Мүсрепов Ғ. Кездеспей кеткен бір бейне

Казакстан Компартиясы Орталык Комитет! мен К азак С С Р Министр- лер С ов е тш н каулысы бойынша жазушы FABHT M YCPEIIOBKE «К Е З Д ЕСП ЕИ К ЕТК ЕН Б 1Р Б Е Й ­ НЕ» ишиармалар жинаты ушш 1970 жылы К азак ССР-ынын Абай атындары М емлекетпк сыйлыры бе- р!лд1.



КезАеспей кеткен Clip бейне ПОВЕСТЬ ЖЭНЕ Э Ц Г 1М Е Л Е Р И АЛМАТЫ «ЖАЗУШЫ» 1987

84 К аз 7— 44 М 88 J м 4702230200—110 402(05)—S7 206’

Кездеспей кеткен 6ip бейне (П О Э М А )

I Ж иырма терт ж асда Жака рана шыддан ж ас адын Еркебулан айналасы уш -терт айдык 1ипнде ел ойында кандай б1икке кетеркпш кеткенш ©3i зл1 сезшген ж од едь Бул кезде саяси айдастарра дулары турж отыратьж журт дала ж адтан келетш хабарларды азды-KenTi KeTepin те экеткен, езгертш те экеткен: — Ж иырма eKi жасында патшаны дулатысып едь Ж иырма уш ш де Уады тш а yKiMerri дулатысты. Енд1 м 1не, Колчакты к ж ал ан дылышы желкем1зде жардыл- дап турран кезшде д азад даласынын д ад ортасына ды- зыл ж ал ау орнатты1 Ады н да, батыр д а осындай бол- сын да! Сайып келгендс л<ас адыннын атагын KGTepin экеткен осы одигалар еден! рас. ¥лы тедкер1СТ1н кейде тутпйн, кейдс жалыпып кез1 шалып далатын дала халды ардад- ты адынын сол от-жалынныц iiu iiu e квретш. Адын олец* дершдег! асдад тсн.еулерД1 байырры ел даз-далпында урыиады. Д ауы л ... ©рт... О т imiHAe данатын ж алын шал- майтын дызыл сундарлар, дияга тартдан дырандар. ¥лы дауыл сол дырандардык серией даддан данаттары- нан турандан сезжедь Адыннын ел irnme тарап кеткен 6ipHeme сездер1 де бар. Калалыд Совдеп дурылран куш, дызыл жалауды уйдщ мандайшасына орнатдалы дос-долдап KOTepin тур­ ран екш щ 6ipi — Еркебулан, кец аланды кернеп турран л<уртда сез сейлеген: \\ — Казак, ел1, зар дарып куткен бостандырын жалын- дай дызыл ж ал ау кетер1п келдь СанадтаДбар, са.натта ж од ел, урпарыннын урпарына кетер айнымас та булжы- мас, бады т жолына бастар жалрыз ж ал ау осы. Елдщ арын, ерд ж жанын осы туды дулатпаура сал! Бул тудын

астьша енбек ел!, ceHi шакырамыз. А ш -жаланаш , ceHi шакырамыз. Cipi алакан, шойын б!лек, мына туды сен устансын! Ток, карынныц тогышарлыгынан куты л, мал- тасын езген малма-тымактыктан кутыл! Бостанды к, тек- дм< сен ушш, байдар уш ш емес!— деген. Акыннын эр сэзш деп астарын тугел аша алмаса да кыр c.ii ecTireniH ecTireH куйш де ж аттап экетш едк Акын атагы алдын орап алыска тарап кетть Еркебулан e3i eKi ж ет1 бойы ел аралап, эр ж ерде жи- налыстар eTKi3in, болыстык Совдептер курып, енд! ка- лага карай оралып келе жатыр. Кы зу канды ж ас акын калада уездш Совдеп куры лгалы дамыл тапкан емес, Акын уакыты арпалыспен ©Tin келед1. Байыргы елге коп н э р с ет угындыру керек. Расырлар бойы буйыгып к ал­ ган, уйлыгып калган ойды ояту керек. Ж алгы з Ер кебу­ лан емес, каланын азгана топ коммунистер! де тугел осы арпалыста. ' Бугш Еркебулан «Кыз-мола» деген келд1 жалгыз жайлаган байипкештеу 6ip ауылга конып отыр. Болыс орталыгынан алып келген лаушы ак отауды н касына rycip ai де кос атты ж етелеп алып KeTin калды. Ш агындау Fana ак отау... Байлык б е л п а — кенетоз- д ау, кун какты лау кек ала батсайы шымылдык. Кызыл ала, торы ала сисамен тысталган керпе-ж асты к шын байлыктын ауылы алыстау екенш керсетедк А к жаркын, конакжайлык та байкалмайды. Уй иесшде 6ip абыржу бар сиякты. К унд1з Еркебулан болыс орталыгында шагак-ш ат- калады кеп, узакка созылган 6ip жиналыс еткшдк Уй орнындай гана тэмпеш ортага ал а, алка-котан отырган ж урт алгашында ыкыласты д а б1рауызды сиякты едй узамай Kyni койнында, тым ак кулактарымен 6ipre жы- мырылган тшендер бары байкалды. Акын сезш уйып тыцдаган кедей букарасы анда-сан- да ырзалыгын керсетш: — Сез-ак! — К ул а к e e r ire iu i кез кормей калмайды , осы айткан- дарынныц как жартысы орындалса да арман не!— д еа п , макулдасып отырды. Сунгак бойлы сом денелк калын кара шашты карсы кайырган, жшерл! кара кездер1 эсем киылган ж ас ж1пт шаршы топка 03i де унап тур. — Ж | г т м - а к екен! Катын-баланы кудай га тапсы- рып, сонына epin ж уре берешн бе? — Сездершде 6ip дудамалы болсайшы!

— 031 алданса - - алланар, e3i сшммл! алдамас!— flecin кояды. Кедсм кешшлж 6ipi Еркебуланнын сезш мактпи, енд! ° 'Р ' вз,н мактап, жнналыс бетш б1ржола бурып экстуге аиналран ксзде алка-котан отырраи журттын алдынгы чатары эуел! козралактай бастап едк узамай змд! да- уыстары да шырып кеттк — Уа(11, неменеге даурыгасындар туге? Сез ecTipme- д т д е р Foil! н От басында кул шашып, кутлдеген кеш'рме же- тер енд|', жетер! Кеденлер жары ацырып калды. Ыгысып ацыргаи жок, утымды айтылран тенеуге орынды eTKip жауап таба алман калды. Кедей Ti.ii эл1курмеле берелн. Еркебулан да се з1н белдь «От басында кул шашып, кулшлдеген ке- шрме!» деген тенеу оган да унап келп едк Осыны тауып аиткан KiM екен деп, кезбен с у з т , соны 1здедй Лласа бойлы, кара да емес, торы да емес, шабдар деуге келетйз кунг1рт т уст 1 адам екен. KipniriH какпайтын 6ip жылан квз снякты. Еркебуланиын KG3i шалганын кулп отырган- дай — 6ip ауыз сез сурайын деп ед1м,— дед1 жылан коз. — Сураныз. — Сурасам , тап тартысы болганда, калай ез1, терт арыс аррын, кыпшак, керей, уа к болып тартысамыз ба? Болмаса, алты арыстыц i3iMCH конырат, наймандар да тарты ска тусе ме? Еркебулан «е, ауыл арасындары кеп кекезу, езбе-д1л- мэрдщ 6ipi екенсщ foi\"i!» деп ойлады да api мыскылдай, api кекетс жымиып: — Ci3 осыны шын-ак тусшбей сурайсыз ба, болмаса Mcni кысыр энпмеге карай ж етелегМ з келе ме?— дед!. — Ж ок, мен б|’л п м к с л т сурап отырмыи. Ж иналыстьщ neiiinri ж агында отыргандар ерс-тура к сл т шуласып кетл: — О л кекезу 6apin бктедк Бос сезге эдеГп бурмалап отыр. — Пендс 6i.TreH.ai мен де бкпем дейтш безбуйрек Bepiuj емес пе! — Бершше «epic керек! — Ж ауап 6epyine карсымыз. А рт жагында антагы отыр, айтары! «Арт жагында айтары отыр!» деген окыс тенеу Ерке- буланга TinTi унап кетл . Бул — дкчмэр.лк емес, ез бонын жасырып, езге 6ip арсызды айдап салатын аткамшер-

лер мшезш дэл мегзейтш тенеу, кедей букаранйц т ш 1мыга бастаранын керсететш тенеу. Еркебулан он колын кетерш, журтты тыншыктыр- ды да тап тартысы ж айында тэты да 6ipa3 энг1мелеп Kerri. Сейлеп турып жаиап>1 Bepiui деп аталган адамнын артындагы айтагы юмдер екен)н абайлады. KsHiri кез тани Kerri: ceMi3iue келген, кызыл курен ж уздк кара макпалдан KiiiHreH, кара eaTipi 6epiKTi баса киген шок- пар бас-шокпар бас адам дар екен. К ездер1 дамылсыз жуйткш , 6ipiHiH койнынан liibiFa келш, екшнп 6ipiHin койнына сып eTin Kipin бара ж аткан ус ак -ус ак кара тышканра уксайды. Кулык-сыкак айтысып, алдеюмдердй мазактасып отыр. Ж ез ораган камшы саптары алдарак отырган BepiiiiTi 6ipi санынан, 6ipi белшен TypTin-TypTin кояды. — Кадал'а туе, сурай бер!— деп отыргандары аиык. К азак кулырын терен ж асыра алмайды, 6api керш ш тур. Еркебулан егш осы топты 6ip шенеп кетуд1 макул кердь 0 yeai туйреп « i6 e p rici кел!п едк Ойлана калды да оны ютеген жок. Улкен кауым га ой салар сэз айтты: — Дала халкы, жана замен келе жатыр. Ол се ти ауыл арасындагы кер ауыздырына пыекырмайды да. Ол сешц бакай-кулыгына суршбейдЕ Ол келе жаткан ман- дайдан сорып сулата салар Акан cepifiin кулагер1 де емес. О л кара жерд1 солкылдата сштеп келе ж аткан от арба! Кара буйра жал-куйрырын аспанра шаншып, ка- радры туид! как жарып, жаркы рап келе ж аткан паровоз! Сол заманынды тез танып, eKniHiHe Елесе алармысын, ж ок па! Айналака адамша коз сал. Ел енсесш котерген кезде аяктан шалар арамы, 6ipinmi ок саран арналады. Бай мен кедей eKi дай — айырма жолра ж еткенде ок KaFapra ccHi устайды. BipiHuii камшы да саран jn efli, 6ipinuii ок та caFan тиедЕ.. Бул кездег1 ж иналыстардын 6ipfle-6ipi айрай-шусыз еткен емес. Еркебуланнын сезш е айызы канган к е п ш ш к даланы жангыртып Kerri. — Буран боксе,— буралкы, енд1 не айтар екенещ! — Аркан кыши бастаган ж ок па? BipaK Б е р ш т н 6eTi булк стер емес, сазарып алган. О л тары да колын кетерш: — Кемекей Kepinin-ак тур-ау... Э ттен, мешреу болып калган кулагы кургыр жаксы созге жаттыра алмай ж а­ тыр. Аныктай кетпп, шырагым, Ж ер д 1 KiM енбек етсе соган беред! екенещ. А т беред1 eKenciH, сайман беред!

скенсш. ©юметщ тары солардын колында бол мак. Сонда деимш-ау, туптердщ тубш де 6yrinri кедей ертец байып шыга келсе, ол бейбакты кайта шонкитасывдар ма? Вул жолы журттан бурый Еркебуланныа 03i Kiflipin калды. Не дегеи зэрл1 сурау? Тусшбегеюмсш, мылка- уымсып, нысананы дэл кездеп, атар орын ан кау даланиш ж урегш е дэл Tiiri3in отыр. Енд1 ол безбуйрекп жамам»- лауды койып, кадаралай соккысы келш, кезш соган ау- дара бергенде, жиыннын орта тусы гу eTin кетерш п Kerri. — ©й, арам без! — 6й, буралкы! Жиын ереу1лдей кетерш п, лыксып-толкып, темпекщ тебесше карай енсерш п келедп Еркебуланнын квз! Ве­ р ш к е карай созылран колдарды 6ip керш калып ед1, eirai онын кай жерде домаланып калганын аидай алган жок. Калын топ айкайлап-шуласкан бойы темпешн уст!- не шыга бастады. Ж иналыстын алдыигы жагында шок- тарылган шокпар бастарды баса-жаншып, т1зёмен кагып ®т1п жатыр. Оларда «ей, ей!» деп ыгыса беруден баска дэрмен калмаган тэр!здк Ж ацагы айбын да жок, ызгар да жок, сыкак та жок. Еркебуланнын касына улкен 6ip топ жубын жазбас- тан келдь Карсы алдарында ею Ж!г1т колтыктап алган москалдау адам: иыкты келген, сакал-муртына буырыл KipreH, бойшан кара сур шал. Твбенш туйе-тайлы куламасынан аман вт!п алган сои, карасур шал колтыктап келе ж аткан ж1г1ттерд1 сер- ппдареп HiiGepin: — TaHipi деген, осындай темпеипкке де ез! шыга алмайды деп демеп келеандер ме?— дед!. Артында келе жаткан калын топ та ipKLne бердь Тасып кетсен дария- дай, ыгысып калсан курактайсын-ау. кайран ел, деген ой келд! акынга. Кара сур шал жакындап келш, Еркебуланнын жузше азгана сыпай карап турды да: — Шырарым, артымнан ел1м айдагандай болтан сон, Kapi Ж1гер кайнагандай болып келш турмын. Солай рой, журтым? BypiK кул ак емес, турш кул актау рана журетш шал ед1м. Тунеу кую шатынап жарылган саршунак аяз- да — бурынгы Kyiiin адыра калсын, нарыз кушн енд1 туып келе жатыр, калын e.niM, деп едщ. Осы б;р сезщ кекейге конып, айтары болса — б1зге айтар деп, тайлы- таярымыз калмай келш едж... Буралкы сез бурып экете жаздаганы калай? Солай ма, журтым? 10

— Сол ай болмаган Heci калды? — 'Мацырап-мешреп, баягы шеттеу — 6ip шеттеу, калдык, та койдык емес пе!.. Шыркы бузылмаран кыр ел! кы ска тенеулермеи ул- кен екпелерш 6ip-aK айтты. Еркебулан катты кысылды. — О тагасы , ж ауапты буралкы ра берсем де се з 1м Ыздерге арналгаи едк Ж етк1зе алмаран екенмш рой. Ке- шip 1Н1з1— деп, шалра колын усынды. Эл!уегп карт ecni ултандай cipi алаканымен Ерке- буланныц колын капсыра кысып алды да, азрана жыми- ып, азрана ж ум саган унмен: — Еркекше тур а мойындадын — екпем13 де 6iTTi осымен. Л айым да елщ нщ мандайына бй кен еркек улы бол! Саран айтар акыл б1зде ж ок, саран арналран тшегК Mi3 Fana бар. Bi.neriu сом, алаканын эл! ж ум сак екен... Катаяр эл 11— деп, Еркебуланнын колын босатты. К арт к е ц ш эбден орныккан сиякты. CeHin тур, еркектж сезК нш тур. — Eiifli шырагым, мына ж уртты н айт деп турранын айтайын... Б 1з мынау алаяктардан ipre afiupFa.nu ана 6ip тебенщ басына ж ипаламыз. Ж енелем!з к а з1р. Сонда кел! Елге айтарынды сол ж ерде айт, @3iMi3re айт! Келе алмасан, амал не, ауылымызга карай кайкая берем1з! Мундай жиналыстын ашыктан-ашык eKire жарылра- нын Еркебулан 6ipinmi рет Kepin тур. Оны вз свздерш щ KyuiiMen болды-ау деген ой есш е де Kipin-шыккан жок. Мэнг1ден 6epi жинала берген бггеу ж ар а 6ip ж арылмай кояр ма! 03 i жарылды. Еркебулан шалды енд! ез! колтыктап алды да, тебе- ден тусе бердк Калы н топ дуы лдап, шал нускаган табеге карай жосылып KeTTi. А лакайларан ж астар ш олак кам- шыларымен ж ам ан етж терш щ котыр-котыр коныштарын осып-осып калады. Жиналысты баскарып отырган Мырзакелд1 болыс 6ip байга жиен, 6ip 6afiFa нарашы дерлж адам екен. Оны Еркебулан келген бетте сезш ш , орайласа алмай койран. Ж ур т жосылып жонеп бергенде болыс Еркебулан га ар- калган катал дауыспен айрай салды. — Полномошын ж олдас, жиналысты 63iR б улд 1рш кеткенщ бе? ¥яты езщ е келш ж урсе, екпелем есац! К,а- лара жетерлж ат-келж б1зде де бар!— дедк Еркебулан артына ж алт бурылып: — Лаушыцды ана тебеге ж1бер!— дед1 де кете бердй Арт жактап эртурл! боктаулар естмедк элдешмдер

элдекш дердщ жыртыд тымарынын Te6ecin бодтайды. вл д ем м д ер элдеюмдердщ пуштнган мурнын бодтайды Элдеюмдер элдеюмдердж ecid етж тж жулыгынан жыл- тылдагаи башпайын бодтайды. Таныс эдет, жене алмараннын эдет1 О гаа ж урт мой- иы бурылран жод. Бол М п барып, ез жиналыстарын ашты. Еркебулан сол жиналыс б 1ткеннен кеГми ж у р т кетш ед|, кун бата осы ад отаура келш тустк О тау neci дитар кездеу, дыныр иыдтау, болса-болма- са д а дисыд аядтау жаралган ж1г1т екен. Bip квз1 с а Fan дарап турса, екшни K03i айдалага дарайды. Саган дара- ran K63i а р а н а тыдыршып, жымиып кояды. Далара да- paFaH K©3i ж ана туа бастаран жулдыздарды тугендеп турран сиядты. — Лттарын эз1р ме? Болыстарын осы ауылга ат бай- латып дойдым деп едк — Тунде ж уре доймас деп аттарды жылдыга ж 1бе- pin едж... Коныдыз... К ала елу-ад шадырым. Ертен жет- Ki3in салайыд. — Сен ауылнайдын орынбасары болуын керек. Со- лай ма? — Солай едд Еид1 соныи ез!н дойсам деп ед!М... — Неге доясын? — Одан кэператип долайлы ма деген ой келш жур... О таудан суигад денел1, суйюмд! рана eTKip кездшеу ж ас эйел ш ырып, кшз eciKTi ашып устаган бойы уипз иба дылды: — Yflre KipiHi3... — Ecenci3 бе!.. — Ш ук1р... Ka3ip Еркебулан сол ад отаудыи тержде жалгыз отыр. М анда доныр домбыра тартатыны бар екен. Безш- детпсй, безд1рмей, uiepTin тартып отыр. Эн мен куйдж сыртды алау-жалауын кои кетермей, imKe 6ip нэзж сыр- ларып -^олрандырады. Кейде эн де емес, куй де е.мес, бу ладтын сылдырындай, KeuiKi самалдык лебждей 6ip нэ­ зж ундерд1 дайталап-дайталап сыбырлайды да, ьжы- ранран доныр эуендерге ауысады. Молд1р таза, ерке эуендерден элденеш 1здейтш тэр1зд г Таба алмай жур- reHi бар скеш байдалады. 03 i де тусжбейтж 6ip дагыс- тар, сазды 6ip ундер он мен туст1н аралырындай, мун мен сей1лд!« араласындай 6ip бейне жасайтын сиядты. Т 1л жетпест! ун ж етж зш жатыр. Т 1лге oni оралган жод. 12

Акын сол 1'здеудш сонында ед1. -Сырырайран « б с с т т * шам айналасына буалдыр рана ж ары к Tycipejii. Ж ас ойел бейтаныс конагыма бар ниет1мен курмет KopeeTKici к ел геш байкалады. О л уйге Kipce, уй iuii жаркырли кет- кендей болады да, ол шырып кетсе коныркайлана кала- ды. Yil иесшде 6ip козгалак тау бар. Bip Kipin, 6ip шыгып, тыныштала алмай ж ур. Bip ретте езшеп е:п — кешейпк дел жатыр едж , дед1 д е шырып кеттй К айта айналып келш — экем болыс жарында 6ip жиналыс бар дел соран Kerin efli дедк Сыртта 6ipey сый кол акка барлы-жокты жалынды айта отыр дел талсыратын сиякты да, элдене- дел кысылысы бар TOFbiuiap байрус айта алмай жур. Ж а с эйел криз eciKTi ашып турып, уйТе 6ip кулш к отын кетерген бала ж ! г г т Kipri3fli. Ж ал м аж ан от жары- лып едк уй eHceci к етерш п , туырлыктын оюлары кезге шалынды. Сырлы тесектщ аяк жагына ш нген кум к жапкан ер-турман, жез opaFan кыз-камшы, от сэулесЬ мен олар да жымындаса кеттк KeiuKi шай да кошлд1 басталды. А к жаркыи ж ас эйел шайды каймагын калкы та, баптап куйып, ар а-тура же- щл калж ын айтып, акынды созге тартып отыр: — Акын кайным-ай, корни ауылдар ж айлаура Kouiin кет1п, жалрыз ауыл калган да кез келгенщд! кайтейш... Кыз-бозбаласыз ауылда eneyi eni ж ерде томпиып отыр- ган ерльбайлынын касында кор болтан 6ip кенин бо- лат та... — Мел ондайды жоктай коятын жолауш ы емеспш... Ашык ж уз, ак жаркын кон!лден асар курм ет болады дей- мiciH?— дел, Еркебулан K03iH эйелге карай аудара берш едк езш щ кез!не шакырая кадалган китардын 6ip K03iH кордк EniHuii i<03i эйелше кадалы п тур. Еркебулан ан-тан, абыржып калды. Шалгай-шалыс отырран ei<i адамды б1рдей Kepin турран коздер1 1им д 1 болса да тан калдыргандай едй Шыныаяк эперш отырран бала ж 1г1т конактын абыр­ жып калранын сезшш, жымыц ете TycTi. Оныц неге жы- мираныл андап калган ж ас эйел: Козще карасацшы, Кдйсар... Ш ыныакты rerin ала жаздадын рой...— дедк Тегшде эйелшщ аузына «коз» деген соз ш к с е -а к 03ine тиетЫ н б!летш китар коздерш томен аударды. — Ауы л манайында 6ip ат ж ок па осы? Кайсарды ж'бсре койсак. Бузау-атац ауылыньщ кыз-бозбаласын шакырыл келер е д 1?— дел, эйсл1 ерш е карал едк Epi каткы лдау дауыспен — ж ок!— дед!. 13

— Мен жалу барып-ак шакырып экелейМ Коп ж ун ак шекпенд! к а л а н ет'шс Kiiin, бел in ала ж т и ен бос байлай салгап бала ж!Нт уша женелгел1 01ЫР- Октайлы да елгезек екен! танылып тур. KiuiipeK келген к,ии д ти коздершсн oi'i-ce3iMiiiH ушкир скеи! бай- калады. Gpi акын, opi эсем ж Мтпен 6ipre еткеи кызыкгы oip туи ез1 не де мейрам гой. 0 Mip бойы есшде калар сдП 1 й iieci бул жолы да — ж ок!— дедк — Йемене осы, nici коркапямыз бар ма б1здш? Эмелinin дауысы ышкынынкырап шыкты бйпем, ерке- п ундеген жок. Ауыл сыртынан ат дуб1р1 ееплдн Yfi.wri- лер елепзш, eciKKe карап калыпты. Yfi iieci абыржып, орнынаи ушып турып, кайта отырды. — Йемене, KyTin отырган 6ipeyi« бар ма ед!> Энел дауысы элп'ден repi де каткылырак шыкты. Отаура ек1 Ж1пт Kipin келе жатыр. Ыкшам KHinreii Ж олаушы емес, ж ок 1здеген адамдар сиякты. Тары 6ipep адам тыста калганы сезмедк — Кеш ж ары к- — Е, терлетщдер... — А кбала, денщ сау ма? Мал-жан аман ба, Отарбай! Yfi neciniii аты — Отарбай, эйелшщ аты — Акбала скешн Еркебулан осылай еслдй Осынша мешр1мд|', осынша iuii-бауырына Kipin бара жаткан бала жанды Эйелдщ аты элдеюм болып шыгар деп акын ойы куджте- 11in те отыр едн Енд1 орнына ту-CTi. Акын ойыма не ксл- мейд|', эа'ресе, Ултуган, Дэметкен снякты болып шыга ма Деп кауттенген . Келген eni ж нтг уйыштер|‘мен таныс адамдарша амандасты. Еркебуланды кез кныктарымеи 6ip-6ip жа- нап втудеп api барыскан жок. — Е, жол болсын... — Ж ок жогалтып, соны i3flecripin ке л е » т. — Ал шайга жакындацдар... Yfi сыртынан — Отарбай!— деген дауыс келдй Отар­ бай селк cTin калды да, А кбала сурланып KeTTi. Жпишке кастары сынып барып, арен легенде кайта жазылды. — Bepi шыгып KeTiui! Отарбай орнынан саскалактап тура бергенде, эйс- •ni:— Yfire epTin экелш журме!— деп калды. Тыста Акба- ланыц капы суймейтж, жсксурын 6ipeyain турганы бай- калады. Yfire KipreH eni ж т т кез куйрыктарымен Ерке­ буланды тагы 6ip-6ip жанап erri. Эйел андатпай Fana ым кагып, Кайсарды да далага шыгарып ж 1бердк Ж ал-

гыз Ерксбуланнан басканы н б!рш де кобалж у, б!ршде бе з ш у... Сы рттан Ky6ip-Ky6ip рана дыбыс келедк Аида-сапда гуж ет1п калган 6ip д ауы с э л д е т ш элденеменегс срп<- ci3 KeHAiprici келетш сиякты. Ит кынсылындай сёзм етш екшнп дауыс «эке-кекелеп» жалынгандай естшед!. Сез естшмейдк уи ест!ледк Шай куйып отырган эйелдш бет кубылысына карап, Еркебулан ата женелгел! тургап туз тагысы ак маралды квз алдыпа экелдй Осындай эйелге кандай Kayin тенсе де араш а т усуге эз1р отыр. Yfire Отарбаймен oipre тагы ею адам келдк Bipeyi жылтыр кара сатин камзол киген, белш де цызыл мата белбеу, балуан денел! шойкара, курек TicTepi сояудай аксмып тургап, коян ж ырык екен. Касындагысы — онын квлецкесше карай ыгыса беретш жыпылык коз 6ipey. Коян жырык, eciKTeii Kipren боны уйдеплерд! тугендеп 6ip карап алды да: — Аман ба, эй катын?— дедк Касындагысы жырк ет1п калды. Акбала ыгыскан жок: — CeniH аузына кайдагы 6ip ж ур тта калган соз тусе- fli-ay!— дед!. — Е, катын дегенге намыстанамысын? Катын емей немене ен! Ж у т жылы жарты кап бидай, ж алила бузау- лы сиырга сатылганыц eTipiit пе? — Сонда да сенщ аузына тусе коймаганмын. Жыры- лып ксткемш. Эйел кашан да эйел гой... Ж ыры к аузыцнан жыры- лып кеткемш» дегел1 турды да оны айтпай, эдеп сактал ед|‘, 6ipaK «жырылып» дегеншц Q3i де ж етш ж аты р екен, коян жырык ундей алмай калды. 0 р кеуде басы ла бердй Коли жырык саскалактап: — Эй-эй1 О балыц квршде OKiprip экене болсын!— дед! азгана тусш жылытып. — KiMHiu э к е а квршде eieipin жатканы н б!лгш келсе, эуел1 П оштабай экенн!н моласын тауып ал! «Поштабай экецн!ц моласын тауы п ал!» деген! коян жырыкты б!ржола сулатып салгандай. Ашынгаи эйел 6e3epin, аянбауга бет алган. Ею оттын арасында калган Отарбай: Ж огары шык, Твке... UiaiiFa Жакында, ш апга...—• деп жыбырлай бастады. — Шай !шетш мен Каравткелдщ ж атагы ма ед!м1 Болса — кымызынды экел! Тер iне де шыкпаймын, куда тусе келген!м жок... 15

К,оян жырык шегетш нардай енсершп-аударылып барып оттыц касына отыра Kerri. C cri3 таспадан ергем ылеудей жуап камшыны алдына келденен тастапты. 1\\анталаран таррыл коз адам екен. Жырырыи буркейтш мурты д а жок- Кесе... Бет-аузына 6iieTin сакал-мурт ауысып кеткендей, саусактары жун-жун, буйщей елес- теГци. Еркебуланра онын 03i де буйщей керипп Kerri. К оюрегш де 6ip сацылау бары байкалмайды. Д астаркапды тез жинап, самауырды котерш Акбала далара шырып Kerri. ¥замай, Кайсар еЫктен басын cyFbin: — Ci3Ai эжсм шакырады,— дед1Отарбайра. Отарбай шыгып кеткен сон, коян жырык, камшысьш колына алып, бтем дей устап: — Ж анагы uiipiKii сыйладым, эйтпесе, катынын куба жоннан ала тартып ж1берпм келш едП— дед! айналасы- на мактана каранып. — Ойбай, Теке-ау, мына бузау TiciiiMen тартып ж1- берсен, катынныц не жаны калады! Елдщ айтуынша, Б 1ржаи салды сКпейтш салган осы камшы дейд1 рой! — Осы камшы! Содам сон Шржан оналган ж ок кой! Аярында содан iiu-куса болып жындапып е л т т ь — ¥шьшда коррасыны болса керек... Солай ма? — Bip суйем! Каскырды как мандайынан тартып ж1- берсен, басы eni айрылып туседП — Сдздщ экей Б|'ржан салды неге сабап жур осы? — Е, акын деген эцгудж емес пе, 6ip ала таншага ара тусем деп таяк жептк — Тартып кеп ж 1берген? — Туйе жуп шскпен куалай жонынан как айрылып,' саулаган кап ак боз аттын жаясын жауып журе GcpinTi. — Негып ел|'п кетпед1сксн десейнн! Taiiipi деген, эшейш скттей салган рой!.. Торт ж 1п т 6ipi мактап, 6ipi костап, коян жырыктын KiM екенш ашып бердк Элдешмшн 3apecin ушыру ушш эдеГп icTen отырган сияктанады. Еркебулан койын дэп- Tepin суырып алып, естшендерж каразра Tycipe бастады. Б 1ржан салды сабаран Поштабайдын баласына кездес- Kcni кызык Kopinin Kerri. Балаеы мынадай 6iTey кара, ожар болса, aiteci кандай болды екен! Томырык, топас заманныц адамы будан repi де кайуанырак болуы мум- Коян жырыктын сонына ерген жолдастары да кызык жандар. Topieyi де пт жылман, уры коз, тацертен кор­ еец кешке деГпн есщде турмайтын, кор б м те жузд1 жл 16

пттер. Еркебулан коян жырыктыи окы с мш ездерш , оды- р ак создерш каразра Ti3in, iiniHCH к у л т отырранда, коян жырык оган карай енсер1ле бурылып: — Сен б 1рдеме ж азып отырмысык, ж ш т ? — дедь — Ж азы п отырмын. — Не жазып отырсын? — Б 1ржан эн пм есш жазып отырмын. — Е, Ш ржан ceHiH неменен ед1? — Экем десен де болады, атам десен де болады. — Б 1ржаннын аркасына тиген мыиа камшы екенш е еп д щ рой? — Естшм. — Е ст1сен, сен де у м т н д 1 узбе! Еркебулан манадан 6epi катер нысанасы не екенш, к1м екешн абайларан ж о к едк Б ул жолы д а оз1м екен деп ойларан жок- Д ал ан ы и Menipey соткары керш генге сок- тыра кете^ н эдет1 бар, сол екен деп калды д а , бей-жай жымиып: — Сен, cipa, камшыдан repi де бата тиетш кару ба- рын ecTin пе ен?— д ед г — Н е дедщ , эй?.. Сырткы eciK ашылып, 6ip тегене кымызды колдасып кетерген О тарбай мен К,айсар ю рдк О лардын артын ала юрген Акбаланын кездер1 от шашып келедк Басындары жаулырындай ак сурланып алган. Сол от шашкан кездер б 1рден ЕрКебуланра кадалды. Акын ж ур ег1 селт eTin, осы уйдег1 Kayin езш е тенгенш сонда тусш дк — Берет1н болсан берсенип кымызынды!— деп, коян жырык енд1 уй HeciHe ауысты. — Ka3ip, баты р екеа, каз1р, мшекей, Токе!.. ^Отарбай 6ipey cyFa салып сабарандай, бет-ауыздын сай-саласынан тер сорралап KeTinTi. Э лгш де рана еркек сиякты ед1, енд! кулдай куйбелен, жацбырдан ыккан сшюдей 6ypicin, Kimipeflin кеткен. T eri, эйел1 6ipa3 ал- кымдап алгаи сиякты. А кбала еркегш томен1'рек сырынкырап ж !берш , кы- мыз ожауды оз колына алды. BipiHe-6ipiH cyFbin топтап Конран кымыз аяктарынын ш ш ен эдем1 6ip ш аган тос- таранды юмге арнап отырраны анык. Коян жырык О тар­ бай кымыз куйып берген аякты басына катере салып, кайта усынып едк А кбал а оран кезек к уг п р ш койды. Кайсар, конакка апар...— Шаган тостаган акы- ры Еркебулан та кетш барады. Сукрыла Кайсар аякпен 6ipre Еркебуланнын колына 6ip жапырак кагаз да кыстырып кеттн Баскаларды н ко- - :I ,

3i одейi ала колданып отырран эйелде едк Коян жырык- тан 6ip окыс кпнез де куткен. Еркебулан каразды эл! т1зесшде отырран конын дэптершш арасына салды да, кеГмн окыды. .Yft ijui тым-тырыс. Кымыз сапырылранымен, кымыз 11шлгешмен, 1штей атысып отырран адамдар т м катыса алар емес. Кездер рана 6ipiH-6ipi кезек жанап отедк К,оян жырыктын коздерше тускен от сэ у л е а шубартып- лыпылдап, онын ой тубш де шубартып жаткаи ордалы жылан барын елестеткендей. А кбала кезшде мазасызда- пу бар. Еркебулан каразды окыган сиякты едк 6ipai<, ол> бейтам отыр. А к мацдайы кец, жаркырап, кныкты кара кездершде мыскыл i3i гана бар. Эйел шыдамы таусыла бастарандай, Еркебуланды кез1мен камшылап кояды. Тыстан катты ж урш келш токтаган тарантас арбанын тырсылы естйлдк Эйел квз! Еркебуланра «кениктщ-ау!» дегендей муианран eKiiiimnen парады да, муздап журе бердь — Б ала, eneyiM i3 далага шырып келеек кайтер?— деп, Еркебулан орнынан турды. CyHFaK бойлы, жауырын- ды ж1г1т екен. К ара шуга сым шалбар, бшк екше кнсык табан, T1K жаралы кара шура койлек, купле жапкан жК шшке рана Кавказ белбеук 6opi жарасымды. Тулралы денеге 6api конып тур. — Ж урниз,— деп Кайсар кшз eciKTi аша бердк Еркебулан баяу козралып, коз кырымен Акбалага FaHa кош айтып, eciKKe карай бет алганда, от басында отырран коян жырык атып турды: — Кайда барасын? — Д алара шырэм демед!м бе? — Шыкпансын! Ориыца бар! — Ж ок, мен шыратын болармын. — 0 й, Б 1ржан экецнщ аузын!.. Бузау Tic камшы куйрыгын шаншып алып, кайкайып барады. (ллтсп калса болды, жаурын ортадан сарт етедк Yft тарлы к кылмаса, аянайын деген Typi жок. Еркебулан кулашын ж азбай-ак коян жырыкты шык- шытыиан ала туш п ж 1бердк Ш апшан екен, кез 1лескен жок. Куре тамырдын шыкшытпен 1ргелесер тусынан ур- ды. Коян жырык камшы млтеуге шалкая берген бойы шалкасынан тусть ©лш ж уре бергендей сулык _жатыр. Бокс урыстарынан хабары ж ок кара куш калай ушып тускешн б 1лген де жок. Басы торге карай, сол ж ак аягы жанып jypFaH отты косен кулапты. Кунде колыныи ма- 18

йын суртеттн кек коныш, бузау бас былгары е п к шы- жылдай баетады. Шуберек шалбардыц такымынан от жылт еттк Уйге К аравткел саудагерш щ баласы HOFafl жгггг Kipe бсрд1 Басында кара такия, ею тес калтаныц арасына кэлденец керкпген к уш е сарат б а у Еркебулан оны Dip ден таныды. Кездер1 бултиран, се\\пзшелеу, езш ш е сэнд1 кишемш деп ойлайтын, гайы нш абукалау Ж1ПТ болатын. Бул кезде калада Совдеп, мусылмандар кауымы, Уакыт- ша ую мет комиссары сиякты 6ipneuie ею мет бар-ды. Ж ака Kipin келген саудагер баласы экеам ен eKeyi косарлана ж уп р ш , ж иналыстарда ылри кай женген жа- гына косыла кететж дж тен «кос коржын» атантан. Адам баласынын кашаннан 6epri л р ш ш п н д е ек арамы да, ек арсызы да саудагер екеш даусыз рой. Еркебулан буларга аса жеркешп караушы едк Оларды Совдептщ манына жолатпайтын, HoFafl ж 1п т уйге сэлем бере Kipfli де, eciKKe жакын- дап калган Еркебуланра колын усынды. Еркебулан оны байкамаган болып дал ага ш ырып K e r r i.. Тун кезге туртсе Keprici3 каракгы екен. Еркебулан KapaiiFbipa кезш yfipeTin азгана турып калды. Б ул не? Ешюммен еш теа-к ек тес1 ж о к ед1 рой. Ойына манаты жиналыста айтылтан «артында айтагы бар!» деген сез т у сп Ие, манаты топас шабдар да аптак. мыналар да айтак.. 1ргелес тжшген улкен уйд!н кшз eciri ашылып, кара макпал ж е к а з , кына-сары кос етек кейлек киген ж ас кыз уйге Kipe бердк Уй ш ш ен тускен ж ары к 6ip сэтке рана кыз ж узш ж ар к етю зж корсетт! де, жутып ж!берд! ©зге дуние ecinen шырып кеткен ж ас акын жабылып кеткен eciKKe тесш е карап турып калды. К озралар емес. Ол кыз келбетшен кат-кабат армандай сез1мдер устап калды. Корыккан жан, куанран ж ан, азгана мукы бар. Ж йлт арманы куралай коз, кираш к ас болушы ед1 рой Акын оны сез inген жок, взгеш сезш дк Сирен кездесер бакытты 6ip сэт eKi-уш тур л 1 карама-кайшы сез!мдердш Tipi бейнесж к ерсегп Акын ыррак, !здейтж, акын керкем- л ж 1здейтш, акын iiuKi ce3i\\iniH iuiKi-сырткы бейнелерж !здейтж. Ka3ip ол соиы кердк Кыздыц юм уш ж корык- каны да, не ymiii мунайганы да eciHe келмептк Тек кана кайтып кездеспес 6ip бейне Ж алгы э-ак сол 1. Кансар Еркебуланды суйрелей жетелеп уй сыртында байлаулы туррап аттарра экеле жатыр. — Ж у р М з , aFa, мыналар, ci3fli влт1руге жиналып 19

жатыр! T e p ie yi де канды кол каракшы... Мына торы тебелге мшпбз! Ж ырык-каранын аты. Ж ел жетпес дегеи ат. Сурш е б|'лмей;и. Мен мына квк CecTire мшемш... Бу да ж уйрж... Ал кетпк... А к отаудан урейленген дауы стар ест1лецк — в л т 1р т Kerri ме e3i? Токе, Теке! — Су.экел, су! Еркебулан есенпреп калган жайда жер тарпып тур- гаи торыга мшдй Ж ацары бейнеш умытып калар ма екен! Отыра калып, ж азар ма едк Арпалыс заманы тары 6ip кездест1рер ме, ж ок па?.. Eki салт эуел1 аттардын такымын жаздырып, азгана ш е к т п аяндатып, азгана желе-жорткызып алып, шокы- та женелдй А рт жактан «кегп, экеттП» деген жанталас айрайлардын леб1 келди.. — А ттан, аттан, аттан!.. III Ж а с кыздыц OMipine естен кетпес 6ip кун косылран тэр1'зд|. Манаты урыс-керштщ у-шуы басылган сон, ше- meciHiH ipreciHe келш жата калып ед1, тан атканша уйыцтай алмады. Iuii-тысы куйш бара жаткандай, алкы- на бередк аунакши береди К енЫ нде улкен 6ip куаныш бар, кул1‘мдеп кояды. К ен ш н ен коркыныш !здер1 де оше коймагап — кабагы туймнп, тула бойы д1р етш калады. Кыз ж уреп кеудесш тепюлеп жаткандай, д ур сш в о с­ лед!. Кеше туске тармаса, бар cyfieriH сыртынан санап алрандан арык атанды бвшкел1 арбага ж епп, Кайсар екеу| су экелуге барып еди Келдщ бул ауыл Жак жагасы ж ар кабак екен. Суды ж аяу тасура тура келдк Кайсар CKi шелекпен тасымалдайды, Аклима арбанын устшде турып бешкеге куяды. Ара-тура 6ipiHe-6ipi су шашып калады. Ж арым-жарты су бешкен!н inline куйылады, жарым- жартысы — сыртына. LUerin жаткан атаннын асты квл- деуге айналды. — Балалар, байкап ойнандар... Мундай ойыннын арты б1рдемеге апарып сокпай коймайтын...— flerici кел- гендей Kapi атан басын шайкайды. KyfticiH токтатын, наразы дыбыс береди Ж ауы р жамбасына су шашылран- да баж eTin калады. Без дамбалдын балактарын сан ортасына дейш Typin алган жаланаш Кайсар бул ойын- нан жалыгар емес. Аклима белуардан су болды. Кызыл- 20

шубар сиса кейЛек кулын муш ел1 кыз денесш е жабыса бастады. Ойын ересектент бара жаткан сиякты . Ш елек Ty6ine эдеМ ipKin калган суды Кайсардын басына актара салды да, Аклима арбадан тусе бердк — ЕшМ аз in гасып, езщ куй! Мен уеп-басы мды кеп- Tipin алам. Аклима узанкырап барып, ж аркабактан кал жарасы- на т у с т Kerri. М анадан 6epi екеулеп ж у р т беш кеш гол- тыра алмаган екен. Теплген су боз каделерд!н арасынаи жол тауып, ж ыландай ирелендеп калге карай куйылып жатыр. Кайсар жалгыз ж у р т бешкеш тез толтырды. Еэди кар аса Аклима келдщ ортасына таман ж узш ж ур екен. Сермеген кулаш тары к©р1нед1 А ркасы кунг< ша- гылысып ж ар к етш калады . К айсар солай карай ж уп р е женелдь Ойында ешнзрсе жок, к у л т журген калпы Эурелемек, ойнамак... К айсар ж ар к аб акка ж еткенде Аклима да Судан шы- Fa 6epin едк Б ал а ж йтт е н 1рш де 6ipiHim р«т ж алацаш кызды кердк Таркатылып кеткен узын кара наш сол ж ак кеудесш гана ж ауып KeTinTi Кайсар ж ар кабактан сешрген бойы кыздын карсы алдына келш туст! де, кал- шиып турып калды. Алкынып, кызып, ганаурап барады К®здер1 шылауланып, дем ж арен алып тур А клима шошынып KeTin'— «0 й!» деп калдь. да кун кезшде жаюлы жаткан кейлепн тез алып. алдыь калка- лай 6epin:— «Кет!»— дед1 Кайсарга Б ал а ж т ггт щ eHTiri басылып, иыктары салбырай бер- д 1. Уялды да бурылып Kerri. Буындары босап, Tiae.nepi кактыгысып барады. Кулактарына дейш кызарып кет­ кен К айсар мен Аклима 6ipre ескен, 6ip ауылдын бала- лары e ji. BipiH-6ipi жылатып ескен, 6ipin-6ipi уатып ескен Dipre к у л т , 6ipre жылап ескен. BipiniH ул, 6ipiHin кыз екешн ажыратыспай ескен Сонгы терт-бес жылда Кайсар epKiMre жалданып, кездеспей к е т т едк Отар- байдык уйшде кайта кездестк Бул жолы eKeyi де уялар ш акка жеткендерш таныды. Bipi кыз, 6ipi ж1г!т болып калган екен. Сонымен 6ipre Кайсар бул жолы Аклиманын кезде- Р'нен коркып та кегп Эр кезде MeflipiM Terin туратыи, acipece, куанганда кыз ж узш е ерекше 6ip нур Terin жК берет-iii эдем1 кездер, бул жолы ж ар к етш калганда пай- загайдай туйреп Ж1бердк Элг1де ei<eyi ауылдан шыга бере косылып, эн сала женелген Тап сол т а к т а eiceyi де бала едк Коpi этап 21

баоын шанкап:— Балалар, байкап ойнандар,— flerici келген кезде де бала еди Сол эдем1 балалык шак yakniii HOTTi. Енд! eiceyi де тым-тырыс. К азак арбанын eni ары- сыпа Tepic карасып MiHin, томсырайып кайтты. Булай келе ж аткандарьшан элдекандай секем ала койган сун- гыла А кбала кабагын шытып: — Аклимада жумысын болмасын... Ж айына жур!..— дед! Кайсарра. 0 здер1 ce3inin, ездер1 екшш калган жайды Акбала шегелсп ж1бергендей болды. 9 cipece кыз ж урегж е тык ете TycTi. Аклима ойы кешке дейш осы 6ip «Жайына жур!» д егстп ц айналасынан узай алмай койды. Мана суга тус- кенде аярына балдыр орала 6epin едЕ бу да ойына солай оралып аирыла алар емес. Бала жасынан достасып ескен Кайсармен eKi арасына тыйым шымылдыгы туеш калды. К уш бойы eKeyi де 6ipiHin касынан 6ipi ырысын- кырап етж ж ур. Кызык екен-ау!.. Кунд!з 6ip салт атты келш, л ау апаратыя е ю ат эз!р- л е т т KeTin едЕ кешке карай тары 6ipeyi шапкылап келш, аттарды жылкыра ж!берг!здЕ Кум бата Еркебулан келдЕ Осыдан бастан Отарбайдын ушне улкен 6ip карбалас Kipjti. Карбалас Отарбайдын езшен басталып кеттт. Отауда азрана отырды да, конакты жалгыз калдырып улкен уйте келед|'. Кызарынкырап, терленшреп келедЕ — Байрус-ау, конарынды ж алгыз калдырып, неге TbiHiubiFa алмай ж урсщ ?— деп сурады Акбала. — Кызык ж !г1т екен 63i, кэператишнде канша муше бар деп сурайды... — Сен не дедщ? — 0 3 ip ж алгыз в з 1м... Кейш 6ip б 1ркэнш1к адам ит Fofii дед1м. — Ол не дед!? — К улд1де, ундеген жок. — Бар сейлескенщ осы ма? — Мушел!к ж арна деген 6ip бзлес! бар екен, соны сурады. — Ие? — Б!зде мушелж ж арна дегенд1 ешшм (йлмейд! деп ед!м, онда кэператип жумысын калан журпзбексш, каржыпы кайдан аласын деп тары кадалды. А к т а тауьш берсм1з дсп журген 6ip-eKi адамым бар ед1 деп арен кутылдым. — Онын дурыс екен дед! ме? 22

| — Эй, менin М энкур-Н энкур1м сен бе едщ , неменеге кадала калдын? Отарбай ашуланып шыгып к е тп де, узамай кайтып . кeлдi: [ — Конак ж 1п т кой сойма деп ж атыр... — Кой сойсац конактын еэшен сурап союшы ма едщ? М анадан 6epi epiMeH жондем с е й л е с т журген А кба- ланыц дауысы ширыга бастады. Келген конактын акын болып шыкканын ж ас эйел куаныш етш едк Осы кол басында жалгы з ауыл кал м аса, мунда-й ардакты конак кездесер ме едк ж ок па? Пайгамбар, эулие дегендерге ат ycTi карайтыи, тере дегендерге ж ш ркене карайтын каза к елше акыннан асар ардакты ж ок. Кения аш ар, шер таркатар эн мен жырдын 6api акындардан калган foh. Кызык емес пе, кезше керш бейтш, колга устауы на кел- мейтш эн мен влен гасырлар бойы ел ойында кала бе- pinTi, корлана 6epinTi, оята 6epinTi, cepriTe 6epinTi. Акын мен эннлге осылай карайтын елдщ кызына элдекалай кездескен акын конэрынын сый-курмет1 жет1спей жаткан сиякты. Акбала осыган катты куйзелдй Тула бойы елец мен энге толы акын алдында О тарбайы мы лкауга айнал- ган сияктанады. Кешеден 6epi Отарбайдыц мшез! п'птг туЫ ткстз бо­ лып кетт». 0 з уймнен e3i 61'рдемеш урлагы сы келш журген адам ба дерсщ . Элсш -элсш желкесш каси береди шайып тегш ала береди Алдынгы куш баска ауылдармен 6ipre ж айлауга кешкелт 33ip отырып, кешпей калды. — Болы стан буйры к алдым, ертен 6ip полномошн етед1 екен, соган ат байлату керек болып калды,— деп еди Кеше сол полномошны келердщ тап алдында ат- тарды жы лкы га косып ж1бердй — Эй, сен осы неге кипалактап ж урсщ ?.. Келетш , конактын полномошн емес, акын екенш 61л in пе едщ, ж ок па? — Онын саган не кереп бар? Нанындь» дурыстап иле! — Нан илеуд! маран уйретпей-ак кон. BipaK, келетш конак осы акын екенш бш е тура айтпаган болсан, пан илеудш капдан болатынын керерсщ! Ж ас кыз — Аклима ерлйбайлы адамдардын шалгай шалые KepicTepiH тындагысы келмей дал ага шыгып кет- Ti. Ж азгы тургы коцыр inip. Ыцыранып бусанын жаткан ж ср„. Кыз кулагы иа дуние Tipmiji iriHiti мол у Hi целеде Кел.де каз канкылдап кояды. Кыз-кыркындай шуласып кулккен шагалалар улкен тойдын уетшде сиякты. Ма- 23

хаббат дегеннш ен терец сырын солар FaHa бьлетждей, келбака эндержде узж жок. А з таукыметтерш ен ажар- лы бояулармен, ен сулу, ен узак эндермен безеп жатыр. Отаудап естйтген домбыра уш де сол дунне yHiiie ' косактала шыгады. Bipcce акын домбырасы сол т iршiл iк I куйлерше косылрандай естж едк енд1 б1рде акыппыц ез I 1здегеш барлырын андатады. Аклнманын касына Кайсар келд! де кызды отауга карай жетелеп экетть — Ж ур! Ж1Г1тпц патшасын керсетейж. — Кой, уят емес пе!— деп ж ас кыз ipuLne 6epin ед)', Кайсар онысына караран жок. Аклима босарадан сы галаранда акыннын ез1.мен eai онаша калган, шабыт устж дег! кез! едй 0 3 i осында, ойы алыста сиякты. Арпалысы кеп, шаткаланы коп ауыр жолда акын ею заман шекарасындагы айкастарды калай жазарын ойлап отыр едн Ш абыт устждег1 акын эшейж- Дег1 калпынан, анагурлым ажарлы KopiHin кетть Кыз K63i де кадалып калыпты. Аклима босарадан басын арен тартып алып: — Кайсар-ай, кандай жаксы едж , бауырым!— дед! Аклима, 6yriH кыз болып калганын жасыра алмай. — Йемене, кызырып кеттш бе?— дедт Кайсар. Ол да 6yriii ж1г1т болып калганын жасыра алган жок. Bipi кы зыры п, 6ipi кызранып Kerri... Аклнманын будаи кейж кергендер1 туйдек-туйдек болып тутас eTTi. Д урс-дурс жорткаи салт аттылар келдк Отаура элдеюмдер уймелес in жатыр. Э лдеюмнш уй сыр- тында турып, О тарбайга:— Былжырама, дед1м гой са­ ран! Сен uiipiKTeH руксат сурап тур ма ед1м?— деген - ерескел даусы есткпде Bip кезде А кбала асырыс ж уг1р т к е л т : — Бол ойбай, жылдам, акын агана eKi ауыз сез жа- зып бер... Мыналар ceni елД руге жнналып жатыр деп жаз...— дед1Аклимага. Союга экелген козынын терт аягы байлаулы, сю квзi лапылдап жанран от жарыгына кеплд!р шарылысып жаткан. Койшы шал тас кайракка TyKipin койып, акы- рын изендетж пышак кайрап отыр. Сорлы козынын бауыздалганын Keprici келмей, Аклима далара шыгып кетуге бет алып ед1. Апасы келш одан улкен сумдыкты, адам o.niMin айтып тур. — Койшы, Акбала... Ci3fli елДруге деп калай жазам? Коркамыи, жазбаймын,— дед1Аклима. Апасы ерк1не койран жок. Каразды жаздырып алып 24

KaficapFa берд1 д с:— Мыналардын eni атын тандап ал. Акын аганды кал ага ж етм зш саласын. Э з1р бол!— дед!. Содан Keiiin «Катер устш де кан ш ьтар м а!» деген ecni 6ip ырым есш е Tycin Kerri де, А кбал а шалга карап: — Пышагыцды жаландатпай, жерге шанша туршы!— дедь — Ойбай, балам-ай, умытып калган екенсщ Foii... Мундайда пышакты жерге шанышпайды, кулге шанша- ды,— деп шал пышагын кулге шанышты. Мунын ар ж агы А клим ага енд мен тусш дей Fana елестедь О таудагы дауы стар 6ipece айкаскан кылыштай ж арк-ж урк естш едк Bipece лап етш жанып, лып етш свнген оттай тына калады. Д1р калтырап корыккан кыз уйге суйешп турганда, отаудан Еркебулан шыкты. Касында денгелешп журген Кайсар бар. Куанып кеткен кыз уйге содан кешн Kipai. — К удай-ай, куткара кер! Сактай кер! — влт1рдП блтлрш кеттП— деген урей айгайдан зэ- peci ушкан Аклима дал ага кайта ж у п р т шыгып, узай берген ат д уб 1рш естщ к Куанып та Kerri, жылап та ж г бердк А сьты с Акбала келедк Ол Аклиманы улкен уйге жетелей Kipin:— «Ш алы кургы р кайда кетш калып едП»— дед1 де шаншулы калган пышакты алып, байлау- лы ж аткан козынын кешрдегш осып-осып ж1бердк — Садага, кудай садага! — Садага, садага!— деп Аклима жылап тур. ¥замай бул дурбелен де аякталды. Ею каракшы Еркебуландарды куып кегп. Атсыз калгандары казак арбага сулатып салып eflayip Kyfiin калган, жырык-ка- раны бериплге экетт1. Ауы л эрек деп тыншыкканнан ке- йш Аклима iiieiueciiiiii ipreciHe келш ж ата калса да кун ш ьта арен калгып кетш ед1, узамай Ky6ip-Ky6ip энпме- ден оянып Kerri. Yft iuii Ky6ip-Ky6ip... От басында Отар- бай мен meuieci отыр. Ky6ip-Ky6ip сол ек еу ш ш . Тыста эдей1 катты свйлеп журген Акбала даусы есшедп — Bip бэледен куты лды к па десек, тупке сактаганы н тары бар екен гой! Квршгеннш кетлне Kipin кврген кунщ курысын да сен!н!— А кбал а О тарбайга урса к!рдi уйге. — Сен катын, жырык-каранын не деп кеткенш умыта калдын ба? Кулш д! кокке ушырамын демед! ме? — Ол вз безм ен келгсн жок. Бэрщ нщ ымы-жымын 6ip! Сен жэй кипалактап журген жоксын. Колыц таза емес! — О лар мешмен акылдасыпты демексщ бе? 25

Былжырама сен! Мен б о р т 6iлIn отырмын. Акли- маны пара га берш кэператнв болмаксын. — Кэператнв деген колына жэй тусе бермейди. Ж арылып кеткел! турган А кбал а Tencinin-Tenciiiin калды. Акбаланы арка тутып meiueci де 6ip катал жауап каиырып тастады: Шыратым, акпатша болам десен де, мейлш, тек сауда-саттыгыца салма 6i3fli... Тур, тур айналайын, Ак- лнма, елге кайтайык... Bip бэленш езж е тенгенш анкын сез1мгеп Аклимз тез турып Kiiine бастады. IV Кейде акыннын балалыгына тан каларсын, кейдс акыннын даналыгына так каларсын, Акын — кыран-кин- га^да конады, акын — адам, далага да конады. Акын бойын д а жасыра алмайды, ойын да жасыра алманды. Акын жаны онай ж араланады , онай жазылады, ем1 кеп. Акын ж урепне кек турмайды. Кек турса как турганы. К ак турган ж урек — тот баскан асыл, енд1 одан берекелг ун шыкпайды. Акын — заман, 6ip кундж те емес, бугш- Д|к те емес. Онын Keuierici— бупндж , 6yrinrici — ертен- д|к. Акын бойына адамгерш!л!к кана жарасады. EKeyiHiH 6ipiHe акау туссе, алдымен акындык еледк.. Б ул — Еркебулан CG3i, Бул — Еркебулан мшезь Сэл Keiuirin сэлем берсен, екпелеп калар едк Квзш е кеэ1нд! дэл устап, «Ерке aFa!» десен, дариядай толкып, шалкып кетер ед1. Айткан свз!нде азгана буалдыр барын сезшсс, ешнэрсене тусш бегендей, ж ауап катпай калар едт 0 3 i- nin 6ip ойланып кеткен кезше кездессен, ол сен! кермес те едк танымас т а едк ©кпелеп кет, елп р ш кет, e3i де Шлмен кал ар едь.. Сол Еркебулан ат устш де келедк.. А т басыи epKine ж!бер1п, ез! ш аткалан шалые ойларга кеткен. Курыншы- лар мана адасып калды. К алага карай бет алган Еркс- булан мен Кайсар да адасып кетт!. Тун нэзге туртсе т - piH6ei\"iTiH карацгы. Оныц ycTiHe жер бауырлаган туман тустЕ Б улар ауылдан узап шыгып, кала жолына тускеннсн Kciiiii гана арт жакты абайлап едп Купыншылар Ay6ipi б 1рден ееплди К осарлана шапкан ат Ky6ipi к ак жолга тускен сон тш т! айкындалып келед!. — Ойбан, мынау ырсылдак каранын шабысы! Ол жетпен коймайды. И ттщ малы, алдынан келсен — тштеп, 26

артынан келсен — теуш , ж олатпап едП Eiri колтыгында eni Teciri бар... E m ir y дегенд1 бммейдП — д ед 1 К айсар. — Teciri бар деген немене? — К эд у!л п дем алатын ше! Оны ж уртты н 6api <Нлед). 1 — Енд1 кайттш ? Еркебуланнын ш ш ен мырс еткенш Кайсар сезген ж од. — Ж олдан бурылып кетейш. Ана белдщ астында Елемес кыстауы бар. Одан api Улыкел. Кисык там, Бу- ратал, Тасбекет кой. ...Одан api K03iMfli байлап бероешз де каланы тура табам. Ж урвдз!.. Кайсар жолдан кесе-келденен бурылыи, сол ж акка карай жвнеп бердк Ауыздыгымен алыскан тор твбел де ыршып к е гп . Д а л а сырына каны к к у ба л а Еркебуланмен I катар л аса 6epin: — К аскы р ш окакка салыныз... С он д а а т д y6ip i ес- Длмейтш болады,— дед!. Б улар жолдан 6ip шакырым алы стам ай-ак курыншы- лар кала жолымен aFun exin Kerri. Содан кейш кугын- шылар да, кашкындар д а 6ipiHen-6ipi адасып калды. Ана белдщ астында деген кыстауды Кайсар эл1 таба алмай келедн Улыкел де жок, Кисык там да жок. Тун карангылыгы коюлана TycTi. Калай карай KeTin барады , бет алыстары кай ж ак , оны eneyi д е б1ле алмай келедЕ Кайсар адасканын сезшген сайын кысылып, кысыл- ган сайын такымын д а кысынкырап коятын сиякты- Me* Hipey дал а 6ip дыбыс бермейдЕ Bip от жы лт етпейдЕ Аспаннан да 6ip ж улдыз жы лт етпей койды. — AFa, мен адастым. — Ештене етпес. Тан атканш а 6ip елге кездесерм!з. Enai каскыр шока рынды койып, сэры аянмен отырайык- Эйтпесе, ж апан тузге шырып кетерм1з... Мына торы ат сол жарына карай ьшыса бередЕ Осыныц еркш е ж 1бер- сек, 6ip ауылга апарм ас па екен? — 0 звд з бш щ з ... М енщ басым айналып KeTTi. Осыдан кей|'н Еркебулан ез ойларына KeTTi. Тортебел аттын кайда экет!'п бара ж атканы нда жумысы д а болран жок. Ец алдымен кез алдына манагы бейне келдЕ Ол оны кептен 6epi айналдырып ж урген бейне. Омбыда окып жургенде Л еонардо д а Винчи ж асаган Монна Л иза (Д ж аконда) бейнес! туралы eKi рет айты ска катынасып сдь ¥лы суретнй ез! ж асагаи бейнеге 03i кызыккандай кайда барса касынан калдырмаран foA! О наш а тундер- де cyperri алдына жайып койып кызыга карап, танданып отырган у.пы суретнй кез алдына келетш едЕ А йты ска

катынаскандардыц б!разы эдем! салынган суду эйел cypeTiHe KiM кызыкпайды деген ой Fa карай ауыса бердк О да адам, о да еркек кой!. Ж иналыс ондайларра кон и аударран жок. Epineii айрылган кайрылы эйел жузш е 6ip сэтте жымию пайда болтан рой, гасырлар бойы ж урт сонык ce6e6in !здейд£ екен. Суреттен кезш аудармай кадалран Еркебулан су- р етш ш к, акындык eiiepiiiiu 6ip биж туррысынан карап отырып ед| Адам баласынык эр кун1, эр сараты 6ip ка- лыптан куйылып шыкпайды. Эр Kyui ылри куаныш, нс bMFit канры-мун емес. CoFan opaii, адамиын. м1нез сипаты д а е з г е р т отырады. Адам бейнесчн жасаудын 6ip К1лт! осыран байланысты екен. Сурет енершен, эн мен куйден хабары бар ойлы акын сол айтыстардан ез1 ушш улкен 6ip байлам, улкен 6ip арман алып кетш ед! Куйппил басылмаран мунды эйел- Ain жузшдег1 аз жымию суретцл ymin, акын уш ш ец взеьт! моселе екен Мун мен жымию сиякты ею сез1мнш 6ipiKKen 6eflneci Мунды эйел ылри жымия берер ме! Ол 6ip коз кчеспес сэт кой! ¥лы суретш! соны устап калган. Кайрылы эйел 6ip сэтке рана, 6ip сэтте рана неден жы- миды? Калым. кайрыны жарып ©Tin журепне тусе калган ж ары к елсс1 кандан келд!? Белгиш жай, ауыр кайгыны айранлап келген куш те, шакырая тускен ж арык та, бу- зып-жарып ете алмайды Нэзж куш, жарык елес1 рана жарып етедк Ж ан-ж урекке сол елее сызыктай рана жол салады. Кайры ж е н ш п , адам eMipre оралады. Даныш- пан суретнп мунды эйелд!ц ж урегш е сол сэулеш Tycip- ген . Ж еш л Рана желшп калган.. Акыннын алып кеткен армаиы да осы едк Осы арманы ылри ес!нде ж уретш акын элг!нде Fana кыз жузшен керген бейнеге кайта оралды. Tipi адамныц ж узш де де eKi-уш тур л1 сез1мнщ белгшер1 бола беред'| екен-ay! Бай рус бала неден коркып, неден куанды екен? А з Ky.niMcipereH кезшдег1 мун елее! неден туст1 екен? 6з1миил кенш «сен уцин корыкты, сен ушш куанды> Aerici келедк Акын ойын аяцтатпай, Кайсар бол!п Kerri. — AFa, жырык-караны бауыздап ж1бердш!з бе?— дед1 — О?.. Бала ж!гггтщ батыл сурарына Еркебулан танданып калды. — Ж ырык-караны деймш, бауыздап ж1берд1К1з foh? — Ж ок. алаканнын кырымен урдым. — Содан ел in кет™ ме?

— вл ген жок, талып Kerri.,. Bip минутка жетпей eciH жияды. — Кап!.. — Неге кап? — б л ш кеткеш жаксы болатын едь Ол талайды ел- TipreH жол тонаушы. Найзамен 6ip-aK туйрейд! екен. B i- рак, енд) ол акс ак болып калатын шыгар... Такымына от жабысканып сезген жок. Cinipi куйсе болды Foil!.. Осыны айтканда бала ж щ т п н ж узш де не бар екен деп, Еркебулаи тес!ле карап ед1, каранры туи кэрсетпедп — Манаты хатты жазран сен бе? — Ж ок, А кбал а апамнын ciHaici келш жаткам. Сол жазды. Ж азбаймын деп едь Ci3Ai е л д р у ге жиналып жатыр деп, калай ж азамын? Коркамыи деп, кезшен ж а- сы ыршып кетш едь Эй-апам квкжал Fort! Epinci3 жаз- РЫЗДЫ. Кыздын нелеп корыкканын бппгенше Еркебулаи куа- нып кеткендей. Шын себеп осылай болу керек кой. в л т ь руге деген co3,ai ж азудан корку керек кой! К орку ceoe6i осы болса, сол коркуды ж ецгешне куанса ucci бар? Bip кезде барлык адам баласы сол кунэсыз жандай, журе- rine д ак туспегеи баладай ойланар бш'кке жетсе, шын еркш ем1'р сонда рана орнайтын болар. Кыз кезш деп мун елее! д с сонда Fana (Нржола ошер. Bip кез акын ойы Б1'ржан тардырына ауысып Kerri. Ел аузында Б 1ржаи да жынданып влген. Акай cepi де жынданып кеткеи. Неге олай? Осы елкенщ атакты адам- лары жындана 6epyi керек пе?! Э лпн де коян жырык 6ip шындыктын ujeTiii басып калган сиякты болды. «Аягында содан iiu куса болып жынданып елшН Foii!» дед!. BipH<aH сиякты арканыц ардагер am uici ж ур т алдын- да поштабайдан тая к жеп корлы к керсе, ini куса бол- май, не болмак? Сол жерде e.nin кетпед! демесен, e.niM- нен онын Heci ж ст'л ? Буран д ей ш п вр кею рек эн, бугаи дейшп аскак ун сене бермегенде кайтпек? Акын yiniii iui куса мен жынданудыц арасы Kaft6ip алысым е д i! Bip- жан сал д а, акын Абай да, Акан cepi де буран 6ip сок- пай вте алмаран. Еркебулаи Б!ржан eMipinen поэма жазуиа ойланды. Д рам а ж елici айкын екен. Bip/кан Ж анбота болыстын ер к е л ет т устаган oimiici: АЛтады Гмржак oiiai ентелетш, Гм'ржанды езщ койдын еркелетт... 29

Сол БфжанДы Ж анботанын кезмше Лзнабам болыс- тыц поштабайы сабап, домбырасын тартыи экеткенде Жанбота ара туспей калады: EciprcH поштабайра кез алдыкда liiржа иды койганыц ба желкелетш? — Ойбай, ага, ом салмакыз,— дегеи Кайсарра Ерке- булан ан-так болып ж алт карал едк e3iniH Б 1ржан aniii ынылдатып келе жатканын естщй Б 1ржаннын «Ж анбота» дел аталып кеткен oiii ышкын- ран жаннын зары. «©лгел ж ер1м осы ма ед1? Боктыкка кем ген ж ерщ осы ма ед1?» дел келедк Зармен басталып пазамен аякталады. К ара сезбен баяндап кэрсен ол эп- нщ толганые зарын ж етю зе айта алмас едщ. Ол 6ip ул- ксн трагедия foil Боктыкка кемшгендей сезшген акын жанынын калай ышкынганын, акын ж урепнш калан тыпырлаганын сез емес, кепке толы зарлы эн гана жег- к1зе алатын болар. Мундай жайда мазмун дейтЫ.\\йз энгс ауысып, керкем айтылран елец сездщ e3i баян- дауыш болып калуга Tiiic. Еркебулан ойланып караса, откен ем!рдсп барлык дарынды жандарымыздыц тарды- ры осы айналага coFa беред1 екен. Осындай epici 6ip ойлардын б 1р5нен сок 6ipiHe кешш келе ж атканда тан атты. Томарлы келдщ жарасына ун- лыга K0HF3H ауыл кершдй K ip niu m n Kecin, шошайтып уйген ки — шэмеле сиякты коныркай ауыл. Эр уйдщ касынан жалгыздап ерген ор туст1 сиырлар. Ауыл орта- сында уркердей ушркпген азрана кой-ешкй Торы ат TinTi сергек аяндап, кербез басып Kerri. KiciHen ж 1бердк А уы лга жакындай бергенде эр уйден 6ip адам шыра ке- лш. сыгырайып-сыгырайып буларра т еп л е карал турга- ны байкалды. Бул кезде тесектен тура кою казак эдетш- де атымен ж ок болатын. — Торы ат ез ауылына экелмесе ип едП Осы ауылга сокпасак кайтер, aFa? — Е, Heci бар? Тары кал!амыз ба? — Апырау, анау тор тебел ат!.. YcTiHAerici баска 6ipcy,— деген дауы с ест1лдй К ала адамдарынл1а Kiiinren жМ ттен кауттенген еркектер жагы уй тасалай бастады. Олардын орнына еид! эйелдер uibiFa келдк юм екен, 61л in калу керек; не болар екен, керш калу керек. Bip- д е м с т сурай калса, ауылда еркек болмай шыкканы жаксы... Ауылдын орта тусында турган коныр тебел уй­ ден 6ip энел шыга к е л т , Tencine сейлей женелдй 30

i — Лты бар, e3i жок.! Атып кеттшдер ме, e.iTipin кет- т!ндер ме, ойбай? ' — О, неге атамыз? Кылмысы бар ма ед1? — Ж ок-ау, Tipi ме 03i? I — Tipi. ¥замай келш-ак калар... ! Сол уйден торыз-он ж асар бала шыга келш ауел! ei<i самым тырмалап, бет аузын кикайта карап 6ipa3 турды да, акырын келш торы аттын шылбырыма ж арм аса кетп . — Туе аттан!— Айрылар емес.— Б!здщ ат! К айсар оны аттыц омырауымен согып, ысырып жК бердь Еркебулан екшни уйдщ тасасымам 6ip керш ш , 6ip квр!нбей KeTin тургам еркект1 шакырып алып, манай- дагы елдерд1, жолды сурады . Б ес шакырым ж ерде орыс noce.nKeci бар екем. — Ж енгей, баланды мына ж нчтпн артына м ш гесп рс гой: к.азip аттарынды алып кайтсын,— дед1 Еркебулам. Б ала да 6ip бузык екеп-ай! Орыс поселкесш е жеткем- ше Кайсардын зыкысын шыгарды. Bipece Кайсарды килплидырып, куш актап алып, артына карай кайкайтз- ды. Bipece аттын 6ip буйирше карай сыргып кетш, аягы- мен атты ш апка туртедь А т шошынып, артын кетере тулайды. Баланы К айсар eid рет кыл шылбырмен осып ж!бердь Бала эуел! ойбайлап, бакырып жалымады да, узамай сы кылыктап куледк Жынды ма, бузакы ма? Кеше Еркебулан кояи-жырыктын э к е а кандай кан- iniep болды екен деп ойлап калып едн енд1 онын баласын Kepin танданып келсд|'. Каскыр баласы -ак осындай бо- лар, кагынып туган бала. Поселке Советник алдында бала торы тебелге мшш алды да, анадай ж ерге барып: — Екеущ нщ де экеннщ аузын. — деп боктап к е тп .. Поселкеден поселке куалап, лаулатып журш, Ерке­ булам мем Кайсар Караеткел каласына кештетш ж еттк Тумп тумамда торы тобел ат буларды TinTi Tepic экеткеи екен. Еркебулан ж анада гана шыга бастаган «Tipmi.iiK» газетш щ баскармасына келш TycTi. К ала аман, тыныш- тык екен... Кешеде сырнамды керплеп, айкамлап елен- детш журген мастар бар. — Ертен мейрам гой... Bipi согыстан демалыска келген, 6ipi ece6iH тауып сотыска кайтпай комгап ак, офицерлер болушы ед! Эр- 6ip мастар тобынын ортасында солар KopineAl. Кызыл жолак, сандары сомадайдан кезге туседк Газет баскармасымда жалгыз Fana xeiuKi хатшы отыр- BepcTin жалакысы болмагандыктан, ею ж ас жндт — 6i-

'pi кунД'з, 6ipi кешке хатшылык кызметш аткаратын. Ж алакы газет редакторыныц езшде де ж ок. — KapiM, сен мына баланы кызметке ал. Х ат таны- майтыны болмаса, ж 1пттщ сырбазы болайын деп тур. 03ipme сенщ уймнде ж ата турар,— дед1 Еркебулан, кыс- ка Fana амандыктан кейш. — Хат танымайды деген жоксын ба? — Опыт. Зирек бала. — Болсын... Онда бала, ceni ез1ме орынбасар кылыл алдым... Мына 6ip кагазды баспаханага апарып келз гой... Осыдан уипннп уй. Есштен шыкканында сол жа- гында... Женел... Кайсар да намыска тырысып, кайталап cypaFan жок, шыгып кетт1. — Елден Ж1берген ею елешн ертен шыгады. YmiHuii елеш н нашар екен, басылмайды. — Басып ж 1бердщдер ме деп коркып келш ед1м. Ант ypFan, айран квз, 6ip рет дурыс керген екенсщ де! — Онына туйедей-туйедей ею спасибо... енд1 мешайт кылмай, Совдебщ е ж уре берсен екен- влен-меледш эн- riMe кылып, жумысты токтатып коя алмасак керек... Айда женел, комнссарлар 6yrin де кызыл ецеш болысып жатыр деген... 9 pi курдас, api калж ынбастау KopiMMen тагы 6ipa3 калж ын айтысты да, Еркебулан Совдепке кегп. Онда эр кездеп шеке-кызбай айтыс ж у р т жатыр екен. Кала отынсыз, кала нансыз, кала жер-майсыз калган. Байлар- дын., саудагерлердщ коймаларын, дукендерш аштыр>та Совдеп каулы алган едк CoFaH карсылык Ke6eiiin кет- кен. Совдеп кала байларына уш миллион сом салык сал- ган болатын. Миллион сомы барлардын к ак жартысын казынага салдыр! ан. О т дшрмен, бу дшрмендер казына- Fa алынып кеткен. Каланын барлык aKiMiui.niK icTepi жу- мыскерлер мен солдаттардын колында едк Ен алдымен осынын зардабы кун санап Kyuiefiin, Ka3ip аскынып ал- ган екен. — Кеше 6ipey осылай жнналысып отырганда терезе- Hi киратып кегп. MiHe, мына кос жудырыктай тасты кердщ бе? Терезею т е с т етш , карсы отырган Ефремнщ кез1не келш тидк Ол кезш жай байлап алып отырран жок. — Мен сендерден кез1мнщ кунын сурап отырраи жокпын гой! Gye.ni мына мэселеш шешш алайык та! Байлардык коймаларын кушпен ашкызамыз ба, ж ок па?

— Ашкызамыз, ашкызамыз! — Кай кушшмен ашкызасын? Солдаты к бар ма с е н in? — Ендеше эуел! батальондар курып алайык! — Оган берер каруын бар ма? Асырайтын тамагын бар ма? — Ендеше отырындар осылай. — Калайда журтка нан тауып беру керек пе, ж ок па? — Керек. — Ж ер-май тауы п беру керек пе? — Керек. — Сонын 6dpi коймаларда титулы ж атыр... — Оны езгем!з бшмей отыр дейм1сщ? Illem yi ж ок Kepic тун ортасы ауранша созылды. TeMip жол жок,- Айдаладагы каланын Россиямен байланысы да ж ок болатын. Совдеп муш елер1 бул жолы д а eui6ip байламга келше алмай тарасты. Еркебулан тун ауа пэтерше кайтып, уй neci эйелден 6ip стакан салкын айран сурап iiuin, ж анагы жиналысты туйыкка экелш TipereH жайларды кайта ойланып кал- ды. Сырырайран бестнс шам кен дуниеш тарылтып, бар- лык ойды аласа бвлмен1К 6ip бурышынан шырарар емес. — Жер-май ж ок, комиссар... Te3ipeK ж ат!— деп, уй neci эйел анда-санда 6ip ескертш кояды. Еркебулан кылмиган ж ары кка бас игендей отыра калып, «Нан!» деп жазды. Коймаларында мындаран пут астыкты ш1р1т!п, тырып отырран байларды сы какк а ал- рысы келдк Ш ам кылмиып свнуге бет алранда «Шамнын зары» деген влек ойына орала кетт!. Каланы н мындаран уйлержде вл1мс1реп жанып, май сурап зарлап турран шамдар еленге 03i суранып тур емес пе!.. Сырттан eciK карылды. 0 з бвлмес!нен уй neci эйел ун катты: — Комиссар, в з т аш!.. Сен1н адамдарын болар. К е­ ше де келгеп... Тунде келмендер деп айтып койсайшы! Мен коркамын. Еркебулан е с1кт! ашты да, «Шамнын зарынан» ойын аудара алмаган бойы ез белмес!не карай беттед1. Бас- кармадан келген б1реулер шырар деп ед1. — К озгалма!— деп орысша айтылган свзден селк етш калып, eciK ж акка карап ед1, карулы eKi адам Kipin келген екен. К ейш п ж актан тары да карулы адамдар Kipin жатыр. — Арестован! Колынды котер! 2 Г. Мусре

— Ж аксы . Тек шу квтермесецдер екен. Хозяйка кор- как адам. Бммсй-ак калсын... Менде карсылык жок. — Тез Kiiin! К у н д е р т 6iTTi, большевик комиссарлар! Кулады Совдебщ! С е н т бара жаткам шам жарыгына тагы да бас игеи- дей енкеГпп турып, Еркебулап уй хозяйкасына ек! ауыз сез жазып, караздын арасына пэтер акы акшасын салды да орныиан турды. — Ж э, мен эз1рмш. Кеше кешкс ауылда кездесетш саудагер ногам баласы кару асынып a.iFan, ентелеп келш Еркебуланнын, не жаз- ганын окып шыкты. Стол устш е жартылай жазылып аякталмаран еленшн «Нан!» дсген атын окыды да, Ер- кебуланра бурылып: — Мше, сенэ иан!— деп колын шырарды.— KepaciH, «Нанды» да, «Шамныц зарын» да калтасына салып Кеше жактан epci.ii-кареылы шапкам ат ay6ipi, ма­ саи айрайлар еспл е бастады. Кеше байлары дурл1пп, каин ай женелгендей. — Айда жур! Еркебулан карулы адамдардын ортасында кешсге шыкты. Баспалдактан тусе бергенде Еркебуланды арт жарын- дагылардыц 6ipeyi бастан ала камшымен тартып ж1бср- д ь Камшыныи ушы мандайына Tiiin eai, жылы кан жыл- жып, copFaaan келш, ayeai сол ж ак кезше куйылып, уза- май сол ж ак бетш тутас жауып кетть Акын демесше алгашкы тиген камшы саудагер баласы н ш едк V Канрыр-кунп’р илркеулер карылып жатыр. Орталык- тагы улкен менпттщ мунарасынан KepriTin салган азан еслл сд к ЭшеГпнде кулi кундес ипркеу мен меипт 6yrin 6ip ундес ш ьтады. Бар адам квшеге шыккандай ыры- жыры. Патша кулагам хабарын алган куш тап осындай болып едь Тунде устагандарды аланга экелш nipin тур. Bapi де таяк жеген. Бэрппн де бет-ауыздары кызыл-жоса кан. К ан куйылран кездер сокыранып карауытады. Кшмдер! пара-пара. Б!рен-сарапдап aai де айдап экелш жатыр. Совдепке айтылмаран былраныш жок. Аланды коршап алган купецтер, дшрмен иелер i, сау-

дагерлер, офицерлер. Куж 'лдеЫ п-кунолдесш, Kenipicin алады да, жабылып кетш тутдындарды сабайды. Ко­ лы жеткендер тутдындарды сабайды , колы жетпегендер! 6ipiH 6ipi урып калады . Калай да туткындар кан-жоса. Ырылдаган иттей ырсиып келш, таныс саудагер Ер- кебуланныц шашына жармасты. И с те и т , iuipemn, жул- кылап турып 6ip уы с мандай шашын жулып алды. Кез1 акиып, мэлж болтан сиыр кезденш кеткен. Будан жарты жыл бурын Еркебулан 6ip ай осы сау- даге р д т уйшде пэтерде туркан едн Ke3i бултиган, отыра калса eni см ш еп алкым-ына лр елетш кы ска мойын, ко- нетоз, буалдыр ж узд! кызы бар екен. EKi доллары он саусадты ц тертеуш де он алты алтын садинасы бар... Сол бай русты буран кунде телш , жадын отыррызып, жанас- тыра берген сои, Еркебулан ол уйд1 тастап кетш едд Саудагер ен алдымен соныц Kerin дайтарып жатыр. Саудагер Keri ус те у1мен, eciMiMeH алынбаса дайтпайты- нын да, кеин'лмейтшш де Еркебулан бурын да жадсы бьпетш. Бул жолы сол ойын мэнг!Л1К eTi’n тары 6ip туйд( де дынд еткен жод, ун шыгармай, шыдап далды. Саудагер — «Ларнат большевиклэргэ!» деп айрайлаи- айрайлап алады да айналып келш, даррап-сшеп Еркебу- лапды урады. Кшмш жыртады, кейлегшщ туймелерш жулып-жулып алады. Бады т жолы азапсыз болмасына бекшген адын бетш ыдтамас жакда б!ржола бурып алган болатын. Будан кейш де жубын жазбай кос долдап сокдан дорлыд-зор- лыдтын б1рде-б1рше сыр берген жод. Эдетте QMip, я e.iiM деп аталарлыд, торыз aftFa со- зылган айдасда Еркебулан турмеде кездесть Kepreni ылри задсыздыд, айуандыд, шектен шыддан турпайылыд ед1. Адын OFaH д а мойыран жод. М онархист офицер Сербов долындары эдем! дамшы- мен ойнай отырып, турмеде Еркебуланнан 6ipiHiui рет ж ауап алды. — Сен больш евике^ Fofi? — Большевикшн. — Комиссарсыц foA? — Комиссармын. — Оныц уетше газет редакторысыц? — Ол да ж ала емес. — Жацтайтынын Совет OKiMeTi? — Дурыс айтасыз. — Уездж Совдеп съезш етк1згендер1нд1 мойындай- сыц гой? 35

— Жасырган смеспЬ. Жасырмаймыз да. — Земство съезж ашкызбай кушпен таратып >Ki6ep- ге н д е р д т 6ipi ceHcin Foil? — Ие, мен. — Земствога не себепт1 карсы боласыц? — Земство съезге келген уэю лдердщ ен алдымен Уа- кытша ум метке кызмет ететшдерже ант беруд! талап e rri. Б 1з ол уш м егп кулатуга ант еткен адамдармыз. — Алаш орданын ояздык бел1мш аштырмай, уэюл- дсрж куып ж 1бер ген дер дт 6ipi тагы да cenciu той? — Мен. — взд ерщ н щ Алаш тары ца iiecine карсы боласын? — «бздершшн» деп мэн-жайды бммейтж адамдар тана антута TiiicTi. Алаш б 1з д ш емес. Эр жерде шокай- тан-шунтмтан ханды к куруды арман етет1'н байшыл-улт- шылдар бар. О лар каза к халкын Ресейден бел in алып, вз алдына хандык курмакшы. Алаш солардын партиясы. Мен осьтан карсымын. Туткынды уш сарат туррызып койып, шолак камшы- иы ойната отырып, темею тутшш денгелек-денгелек eTin туткыннын бетше карай ж 1бере отырып a.nFan жауаптыц салмакты лары осы едь Туткын ойысар да емес, кайысар да емес, сынар д а емес. Будан бурын ж ауап бергендер- д ж б 1рден майысканы да, сынганы да болды. Мынаны, айып-кныбын кыл apicaiiFa т 1з!п, мойнына орап-орап, там ук отына 6ip-aK тастап ж 1беру керек.сиякты. Сол Tyni акыинын аяк-колына тем1р шынжыр да са- лынып калды. — Ш ынжырын 6epiK болып, eM ipiaiiia акты к сараты- ма дейш алынбасын!— деп, Сербов Еркебуланра куттык- тау айтты. — в з ш з д ж аяк-колынызга шынжыр сальники куш меш де осы куттыктауды айтып ед1 деп еске аларсыз. Ертен1не туткындардыц ез кш мдерж тугел uieuiiiifli- pin алып, ж еш мен аркасы сары, езге жер1 кап-кара, тур м енж кенеп кш мдерж ктшздк Акын жанына ойсыра- та баткан корлык та осы болды. TopFa тускен кыран, шынжырлы арыстан — акын унпн ерл ж поэзиясы едк мына кара ала, торы ала кшм корлау екен. Тас еденде шынжырлы арыстандар, ашулы арыстан- дар жатыр. Усынган колын эрен жетер ж апсарда тем1р торлы жалгыз терезе бар. Сасы к кора, суык кора, лас кора, корлы к корасы. Сырткы TipiumiK дуниесш керемЫ дсп ешмм ум j I етпейтж сиякты. Терезеге ешмм кезш де салмайды. Б 1рак,туткы Н даты арыстан кЫлжйып, езь

лш ж ата да алмайды. А нда-санда езара Kepicin алады. Сакты к жетпеген, кырапялык жетпеген. Капы соккан... Еркебулан каргып барып терезешн тэрт кырлы тем 1р торыиа жармаеты. Шиыршык. аткан бш ек булш ы к етте- pi жас денеш окай кетерш алды. Ж азгы жасыл дунненщ алакандай тана 6ip алакы керш едк Туткындагы акынга дуниедеп ец керкем жер де сол алан спяктанып, кезш алмайды. К ад ала карайды, сапяна карайды. Эшейшде талай керш елемей кететш алакандай кегал не деген керкем! ЦПркш-ай, 6ip уы с кек шеп колына тусш , шске- лер ме едП Осыдан кейш кун бойы элденеше рет терезеге каргып, сырткы дуниеш керу акыннын эдетш е айналып кеттк Кунде 6ip мезплде сэры урпек балапандарын ертш. ак каз жайылымга Keiin бара жатады. Жыгыла-сурше, бултандап-тырбандап бара жаткан каз балапандары анасына еркелеп, мурындары шуылдап, кынкылдап ба- рады... Турмеден жуз елу кадамдай жерде езенд1жагалаган жол жатыр. Тезек арткан арбаларын ойбайлатып, eri3- дерш жетелеп алган кала жатактары етш жатады. Кеш­ ке карай кала бакшасынан сырнай ынкылы келедк Тан- ертен турме терезесшщ жалгыз гана сыгырайган ашык кезшен самал леб1 келедк Кейде терезеден бозторрай шырылы естшгенде акын жаны 6ipre шырылдайды. Акыннын езеп уз ш п кетердей болады. Шынжырларын узердей жулкынып, атылып терезеге барады. Ие, бос- тандык не екенш турмеде рана терен тусшед1 екенсщ... Б 1раздан 6epi турме терезелершен кезш алмай 6ip жас кыз ететш болды. Басында он ж ак шекесше карай азгана кисайта киген у к ш такия, устш де кара мак- нал женс1з, бурмелеген кос етек ак кейлек. Карлыгаш па деп калгандай екенс!н... Бойшан да талдырмаш... К ар акат кездер! мелд1реп карайды. А к ж узш де муц бар, ак кагаздай тазалык бар, ой бар. Бала кыз турменщ тусынан eKi кунде 6ip етедк Т у р ­ ме терезелершен кезш алмай ететйп де рас. Bipaic, тур- мсмеп eni аралык ж уз елу кадамдай болгандыктан акын оны дэл тустеп коре алган емес. М елд 1реген кара кэз, кара кездеп мун мен ой, кара ж1бектей толкынданган кара шаш акыннын е з толыктырмасы. Кудай-ау, бул неткен кыз, не !здеп жур?.. Т уу, арен тапыды гой!.. Тунеукун1 Отарбайдын уйш де е л 1мнен кут- карган кыз екен-ау!.. «Ага», мына бузыктар ci3Ai елт1руге жииалып жатыр 37

лсид1!» доп ж азган едЕ Уялшак кыз хат.артына атын да конмапты. Кансардыц айтуынша «елНруге» деген сезд! ж азуга коркыпты. Сол кыз, сол кыз1 Акын ойына дунис- Л1к бсннелердщ 6ipi болып уялаган кыз!.. Ерксбулан шыижырларын катты кунпрлетш , терезе- нщ те.мф торын жулкы лай бастады. Торт кырлы сом тем ф былк стксн жок. Белме толы туткындар — «немо- не, нсмене?» дссш , 6opi де TeMip бугауларын шалдыр- шулдыр етм зш , терсзсгс умтылды. О л ei<i арада кезге i.iirep алацнан ж ас кыз етш те кетш едк Туткынныц Kyui де узак, туги де узак. Сырткы ewip- Д'Н айы-куш буларга сокпай, ез белм ен етш жатады. Турм едеп эр адамнын Kyui мен Tyiii де ортурлi етедЕ Ойын epMcri мен ой epMeri 6ip емес. Акын ойы аласурып, 6ip сэт дуннеш к е з т кетедЕ Енд1 б 1рдс ездерш щ калай капы кеткендерж ойлайды. К ебжесе, кол тисе-ак жазар- мын деген влек жырлары ескс туседЕ ЭЛресе: «Мен босапсам, бостандыкты Калан суши, калан коргау KcpeKririH уЯретер см сендерге!» деген влек жолдары ойына орала бсредЕ К ен кулашты, cepninai акын бостандык такырыбын мын тур.тi сырга бояп, мык турл! бейне аркылы 6epy;ii ойланады. E iu i б 1рде акын ойы тагы д а Монна Л изага ауысып кетедЕ Терецдей берсен, Gip мжездЕ ылгн 6ip калыпты адам болмак емес. Л еонардо д а Винчи жалгыз гана сол сурелм ен акын га квп нэрсс айтып ксткен екен. Коркыныш пен ерлж , м ук мен куаныш косактасып Gip бейнеге сьпЧып турса, акын yuiin бул улкен бакыт кой! Туткын нундер1 осылай OTin жатты. 0 п з аян, кумы- рыска кеш, арен жылжиды. К айта ж ауапка шакырылып, айкыш-уйкыш айкас болган кундер1 тез1рек етедЕ Ерке- булан калай айтысканын, калай утып, калай утылып кайтканып калжыцра араластыра антады да, турмедеп туткындар Gip ж асап калады. ©згелер ж ауаптан кажып кайтса, Ерксбулан шнрыгып кайтады. Сабан жастыкты жастанып, тас еденде шалкасынан жаткан акын атып турды д а терезеге барды. Ж а с кыз- дын втер Kyui де б угж , втер сагаты да осы. Dip минут KeiuiKnenTi. А лан га кыз 6ip-aK аттаганда кезге ш ктЕ Неге екеш белпЫз, бала кыз кундепден баяу емес, аягын тез1рек басып келед1 екен. Турмеге караган бойы тура калды. Кыздын арт жагынан басына кимешек кнген.жас эйел ж у п р е басып келедЕ Енд! eneyi 6ipre тур. Эйел асы-

гып-аптыгып, б1рдемелерд1 тоз-тез айтып турраны анда- лады. Бала кыз жауап катпай, калшиып калыпты. Кара атка ж ай дак мшген ж ас ж1гйг шауып келш солардын касыма токтады. Колын арт ж акка сьлтеп, ол да тез сэйлсп тур. Кыз OFaH да ж ауап берер емес. Акырыида кыз i<03i турмеден ауып артыпа карады. А з турды. Б уп ле бердь Тагы д а турмеге карады . KefiiH карай бурыла бердй Акын ж ур еп муздап, колдары тем ip тордан айрылып к е т де, тас еденге таре eTin кулап, сул к жатып калды. — Йемене, немене?— десш шынжырлы арыстандар ypniiicin калыпты. Еркебулан бул жолы д а ж ауап кай- TapFan жок. К а си е гл бейнеден б 1рж ола айрылганын сез!нд1. Содан кейш кыз 61‘рж ола жоралды. Сары урпек бала- пандар канаттанып, каз болтан кузге дейш де, жер бетш кал ын кар басып, Арканын сэры аязы сакылдап ал Fan кезде де бала кыз 6ip кершген жок. Зарлы туткын yiiiiii ен улкеи кэйрынын 6ipi сол болды. Кайгылы акын будан былай кызды тус1нде FaHa кездест1редк ¥йкыга кетерде бала кыздын тардырын кайда апарып косактаса, сол куйде кездест1ред1. Алы е 6ip елее, e3i ж асап, ез1 толык- тырып алган бейне акын е м ipiiie 6ip Kipin алды д а, OMip бойы ез1мен 6ipre кетт1. Кездеспен Kerri... Бш к кияда емес, терен шаткал, тар жолда тары 6ip кездескенде ой мен ж урекке б 1рдей орнап калган бейнен1н. oMipi ошпес eKinim iiic кездест!... VI Торыз ай отырран турмеден кашып шыккалы уш ай... Калы н кара муртты, кара сакалды , ж ас шамасы кырык- тан аскан кашкынды eumiM Еркебулан деп ойлай алар емес. О йлау туг1л уксата алар емес. 03iH -63i айнадан керсе, Еркебуланнын 03i де уксата алм ас едк BipaK ол айнаны кврмегелк айна оны кермегел1 жылдан асын кетт!. Аярында ж 1ппен, кок кайыспен шандып алган бузау- бас CTiit, уст!иде казакы Kyni, басында кулагы салбыра- ран кара кулакшын. Каш кын ж аяу келе жатыр. Сибирь- де Колчак. Кашкын Совет орнаган онтуетжке откел1 жылжып келед1. Акын курестен де кажымапты, акындык арманынан да айнымапты. Осы 6ip ауылды ол уш кун- нен 6epi нысанага алып келед1. О л — былтыргы Отарбай ауылы... 39

Куч батып, кас караПган уакыт. Кашкын былтыргы ак отауга солем бере Kip.ai. Ешюм солем алгаи жок Отарбан китар Ke3iniii 6ipin кашкынра кадап: — 0 сы б'Р боскындардан кутыла алмай-ак койдык- ay l— дед|. По. биыл боскыи Ke6efireni рас. Халык катты ашык- кан, боскыны кебейген жыл. DipaK. Отарбайдын yfl-iiui бурыигысынан ©нлслin калыпты... Былтыр ол ауылнай- лыкты койып коператип болплм келед! деп едк Teri сол арманына жеткен снякты. Керпе-жастыктар б 1рецкейле- iiin, жанарып кетштк.. Отарбайдын даусына да ipiaiK косылгаи. Лкбала o.ii кунге Отарбаймсн кайшылас келе беретш сиякты. Элденедеи б 1ржола калган кешл ж 1б 1мен кой- гандай. Л кбала кабагын шытынкырап, Отарбайды окты кез1мен 6ip атып калды да: - - 0 з i Ti.ien боскыи болып ж ур денм1сщ ? Неше бос- кынды асырап Отыр едщ? Кекетпей-мукатпай, шайга ксл дем сйм ю н?— дедк Отарбай боскынды шайра шакырган жок. Эйел1оныц шакыруын куткен де ж ок екен. — Д астар канга жакындацыз,— деп, боскынга шай куя бастады. Д астаркан устш де кешкс тамангы кой отарындай сел- Д«рой жайылып жаткан курт-ipiMiuiK... Кой мен Gipre жайылган кара-кура ipi кара сияктанып ipijiey турал Fan таба нам жатыр. Отарбайдын алдында 6ip Tyfiip кант агарандайды. Торге жакын отырган москалдау эйел мен Акбаланын алдында кант бары байкалмайды... Боскыи онша комагай адам емес екен. Нан мен ipiM- ujiKTi пирата сыпырган жок. Алысырак жаткандарына колын да соза бермедк Bipep шашке шай iu m де, шыны аякты тенкере салды. — Ио. нагашынды !здеп бара ж аткан боларсын? — Нагашымды 1здеп бара жатканым рас... — Нагашыннык ш е к са шылкып отырган шыгар! — Ш ылкымаса да ол ж акта аштык ж ок кершед!. — Б эр Ы н айтатыны осы! Bipi нагашысын 1здеп, Gipi жиенж !здеп бара ж атады !— деп Отарбай тагы 6ip ыз- гар KepccTTi. Тырс етю зж канттан 6ip лстеди — Аштыкка ушыраган не нагашын, не жиенж болма- ганына кудайга шуюр... Босаганда мелитш елл рер едщ !— деп, Акбала оган тагы да кекесж жауап ка- йырды. — Отыр FOfi, nine, Gipeyi! 40

Китар кездщ 6ipi торге ж акын отЫрран москал эйелд1 6ip туйреп erri. Бул жолы Акбала шацк етш тез жауап кайырды: — О л саган масыл бола келген жок. Каскы рыц бар, каракусы ц бар, бэрш жабылып кап жылатып инбергеи кызына KeTin барады. Сокты кпай отыр, анама! Бьадщ бс? Аклима оны алаканына салып асырайды. Акын ж уреп су ете туей. Мынау эйел Акбаланыц шешеЫ болса, онын 1здеп бара ж аткан кызынын аты Аклима болса, акын арманы апатка ушыраганы да!.. Акбаланыц сп ы п сш т аты Аклима бол мa Fan да i<iм бол- мак? Кезек шарпыскан кёкесш ге акын тагы да к ул ак кой- ды. Аклима жайын аныктай тусу керек те. Акбаланыц айтары э.1н де кеп снякты. Келденен кездескен ада.мнан аздап тартынатыны болмаса, сейлеген сайын еркепн 6ip буктырып алады. Б ур т -б ук т е п , уйпалактап тает:, иды. Нрл1-байлыныц арасына кешрдектеп Kipin a.TFaH Gip 31л кунде тутанып, ем1рлж еннн'лерше айиалып, epmin кст- кен тор1зд1. Отарбай жецйчш, 6ipa3 ыктап отырды да, тагы 6ip еркектж керсетть — Сен езщ KiMciH? Белетщ бар ма е з т н щ ? Бар болса, экел 6epi!— дедь — Белет1болса, оки алар ма едщ? — Оки алмасам, бслетт1 тани алмаймын ба? — Белет тексеретш сем ауылнай ма едщ, орендж пе ед1н? — Орендж болмасам, кэператип! Орендж кэпера- типтен жогары емес. — Кэператип емес, Калж ан каж ы мен Мырзакелд! болыстыц 6ipKaHiuiriciH. М акпал мен баркыт, кант, ш ай о л ар д ш , caFan сисасы мен мэмпаси рана тнедк Солар y m in сотталатын тары сен боласыц! Отарбай колындэры i<eceni эйелше карай лактырып ж 1бердн Bipaic ж ауап кайтара алран жок. К атты лактыр- са, кесе самауы рга сорылып, сынып калатын едй О тар ­ бай OFan бара алмапты... — Ш ырактарым-ау неден буйтш ырылдасып кет- кенстдер?.. MeHi ауырлап отырсыцдар ма?— деп, Ак- лиманыц luemeci 6ip-cni ауыз сез айтты,— Мен ертец кетемш... Аклима-жан тары да хабар ж 1б е р т т ь Ауы лда- рында кара шешек бар коршед1. Уйге алып кайт делть Baimyc баланыц жылаусыз куш бар ма, жылап турып айтыпты...

О т м е н ЛКлима жайы бфж ола аныкталып наяды Ерл1-баЛлыны11 будан Kefiiiiri Kepic-шалыс сездерш Ёр- кебулан тындаган да ж ок, eciiren де жок. 0 з ойларына ауысып Kerri. Ж ыл боны есшен Gip кетпеген арманньщ аты Аклнма екеи. Ол арманы элдешмге косакталып кет- кен. Д аланыц каскыры мен каракусы Gip кызга жабыл- са. онын ар жары таныс тардыр... Ж алрыз-ак жан аныкталмай отыр. Турме Tepe3ecinin алдынан eKi кунде Gip ететш ж ас кыз сол Аклнма болды ма екеи, баска ма? К ара атка ж андак MinreH 6ipey кыз- ды нейin кайырып экетш едКау? Сол болранда не. болма- ганда не... О т орнында кул... Ж айкалган бакша орнында узш п-узи пп тускен сур ж апырактар... Аяк астында жата бермей ме?.. Кейде Gip к ад 1рлк Kacnerri улкен Gip такырыпты мыжрылап-езллеп жазрап шырармалар болады. Аклнма акын уш ш кызырып ж урген кызы емес, керкемдш бейне- ci едк К аскы р Ticine, кар ак ус тырнарына ш ккен Аклнма улы суретш ш щ мыжгылауга кездескен улы суреттерш щ Cipi сияктанып, акын ж ур еп зар кагып Kerri. Ёнд! ол бул уйде отыра алар емес. Бул зарына ешюмд! ениллес от- Kici келмейдк Б у л — жалгыз Kyitipenep жапан зары. — Ракмет, кош...— дсд 1 де Еркебулан орнынан тез турып, ecini<e карай беттедк — Апырым-ау, мына к а р а т ы тунде кайда барасыз? Каскыр д а коп, каскырдан ж аман жол тонаушылар да коп. Коныныз,— дел А кбал а д а тура келдк — Е , тонаушы Menin неменеме кызыгады... Акын А кбал ага коз1-мен Fana тары Gip коштасты да ш ыры п к е гп . Былтыр да осылай, осы уйде, ортада жан- ган оттын eKi жарында, осылай децгейлес турып, тап осылай к ез1мен коштасып едк Элдекандай жацрырыктар жалгасып, Акбаланык кез алдына сол коштасудык елее! келдк Апыр-ау, осы коздер, тап осылай Gip коштасканы бар е д 1-ау, мешмен... Кашан ед1? Былтыр ма?.. Кон. ол болмас... О л жиырма тер ттеп ж ас акын болатын! Мынау кы ры ктардапя адам... Ж ок, жок, сол кездер... Азранл елег!зу1 бар, азгана кул1мдеу1 бар, азрана мунаюы бар, сонша эдем! кнылран коздер соныш, соньш !.. Коп, Gip жылдын шлнде калай кырыкка келш калады? Ол уста- лып, атылып кеткен... Элде кудан сактап Tipi калды ма скен? ИлаИи, сол бола кор, Tipi бола кер! Отарбандыч мал-жаны садара! Кэператиш садара! 0 3 i садара!.. Кашкын далага шырып, K03in карацгыра уйретш аз­ рана турып калды. Улкен коныр уй оз орнында тур. 42

Ш акырактан шапшып ж аткан от жок. Ecin ашылып, нурлы жузгс тускен жарык та жок. Наняз «калды ауыл карангы да, ай баткандай» дегенш н е зь « Ж у р и т !» дсп ж етелеп экеткен Кайсар д а жок... Онып Kyni нс болды екен?.. К,исык тал таяты колында, акын аяндап ж ур с бердь Снырлар куйссп жатыр. Ыныранып кояды. Пысыл- дап кояды. Тусаулы аттар оттап ж ур. Пыскырып кояды, оскырып кояды. Ж ал к ау урген ауыл nrrepi акынды ауылдаи шытарып салды. 0 ли<тсй ynci3 ауыл к а р а т ы тушмен куш актасы п кеш идей бердь кала бердь Акын квш л1не м э н гш к ж ара салды да м э н гш к уйкысына Kerri... Осыдан уш куннен кеГйн кашкын акын тары 6ip 1зде- ген аулына жакындап калып е д ь К ун сэскелште- Квк тортын аспанда жешл тана ак булттар калкы п жур. Жайкалтан жасыл дуниеш жаздын ерке самалы акы- рын-акырын тербет1п кояды. Шатын 6ip ауылдын кы л- кысы взснге кулап недель К узеул! жирен байталга мж- ген жылкышы ж 1г к езенге келш ipKUiin калган 6ipeH- саран ж аста у кулындарды курытымен ж айкап сура Tyci- pin жур. Аргы кабакка келш, взеннен оту уш in шешже бастаган ж аяуды пор in, жылкышы айкай салды: — Ш ешжбей тура тур, кара сакал... K,asip атпен 6TKi3in алайын... Ecin дурыс па, 03iHHin? Карарым, судан втк1зе коншы десен болмайтын ба едИ.. 0 й , каурадай кара сакал!.. Каура сакал елктерж кайта кшп, кайта шанди баста- ды. Ecni CTiKTiii ж улыгынан е й улкен бакайы керж едь Eneyi де капай калыпты. Танаулары делдшп кеткен жирен байталды каптал- дата жузд1рж е тж , жылкышы ж т т амандык айтысты. Еркебулан омы тани Kerri. Ж ылкышы таныраи жок. — А л, отагасы , жол болеын!.. — Осы ж акта 6ip нагашым бар ед!.. Сомы !здеп келем. — Нарашыц ki'm c;ii? — Байкен деген Kici. — К э д у ы т Акылбектщ Бэйкеш ме? — Ис, сол. — Ойбай-ау, мен сол ауылдын жылкышысы болам. Ауыл твбес! оне KepiHin тур. — Бэйскен уйдс мс? Аман ба? Аман болганда кандай! Той кылайын дсп жатыр. 43

Былтыр ofie.ni ел in, ж астау Gip эйел алып едь Кудай дес бергснде сол afleai маркаска Gip ул тапты! — Бэйекен кеш лд! екен гой! — Кен1лд1 болганда кандай! Лл, отагасы, шыдай турыцыз... Men Gip ат устап экелейш ci3re. Эйтпесе Байе- кем шанымды кагып журер! — 0 3 iHHin атыц юм? — Кайсар... Большевик Кайсар... Былтыр Gip Еркс- булан деген акы нга epin, К араетксл кетем деп, содан большевик атандым... — Ие, большевик болып па ен? — Ж ок-е, T9«ipi... Bip кун газетке орынбасар бол- гамыи... — Х ат таниды екенсщ гой... — Ж ок, ойбай... Газетте Gip KapiM деген жацсы xtiriT бар екен! K epfli де орынбасар кылып алды. Ол емес, o.nri акын сайлап бердк О л 6ip уза к энпме... Кейш айтармын. Бие байлайтын уакы т болып калды. Кешн айтармын, кейш... Кайсар езеннен кайта OTin барады. Еркебуланды та- HbiFan жок,. ©3i коп озгермеген. Азы рак иыктары кекей- ген, азырак, саусактары толыккаи. Эл! де бейкамдау, асыгы стау, ак кеюл калпы. Ауыл адамдары жалпы коп озгере бермейдь Он жылдан Kei'iin керсен де, баягы коныркай тысты KyniciMeH, баягы т е б е а жыртык берш- мен кересщ . Bip жылдыц ш ш д е Кайсар да кеп езгер- MenTi. 9 ;ieMi 6ip актанкер атты ерттеп жетелеп алып, 03i жайдак, Кайсар кантып келдк — MiHiHi3, агай, ecTyini3 бар шыгар, Бэйекеннщ бай­ те Kepi осы ат!.. Уш куннен 6epi кайгыда келе жаткан акын кенЫ атка мшгеннен кейпн ceprin сала бердь Ек1 кулагы твбе- сш де, кербез басып, шекесшен карайтын бэйге аты — бу д а 6ip керкемдш 6efiHeci гой! Туягы жерге тиер-тимес, Аястамкер аягын ineKiii басып келедь Алкам-салкам eci<i Kyni KiireniMen, мусшд1 дене аттын ж ур 1сше карай ширан neTTi. EKi иыгы кснеймп кеткендей. Тудырында epirin OTbipFan кырандай, аруактанып кетть Ж ылкыларын ауылга карай шубатып ж 1берш, Кай­ сар кабыргаласып эцпмесш жалгастырып келедп — Кызык болды, агай... Е с ту М з бар ма, ж ок па, Еркебулан деген керемет акын едк Оныц барлык- влен- дерш осы ел ж атка бьпедк Э ар ес е, кыздар кырылыи кала жаздайтын. 1ргеден сыгалайды, босагадан карай-

ды, e3i астындагы Актанкердщ шекш басканындай, uiepTin ойнактатып домбыра тартатын... Вэйларды да 6ipa3 такымдап едН Соган epin, Караеткел кетпм. Слзге OTipiK, маран шын, газетке басымызды сукканы мыз сол, акын 6ip хм птке мынаны кызметке аласын,— де;п м'еш KepceTin. О л jKiriT сезге келген ж ок, газетке орыпбасар кылып алды... — Газегп неге тастап кеттщ? — Мен тастап кетуни ме ед!м, Tafiipi... Мен кешке таман орынбасар болдым, ертешне газегп тас-талкан кылып талап экетп. ©3iMAi ж елкеден 6ip Tyiiin, кешеге шыгарып яйбердь.. — Сонсон кайтпн? — KaHFbipbin калдым да койдым... О тарбай дегенш к уйГнен кашып кеткемш... Б аска барар ж ср 1м ж ок. Ку- дайдын д ес бер1сш де Бэйекек деген Kici э л п акынмен дос екен. Турмеге там ак экелш п. CoFaH к е з д е ст , елге кайттым... Содан 6epi осы ауылдын жылкысын багам, haft! Ана 6ip арам каткы р кек мэстектщ желй'е ж ола- май, кайкайып бара жаткаиын карашы! Кайсар нюкытып w repi KeTTi. А зган а жылкы ауылга ж акы ндаган сон, б е л ш ш -б ел ш т , ез ж ел!сш е ойысып барады. Э рм м б1рд1-ек1л1 кулындарын устап алып, ж ель ге байлап жатыр. Кулындарына карам астан , Актанкер атка мшген адамды кутш , 6ip FaHa адам тур. Еркебулан Бэйкен карт та Еркебуланды сонадайдан танып едь Элде атка отырысынан ба, элде кез карасынан ба, эйте- yip акылды карт каталаскан жок. — Бэйеке, суйшшН Ж и ен адз келдП— деп, Кайсар алыстан-ак айгай салганда, Бэйекен карсы аяндап келш, кушагын жайды: — Арыстаным-ай, сырттаным-ай! Сагынраным-ай! Аман оралдын ба? К еп к ут п р д щ рой! К унде кутумен кез саргайып efli гой!.. Еркебулан Бэйекенмен жылап куш актасты . Т орыз ай, торыз кун азап турмесш де отырранда онын к е н т 6ip рет босаган емес-Ti. Аклима жайын ecTire.ni акын ж ур еп зар KaFbin, коз жасы алкымына ты ры лы п, кы сталап кел­ ген. K a3ip TinTi арыл-тегш, бой бермей кетп . Бар caFbi- пышын, бар мунын Бэйкен картка uiaFbin ж аткан сияк- ты. А дал куш ак, дос куш агы. Акын кез ж асынан уялган жок- Бэйекен куш актап турып, Еркебуланды акырын- акырын apicaFa KaFbin кояды, иыгынан сипайды... Акын- ды осылай аркара кару керек екен де. Акын бар сырын 45

актарып жатыр. Акын коргасындай балкып. кандай калыпка куям десен де куйыла кеткел! тур... — Ж анам шалынды сен де caFuiiFaH екенещ rofil Л\\ен сен1 турмеце де 1здеп баргамын. Юрпзбеген каи- гырып журген Кайсарды сонда алып кайтып ед1м! Ж э енд1 токталык. Кызыл кыраным!.. Кайсар куппк-ау та' нымапсын гой! О, бар бол, сен... Кайсар ан-тац... Элденен! андап та калды. Былтыр Ьэнекеннщ К араоткел турмесше 1омд1 !здеп барганын жаксы Ci.ieTiH. Елге жеткенше барлык энпмелер! Ерке- булан жайында болтан. ЕнД1 ол да таныды. атынан дома- лап Tycin, Еркебуланнын мойнына асылып, арсаландап жур. — Ерке-ага! Еркс-aFay, мен Кайсарын емес пе ед1м? Д э тщ калай шыдады?.. Бэнкен карт сактык, устамдылык керекпгш ecKepni. — ByriH б!здн1 уйде той бар едк шырагым... Ж урт жнналар жерден ыгысатын жайын болса, ертерек ойла- сайык. Сен! !здест1рген кагаз келш п легенд! кулагымныц шалып калганы да бар... Кунде кути м дегешм содан гой. Эн, маган б!р сокпай кетпессщ деп ед!м...— дедк Канщын енд1 абайлады. Ауыл ортасында казандар асылып, катын-калаш уй м ел ест, шуласып ж ур екен. Ауыл-ауылдын арасында тайга MinreH балалар ш апкы - лйсып жур. Кулындарын желкпеп болгандар 6 ip en -cap aii- дап осылай карай келе жатыр... — B ipey болмаса 6ipey танып калар. Тасаланганым дуры с болар...— дед! кашкын. — Ендеше уйге ю релж ... Кайсар, бул былтыр Кара- еткел барганда тускен уй!м!зд!н neci foA... Бьлдщ бе? Ал енд!, уйге жур... Ауырып келшещ... Тесек салдырып бе­ кеш и, Tepic кара д а ж ата бер... ¥ктыи рой, Кайсар?.. Кашкын акын Бэйкенге epin кшз уйге жеткенше де талай адам жешн сурап калды. Кайдан келе жатыр?.. К айда бара ж атыр? Мунын мм e3i?.. — Былтыр Караоткел барганымда осы Kicinin уйннде жатып ед!м... Сыркаттанынкырап келген екен... Бэйекенде жалрыз гана осы жауап... Кулакшынымен бетш буркенк!реп алып, анда-санда ынкылдап койып, анда-санда сусын сурап iuiin, Еркебу- Лан кун батып, той тараганш а козгалман жатты... Той кы зы ры н , ат шабысын, балуан куресш !ргеден керген де 6ip KacipeT екен. Белдеуде бэйгеге косылма- ран А ктанкер аласурып тур. Уйде OTipiK ауырып, той 46

кызыктарын 5ргедеи бакылап акын жатыр. А т пен акын- нын бугш п тагдыры уксасы п кетп . Ж уртты к oopi тойдын кызыгында... Белдеуде Актан- кер жалгыз, уйде акын жалтыз. А нда-сапда ж уп р ш ке- л|'п, Кайсар той кызыктарын айтып кетедк — Бейсек деген балуан Э бж ен дегеп балуанды nipiii- nipin алып лактырып ед! деймш! К удай сактасы н, ортам ж ш г ш y3in ж 1бердп б 1лем.. Т ур а алмай калды. Сусын imeci3 бе? — Экел. — Кызык болып жатыр, Ерке-aFa... Бэйгеге ырсыл- дак-караны да экел in косты. Бэйгеш сез ж ок, сол экете- дк Еснизде бар ма, онын eKi колтыгында ei<i Teciri бар... Бэйекен, ез 6ofirecinc оз атын коспас болар деп, А ктан- керд! алып калганы... Эйтпегенде ы рсылдак-карамен KepiM 6ip айкас болатын едп.. Е т ж ейс1з бе? — Экел... — Мен манаты жатаган жиренмен жерден кум!с алу- га тусем... К удай 6i.ne;ii flcniii, талайынын аузын аппак кылам... Шап iuieci3 бе? — Экел. Кун батып, той таркаган сон Бэйекен уйге бес-алты адам epTin келд1. Bip молдадан баскалары осы ауылдын адамдары. 1ргеде ж аткан кашкыинан алысырак, койыл- ган бест1к шам момын адамдардын калпын андатады. Тердс такыр басына такия киген, танкы мурт молда отыр. — Молда-еке, енд! мына шал экесш шыгындатып, той жасатып ж аткан тентектпг атын койып 6epiHi3... — Бэрекелд1, Бэйеке... ©3ini3 лайыктаган атыныз бар ма cfli? Болмаса, маган л у к са т етес1з бе? — Бар едк молдеке... Мендей шалдын кенжес! ерке болады гой. Мен Еркебулан деген атты лайыктап е д 1м... — Е, ата-аиасы кабылдаса болганы да. — Bi3Aiii уйдег! 6ip ж аманнын аты д а Еркебулан...— деп, 6ip момын адам ыржиып койды. — Ендеше, Еркебулан уш еу болды. MeiUH кенже кы- зымнан туган баланыц аты да Еркебулан...— деп, тагы 6ipeyi соз косты. Кайран, улкен Еркебуланныц 03i кайда екен де- cefiuii!— деп, упшнш 6ipeyi Kypcinin койды.— А ман бол- гай-акты!.. Молда тура келш азан шакырды. Бэйекен пысылдан уйыктап журген улын молдага жакын экелш тур... 47

- АллаЬу акбар, аллаЬу акбар, лэилаЬа! Елла алия' Ссищ атык Еркебулан, Еркебулан, Еркебулан! Баланын аты уш рет кайырылды. - Бэрекелдк молда-еке!.. Барлык Еркебуландар аман болсын. Адам болсын! г - Эмин!.. VII Тон сарпылтанынан шаршаран ауыл бырдай уйкыда Ш алкасынан Tycin корылдап уйыктайды, терлеп уйык,- тайды. Эйелдер болса беденедей 6yFbin уйыктайды. Ш а­ мы евнген карангы уйде Бэйкен кар т пен Еркебулан Fa­ il а ояу. - Ал карагым. бет алысыкды айт... Колдан келерд! аямаймын, кысылмай айт! — 93ipm c, 6ip буйирлеу отырран 6ip елге барып кайт- сам деп ед!м... Касыма Кайсарды косып 6epceni3 болап едк — С ез кылатыны бар ма, TaKipi... Та ги не керек? — Б аска ешнэрсе Keperi жок. — Кашан ж ургщ келед1? — ByriH туннен калмасам дейм!н. — Ендеше ез!н осы уйдег! барды тандап кинпп ал. Ш ал да болсам 6ip кабатым болатын... С алт журетш адам га саптамадан колайлысы болмайды, мына ет1пм;и ки. М ы нау 6ip кек шуга шекпен саран т!г1лгендсй, сура- иып тур... 1ш кшмдерщ кандай ед1?.. Кадатып алатын туйме-муймелерщ ж ок па? Кулакшынды тастап, меп!н жалбагаиымды к itiп ал. Актанкерд! берсем, сен де сазге каласын, мен де созге калам... Баска 6ip белд1 атым бар, соны Minepcin... К айсар ceHi кал ага алып Kerri дермш... Меше кунде ораласык? — Bip бес кун втер деймш... Т ац ата Еркебулан журш Kerri. Keiueri жирен бай- талымен касында Кайсар келе жатыр. Ауылдан узап шыккан соц-ак Кайсар Еркебулан мшген курен атты мактай бастады. — Бэйекен атты тандап м iiieTin адам. Мынау квбш Карда уш каекыр соккаи ат. Азырак жол жоррасы бар... ■— А л, 6i3 кайда к е т т барамыз? Кай елге? — Аклиманын кай елге узатылранын б^лемiciK? — Bi.ie.M. Каракойын Ж аппаска узатылды. Отарбай деген жездест кэператнп болам деп, Калжан деген бай- дын токалыдыд iuicine 6epin ж1берген... 48

— К,арак,ойныц кай ж акта? — Ж аппас каз1'р ж айлауы нда болар... Bi3 терш кетш бара жатырмыз. Олардын жайлауы «Кызмоншак, Сыр- галы» болатын. — Ендеше 6eTiMi3Ai солай карай тузеп ал! — Ерке-aFay, Аклиманы 1здеп келе ж атканымыз кандай жаксы болды. Кыздын патшасы е д i рой! Жаным- дай ж аксы керуна ед1м... Ci3re epin барып тары 6ip кэр- сем, арманым жок. Ал, онтустжке карай тура тартамыз... — Аклима былтыр нешеде ед1? — Мен биыл он сег1здем1н. Аклима менен 6ip ж ас Kiuji болатын. Бет алыстарыи тузеп алган сон, Еркебулан баска еш- нэрсе cypaFan жок. Ж ол тардырын Кайсарра берд1 де ез ойларына Kerri. 0 з ойлары онын кашанры одеть Совет туын 6ipre KQTcpicKeH достары, жолдастары бар едь B i- разы турмеде ел д ь B ip a3bi К араеткел, Кызыл ж ар тур- мелершде 6ipa3 жатып, Омбы турмесшде калды. Ойлап караса, олармен байланыса алар 6ip жол, 6ip санылау жок. ©3i болса, мынау, кашкын... Колчак элi ыскырынып тур. Бэйкен кар т «ceHi !здест1рген караз келш тЬ дедь О нтуст1к ж акка Бетпакдала аркылы рана ете аласын. Шол бетпактан i<iM втю зе алар?.. К айсар OFan жара- майды. Ойы тары д а Аклима бейнесше ауысты. Бул 6ip ом ip бойыиа ж абы скан дерт сиякты. KapaHFbi тунде б|'р-ак рет ж ар к еткен нурлы ж уз акындык дерт1 болып алды. 0 p i корку, opi куану, opi мун — бейне ж асауды н сала- сала жолдары барын акын кон ш н е 6ip-aK уйе салыпты. Бул улы cypeTuii, улы акындардын ерте ашкан сыры. Жасынан бойын бнлсп, сыр бермеген, Дэмелснсе, кундесе б1лд1рмеген... Нанасыц, не лесе де айтканына, Тусшде тук кэд1к жок, алдар деген... Bipaic, ж ана аяктанып келе ж аткан казак, эдебнетп1е бул касиет элi кона алмай жур. Осы туррыдан Караганда, ак,ын оз шырармаларынын кебгне наразы екен. Сырты бар, алау-ж алауы бар,. 6ipaK iuiKi жары жалацаш- тау, тецеулердсг1 ез туындылары утымды емес Topi3- денедь Акын озииц ж аца floyip унпн телбасы екенш ce3inc бастапты. Елтктеунилер кв бей т келедь Улкен жауапкер-