй ледь Цаскабас бригадирдщ курмеп сейлегеш буйрьщтан repi ж алы ныш ка уксайды. - А й , Ж уман, таза терсенши-эй, тюгел калыпты гой. Артыннан тексерип ш ыгу керек па? ¥ л т ы езге бастьщтын, сезше муртты кара басын изей салды да, адам бойынан асатын ркацителидщ* тарам жапыракты катарына Kipin к ет й . Цолындагы ш елек то лы ж ем гсй тем1р ж еп п к ке т е й п жаткан Mycenip ез ойымен арпалыса бердь “Адамдар кызы к, а! Ж е р бетш деп уакы тты ц накты канша болганын ажырата алмай жатып техника, прогресс деген бэлелермен бастарын катырады. Оданда ж ер бетшдей барлык адам таза к ол енбепмен айналысса болады гой. Сонда ж асыл галамш ардагы ауаньщ ластануы мен озон кабатыныц ж укаруы болмас еда. Онда тшта ултка, жерге б елш у деген болмайтын шыгар. Адам Атаньщ урпагы жер бетше алгаш келгендей й р ш и н к кешер ме ед1?! кайтер ед1? Ш ынымен-ак. Ж ер бетш деп барлы к адамдарда ак ы л ж етедь Сол акылдарын 6ip шке ж умы лды рса ж ер бей н де ж еруйы к деген нерсе орнайтын шыгар. М ына ой маган кайдан келд1 ез1?! Ш ындыгында осындай болуы мумкш гой. Онда жер бетшдеп барлык адамдар 6ipirin арамыздагы ец акы лды , к е п й керген, адал азаматты патша сайлап, сонын, айтканы н орындасак- Онын iciH бакы лап кате немесе артьщ KeTin бара жатканын ескерйп отыратын арнайы топ уйымдастырсак. А д а л басшы ж ер б ет ш д ей шелд1 * Ркацители - жуз1мнщ сорты. 13

ж ерлерге су ж олдарын тартып, ж еш с отыргызуга адамдарды жумылдырса. Осыны калыц кеппшпк кос Колдап колдайтын едь М ысалы, мен iHiM екеум!з кунш е 6ip тонна жуз1м жинап м ьщ тецге табады екенб1з. Сонда Бейсал бригадир 6i3re келшше 6ip тецгеден бергеш гой. Ж а лгы з 6i3 гана емес осы алкапта тацныц атысынан кештщ батысына дешн жыбырлап жургендердщ барлыгьша сондай сома телейде. Кеппасш imM екеум1з тапкан акшаны enire белш аламыз. Мен шеш еме 6epin коямы н. 0йткен1 солай етпесем жиганымды сол кушнде KYP™ n ж1берем. А л , бауырым ондай емес кажет1не гана жумсай алады. И е, адамдар ертурлИ Бет niuiiHiMeH де, мшез- кулкы мен де. Ж умысты да эркалай нугейдо. Акшаны да солай... Bipey коп, ендо 6ipey мулде аз. TinTi бас барм актары ньщ тацбасы да 6ip-6ipiHiiciHe м улде уксамайды. Bi3 iniM екеум1з 6ip каптан, 6ip саптан шыксак та 6ip-6ipiMi3re аса уксамаймыз. Сымбатты, эдемипе келген ол, уя л у дегенда бшмейдо, api жудырыгы ж уан бузы к. А л , мен гашкене бойлы , уяк, TinTi жасыктаумын. 0 л п касиета ютаптардагы А б ы л мен Цабыл сек1лдом1з. Ж алпы букш елемдо, табигатгы, адамзатгы жаратушы Йудай-ТэндрьАлла адамдарды 6ip ниета болуга шакырган гой. Эуел1 касиета гатаптъщ 6ipeyiH Tycipfli. Одан кешн калгандарын рет-реттмен кезепмен жерда паналаган Адам атаньщ урпагына тылсым куш тщ acepiMeH тусшсш деп жiбepдi. BipaK оны тусш е коятын пенде бар ма?.. 0здерш щ принциптерш дшге катыстырьш, билжке айналдырып алган. Согыс аркылы едемийкта, байлыкты nreprici келетш пенде нпркш кейде пац, ередж бейшара куйда басынан кепйрда. Сонша уакыттан 6epi берш тусшген, сезген пайгамбарлардьщ урпактары эт кунге 6ip б т м г е келе ал май келеда...” Т э т а шырын толы жемгстщ 6ip талын аузына салган ол, шырыш ж уккан алаканын сауыс-сауыс шалбарына 6ip суйкей салып шкяне карады. Араларын жасыл жапыракты ж узш н щ салалы бутактары Ьйнген торт катарлы сым гана белген. Сук саусагыньщ ту тлер тусы сы ны ктан шор болы п б1ткен iHici жемшта самдагайлана жулады. TinTi жуз1мнщ суын агызып ж1береда. 14

- Ей, не болды, ей?! Сонша тесшш далы псьщ гой. К езщ е жын квршдо ме, ей, М уся?! - ж уан дауыс селк еткщдь - Ж ы лдамдат. Буйтш ж ыбы рлап отырсан, бугш бес ж уз таппайсыц. Бол, дозгал. iHici келецкеге ж асырылган суы д шэйда 6ip урттап, тамсанды да бетелкенщ тыгынын ныгарлай бурады. Сосын кос себет толы ж е ш с п тегуге Kerri. “ Сонда деймш , осыныц 6epiH бьлетш, тусш етш жер бетш деп барлыд адамдар техникальщ дуралдарды араластырмай таза д о л ецбепмен ж ум ы с icTece дандай нетиже шыгар еда? Онда жемш-жидектердщ ешм1 де ерекше мол болып, табигаттыц ластануы деген мулде болмас еда. Адамдардыц барлыгы ж ум ы ссы з болмай, эрк1м езш ш е ецбек етш , урпад едаретш еда. Онда, жер бетшде Асандайгы 1здеген Ж ер уй ы д орнайтын шыгар?! М умкш дой устшде бозторгай жумыртдалаган заман болар. Кецес одагы кезгаде адамдар коммунизмге жетем1з деп жанталасты. Б1рад о л да ж ай арман болатын. Эйтпесе 6ip кездарасты устанган адамдар кездеген мадсатда д о л жетгазер ед1 гой. М ум кш мына ойда сондай д и я л и нэрсе шыгар. Б1рад ады л-ойы толысдан адамзат ойланатын уады тда келд1 емес пе?! Сондыдтан да бул ой маган кектен тускен белы болып отыр. Мумк1н ж аратуш ыныд тандауы маган тускен шыгар. Осыны адамдарга ж ет ш зуш керек. Ец 6ipiHiiii соз1мд1 тындайтын Н оянга айтып кереш н. Аздаган мыжымалыгы болмаса жадсы жптт. Ш гарге дулад доя алады. Оган тусшдарш жетгазе алсам ары дарай е зьа д w in екетеда. Сосын екеулеп ауы лд ы д жггггтерше жетшзсек. Олар да ж еш ж од ауыздарын былжыратып арад ш кенш е осы ойга тодталатын шыгар. Оныц ycTiHe ауылдагы ж М ттерд щ к в п ш ш гш щ жасы отыздан асып кетсе де, ездерш эл1 жас сезш едь TinTi е л 1 уйленбегендер1 де бар. Адш аны табуын табады. Bipaic, K em u w iri той тойлауга кетш , д ум га с1дген судай жогалады. Bip-6ipiH мудатып кекеткенде алдарына жан салмайды-ау, жан салмайды. Откен дыста меш ауылдагы ур лы д ты азайту унпн тунг1 кузетке шады рды. Кунд1з керш бей тш дердщ к еппш пп жиналыпты. Отырып алы п б1рнеше сагат бойы карта содтыд. Сосын ту н п 6ip кезшде гой деймш, кеш еш аралауга ш ыдтыд. Bip-6ipiMeH далж ындасып, 15

дабырласцан топтыц аузынан турл1 сез шыгады. Пошта уй ш щ д ел алдына жеткенде топты басцарып журген узынтура, “Эй, ецкей уры осында жиналыпты гой, KiMfli устаймыз? А ? ” деп царцылдай кулда. Оны костай кулген дауыстар шикылдап-клкылдап кешеш бастарына кетердь М ен де косы ла кулд1м. Ецда кулмегенде ж ылаймын ба? Ш ынында сонда жиналгандардыц к еш ш лЫ жаз болса жуз1м, алма жумыстарын ктей ж урш кеш ккш молынан карпып цалатын кулар. Цыста отындык агашты урланып кеседа. Баска нерсе колдан келмейда. KyHi бойы теледидардан шетелдак сериал к ерудщ ш еберлершщ ецгшеш де сол тещректен. Сосын отырып калган кыздарга бару. Оларда да уят жок. Б уп н 6ipeyMeH, ертец басцасымен колтыктасып кетш бара жатканы. Бурын жаксы еда, жатаган келген клубты ц айналасы к еш к к ш биден, кинодан шыкдан адамдардан топырлап жататын. Уйгырдыц эйелдер1 бала-шагасымен келш унд1 фильмдерш керетш. Жаны нэзжтер1 жагымды кешпкер корлы к кергенде ексш- GKcin ж ылайтын...” - Ей, болындар, ей! Ж ацбы р ж ауып келеда. - Бригадирдац кем екш ш ат устшен айгайлай етп. - Кайдагы жацбыр? Тацертец радио кун ашык болады деп ед1 гой... - 9 й , олар не демейда. Ж ацбыр аяц астынан жауып кететшш бш меймкщ . Тур, жылдамдатайык, _ деген imci эркайсысы 250 кел1 тартатын терт тем1р жепнктщ соцгысын толтыруга KipicTi. Ш ынымен к еш к к ш cipKipen жацбыр жауды. Im ci eKeyi уйге к еле сала тамацтанып жатып калмацшы еда. Ж азды к тапшанга салынган тесекте жаткан Мусэшр жаца шалбарын киш кунд1з ойлаган ойын досына ж етш зуге кетпек болган. BipaK iHici муныц алдын орал кетшта. Ш ибарцыт шалбарды сыциып киген ол^, дарбазадан 6ipaK аттады. Оныц артынан айгайлай шыццан б у л к уы п ж етш тебелесе Kerri. Сондагы таласцан нэрселер1 шибарцыт шалбар болатьш... 2000-ж. 16

САУЫ СКАН _______[ 6ip алабажак, кусты ц шьщ ы лы ктаган Л а даусын анда-санда А лм а ты кеш елерш деп « карагаш, терек, самырсын, шыршалардан ecTin каламын. Есттген сайын есга ацыз ешме орала бередь А я з би! Ие, кед1мп кус жаманын, шеп жаманын, адам ж аманын тапк,ан эдш би. Кара к,ылды как жарган эдолджтщ ж октауш ысы бурынгы кус жаманы кы ргауы л деген nirapfli ж окка шыгарып, езш щ кеш т кергендйтмен сауысканды басы б1ржпейтш бетшагар канатты кы лы п шыгарады. 0Mip бойы кой соцында тепендеп, ж аксы мен жаманныц айырмасын ез кезкарасымен елш еген “ текмз” бидщ эдшдап 61зд1 сауысканды жакамауга уй р егп . Ш амасы А я з бидщ сауыскан ж ай лы айткан шк1рлер1 дурыс шыгар. BipaK мен сауысканды аяймын. Ce6e6i, уйы ган айрандай калы ц ормандагы тыны ш тыкты бузы лганы н каламайтын жануарлардьщ сушкткя сауыскан, жалгыз сауыскан гана... Мысалы калыц туман баскан карагайлы орманга карай бет алыцызшы. С1здо 6ipiHHii ш ыкылыктаган дауыс карсы алады. О л а з д щ келе жатканыцызды орман тургындарьша жария етуде. Кандай ниетпен калыц нуга цадам басцаныцыз сауысцанныц ж т назарынан тыс цалмайды. TinTi, аяц к и ш щ зд щ катпарлы табаны сырт етш сындырган дыбыстыц eei сакдулак ала кус yuiiH жеткипкть Б1рден орманныц бейбгг й р п п л н т суйер цауымын кулагдар етедь Егер оцшантайыцыз бытыра мен кесек окка толы болса, тынымсыз кустыц кезше туспей етемш деу1щз бекер. Зеул1м бейтеректщ басынан естьлген ж арыцш ак дауы сты цагып алган цыргауыл мен кеш лж корыс iuime карай жоргалап жогалса, ел!к пен буты жайылып журген жерлершен i3 суытады. Д ы мкы л ж ердщ топырагын турткшеген борсьщ, суыр, кабан 6ip-6ipiH ж етелей ж ылысады. А л , карацгыны калкан кылы п, жарьщта бой тасалайтын каскыр, тулга, карсак уйыскан сарыагаш пен кой каракаттыц, зеул1м карагайдыц калтарыстарындагы ■ндершен алыстай кашады. Осын^ай сакдн ы ляры Rag орман тургындары сауыс ка нгpS1f'K^-aаi[щ щ 'pg'jv таг8Ы(>4 етт| МО Г КАЛАЛЫ ОРГАНУ k

екен? Ю м бигеда?! М умш н оны кднкумар жырткыштар да адам сеюлдо аса жактыртпайтын шыгар. бйткеш е л а зд ж т щ ж актаушысын ю м жавды керсш?! Ш аЬардыц тузу де буралацды кеш елерш деп агаштардан сауысцанньщ даусын ест1ген сайын, eciMe Цазак халкы уш ш шырылдаган А Л А Ш азаматтары туседо. Олардын, барлыгынын, кейш сауыскднга ук,сап кетеда. Неге? Бысем сурар ма едам... 2006-ж. 18

TYC ы р басына таяу ж ерде отыр. Теменде ж урш т у * \\ еткен ж олы к ез алдында анык, керш едь I V Т у р а уш ай б ур ы н ш ы к кан-ды . 0Keci L ' аттандырып турып аманатты аман-есен ж етгазетш кене дадгы лга сиггеген. BipaK, кшз уйдщ табалдырыгын аттаган сои талайлар журген ж алгы з аяи сок,пак,ты е з! тавдады. Ендо м ш е аскаралы алып таудыц бектершдеп колат-колат жоталардьщ кырында отырып шыйырланган i3iH алакдндагыдай квруде. Таты 6ipa3 кимылдаса етеп каракат, сарыагаш, долана, акмамык, кайыц, тал-терекпен басталатын калыц агаштьщ iiume Kipefli. KyHHiH Keei арса-арса Kepi карагайлардыц калкасынан тубш е эрец тусетш тустарда швп атаулы тыкыр келетш ш кермесе де, басын ж ел шайкаган агаш inii у1лдеп ж ататынын ж олда кездескен елден есй ген болатын. А з кун дэмдес болгандар: - Ж ы лдар бойы мадайындагы балашыктарга тарамыс тамырларымен топырак копсытып беретш жасамыс самырсындардьщ кей-кейде сокдан буркасынньщ жасынынан жайрап тусетшш карагайлар азалагандыктан сырлы шу шыгады, - деген-дь Эйткенмен елден еепгеннен repi ез кез1мен кергенге не ж етсш . Сол уьлда жан дуниеамен кдншалыкты сезе алатынын уакыт керсетер, каз1р кы зы ктыры п отырганы швп ж ада тебпндеп ж атк ан к е к е з е к к ек тем н ен м ам ы раж ай мамырга жаяу-жалпылап калай жеткеш. Ж олда кермеген Hepceci жок- Адамдардьщ 6ip-6ipiHe деген шынайы сыйластыгын да, достардьщ сырт айнала бере даладагы сагымдай кш т езгеретшш де керген. TinTi журе келе квз1 ж ет п демесе, кезкарастардьщ да Кубылып туратынын т у с н ш т . Б ул эуел1 е л арасында канатты сезге айнала бастаган “ адамга адам каскыр” деген сезда де естцц. Оньщ берш койшы, “ айтылган свз - атылган ок” . Басында накты 6ipeyre багытталганымен кешннен айдалада кангып кдлады. А л , уакыт ппркшнщ мулде токтамайтынын, шаруасын тугендеген пенде байгусты кутпейтпнн сезгенде ж уреп аткактап кеткен кеэдер де болды. Ондайда езш-ез1 ж ек керетйн соншальщ, айналасы куцпрт тартатын. Содан 6ipa3ra деш н томага-

туйьщ куй кешетш. Ж урю енбейдо. Кун батканша КУР шбидо. Т ек ертещнде 6epiH умытып кете баратын. K;a3ip соньщ берш ойлап отырып кейб1р кылыктарына к ул к к л келда. Б1рде е з т щ пысьщ еместнтне налып, ренж!ген-д1. Оган итерген ж олды н киындыгы, ж аяулы гы , бутартары бар адамдардьщ мал басыньщ ескенш калайтындыгы едь Сейтсе байльщ, молдык,тыц 6epi em eni екен. Оны да кейш туйсщгц. Turn мыщыртан малы бар байлардьщ e3i катал кыстьщ б1ршде-ак таяк устап калатынын еспдо. Сосын туйсЫ нде кут-береке дегеннщ оцай келмейтш ш растайтын ceHiM оянган. Содан 6epi езш щ ештецеге аландамайтынына куангандай болатын. BipaK осылай ж уре 6epeTiHi, мулде токтай алмайтыны санасында кылац бергенде жылагысы келдо. ©йткеш 6ip-6ipiHe уксас кундер б1ршщ артынан 6ipi зулап етсе, жуткан ауамен 1лескен кас-кагым сеттер тез умытылып бара жаткан-ды... Ж ы л м езплдер ш щ imiHfle кектемнщ KepiHici, nici, TinTi аткан таны мен баткан кунш щ ез1нде кещ лге Куаныш беретш керемет барьш керде. Жыбырлап жауган жанбырыныц муцга батырар кызыгы, булттан шыгып жарк еткен к ун ш щ ащ ы лы гы , тебшдеп шыкдан me6i мен как жарылып ашылган гулш щ анкыган жупары - барша киынды к атаулыны умыттырып ж1берердей касиетп екен. 0уел1 желшген самал жел1 мен булкынган бораныньщ езшде 6ip шынайыльщ бардай. Наурызда топырактын тонына ж ы лу ж упрш , ес1мдж атаулыны н бойына кунар ене бастайды. Цылтиган кектщ ж узш е тускен куннщ нуры б1рден тарамдалган тамырларга жетш кекжасыл езекке куат бередо. Шуагы шашыраган тан мен ж улды зы жымындаеан тунд1 кикуымен ояткан ж ы л кустары кияннан канаты талып туган жерше оралады. Сай-сала мен ащар-жырада cipi кардан с е г т л г е н с у саркырайды. Ж ы кпы л- жыкпылда ж упрген ан мен т е л ш ерткен малдьщ eai ж уш Tycin, кекш улан тустен алкаракек кейшке енедь Кун мен тун тецелген кезд1 халы к “ жанарган шак” деп атаган. Будан кейш туатын ceyip айында куннщ кызуы кушейе бастайды. Тж елей тускен нурлы сеуледен калтарыстарга тунган дымкыл сыз буланып кекке сщ едь Цанатымен кыскы леггп ж елш ген кустар келе 20

сала к ек тем п суы к ж ацбыр cipnipen, б урш ш атцан агаштардьщ к еп ш ш гш усш буады. BipaK б у л да етпела, арада теулш етпей ж аты п ж аркырай тускен сеуледен кылтиган бурш ш атаулы , демде ашык; ж асы л туст1 жапыракка айнала салады. Жет1 турден тараган тустщ м олды гы кезд1 карьщ ты рып, келецкел1 тустарда Карашык, 6ip сэт кермеуге айналар. А ла й д а о л да ум ы ты лады ... Осы шакца дейш тсщтаусыз ж урген ж олында адамдардьщ да ту р л ! болаты н к ер д ь Ж у а с - батырды, катчгез — коркацты, зы миян - ацгалды, ш ы н ш ы л — жауызды кездесйрдь Барлыгы да ез ш ш щ адал, eTipiriHin акикат екенш е с еш м д ь T i m i сезш ец - жалкауды, ундемес - ецбеккорды жольщтырды. Олардыц да ез едшдап бар. Б у л ем1рде ж аксы льщ пен 6ipre ж ам ан дьщ та ж ар ы са ж уред1 ек е н . BipaK едшетшздшке Караганда адалдьщ тез умытылатын сиякты. Ойткеш каталдьщтан урей алатын пенде атаулы жадынан жамандыкты em ipe алмайтын керш едь М умшн содан да шыгар катты, катал кершетшдер киындыктан куйреуш, момын epi елс1з Kici кара тастай берш... Алды нда шыгатын, ж ур ш ететш б1рталай белес жатыр. Оныц кайсысына канш алы кты куат жумсайтынын да бш мейдь О л туралы ойлауды ц e3i киын. Ce6e6i кездесетш ж арты демдш уакы ттьщ калай аякталатынын б олж ау м улде мумкш емес. BipaK ез iciHiK адал екенше сешмд1 пенде атаулы ж аксы лы ктан yMirri. Ойткеш жоспарланган ж умы стыц кызыгынан адам кашанда умты лгы ш . О л TinTi уакы ттьщ зы рлай еткен1н де байкамайды. Тынымсыз ж урш еткен кезш де, токайласып киылыскан б1рталай ж олды кездест1рд1. Олардыц 6ipi жалгыз аяк сокпак болса, ешншкп бетеге мен елец шеп ескен кене сокпактыц бшшер-бшшбес сулбасы гана едь Oyeni кец дацгыл ж олга да ушыраскан. Шокалактары шодырайып шыккан тастакпен талайлы тагдырлар тынбай журш еткен шыгар. Цалай болса да барлыгы адам 1зшщ табы калганы н айгактай туседк Раугаш тыц алкы зы л гул1 ж арылы п, е зе п ката бастаган шактан кешн жадырап ж аз айлары т1збектеле 21

келер. Осы кездщ кейшн ашуга “ жаздыц 6ip куш дыстьщ уш кунше тец” деген мэтел деп келетш секицц. Ойткеш тырбанган шаруадор пенде уипн “ тустж eMipi болса, кеш тж мал жинау” керек. Bipey шеп шауып малы ньщ жайын дамдаса, 6ipey ж е т с терш дазанныц кара суыгы мен дацтардьщ шыцылтырында талгажау дылар ас даярлайды. BipaK табигаттыц тамсандырар сулулыгы к1мнщ болса да жабыддан жанын жадыратып, тынымсыз екбектен шаршаган тешн тыньщтырады. Ж аз айлары табысты, туетмдо, пайданы мол тумретш кез. Б у л шадта ад-кус атаулы да код жинайды. 1ндерше ден тасыган KeMiprimTep кектен дарашыд дадаган ж ыртдыш кус пен букпантайлаган тулк4 мен карсадтыд кезш е туспеуге тырысады. Ж ы л кустары балапандарыныд канатын датайтып, турльтурл1 самгауларга жумсайды. Ж ыртдыштар урпагын далтарыстан аты лы п жемт1пн1д алды м ы н мытып ж1берудщ едас-тэсипн алуга машыдтаса, сутдоректшер телгне тырс еткен сыбдырдьщ езшен калай сьф аулауга болатынын керсетедо. Женджтер алда болатын к узп дауы лда ды мды лданбайты н, д ы сд ы аязда yciKKe шалдырмайтын дуыстарга жумыртда жасырады. Келес1 кектемшц жшжтарер шыргаладында урпагы ашдурсак болмауын ойластырып, агаш жапырадтары мен д1ндерш удгш дамба жасайды. Кысдасы келешектен yMirri Tipi ж анныд барлыгы тырбана едбектенеда. Дегенмен сондай бейнеттщ киындыгы ойга алган зейнетке деп келгенде тез умытылып далмад. BipaK оны да ескерер ешгам жод... “ Озгелер сондай болганда ез1м дандай куйге тусем” деген ж алгы з ойдыд жетегше Lnecin кедйп б1рталай жерге кетпекш1. Енд1 болмаса узад ойга жалгасар тусда жетерде 6epiH кглт узш орнынан турды. Етегше жабысдан швп-шаламды 6ip cinKin дадты. Алд а дырат- дырат асу жатыр. Д ол созым жерде секицц болганмен, жадындаган сайын жетк1збейт1ндей. BipaK тодтауга болмайды... ...Ш и-ш и-шид, ши-ши-шид, ши-ши-шид. Дара пластмассалы дытай сагаттыц додырауы 22

гургы збай коймады . Ж ы л ы керпеден турран сон, колдарын ашык, цалдыратын баласын к,ымтаган ол, \"он,азыткыштыц устш деп ш ырылдауыкты тетш н басьш еппрдь К ы зы л тип тырмыса секунд санаган сагат 6- дан 30 минут кеткенш к ер сетй т . Сыртка шыкдан соц, жасыньщ буп н отызга толатыны нсше туей. Б ул мамырдьщ 31-ше ауысцан кун болатьш... 2006-ж.

БЭР1 Д Е Ж А Д С Ы ... аз университет^ жаады б тр да. Б ш м «уран терт жарым ж ылды ц ш ш д е алдыцгы катарлы студенттщ 6ipi болды. Теж1рибе жумыстарында пайдаланган галымдардыц едбектершдеп кейб1р гашрлермен келкпеймш деп, устаздарынан талай урыс та ест!ген. 03i окыган университетте калуды да ойластырып журген. ■BipaK е ш р езгеш е ж о л етлтедо. Д иплом алуга аз к,алганда турмыска шьщты да, 6ipa3 уакыт ауылда турды. Сосын калага кузге салы м 6ip-aK келген. Б ул кезде универсиетте eei б Ш м алган факультет жабылып калыпты. Неге жабылды екен? “ Тел1мгерлердщ аздыгынан” деп TyciHflipfli кейб1реулер. 0 з ойынша, булардьщ мамандыгы уакыт талабына сай келмейдо. Я гни, бул мамандыкты кажет ететш мекемелер жок- Содан 6epi Наз езш баска жумыс к тей алмайтындай сезшш журдь BipaK, катал uiahap ерекетаз жаткызбады. Ж ум ы с !здеп кайда барса да, мамандыгын сурайды. Keft6ip 6ipre окыган курстастары сиякты езш щ не к уйеуш щ жогары кызмет ктейтш туыстары ж ок екен. K yfieyi Агр ар лы к универеиепч б т р г е н . М ал flepirepi. “ М ал турмак, адам flepirepi ж умыссыз жур. Одан да мен кузетпп болайын” деп, достарыньщ кемепмен кузетпшик жумыска турган. Соныц тапканын нэпака кылып жур. А лгаш кы 6ip айда жумыссыз жаткан б ул жанын коярга жер таппады. Уйдш, шаруасын 6iTipin тастаган соц, eni к олы алдына сыймайды. Ак ы ры базарга, к уйеуш щ танысы аркылы сатушы болып KipreH. K^aeip, Кудайга uiynip, уйренш калды. К унш е 200-250 тенге табады. Кей кундер1 500-ге дешн туседа. Оньщ барлыты тауардын етуше байланысты. Дожайынымен солай келкжен. Саудага шыккан алгаш кы кундер1 ундемей туруш ы едй Айналасындагы 03i секиад келшшектер бутан сауданыц кыр-сырын тэптш тей уйретть А луш ы келгенде тауарды етю зуге тырысу керек екенш туспад. Канша тырысканымен, 6epi6ip кунделжт1 туймнен артьщ еспейдь Неге олай екешне бас катырып отырып 6ip затын урлатып та алды. ^орыкканынан жылап ж1бердь KemKiciH тус1мд1 санауга келген кожайынына 24

жетгазш еда, 6ip-eKi кун ецбекакысыз калатынын айтгы. Ол кундер де erri. Содан 6epi берше сергек карайтын болды . Ю м нагыз алуш ы, ю м ж эй журген адам, бэрш б1рден ажыратады. Онын, к у н д е л п т табысына Kyfleyi де мэз. “ Ж алац ы га дейш кемек болды ” деп куанып ж ур. О л да бос кундершде буран к елш кемектес!п турады. KeniKiciH тауар ж инауга кэдгмпдей к уш керек. 03ipme 6epi жаксы. Т ек, OMip бойы 6ipeyre ж алданып ж ум ы с icrefl бермейтшш ойлаганда, жынданып кете жаздайды. Мундайда Kyfteyi ж ацында ездер1 сауда бастайтынын айтып жубатады. BipaK сене алмайды. б й тк еш сауда жасау уппн ipi мелш ерде акша керек екенш сезш ж ур. А л , к уй еуш щ ж алакы сы сол соманын, ширегше де жетпейдЬ Оныц жартысы петерацыга кетедь К алганы - е кеуш щ ж олацы сы . Эрец-ерец 6ip-eKi м ьщ тецге артылады. (Зоны жигансып ж ур. Эйтеу1р, ертещч куннен 6ip ж ацсы лы к келетш дей уш ттен ш уйыцтап, селк ет1п оянатын кундер етш жатыр. Baipnie осы базарда ж уре турады да. Баска не icTeftfli? Диплом сандыкка тускел! алты айдан асты. Дашан шыгары белгклз... 2004-ж. 25

КАРЕЫС ...Дудайдьщ K,YflipeTi-aii! Сол куш жумыска неге гана бардым екен?! Жарайды бардым-ак деш н. Ала й да ез1ме карасты ауданньщ аумагынан тыс шараларга катысудан бас тартуыма да болатын ед1 гой. BipaK, буйрык талк,ыланбайтыны бар. Сол тапсырманьщ ж етеймен ж урш ш з гой буйн ойлап карасам. Д алай болганда да барлыгы тагдырдын жазуынан екен. Енда м н е тула-бойым кушкке шалынып жатысым мынау. T ip i калуы м негайбыл. 0 л е калсам, бэршен бурын анама киын тиетш болды-ау... Менен коп у ш т кутет1н. Окуга тускешмде, оны б тргеш м де, жумыска турганымда шынайы куанган анам еда. Т ш й жакында келгн Tycipin бермек болганымда, “ Дулыным уйщцД ретке к ел й р ш ал. Сосын да улгересщ гой” деп сабырга шакырып, келер куда-кудагиларынын алдында да абыройды ойлатан екен... А й , жанымныц киналганы-ай! Дасымда карашыгы мелд1реп журген Даракез, ceHi кайтем? Саган да оцай тимес. Ер-зайыптылыктьщ демш де татып улгермедж . Екеум1зде тек куштар кенщда алга устаган ы нтьщтык гана калып барады... Дер1герлер кецЬпме карай ма, eflTeyip ештецеш ашып айтпайды. Беймд1 танган ак декенщ едет калдырган тесМнен сыгалап жатып мен бврш керем, естим1н. BipaK сейлеуге каукарым жок- 1нймде кып- кызыл шок жаткандай. Журеймнщ дурсшш буюл денеммен сезердеймш. TinTi д уцт лд еген л у ш л кулагымды жарып ж1берердей... Bepi калай болды вз1?!... Ец 6ipiHmi калын, колды бастаган улты езге сот орындаушысы тац кылац бергенде барлыгымызды енДстей ауылга карай бастадьг. Мектептщ ою лы тем1р кашасына жакындаганда алдымыздан алапат дауысты уДл есйлда. Мен алгаш кылардыц 6ipi ед1м. Дуйылган бетон коршаудан еткешм1зде кец сайды й л ш тускен тасжолдьщ бойы толы каракурым хальщ екен. Арасьшда бала к етерген, танк устаган ак ж аулы кты сы бар, аксакалдык жаска жеткен ж т т агасынан бастап ту бй иек бозбалага д ейш й еркек атаулыньщ неге болса да дайын екендай анык KepiHin турды. БДздац басшылык 26

ескерту жасап еда, уй л е р ш щ бузы луы н а карсы лы к таныткандардыц даусы басым тусш кетть Будан кешн тасырлай жауган жудырыцтай-жудырыктай тастарга карсы б1здщ тарап газды ок, атты. BipaK одан тобырдыц тай салаты н Typi к ер ш б ед ь Д айта ерш елен е умтылгандардыц айбынынан сакадай сай эскер Kepi шегшдь Артца бурылганымша болмады шалынып ж ыгы лдым. Екпшмен келгендердщ аяк, астында калган меш атойлагандар тек ш лей ж ен елгеш еымде. Одан кешн дабырлай шуласкан кара хальщ тьщ булкынысы, тикяз жау - ерттщ жалынын басар автокелжта отка орады. Д алы ц соккыныц астында жатып менщ алгаш кы ойлаганым, ертке карсы турар техниканьщ да халыктьщ ашуына сугарылган жалынга карсы тура алмайтындыгы болды. Будан кешн меш каумалаган кепншпк суйрете кетерген куш кужыра тамга жетгазш сыртымнан кулпы салды. Сейтш кылмыскерлерд1 тергеуге алатын менщ Кузырым кум болып упталда. Алы с-ж улы с кезшде ен тж кеш м сонш альщ TiaiM аузы м а сыймай, езу1м уы стап к ум асаган ж андай ы рсиы п кеткен. EciK алдындагы кейуанадан с у сурап ед1м “А л д а , карагым- ай!” деп терец куранда де, аш ымал айран усынды. Мандайымнан бурк еткен терд1 сурткен соц к ец Ш м д еп урей, коркыныш атаулы сеш лш ж уре берда. А ш ы нган тобырга айран берген ежей араша тусердей KepiHreH. Ш ынында да солай ойладым. BipaK (йреулер к елш казактыгыма сын болардай ащы-ащы сездер айтып жатты. Оларга акталар сез айтпак тугин, жалынсац да тындар еместей. Осыны д1ршдеген саусактарыма карап отырып туйсшдам де, тш катпадым. Егер б1рдеме десем таяктыц астында каларымды сезгендак те ушмда шыгартпады. Содан кеш н езара дабырласкан калы ц ж урт “6ipi кайтарайык,” десе, ещц б1реулер1 “ кеш лге алсак, би лж ж eцiлeдi” деп езеуреп жатты. Ацыры тасжолдыц бойындагы электр баганына саландата суйреп екелш байлап тастады. Сонда ойлагандары дец жакта журген терт1п сакшыларына талап кою болаты н. BipaK буйрыкпен журген бейбактар катар тузеп топка бет алмак болганда, бензин m ci муцк ете калды. Денем ж ы лы мш ы тартып, майланып бара жатты. Л а п етер жанармайды к ш н щ куйганын багамдап улгергеш мше болмады, “Ортендер!” деген ащы дауыс шырпы тутатты. 27

Ш аш ы м мен кдсымньщ шыж гырыла шыжылдаганын б1лем, ары карай колымды киган арканды жулып тастамак боп ж улкындым. TepiM жиырыла бастады. Куйген еттщ mci шыкканда 6ipey шапан элде керпемен жалынды кымтап еыпрдь Дикулай жеткен жедел жердем келичне кетермелей тьщпаларандар, менен куты лгысы келетшдей кершдо. Bepi кеш едь.. Е ндМ жатысым мынау. Танньщ атысынан кештщ батысына деШнга ауылдын, кодыр салкынында белтем1рден туспейтш колдарым, cepinneBi тем1рд1 кушырлана созатын йьщтарым, гантел мен шрдщ тасын серпитш денем енда мше кушкке шалынып, бултындаган булшьщ тарым бырысып далды. Мундай тенмен Tipi к алган к у н н щ е зш д е м уге д е к тш т щ ащ ы зарын тартармын... Дудай-ай, берген жасынды таусылта керме! Мен ani жаспын гой. Ж урт айтатын жиырма бестщ дэмш татпай кету деген кандай е к ш ш т . Кейде достарыммен болган отырыстарда... Ай-й! Достарым-ай, сендер ездерщ 6ip элемсщдер гой. Дабагы на тускен гарбщнен сыр аулайтын жан досыцньщ барлыгы кандай жаксы. Белмжен сырьщныц сол айтылран жершде калганы MeHi катты куантатын. IuiKi толкыныстарымньщ жария болмаганын ойлаушы efliM. Сондыктан да досты тал pan тандаппын. Ж алгы з досым Ноян ед1. Байкус бала мен сегалдо 6ip уйдщ жалрызы болганымен 6ip 03i уш адамга татитын. Дай жагынан алсац да оньщ енерше, алрырлыгына, тапкырлыгына к ш болса да кызыгатын. Екеум1здщ мектептен басталран достыгымызра кейб1реулер тшта кызгана карайтын. Сыныптас балаларды ц 6iare себепмзден-себепаз соктыгып шетшен таяк жегеш ел1 еймде. Б1зд щ толкында ж ййттщ журектйпгш жудырык шешетш кездер де болды. BipaK эр кактыгысты бастаган ж!г1ттщ эдолетта элде эдалетсаз болуына баса назар аударылатын. Мундай тшмен шарпысатын сэттерде 6i3fliH туы мы з бш к болып шыратын. вйткеш 6i3 оры нсы з урынранды шы кпырты п тастауш ы ед1к. Сэйткен Ноянныц eMipi узак болмады. Маркум аяк астынан келис апатынан кез жумды. Эттец, ажал! Б1здщ жараскан достыгымызды да

киып набердщ-ау. А л га ш есйгенде миым шаншып кетп. Тштен сене алмадьм. Эбден денесш алып келгенде гана кез1м жетта. Содан шггей абден кулдырадым. 0кесш щ ецкшдеп жылаганы ершмнщ де кещ лш кулазытты. Юм-кшда де жас елген н щ казасы бей-жай калдырмайтынын тусшдом. Буган дейш ел1м, ажал дегенда мулде байкамаппын, сезшбешпн. Т1рнплште ажал туралы, о дуние жайында да достарыммен кеп енпмелесупп едок. Сонда дони кгоштарды окыган, куран мен намаздан хабары ж М ттер б ул ем1рдщ сынак, екенш кеп айтатын. Эуел1 б1рде, штеген ган н щ сауабы мен жас аган кылмысыцныц KyHeci о дуниеге кетпейтш1 сез болды. Ондайга тан калганым сонш алык, суракты Карша боратып, олай болса адамзатка ж ум ак пен тозактын не кереп бар дегенге саятын суракты да койдым. Сейтсем, отырыстагы таныстарым маган ж аксылыктьщ да, жамандыктыц да е з кайтарымы болатынын тэпташтеп туйнд1рген едь Ендк мше дэр1- дермектщ Hici колканы капкан аппак белмеде соны ойлап жаткан маган, ез1мнщ нендей ерекейм уш ш осындай куйге тускешмдо аныктау гана калган секшдо?! Ш ынымен-ак, сонда кай кы лы гы м , кай кылмысым ушш жалынга шарпылдым? Элде халы кты н каргысына калдым ба? М умкш тергеупшпк жумыста 6ipeyre й зем батты ма екен?! 0з1м койган сауалдарга лайы кты жауаптарды кешреймнен таба алмадым. М улде жауап жок! TinTi ез1мд1 каралайын десем де, накты делел таптырмады. Тек жогаргы басшылыктьщ буйрыгын орындаймын деп казакы ауылды ч кужыра тамдарына жакын барганымнан езге, кунега тек болатын делелд1 нерсеш устай алмадым. ...Токта! Сонда казакы ауылдьщ KHeci урганы ма? Онда киенщ касиет1 ж алгы з маган гана ж алы н боп тимес ед1 гой?! Т ан алагеу1мнен сайдагы уйлерд1 киратпак болып аттанган калын эскердщ жартысынан артыгы кирап калмас па ед1?! TinTi муздай жасанган жасакты бастаган ул ты езге сот орындаушысы б1рден тш тартпай, мурдем кетер efli, ондай болса. Bipan неге мен?... 0лде, А л л а тагаланын маган берген зор сынагы осы ма екен?! 29

Heri3i двдерлардыц айтуынша, 6i3fli мектепте дштану пешне окытты гой, сондагы устаздардыц б1разы, кеплдор галамшарга жумацтан цуылган Адам атаныц урпацтары сынактан етуд е деген цисы нды алды га тартады. Сынацтыц турл1 болганы соншалыц, адамзат баласы барлыгында да i6uiicTin жетегшде кетшть 0уел1 Жер бетшде кешкен таршШгшде сан марте эзазшге арбалды десе болады. BipaK осы е т р д щ теттишт, тлрпплштщ дуниеуи леззаты адамды эр кезде де алдыга умтылдырды. Сок,ыр куйге Tycipin, шынайы eMip мен етпел1 шакты айыруга мумкшдж бермедо. BipaK ам1рдщ осындай сынагы адамды ширатады, ж етелей туседо. Д улш ы ны с береди Осыньщ езш кей д вдар лар дурыс емес дейдй MyMKiH олардьщ niKipi мыц марте рас шыгар. Дегенмен мен Ж аратуш ыньщ адамзатка берген осындай ж ер бетш деп сынагын суйем. Bip гасырлык гумырым болса да, есшдакке жан берген ауа мен суды, топырак,ты, кун мен айды кия алмаймын. Сейтш, он сепз мыц галамды жаратцан Алланын, кузырын шын танып, мойынсунган пенделердщ арасында жан куйзелтер сынацтыц езшен бас тартпагандыгыммен ерекшеленйм келедк.. Не ойлап Kerriм, e3i? Ац ы лы м ауыса бастаганнан саумын ба, осы? Ж аца flapirep салган инеден кешн денем мулде элйреп кеткендей ме, калай?! Бшмеймш не болганын. Эйтеу1р ауырлап... жоц, денем жещлдеген сегалдй Т ула бойым шымырлап барады. Дандай керемет! Е, А л л а ! Бергенще ш ум р ! Керсеткенще таубе! Тек, бипп элде бшмей жасаган куналарым болса KeuiipiM ет... “ Х алы к кудайдан 6ip жас Kiini” деген саз рас болса, сай жагалай ж иналган ел-журттыц алдынан цатулана шыкканым упнн Kemipe rep... EpiKci3 алдына салып буйрыцпен апарган пенделершдо езш жазала, Аллам! ...Лей иллаЬа ил АллаЬ, Мухаммадун расул, АллаЬ! Кипйген сагымдай булдыраган сананыц neci жер бетш деп гумырын жиырма era жылдан асырып узд1. Бул галамшарлар шерушщ реттелуше де куа болган уацыт Тацсыр упнн цас-кагым сет цана. Дегенмен оциганыц еткенш е де Ж ер бетипк есеппен 6ip ж ы л

eTinTi. Осы уак,ыт аралыгында талай су ак,ты, б1реулер б ак и льщ болд ы , енд1 б1реулер бас бостанды гы нан айырылды... Осындайда пенде ппркш , ecipece адам баласыньщ теуб еш Ы “ барлыгы на уак,ыт емпй” деп еткен ж ы лга ш ук1рппл1к ды лады . А ла й да Жаратушыньщ галамды тарыньщ кдуызына сидырарын элде сисызбасын езек*п пенде болж ай алмайды ... Ш угар! 2007-ж. 31

УРЕЙ - Ciare айтатын 6ip сезш бар едо. Уакытыныз болмаса кешш рек сейлесерм1з... Сабагына асыгыс адымдап бара жаткан Бакытжанды 6ip кезде eei окыткан жас я и п п щ ce3i селк eTKi3fli. Ш ынында ж ур е п зу ете калды. Оныц ce6e6i де жок, емес. Дене шыньщтыру пэншен сабак беретш бул eei окыткан талай жеткшшект1 кинаганы бар. TinTi, “ ж т т емесшсщ” деген ж елеумен 6ipa3 бозбаланы бузакылыгы ymiH сабак устшде туймештеп те алатын. Соныц 6epi алдынан шыгатын сиякты. Осы Кабылбектщ де етш талай кегерткен. Ендо, MiHe амандаса салып, б1рден ceibiecKici келетш ш жеттаздд. “ Буньщ ойы бузык,. Эйтпесе, эскерден келгеш кеше рана. Элде, аскерблаттьщ ж ел1 е л 1 кетпей ж ур ме екен?! М умкш ... Эрине, мугал1м болган сон; окушылардьщ терттта, улгер1м1 жаксы болганын калайды. Сол себептен де талай окушыны кан каксаткан. BipaK солардыц 6api де буны ц кинаганын умытып кетть Keft6ipi дардай ж т т болып, келш ш ек тушргеннен кешн де бунын; алдында именш, кысылып туратын. Уялатын. Акы л сурайтын. Сыйлап, “ ...б1здац агайымыз” деп жас келшге сыбырлап жатканын талай естда. Содан 6epi езш щ KYPMeTi асканына сенш ж уруни едо... А л , мынау ма, мынау... б зш щ бетпактыгы бес кабат сиякты едо. Bipfle белтешрге бекггкен мелшер бойынша тартыла алмаган осы Кабылбекке eKi койган-ды. Сол ж олы бала ж М т кеппен б1рдей-ак тартылган. BipaK устазыньщ езше катан талап коятынына ызаланып, кез жасына ерж берш койды. Алдымен тегарейш, буны кез1мен жеп коярдай туш лш караган Цабылбек езййн елйздогше, ж ет1м д т н е шарасыз е к е н д т н уккандай бурылып, кезш щ жасын жещмен сурпт, бойжеткен кыздардыц алдында ыцгайсыз куйге тускенше екшш, курсшдо. Сонда бул, шэюртшщ екагенш сьшыптастарьшьщ кезшше к у л ю кылраны бар. Эй, e3i де онбайды. Ж асы кшшгерд1 керсе жыны устал кете ме, ейтеу1р, кылж ак кылура, мазактаура дайын турады. Онысына кейде кулк1л1 сез, кыжыртпа и р кес косылады. Соньщ етеущцей болатын талай сезд1 32

бул да естда. Боктык, кыжыртуды курбы-курдасы кездескен сайын айтады. А л , б уп н санасын д1р етгазген жанагы сез...” Мектеп коцырауы сылдырлаганда Бакытжаннын кенДлше кудйс гарпзген урей сейше бердь А лгаш кы сабагы ететга спортзалга карай дэлДзбен адымдай ж урш кеткен мугал1мд1 сыртынан керген адам: “ Н еткен камсыз жан?!” деп ойлайтындай. Кабылбектщ эскерден оралуы ойпацга орналаскан шарын ауы лга ж ыр болды. Б ула к упи бойына сыймай cepniH атк,ан жетам ж т т 6ip кездер1 езш е TiseciH батыргандарды шыкпырта сабап, аз уакыттын, ш ш д е B3i секщда жасесшр1мдерд1 жанына ж иы п алган. TinTi, ауылдьщ серке секида сака ж М ттер1 онымен кипактай амандасуга айналды. Б1рде калы ц агашты клубтьщ калкасы нда, б 1рде а у ы л орталы ры ндагы д ук ен н щ алдында шубырып ж уретш жпаттерден шынында да менмш деген журек ж утканны ц e3i тайсалатын. Bip Кызыры булар ездЫ нен ешгамге урынбайды. Т ек 6ip кезде втмясеттис жасап, езш щ жудырыры ж уан екенш бщцДрш, жасы улк ещ ц гш керсетш , басынрандар он,бай таяк ж ейдь Bip к уш алпыс сеп зш п п жылры Куантай кешенщ как ортасында ендреп жылап, булардан KeiuipiM сураган-ды. Оньщ маскара болып ецкщдеп жылараны сол сэтшде-ак ауылра тугелдей д ер л ж жайы лды . И ы гы на гитара Длш, сыцси эндететш осы 6ip б о зб алан ы ц мДнезД к ы з ы к : к у л ге н д е ж ар к ы лд ап айналасына нур шашатын жанары, ж айшыльщ та кебше тукси1п ж уретш кабагы, аш уланганда - суык,- Сосын еди м ек ум ар екенд1й ауылдын, ш алдары на ж акын журетДнДнен байкалады. Эркашан да алдымен аксакал, кексакалдарра кол 6epin амандасады, peTi келсе мактап кояды. Бупн де кос кеш енщ киылысына жайрасып, кезш щ Киыгымен кешга малды куткен сыцайда картаньщ Кызырына м р ге н шалдарра бурыла келДп селем бердД. - Ассалаумаралейкум!.. - Уагалейкумассалам! - влшсалам... -1071

- Алды м. У елейкум ... молда бол, мен тамад ш кенде Кайда болсац, онда бол. - К етердщ бе, не?!. Алты льщ ты ц кызыгына KipreH шалдардыц жанынан жылыстап, кеш енщ как ортасында турган достарьша косылтан Кдбылбек терен ойда. Оган тан,ертенпсш керген Tyci себеп. Кептен тусше шрмей кеткен анасы маркум буган ренжи карап: “ Балам, ешгамд1 реннатпе. KemipiM сура...” , - дегенде оянып кеткен. Шым-ш ытырьщ тустщ ушыгын устай алмай 6ipa3 жаткан. Сагат тустен ауьш кетшть Тура салып, епке-жездесшщ ушне тартты. Ж е-ri шелпек пнартш, 6ip шей iiiiin шыкдан 6eri осы. Кендлшен бакилык болтан анасыньщ ce3i кетер емес. Содан да шыгар, к1мге не айтканы белпгаз. Тштт, кушмен, тушмен 6ipre ж урш , тадга жуыктатанда тана айырылысатын достарыныц да сезш угар емес. - Б угш Дуаныштьщ уйш де отырыс болады екен, барамыз ба? - Клмдер отырады? - Д ильш ат, 03iM бастаган кыздар. Барайык та. Дудашан, гой, 6ip ауыз айтсацшы. - Дой, уят болар... Одан да энеукунп Дуантайга барайыкшы. - Неге?! Keniip демексщ бе?! - Ив! - ?.. - Ив, ив. Сейтешк. - 03i сурасын алдымен, KeinipiMfli. Кезшде талай сабап ед1 гой, б1зда. Ен/u несше ж аньщ аши калды? Bip рет жеген таяк оган аз. - 03i не icTen жатыр дейда, ел?.. - KiM fii.irinTi, efiTeyip ушнен шыкпайтын кершеда. Ыза-кушктен iiiiin жаткан шыгар?! Оган несше емешегщ езЪге калды? Баягы да екеум1зда: “ Тиын вкел!” деп тент1ретуш1 efli гой. Есщде ме? - Ив. - Онда несше сурайсьщ?! - Жарайды, бопты... - Сезш жакын досы саналатын Айболга да еттазе алмасын уккан Дабылбек унызджке беттедь - Одан да бастангыга барайык та. - Керем1з... 34

- Баке, далыцыз далай?! Тодтацызш ы... - деп Ki6ipriKTereH дауыстан Бадытжан селк ете далды. К еш ш даранрылыдта плащ ыньщ етеп ж ер сызьш, дурдасыныд ушнен дайтып келе ж атдан м уга л 1м у ш ш расында кутпеген жагдай болды. Ж у реп атдадтап: - Не болды, ей?! Н е болды?! - деп сыбырлай берда. Ойы басдада. Алды ндагы детрд ад устшде дасдайып турран жас ж п т г п кергенде миында: “ Кдш у керед” деген сез сумад ете далды. Куздад дара суыгында йзеден асатын былгары шапан, басына д у лэры дайырылган тумад диген ^ абы лбек тщ сулбасы оран зорайып керщда. Иырына асдан м ы лты ры бар. Bip дездеп одушысыныц дарсы алдынан шыруы бодстан спорт шеберл1гше нандидат Бадытжанды ту р л! ойга жетеледь Оныд устше сыньштасыныд ушнен пнден арад та медпртш тур. А д ы р ы дулаш ы н созып, буны душарына алмад болтан ш еш ртш щ дапсыруынан сытылып, орнынан атырыла женелда. Tym seci аш ыд плащы сыпырылып дала берда. Артынан: - 0 й , агай, ci3re не болды? Корыдпадыз, мен... - деп аладеу1мде абдыраган Кабы лбед не icTepiH бшмей дал. Кенет долында устазыныд узын етед плащ ы далганын дерген о л да ж у п ре женелда. Анадайга барып, бутан дарайлаган устаз ш а тр тш щ ж уп рген д уш сейлеп деле жатданын керш, беден желдпне дайта туей. А у ы л д ад жарып эрып ж атдан KiiniripiM езеннщ од жагалауына cenipin етден о л дей жерлерде адымдап, дей тустарда едш ндетден д у ш зымырап барады. 0p6ip уйдщ тусынан етден сайын иттщ урген даусы еспледа. Арсылдадтарды д 6epi де дештете дедедтеген едеуге риза емес. Бадытжан адыры уш н е ж етш , echcri uiin ала дойран ейелш е 6ip бард е т п де теседтщ астындагы дус мылтыдты суырып жатты. Бул уадытта дадпасыныд орнына дос шанжа бедггден уй д щ ауласы на д 1рген Кабы лбед imTeri ж ары д нуры т е п л ген есштен сыр аулагандай кешпте табалдырыдда жетш едь Кенет шалдасы нан ш иды лдай аш ы лган араш е сш т щ ар жагынан мы лты д удрысы шошайып шыга делда. Садал- мурты жада тебшдеген бала ж 1п т долындары ад-сур плащты тастап ж 1берт, артда meriHe берген. 35

- А л , не айтпаксыц? Ай т, к,ане! MeHi неге андып ж урсщ ? Ж о к элде ecin кеттщ бе, не, бокмурын... - деп ш ж ш ген Бакытжанньщ даусы ызалы шыкты. - Мен, агай... мен... - Не агай?! Не агай?! Ж ас бала кусал, неге кемсевдей бересщ ?.. Ж ендеп айт... - Bip к ездеп устазы бастырмалатып барады. - С1збен сейлесешн дегенде... - Кумьлжш калган бозбала басындагы тумакты алып, шашын сипай бердь - Сейлесетш кы з бен ж птг пе едок, не? Мщпрлеме... Не анау аркандагы, мылтыкпен коркытпаксьщ ба?! Ш еш кане!.. Колын кетере калшиган Кабылбек буны есттенде ж ымия берд1 де, Tepic айналды. Колында кулагы] кайырылган тумак, иыгында т у д а ж ш тагылган гитара, i Осы кезде езппн, женс1з урейленгенш уккан дене тербиеш \\ пэншщ MyraniMi колындагы мылтыгыныц уцгысын Tycipe бердо. Желкесшен ейелшщ “Ой, албасты алкаш...” деген ce3i естшдо. Ж ещ лгм н келмеген Бакытжан: - MeHi неге андып журсщ деймш, ей, акымак?! Неге кулесщ? - деп барк ете калды басын артка 6ip синаген куш. вйел жым болды. - Ж ей, шзге рахмет айтайын деп... - Не?!. - Мектепте кайта-кдйта ж упртш кинаганыцыз маган кеп кемектесть Соньщ аркасында вскерде елдщ алды болдым. Кейб1р балалардьщ ж уз метрге ж уп ре алмай, белтем1рге тартылуды оннан асыруга шамасы келмей киналып жатканын кергенде: “ Cisre 1здеп барып, рахмет айтайыншы” деп ез1ме талай уеде берген ед1м. Соган ризашылыгымды ай... А узы ацкиып, кез1 бакырайган устазыныц кезшен eKi тамшы жас акканын корген Кабылбек калшиып, катып калды. Колындагы м ылтыгы бетщкесш баса кулаган Бакытжан алга умтыла бердо. Есж тщ кезшдеп екеудон, кушактаса кеткенш корген вйел ештене уклады. Сол тун1 Бакытжан уш н щ жарыгы тацга дешн сенбедо. 36

УАКЫ Т - Аты-женщ? Кайдансыц? Мыналарга не ктеп цойдын? Неге арыз жазбайсьщ? Соньщ бэрш тэптшггеп, тап-туйнацтай цы лы п, мына кагазга ту й р ! - Ауданды к полиция б ел1м ш е с т щ к,ызметкер1 ны гыздай сейледо. - Ой, ага, eKi колы м мы нау, цалай жазам?! Одан да ауызша айтып берейш... - Ей, кезекпн, мынауьща двржерлж сараптама керек цой. Сот-медициналык, тексеруден етсш . М аган содан кешн экел! - Киген кш ш нен шенш ажырату мумш н емес полиция асыгыс екеш н осы лай бшдардо. - Оган д е т и мен прокуратурага Kipin шыгайын. - Каладагы автопарктердщ 6ipiHe диспетчер болы п жумысца турганыма кеп еткен жоц. Ары кетсе алты ай болар?! Онда да, нагашы агамныц кем еп м ен N автобустыц кезегш айтушы, ягни, ep6ip ж ур п з уш ш щ цанша уацытта еткенш, ею автобустыц арасына неше минут тускенш келескпне жетшзунп болып автопарк мекемесше Н ркелгем . Басында 6epi оцай, ацшаныц тез табылатыны цызыцтырган болатын. М ш детш - ез1м отырган аялдамага тоцтаган автобустыц нацты уацытын ж азы п алу. А л , ацшаны ep6ip ж ур п з уц ц не кемекш кя б1рде ж уз, кейде eKi ж уз тецгеден тастап отырады. Bip айналып шыкданда. Б ы лай царасац, садацаныц 6ip Typi. А ла ты н ацшамныц сондай екеш н естагенде б1ртурл1 цысылганым рас, дегенмен, табыстыц аты табыс кой. Сы лдырлаган тиы н колы м а тигенде дуниедеп бар кундылык, уят-аят, намыс дегенда умытып кете бардым. К у н д е л н т тацгы 6 -да ж ум ы с орныцда болу шарт. Шацшадай басымда уйцыныц бурыннан аз болтаны мундай жацсы бола ма, керсетшген уакыттан кеш1ккен ем есш н. Оныц устш е бала к уш м нен уйцымныц цануына он бес минут ж еткй п к ть Сондай с ер г ек т т м ш ц арцасында басш ы льщ ка б1рден жацтым. К у н д е л н т табысым бы лай, айлык, ж алацы м да бар. О л врине, жалацыны айтам, аса мез емес. Ш амамен 15 мыц тецге. М ен уш ш ец жацсысы к у н д е л н т табыс. Ж о ц деген кунн1ц езш де уй ге eKi мыц тецге табыс екетем. 1шкен-жегешмнен белек. Heriei бес мыцды 37

калтага салатын куш м кеп. Б у л 6ip жагынан ауру шешем уш ш улкен кемек болса, еш нли жагынан, ез1ме ауьф тидо. Ce6e6i, eMipi улкен акша устал кермеген басым, ете жомарт болып кеттам. Цайдагы 6ip алые туыскан !здеп к елш , карызга акша сурауга айналды. Ш ешем де кызык, “ К ен болсац, кем болмайсьщ, | кулы ны м ” , - д ел карал отырады. Уй дщ улкеш келшкендштен келген адамньщ риза болмай кеткен; Ke3i жок. Бэрше де бешлщмш, т н т , 6ip кездер1 арамызга юрбщ тускен ecKi достарым да хабарласатынды пплгарды. Эрине, кала дегенщ улк ен ауы л icnerri, кез-келген icin танитындарга б е л г Ш болы п жатса еюнбе. Осыньщ бэрш басында б1ртурл1 кабылдадым. Ш ынын айтсам, ецсем кетершш, дэрежем ескендей болып жургешмен, онымды ешшмге бшдормеуге тырысатынмын. Сейтсем, адам “ ештеце бшдормед1м” дел шггей ойласа катты кателесед! екен. ©йткенк сырт к ез 6epiH сезедо. TinTi, Tyflciri, елде yuimuii кез1 аш ылгандай кершедь Менде де осындай сез1мдер болганы анык. Бурынгы алып- ушкан мшез1м сабырлы epi к улау куйге т у е й т . Оны i 6ip автобуста акша жинаушы больш жумыс штейтш, мен куралпылас Элйпер айтты. ...Ж о-ж ок, бурыннан таные емесп1з, тек алгашкы ж умыс куш маган ец алдымен тиын устаткан сол болатын. Мумк1н, алгаш кы есер е р к т г е де б1рдене беретш шыгар?! 0 йтеу1р, соныц мшез1м туралы былай деген! еймде: “ Неменеге шытыр жеген жылкы кусал кею рейш калгансыц? Элде акшаньщ буы ма кенДлще ж ел ж ш рпзген?! Алгаш кы - куш мундай емес едщ... Байка, ж ел ж ет пен TepiHiH арасында гана болады...” Оныц дел солай деуш к у т и ме, эйтеу1р, ж урп зули автобусын ынырантып, 6ip синода де ж урш кеткен. О л кеткен сон мшездме шрген езгермгп аныктауга шындап KipicTiM. Сейтсем, расында к ец ш м е ж елж Kipin, кедаш4дей езгерш калыппын. Онда да ез1м байкамаймын, сырт кез б1рден бьлед! екен. Осындай кылы гы м сол сетте eciMe тускенде кызарып кеткешм анык, 6ipaK жанымда байкап коятын ешшм болмады. Айналам дагы лар м улде танымайтын жандар, Ke6i ж олаушы. Bipi жакындап келш белен жерге кандай

автобустыц баратынын сыпайы сураса, ендо 6ipi келжтщ кашан кеткешн 6uirici келеда. Мен ез ойыммен элекш н. вй ткеш , соньщ алдында гана уйдей теледидардан ш етелдж 6ip дер екй фильм кергенмш. Онда уакытты езш щ ж урек согысымен аньщтамак болган 6ip француздьщ эрекей айтылады. Осыдан 40 ж ы лдай бурын 6ip ущ трге тусш , сагатсыз 20 кундей TipiulniK еткеннщ кылыгы к а п ы кызьщтырды. Шындыгында сол дерекй кино менщ уакыт туралы тусшМмда де курт езгертш кеткен еда. Ce6e6i, к унд елж й жумысымда ep6ip когамдьщ к е л ж т щ кеткен, келген м е з й т н жазган сайын ойыма минут, секунд тусе береда. Алгаш ында секунд санаган сайын кдтты шатаса бастадым. Ш м нщ ю мнен кейш кеткешн, кай автобустын, кай келж тен сок келгенш ауыстырып журдам. BipTe- 6ipTe 6epi калпына келда. T im i, ештеке жазбасам да аралык уакытты ойша айта алатьга хэлге ж етйм. Бутан ерине, бала куш мнен математиката ж уй р ш й й м кемектесй. Bip нэрсенщ саны ойыма сурет сиякты жатталып калатынын мектептей кезден байкаганмын, 6ipaK отан сеп салып, ойланбаппын. Сойтсем, адамньщ кабшей деген сондай болады екен. Bip нэрсеге бешмдшж о баста дуниеге к елей н себидщ санасына б е к т л ш , ж азылып койылатын кершеда. вйткеш , езш щ дарын, талантын окай мекгерген талай адамды корд1м. А л , 6ip енерд1 yfipeHrici келген 6ipey канша тыраштанса да миына конбай еуреге туседа. Ондай кадам кебш е еке- шешесшщ айтуымен журген жандардык басынан етеда. Олар тш й жазылган тагдырдьщ барлыгын мойындагысы к е л м е й д ь Я гн и , е з ш е берьпген л а й ы к т ы ем1рд1 корашсынып, взге бижтерге к ол сермейд1, умтылады. Ондайдьщ ерине, бел и л i 6ip декгейге ж етейш аньщ. Дегенмен канша екмендегеюмен ондайлардан улкен нетиже, мол ж ещ с шыкпайды. М ум ш н, мен кателесш отырган болармын, ce6e6i, о л да болса адамньщ тагдыры гой... Bipfli козгап туры п екш нпсш е к ей п жатсам кенпрщ1здер, Heri3i айтайы н д егеш м баска. MeHi к ун д елж й жумыстан, тусейн табыстан белек, ерекше кызыктырган нерсе уакыт еда. Bip Караганда солай болуы тш с секьлда кершгешмен еткен сеттерд1 ce3iHy,

тущы ну арада б1рталай уакыт еткен соц гана орьш алады. Оны эргам эр кдлай цабылдап, езшше угынады. Маган да уакыт жайлы угы м кенеттен кeлдi. Онда да к унд елж й секунд санаган жумысым уакытпен бетпе- бет калуга мумкш дж берейн де туратын. Оныд усйне, 6ip куш уйдеп экраны кен теледидардан керген дерекй фильм де уакыт туралы тусшшмда унггай туей. Кун мен туннщ еткеш бшшбейтш уцйр кещ еййнде 20 тэ у л ж жаткан э л п адам е зш щ журек согысымен уакыттыч канша болганын аньщтамак болады. Я гни, уйкыга жаткан сэй мен оянган кезшде теменге тушршген телефонмен б1рден сыртка коцырау шалады. Сол аркылы уакыт белптан сырттагы зерттеуийлер йркеп отырган. Ж ей й н тамагы, иыейн суы, айналысар ермеп кджейнше сырттан жетк1зййп турган соц анау алацсыз уцйрде жатады, карацгылыктагы уакыт елш емш кунделшке тушредь Свййп, журек кагысы аркылы 20 теулжтщ iuiiHfle канша уакыт вткеш eKi жактан да аныкталады. Сейтсе, увдтр тубшдегйиц ece6i бойынша 15 теулш болган. А л айда сырттагы накты уакыт 20 теулш й j керсетеда. Шынында да кызык- Осыган карал, шакшадай басым шарадай болды. Ец алдымен: “ ...Неге адам уакыт б елп еш e3i жасаган куралмен аныктайды? Соган Караганда Ж ер бет1ндег1 накты уакыттыц канша болганын бшу мумк1н емес. Григорян кунйзбей бойынша 2012-жыл, Хижра кунйзбес1 бойынша 1342-жыл. Ягни, Адам баласы эл1 кунге взше карсы шыгуын коймаган екен. Осы era кунйзбеден бурын да уакыт болганын туйсшу аса киын сокпайды. Тек, ойга ерж берген дурью. Каз1рпдей технология дамыган кезенде Ж ер бейндей уакыттыц нацты канша ж ы л болганын аныктау оцай. Сонда сагат, минут, секунд ез-езшен белгш1 болады. Б ул 6ip шет1нен адам баласын 6ipiKTipce, екш пл жагынан элемдак мацызы бар ж ейетж. Мундай зор ж ацалы кты ц 61зд1ц е л 1м1зде ашылганы керек. вйтпесе, баскалар мынадай керемет ойды пайдаланып кетед1. Онсызда 61зд1ц 6ipfle-6ip жет1сйг1м1з Ж ер тургындарын тен й еткен емес. Мумк1н, шалбар, арба, узецг1 - адамзаттык еркениетке квшпецгцлердщ коскан улета шыгар?! Оны б1здш, кез келген патриотымыз, депутатымыз мактанышпен айтады. Алайда одан 6epi 40

каншама заман, неше гасыр e rri?! Tirrri, о л кезде ата- бабаларымыз к,аз1ргщей ж ер аумагы нактыланган 6ip мемлекеттщ атын шыгару уш ш ецбектенбеген. Заманньщ агысымен еш р ете берген. BipaK, еппом де “ осы келешек унпн калсын” демедо. Осынын, бэрш кдз1р б Ш п отырып, еткенмен мактанамыз, бос желпшем1з. КУР мактан. Кеудеш керу1шздш, eei шынайы шыруы уш ш элем ж уртш ы лыгы аттан тусш карайтын, рас куанатын жадалык табуымыз керек. О л у ™ 11 уакытты аныктау таптырмас н е га болады...” , - деген ой iuriMfli шарлап, т ш м е Ky6ip болы п шьщты. Ш ы нды гы нда ойлаган болуым керек. Егер куб1рлесем, аузым ж ыбырлап кояр едь Оны байкап койган аялдамага к елш , кетш жаткан автобус ж урпзупплерш щ кемекпнлерк “ Ей, не болды, аузыц жыбырлап?!” , — деп кулгаге айналдырары анык- Ундемегешне карал, купгй ойымды еш ш мнщ бшмегенш уктым. Сосын, керекэт ютаптарды тауьш алдым да оки бастадым. Окуга мумкш дж бар. К^ыскасы аз куннщ шпнде уакы т ж айлы деректердщ бэр1мен танысып шьщтым. Колы ма кггап алган сэттен бастап, “ накты уакытты аньщтау ж олында алдымен адамдарды уркггш алмауым керек” деген ой санамда айналып шыкпады. Ш ындыгында мундай аукымды мэселеш 6ip ез1мнщ алып журу1м м ум кш емес, киы нды ры коп. Сондыктан сенетш адам 1здед1м. Сешмдо жанды табу кайдан одай болсын. Такырыпты “ осы сенеда-ау” деген адамга айта бастасам болды , беэтме ацырып карал, уады тыны д жоктыгын айтып, ж ылыстай ж енеледп Б1рде-б1р адамга ойымды жетшзе алмагандыктан ез1м-ак icipicyre бел шештш. Акы ры , жоспар кура бастадым. Ол уш ш автобустьщ мезгийн аздап езгертш кою мен уш ш таптырмас твж1рибе сиякты кержда. Сол аркылы е;пм белгшеген уакытты жалпы адамдардыд пайдалануына енпзуда кездед!м. Сейтш, тура алдымда зырлап жаткан уакытты тексер1п к еруге Kipicin кеттам. А лд ы м ен автобустардыд аралык мезгшш кыскарттым, оны ешшм байкамады. T im i, ж урпзупйлердщ 6epi ж ы н дадкан сынды жарысатын болды. Сосын eKi аралыкты бурынрысынан да узарттым. Нэтижеде езгерю жок, тагы да сапырылысдан автобус. Эуелд ж урпзуш ш ер 6ipiHiK уакытына 6ipi icipin кетш, урыс кебешп кетть Кыскасы уакыттыц берекеы Kerri. Когамдыд келш 41

мен отырган аялдамага белпленген мезйлшде келш улгермейтш болды. Б ресте адамы тольщ , табыс тусш жатыр. Б ул 6ip шетшен басшыльщты мол табыска кенелдоргешмен, екшнп жагынан кунделпш 6ip автобусты кешкнян 6ip рейске артьщ шыгатын кылды. бйткеш, apbi-6epi 5 рет катынайтын эр автобус 6ipTe-6ipTe ток/гайтын уакытына Kipin бара жатыр еда. Оны эз1рше eiimiM байцамады. Оган кейб1р журизушшердщ кун аралатып жумыска шыкпай калуы бшдармей журген. Сон,ры уакытта автобустардьщ аралык мезгипн тэты да узарттым. Бэленщ 6epi содан басталды. Онда да автобустыц аралы к м е зг Ш н щ узарып кеткенш ец алдымен жолаушылар байкап койды. Менен б1р-екеу келш: “ Ж у р у уак,ыты узарган ба?” , - деп сураган болатын. Оган каз1р карал отырсам соншалык мен бермеппш гой. Сонда: “ Ив, басшыльщ озгертш жатыр” , - деген едам. Соным кателж екен. Ce6e6i, есек сез жерде жатпай б1рден 6ipre етш, акыры басшылыкка ж е т л т . Bip куш меш бастыгым шакыртты. Кен кабинетше KipreHiM сол еда: - Сен не булдарш журсщ , ей?! - деп дурсе коя берда. Т ук бшмейтш адамдай мулэшмсш: - Бесе, не булд1ршпш?! - деп суракка суракден жауап каттым. Бастыгым квдамгщей абдырап калды. Сосын акы лын айтты. - Сешн oMipin eai алда. Т ал ай нэрсеш кересщ, кеш ш лйстен Me3i де боласыц. Сондыктан ешшмд1 жамандама. IliK ip атаулы удайы езгер ш турады. Сондьщтан менщ айтканым 6ip кездер1 алдьщнан шыкса тан калма... Мен сеш жап-жаксы кызметкер ретшде езгелерге мактап ж уруип еддм. B i3 туралы неге ей рж айтасын? - Кдйдагы eTipiK? - Автобустардьщ аралык уакытын басшыльщ озгертп депсщ гой?!. Ундемей калсам жещлгешмда мойындаганым болар еда. Сондыктан бастырмалата женелд1м. - Б1ршлпден, сол создан растыгына сешмдамкйз, екшппден аральщтьщ улгайганы лайда колемш улгайтып отьф гой. С1здщ табысыныз ocin отыр. Егер бурынгыдай 42

далпына Kejrrip десещз, далауьщ ы з бш сш , о л оп-оцай. Тек тусетш адша езге ж урп зуп п лер ге белш ш кетеда. Ягни, шздщ далтацызга келетш даржынын, саны азаяды. Менпа дурью емес десендз, жумыстан осы даз1р шыгарып ж1берсендз де пейщдамш... - Кез1м жасаурап Kerri. Шындыгында мундай дурбандыдда бару мен уннн диын еда. Соны ойлаганда кез!м ысып ж уре берген. Бастыгым тура 50 секундтай уш лз далды. Сосын: - Жарайды, ешк1м с е т шыгарайын деп отырган жод. Т ек коре алмайтындардан сак болсащ ны, - деп жанашыр леб1з танытпак болды. Алайда онысы жасанды шьщты. - Ka3ip барьш ж умысьща Kipic. Bipey б1рдеце сураса бшмеймш де. “ Кордам деген коп сез, кермед1м деген 6ip сез” дегендей, onriMe осы жерде далсын. Сойтш, мен кунделокп тэж1рибемд1 аш ык болмаса да астыртын ж урпзе бастадым. Ойткеш, бастыгым мен уипн корган сиякты болып далды. Адамньщ сырын Шлген кандай жаксы?!. О зщ уш ш пайдалануга болады. Басекен, колдап турган сон;, несше аянайын, тэж1рибемда кушейте тусйм. Сойтш, куннен кунге уакыт аралыгын узарта бергенмгн. Бутш тацертец ж урп зуп п лер тугел жиылып келгенге шешн ештедеден дорыдпадым. Ce6e6i, ■riperiM мыдты... А ш ул ы топ эй-шайга даратпай тепкшеп тастады. Мес кылып тешаледа. EKi колымныц кул-талканы шыгып, сынганша урды. Tepici жалбырап, каны аткылаганда гана оздердщ дызметкерлерйнз келш ж ел т. Он шадты ж урпзушни гасендеп устаганда сынган TiciMmH арасынан: - Сауап болды! Сазайларынды тартдызамын, - деген сез ысылдай шыдты. Ойымдагыны айтып болганда миыма: “ Н е ютеп журсщ ? Шнел1 озщ гой” , - деген ой келдь Мойындагым келмеп едк Ж аца ci3 прокуратурага кеткенде келген flepirep денемд1 тексерш отырганда едкшдеп турып жылады м. Ж ы л а п отырып, ез1мнщ дандай одбаганга айналып бара жатданымды удтым. flepirep ад-тац, кез1мнен жас парлап турганымен кеудеден ексш шыдпайды. Адыры: __ - Бэрш кеипремш! - деп к урлщ ц м . flopirep озше айтты деп ойлап далды-ау деймш: - Жарайды, жарайды, ашуланба. Мугедек болып

калсац кайтесщ? Одан да акдиа сындырмайсыц ба? - деп калды. Ж уртты ц ойлаганы акдна, ж ок жердей табыс табу. - К урм етп тергеупп, слзден етшер1м, мыналарды босатыцыз, булардыц еш KiHeci жок. Берше eeiM жауаптымын. Ce6e6i, уакытпен ойнауга болмайды екен. Ойткеш, уакыт адамга багынбайды, керю нш е адам оган багынуы тшс екен. Соны жада уктым. Кенпрйоздер, менш, ешюмге татар кшем жок- - Егер сен арыз жазбасац, полиция б е л 1мшес1 кылмыстык ic козтай алады. Мыналардыц сеш урып, тепкипегешшц e3i кылмыс. Сондыктан кеп сезда кой. - Ой, атай, баганадан 6epi мен сазге не айтып турмын?!. Буларды ж1бер1щз, мен карсы арыз жазамын. Ягни, буларга тагылган айыпты жокка шыгарамын. Егер ci3 кабылдамасацыз, жогарыга жетшземш... Киген ки!мшен шешн ажырату мумкш емес тертш сакшысы ойланып калды. А кы ры yHci3 келйжен сыцаймен меш сабагандарды босатуга тапсырма 6epin жатты. Бул кезде баганадан 6epi сыртылдап турган кабырга сагатыныц токгап калганын керген м е т баска ой жетелеп кете барды. Уакытпен ойнауга болмайды... 44

БОМЖ ip топ ж урналист ортальщтан шалгай \\ облысты аралап ж урш з. BepiMi3fli аймак егамшщ орьшбасары кектемп с у таскьшыньщ зардаптарын калпына келй р у жумыстарын таныстыру уш ш шакырткан. Т . ауданында жацадан салынган уйлерд1 аралап, тургындармен сейлестш . Bepi ж аксы, жап-жаца уйлер еткенд1 умыттырып ж1берген. Х алы к куаныш ты. Аудан орталыгы Т. каласындагы мектешт Kepin шыктык- Мундагы сыныптардын, барльпы сонды технологиямен жарактандырылган. Интернет, интербелсенда такта, 6epi- 6epi сагат сияк,ты ж умы с icTen тур. Енд1 о к у ш ы л а р д ы ц д а й ы н д а га н к о н ц е р т т ш багдарламасын керуге шакырган аудан eKiMi шагын автобуска мшген телеарна тиш плерш e3i ертш барады. MepeiMfli баспасез кызметкерлер1 соншалык, сураныска не еместапн осыдан-ак, байкауга болатындай. Барлыгы уш автокелж. Вершен де акырын журетш “ Нива-Шевролетке” астаналык типш, мен жене жергшжтт фотокорреспондент мшгенб1з. А лд ы н ала ж уре бермек болып шешкен 6iare тэты 6ip Tinini ш есть Узы н бойлы. Калын, ескен шашы мандайыньщ селдареп калганын жасыра алмайтын оньщ аудандьщ газеттщ редакторы екенш таныстырганда укканбыз. Алдьщ гы орында отырган орыс тшдо фотокорр: - Б ул каланьщ ж алгы з макданышы бар. О л узак жылдар бойы прокурор болып кызмет icTereH бомж, - деп артына бурылды . К е з карасынан 6i3re карата айтканын уктьщ- Р ульде отырган казак ж ш п де басын изеп калды. Екеушш, сезш растагандай болып соцынан шескен дудар шашты орыс: - Ие. Байкус меыпттщ жанында да жатады. I^a3ip ж олды ц устшен керш калуы м ы з мумган, - деда. Варган жер1мдеп менпттщ сеулеттж курылымына кызыгатын мен1 баска ещтме тартпады. Ж олай сога кетуда журпзуппге етшдам. Алыстан келген конак болган сок ба, к ел й е кетть Аласа гана, кенелеу сипатты мшежатхананьщ Kipe 6epici кейб1р дукендерге уксайды. Еимаратты керуге шопыр мен астаналык ерштес шесе KipreH болатын. 45

Арабша жазуларды суретке Tycipin ж урш , олардьвд калай шыгып кеткенш байдамаппын. Сыртда шыдсам, “ Нива-Шевролет” тур, сапарластарым жод. Анадай жерде б1реулер топтаныпты. Соларга бардым. Ортада куз кунш щ ыстырына дарамастан иыгына кара пальто Inin, басына спорттык бас ки1м киген! 6ip ey отыр. Э ц й м е м орысша. 'П лп п лер дщ дойран| сурагына тугел жауап беру мумкш емес. - ?!.- Буйтш жургешндзге канша болды? - Неге булай кулдырап кеттщ? - Вйел, бала-шарад бар ма? 1здемей ме? О л иырын дидад етюзда. Бет-аузы келгалдеп icin кеткен бомж уйдысын аша алмай отырган адам секщгц. Кенет элдене есше тускендей теред курсшген оныд кезш е м елй лд еп жас келда. Домбыдкан кездщ е й ! дызарып барады. Ерш дорьпдедо. - Сида улкен дызметтер атдарган дейд!, рас па?! - Ие... Бес облы сты д шурыл тобыныд жетекшдл | болранмын. - Неге булай дулдырап к етй д, деймш?!. - Дай жылдары жетекпп болдыдыз? - 0 л й Бас Прокурор Чайка бар рой, сол екеум1з 6ipre ж умы с штедок... - О л Kasip Ресейде. Кецес одагыныд тусында гой, иа?! - Ci3fli аса бипмдо задгер дейдь Ж уртда кедес бере алар едшДз гой. - Ие, дал езщ1здей жандарра кемектесе алар ед1ндз. Д урыс па?! - Даз1р премьер-министр ш м екенш 6ineci3 бе? - А л , президента 6uieci3 бе? Сырырайган кез1 туйш ген дабагынан вред кершетш о л басын шайдай салды. - Сонда Дазадстан президентш б1лмейс1з бе? И еп кемседцеген к уш ту сш ж а з дыбыстар шырарды. - Газет одымайсыз ба?.. - Одан маран не пайда? - Тусшжта... - Ж адсы онда кеттж, - байдусты динай берпм келмей Tepic бурылганы м сол едп - СИздерде темега ж од па? - деген ун есй лд ь 46

Тагы да к,алыц тшшг. “ М ен шекпеймш!” , “ Мен де тартпаушы ед1м” , “Ш ы лы м ж ок” , - деп сурак койган кездепдей жамырай кеттж. Орнынан турып пальтосын капсырынган оган б1реулер майда тиын усынып жатты. Шабан келЫ лйзге мшгеннен кейш п едгаме тагдырын ез колына жасап журген пенде жайында ербда. Бала- шагасыньщ барлыгын, кызыныц 1здеп келш туратынын талгажау кылдык. Акы ры оньщ нелжтен шип, кащыбас болып кеткенше токталып, улкен 6ip себептщ барлыгын угынгандай болып едак. Сездщ туйЬп айтылды. Ce6e6i де шамалал болжанды. Бер1шз де жолсокты болып калги бастаган шак,та он, жагымда отырган селдар хпашты сез бастады. - Баягьща Византия мемлекетшщ патшалары осьшдай кацгыбас карттарды шакырып, ак,ыл сурап турган екен- мыс. Мынау да дел соган уксайды. Б1зде Kasip мулде басда гой. - Византиянды бишеймш, б1здщ казак даласында Аязби деген би еткен. О л туралы улкен ацыз-ещтме бар. Сол кешннен ел баскарып, билле курган кезшде кене етнш есж тщ уетше uiin коятьш болыпты. Егер астамсып, кедалше ж ел ж Kipe бастаса ет!гш Kepin сабасына тусед1 екен, - дедам бастырмалата сейлеп, шетелджтер жайлы ещтме айтылса ата-бабаларымыздьщ олардан да асып тусетш ш дэлелдеуге басатын с ьщ ар езултм е салып. Кенет сол жагымда отырган астанальщ epinTeciM де кызып кеткендей агытылды келш. - Ж алпы Ислам елемшде ондай окигалар кептеп кездескен. Мысалы, пайгамбарымыз М ухамедке (саллаллайу алейЬи уэ сэллем) ант етш, кешннен кулл1 мусылман халифалыкты сенш тапсырган Омардыц е д а л д т туралы кызыкты деректер бар. Мусылмандар Цудыс каласын, Kaeipri Иерусалимд1 басып алганда ел- Акса м е ш т н щ киггш сурайды. Kurrri устайтын жейттер 6eprici келмейд1 де, б1рден: “ Араларьщнан ю лтк е и елж ететш адамды кермей турмыз. Сол e3i келш алсын!” , деп талап кояды. Муны еспген Мединеде отырган халифа Омар касына KOMeKuiicin алып, казынаньщ ж алгыз туйесше MiHin, ж олга шыгады. Ж о л алые, туйе жалгыз. Омар халифа басымен кемекнпеш кезекпен мпптзеда. С ей тт, ш ел даланы кесш етш Кудыска жакындайды. 47

Сол кезде жарты елемд1 ж аулап алып, кешрлер, дардектетш турган мусылмандар: “ О, А лла, цалага гарерд туйеге Омарды м ш пзге гор” , - деп дуга жасайд! Bipan, peri келгендштен тура цаланыц ipreciimeri взенне ете бергенде кемекппй туйеге MiHin, Омар радиалла!» анЬу шылбырмен жетелейдо. Кезектесш туйеге мин келе жатцан eKi адамды алыстан бацылап турган жеб1ре дшдэрлары б1рден Омарды кврсетш: “ М н е, к и г т алаты адам, нак осы!” , — деп жасалган келгамге адалды керсетедь Мундай дани деректерд1 м улде есттмеген 6i3 yHci цалдыц. Кенет алдьщ гы орындагы фотограф: - Б ул сонда шынымен болтан окита ма? Интернетте! табыла ма? - деп сурады. - Иэ. Интернеттен будан да баска оцигаларды окуг болады. вткенде б1здщ 6ip телеарнада “ Не? Цайда1 Кдшан?” деген интеллектуалдык батдарлама опт. Кедамг ресейлш багдарламаньщ б1зде жасалган нускасы. Сонд: казакстандык бш пш тер ж абылып езбекстандык 6ij Кыздыц суратын шеше алмай маскарага ушырады Комакты соманы жецш алтан кыздыц сурагы мынадай; “ Халиф а болы п туртанында Омарта 6ipey карацть юргенде к елш , 6ip меселеге жауап сурайды. Алдымв! 6ip майшам жаккан халифа келген адамнан не yuiii жургенш сурайды да, алташкы шамды euiipin, тагы 6ip майшам жатады. Сурак - Омар неге олай штедо?” . Осы сауалга жауап бере алмагандардыц сырткы сипаты гана эдем! е к е н д т теледидардан кврппп калды. вйткеш, Ислам элем1 туралы окыгысы келмейтшдер эдеш Kepi тартады. Содан к елш , менсшбеу пайда болады. Heriei ондайды мусылмандар тэкаппарлык деп есептейдь А л, жацаты кыздыц жауабы царапайым гана болатын: “ Омар е л п адамнан ец алдымен цандай шаруамен ж ургенш сурайды. B&Jirici к елгеш мемлекеттж меселе болса халифалыкка бел1нген майшамды жагады. Сосын кепггеткен жан езш толгандырган сауалды койгандыктан ез1не тиейл1 шамды тутатып, жауап берген” . Ягни, осыдан царапайым заттыц взш едш дш пен устап, мемлекет берген майшамды тек халыцтыц игийй ушш жумсатан Омардыц адалдыгы бЫнедо. - Керемет екен, - мундай едшдак матан цатты эсер 48

e n i . - Ш ынында да керемет кой. Б1зде болса м улде кер кн н ш е... - Эр нерсенщ дайыры бар. Bi3 жацагы бомж туралы сырттай кеп нэрсе айттыд. “ Н еге тузелм ейд1? Н еге iiuefli?” , - деп сынадыд. Bip шетшен оньщ дурыс ж олга туск енш д алайты н дай м ы з. 1ш тей дайтадан адамдыдда келсе еден деп тш едж. А л , оныц сейтш ж уруш щ езш де 6ip себеп болуы м ум кш . Оны 6i 3 бше бермейм1з. Ж о л дысдарсын, тэты 6ip эцп м е айтып берешн. - А станалы д ж урналистщ шынында кеп нерсе бшетпй KepiHin тур. - Баягыда 6ip патша с уд саусагын Kecin алады. Кщцмгщей шорт кескен болуы керек. Е лдщ 6epi e6irep. Bipi данын тодтатып, 6ip i сумей жуып, 6ipi патшаныд мандайынан сипап бэйек болыпты. Сейтсе 6ip ye eip i ж анаш ы рлы дп ен ж уб ату айтып: “ Буны ц да дайы ры бар!” д еп т ь К олы н Kecin, ауырсынып, ы залы отырган патша б1рден: “ Н е дейд1 мынау?! Басы ауырмаганныц дудаймен ici ж од деген. Апарындар зынданга!” , - деп уэз1рш даматады. Польша KiceH салып, жандайшаптар екетш бара жатданда е л п yeeip тагы да: “ Буныц да дайыры бар!” , - деп далыпты. Арада 6ipa3 уады т еткен сод патша адга шыгады. А д ш ы лы д ты ц ж елЫ м ен 6ipa3 ж ерге алы стап кетедд ^асындагы уез1рлер1мен таныс емес ж ерлерге жеткенде 6ip жабайы, адам ж еп ш тайпаныд долы н а туседь Элгшер патшаныд адамдарын 6ip-6ipnen сойып, ж ей бастайды. Кезек патшага келгенде 6ip саусагы жодтыгын nepin, адамжепш тер ерекш е адам санап, босатып доя бередь Ж а яулап елш е вред ж еткен патша вушр1мдеп ес1ктен nipe сала, баягы ye3ipiH зынданнан алдырады. Оган кврген, бш генш айтып 6epin: - Осылай боларын бШ п пе едщ? - деп сурайды. - Жод! - Онда неге “ Дайыры бар!” дедщ? - Ciere ж убату айтып ед1м. - CeHi дамауга экетш бара жатданда: “ Буны ц да дайыры бар” дедщ. Неге? - Егер сол ж олы даматпаганыдызда меш де адамжепштер ж еп дояр е д ь Соны д дайырын енд1 nepin отырмын. в з щ 1з де кесшген бармагыдыздыц ардасында Tipi далдыдыз. Егер дайыры болмаса осылай болар ма ед1?! H eriei б ул ем1рде кездейсодтыд деген 1071 49