Қасенова А. Ақ жыланның арбауы

РУХАНИ ЖАКРЫРУ^ АК, ЖЫААННЫЦ АРБАУЫ ; f а.





821^ 2, ^ 2 2 - 3 Mb К,асенова Айнаш экьшнныц apfiaybi

дОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5Каз) К 43 Kiman Алматы облысыныц экш/ Амандык; Габбасулы Баталовтыц цолдауымен ишгарылып опшр Касенова А. К 43 Ак жыланныц арбауы. Айнаш Касенова - Алматы: «Казак ютабы» баспасы, 2019. -160 бет. ISBN978-601-06-5696-3 Казак журналисгикасынын Kaiipancepi, Казаксган Респуб­ лика™ Журналистер одагыныц мушеа Айнаш Мамменкызы Касенованын «Акжыланнынарбауы» аггы жинатына жиырма жылга жуыкуакытта жазган тандаулы енбектер1 енпзыген. Ютап прозалык шыгармаларымен, ягаи, знпмелер1 мен noeecrepi жэне кимас жандар жайында жазылган макалала- рымен толыктырылган. Прозалык шыгармалардагы кешпкер- лер ом!рден алынган шынайы тулгалар. ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5Каз) ISBN 978-601-06-5696-3 ©Касенова А., 2019 ©«Казак ютабы» баспасы, 2019

АК, Ж Ы Л А Н Н Ы Н , АРБАУЫ Повесть Ж омарт Жомарт - 6ip уйдщ тучгышы. Э к еа - Орынбай, iueiueci - Орынбала. Еамдер1 де кызык. 6ip-6ipiHe уксас. Эдетте, тунгыш бала езгешю. Орынбаланыц кайынагасы Турганбай мен абысыны Сэбираньщ 6ip кыздан езге баласы жок- ¥ л бала болган сон кайнысы мен келйа Жомартты олардын бауырына салып бердь Кайынагасы мен абысыны Жомартдесе, ш к ен астарын жерге койды. Бакырауык баланын айтцанын eici етпей естрдг Олар асыл тукымды кой кеншарынын 6ip отар койын бакты. Озат шопандардын 6ipi ретанде аудандык газеттен де KepiHin журдь Турганбай Жомартты ышкене кез1нде атца мшгеспрш алса, есе кеде езш атк,а отыргызып.кой кайтартатын. Жаз жайлауга, кыс кыстауга кегшп, койды конды ет1п багуга тырыскан олар улынын атка мшгенше мэз болатын-ды. Ауылда туратын Орынбай мен Орынбаланьщ Жомаргтан кейш Гулнар, Канат, Айгул деген ул-кыздары дуниеге келдь О лар койлы ауылга барганда ойыншыктарын олардан кызганып, «апа, аналар менйн анауымды-мынауымды тартып алды» деп, уйд1 басына кетерш, азан-казан кылатын едь Алансыз журген ойын бадасынын 6ipiHini сыныпка баратын мезпл1 де таяп калды. Автодукеннен су жана костюм-шалбарды ак жейдеамен алып 6epin, «улым сабакка барады» деп букы кой- шы, басшыларды шакырып, той кылды. Ш ырттай кшндДрш, тай­ га отыргызганда, кер1мд1кке деп басшылар шытырлаган акшаны калтасына салып, койшылар 6ip-6ip кой атады. Сабак басталардан 6ip-eKi кун бурын Сэбира апасымен ауылдагы ага-тэтесшщ уйше келдй К,айнысы мен келий курак ушып карсы алып, мэре-сэре бол- ды. Сэбира мен Орынбаланьщ енеа Калипа да немересшщ ж ш т болып калганына куанып, шумршйпк erri. - Жекентай келш калыпты. Улкен ж т т болды деген осы. Апан келш -кетт турады. Сен бйдщ уйде турып, окитын боласын, - деп мандайынан сипаган оларга ол жолай коймады. Онашада Орынбай эйелше: - Эй, мынау Гнздщ уйде турып окып мандытпас. Б1зд( эке- шешем екен демейд1 гой, - дедь - Б1зд1 кайдан эке-шешем дест? Ана ысыерге бауыр басып калган эбден. Енд1 кпын болатын болды. Бала е й жакты болды-ау, - дед1 туган анасы кезше жас алып. - Элнак уйренш кетер, - деп взш ---------------------------------------- 3 --------------------------------------------

жубатып та койды. Апасыньщ жанынаи 6ip eai калмайтын Жомарт шыртгай кишш, мектепке барды. ©зшдей ул-кыздардьщ кеп екенш Kopin, тан тамаша болды. Олармен ойнауга да болатын ещ, апасы тастап, 6ip жакка кетш калагындай етегшен усгап, айрылмай жур. Партада да апасымен 6ipre отырды сол куги. Мектептен шыгып, жол-женекей дукенге idpin, тэлт-мэтпге кармк болтан Жомарттьщ бетше бес ит тоятындай. EKi-уш кун катарынан апасы Жомартгы мектепке алып барып журдь Мугал1мнщ: «бала e3i уйренсш, ci3 экелш, алып Kerin турыныз. Оньщ кдсында отырудьщ кереп жок» дегенше карамастан, партада 6ipre отырды. TopriHmi куш мугал1м апасын гарпзбей койды. «Апалап» жылаган Жомарттыч партада отыруы кайда? - Апа, кетеййош, буйткен окуы курысын! - деп бакырды кеп. Апасыньщ журеп жарылып кете жаздады. Bipa:i кун уйренсш деп тэты журдь Ерке улы апасынап айрылар емес. EKi б1рдей апасы ортак улыньщ бул кылыгына iniTei'i эбден куйзелдь Апасыньщ Койлы ауылга кайтуы керек. Улыньщ кылыгын ecrin, Турганбайдьщ да журеп ауырды. «Жекентайым уйрешскенше жата бер» деп ейелше де руксатын бердк «Енд1 уйрендгау» дегенде, апасы ауыл манындагы койдата ушне кетпекш! болды. Кшм-кешепн жинап, улыньщ бетшен суйщ, су таситын колжке отыра бердь Жомарт жупрш барып, колiKriii алдына жата калып, бакырды-ай дерсщ. Ойбай салган Орынбала Жомартгы кетерш алмак болды. Жерд1 аягымен ripereH оны суйреп, арен уйге алып icipin, ол да кезше epiK бердь Кезш жаска шылап Сабира Kerri. Келж ж урпзуш ю егделеу Kici: - Ойпырым-ай, ульщыздьщ шатагын-ай! Келжгщ асгына жата калуын карай гор, - дед1 басын шайкап. Уйд1 басына кетерш Жомарт отыр: «апашы, апа» деп. Букьл корий-колан баласы мен анасын жубатып жур. Уакыт - eMmi. Bipre-6ipTe алдауга KOHin, койдагы эке-шешеспйч 6epin ж1берген тэтпсш e3i жеп, кунде сабакка 03i баратын болды. Сабактан келген сон семкесш 6ip жакка, костюм-шалбарын 6ip жакка лактырып кеп ж1берш, ага-тэтеанщ эперген велосипед1мен койдагы ушне тайып турады. Жумыстан келген Орынбай: - Элп кайда? - десе, айелк - Цойдагы уйге Kerri, - дейдк - Онда туз Torin койып па, неге сабагын окымайды? - деп шала булшдь - Бала гой, элгак уйрешп кетедк - деп Орынбала да улын жактап койды. 4

YuiiHiui сыныпты аяцтап, каникулга шыкканда ол атасы Турганбаймен бес-алты кунд1к жайлауга кой айдасып барды. Б1рде аттын устшде уйыктап кетш, калгып-мулпсе, е в д б1рде атасыньщ эцпмелерш тыцдайды, б1рде ат устшде эн айтады. Таудай атасы жанында жургенде жанбырлы кун де, аптап ыстыктьщ азабы да ол ушш кызык квр1нет1н. Одан кешн де б1рнеше рет жайлауга кой айдасып, Турганбайдыц 6ip жагында ж урдь Оныншы сынып 6iTiprenme он шакты велосипед мшдь Сойткен Жомарт онжылдыкты казакша тэмамдап, эскер катарына да алынды. Ол Мангыстау ещршде iimci эскерлер катарына тустт. «Орыс ты ш бымесеч, аштан елесщ» деген уакыт, казак жершде орыс тШ нщ дэуреш ж урш тур. Ж омарт орысша сейлеуден эбден киналды. Т ш н бурап жатып, aftTeyip сейлейтш болды. Кдсындагы кыргыз-езбектерге Караганда TyciHAipyi жаксы- ак. Бала кез1нен балык, каракумык жемейтш Ж омарт аш курсак журет1н болды. Ауылдагы казы-карта, ет дегендей дэмд1 тамак кезден бул-бул ушты. Бул жерде сотталгандар жер астында жумыс icren, жазаларын етеуде. Iund эскер катарындагы жауынгерлер газтуткыш Knin, иыктарына автомат асынып, буларды кузетед1. Олардын арасында Жомарт та бар. Кузетке тускен ол бет-пердемен демалуга киналып, оны uieinin тастап турды. Басшылардан 6ipey-Mipey жакындап калса, кайта Knin алады. Бул эдетке айналды. Куннен-кунге жудеу тарта бастаган ол ею айдан сон санитарлык бел1мге туст1. Ke3i niynipeiiin, ею жагы суалган Жомартты керген дэр1гер оныц уланганын api асказанында жара барын аныктап, б1рден Дондагы Ростов каласына, эскери госпитальга емделуге жолдама берд1. Апарып салу ушш жанына ею б1рдей медицина кызметкерш косып ж1берд1. Олар ушакпен д1ттеген жер1не аман-есен жетт1. Жомартты орналастырган eKeyi хош айтысып, кете барды. Госпитальда 6ip айдан сон ез-взше келген Жомарт уй-imiHe хаг жазды. Bip кун1 ол украин ж т и м е н (онын айтуынша, ол энпп София Ротарудын туысы екен) аурухананьщ саябаганда энпме- дукен курып отыр едк Аулага ею казак Kipin келед1. «Ой, Алла- ай, таныс адамдар сиякты. Булар юмдер болды екен?» деп тан- тамаша болып отырган Жомарт 3Keci Орынбай мен ж ездеа Болат екен1н таныды. «Ой, Вася, смотри, мой отец и дядя приехали!» деп, орнынан атып турып, алдыларынан ж упре шыкты. Олар да Жомартты керш, куанып, каукылдасып, амандасты. Мэре-сэре болган олар хатты ала салысымен поездбен келгенш айтып, хал- жагдайын сурап жатты. Bip-ею кун касында болып, кегер1нде ---------------------------------------- 5 --------------------------------------------

колына 500 сом устатып Kerri. Бетен жерге туыстары келед1 деп ойламаган Жомарт 6ip жеттсш, маркайып калды... Коктем. Кун жылынып, каладагылар кыстык кшмдерш жеь»л ктм ге ауыстыргалы да б1ршама уакыт болды. Алты ай бойы 63i емдеген профессор Жомартка туган жерше, эскери бел1мге кай- татынын жетюздь Куанганынан профессордьщ устаткан кагазын алып, 6ipa3 кун жолдас болган украин жйтпмен, медбнкелермен коштасып, госпитальдан шыгып, журе бердь Суыкта к и т келген шнне.и мен басына малакайын киген ол сыртца шыккан сон ын- гайсызданды. Эсем каланы аралай, TeMip жол вокзалына бармак,. Б!раз журген сон ыстыктап, шинелш колына кыстырып алды. Дон езенш кызыктап, улкен кешрдщ устшде тур. Кешрден асылып, те- менге карай бергенде басындагы малакайы суга кумп бердт Кай­ терш бымеген ол 6ip жагынан жупнш жецмдегенше де куанды. Тымактан айрылып, ары карай журе бердк Дукендерд1 аралап журш, улкен кара семке, ею шешесше 6ip-6ip орамал, im-карын- дастарына смйлык сатып алды. Кара семкеге шинел1 де сыйып кет- Ti. Жан-жагына карап келе жаткан казак жштше сэры шашты, K03i кек ж т т агасы: - Кайда барамыз? - деп орысшалап сурады. - TeMip жол вокзалына, - дед! lain ала. Таксимен вокзалга келе жатыр. Журпзугш онын кай улт екенш, кайдан келгенш сурап, вокзалга экелш тастады. Жомарт уш сомдыктьщ 6ipiH оган уста­ тып, вокзалдан билет алуга асыкты. Казакстанга жету ушш eni-уш поезд ауыстыру керек екен. Астраханьга дейш билета сатып алып, тес калтага салып койды. «8лi поезд келгенше уакыт бар гой, тага каланы аралай турайын» деген оймен жакын манайды шарлап кайтпак болды. Жан-жагына карай журш, жолга самса, лимонад сатып алды. Поезд турагына келсе, поезд жок! Билет саткан келш- шектен сураса, ол 6ip-eKi минут бурын кетш калганьщ айтты. Жо­ март санын 6ip согып, енд1 не icrey керекттн сурады. Келшшек енФ келей поездын ертенп Kyui болатынын, оган билет сатып алу керекттн айтты. Басы салбырап, вокзалдьщ тем1р орындыктары- ньщ 6ipiHe келщ отырды. «Кай кудай м е т алжастырган? Неге ты- ныш кана отырмадым. Ал енд1 ертенге дейш отыр!» деп ез1мен e3i куб!рлеп отыр. Билет сатушы келшшек бутан карап кояды. 1штей аяушылык танытгы. Каланы аралауга куштарлыгы аргкан Жомарттьщ енд1 ештене- ге де заукы жок- Кеш батгы. ¥зак тунд1 калай етюзбек? Дунпршектен газет сатып алып, беттерш парактап отыр ель жанына манаты билет сатушы келшшек келш: 6

- Жнтпм, ертенге деган осында отырмакпысьщ? Ж ур м е т и уйК ме. Ертеч 6ipre келем1з, - дедк Ж омарт жулып алгандай: - Жок, бармаймын, - деп сулу келшшекпч бетше тура карады. ОдеMi екен. - ¥ялма, жур. Мен жалгыз турамын. Ешимнен к,орык,па, - деп коярда к,оймай, семкесш KeTepin алды. EpiKci3 орнынан турган Жомарт оныц сонынан ердЕ Eid бел мелi naTepi жып-жинакы, жайлы екен. Орыс келшшек Жомартца жылы ванна эз1рлеп цойганын айтты. Мундайды бу- рын-сонды кормеген ж ш т келшшекке рахметш айтып, ваннага Ki- p in кетп. Ыктиятты айел ж ел еад де, сулпш де дайындап койыпты. Аузы 6ip жабылмай, эцпмелерш айтып, Жомартгы жалыктырма- ды. Кешю тамакты ез1рлеп, ас iuiyre шакырды. Дастарханда тэтп тагамдармен oip re Кызыл ш арап та койылыпты. - Менщ атым - Настя. - Ал менщ атым - Жомарт. - ©те жак,сы. Таныстык уш ш 6ip-eKi рюмкадан алып койсак, еш- тече етпес, - деп кызыл шараптан куйып койды. - Мен iuineyini ед1м. - 1шпейтш кандай ж т т а з ? Болмайды, мундайда алып кою керек. Кане, жйтпм! - деп рюмканы колына устатты. Дэр1герд1ч «iuiyre болмайды» деген co3i eciHe туссе де сулу келшшекпч кеч1- лш калдыргысы келмедЕ Exeyi катыстырып, алып койды. Аш ка- рынта барып тускен шарап Жомарттыч imiH кыздырып ж1бердЕ Манагыдай емес батылданып, аска бас койды. Сулу келшшек ку- йеу1мен дэм-тузы жараспай, ажыраскан екен. К,азактыч кара торы ж т т ш е коз киыгын тастап кояды. Уакыт та зымырап барады. Нас­ тя e3iHi4 жатын белмесшдеп eid ккЬйк тесект! нускады. Кеплд1р Tycri, пзеден жогары желеч киш алган Настяныч сулу мусйп одан сайын айшмкгалып, аппак балтыры Ж омартты есшен тандырды. Жомарт шараптыч кызуымен батылданып барып, Настяныч ко- лынан устап, езше карай тартты. Келшшек те осыны куткен тэр1з- ДЁ ж т т п ч мойнына асылып, обе бастады. Сулу эйелд1ч дем1 буыл денесш балбыратып Ж1берди Келшшекп KOTepin, тосекке алып урды... Сататгыч сычгырынан оянган Насгя Жомартты жулкылады. - Тез тур. Поезд кетш калатын болды. Киш, жылдам! - дедЕ Кайда жатканын енд1 уккан ж ш т атып турып, кише бастады. Exeyi таксимен вокзалга келдЕ Абырой болганда поезд орнынан ж млжи коймапты. Асыгып-ycirin тамбурга юрген eKeyi 6ip-6ipiH e карады. Bip-6ipiH унатып калгандай, уздйе карады. Сулу келшшек ж т т п ч

мойнына асыады. Eneyi узд!ге еб ю п турганда поезд орнынан жылжыды. Настя тусуге ынгайданды. - Хош бол. - Хош бол, Настя. Мен сеж ешуакытга умытпаймын. Цолын булгап, Настя кала бердь Жомарт купенщ eciriH ашса, сокталдай-сокталдай ушеу карта ойнап отыр. Кок тупн. Ymeyi де жаланаш. Денесшдеп инемен nic- ылентен суреттер мен кеуде жундершен адам шошырлык- Олар жас жолаушыга парады. - Kip, Kip. К°рык,па, 6i3 адам жемейм1з, - деп каркылдап кулдк Жомарт имене басып ирдь - Анау - ceHin орнын, - деп жогарыдагы орынды керсетп 6ipeyi. О-п-па-на. Сен, карай тор, мынаны. Пагонында «ВВ» деп тур. IiiiKi эске-е-р. Он жыл боны б!зд1 карауылдаган жендеттщ 6ipi, - дед! дэу сарысы. - Бутан кандай тосын сый жасасак екен, э, батя? - деп iuiTepirueri ак шаштысына парады темеысщ буркыратып. Жомарттын зэре-куты калмай: «Кап, пагонды жулып тастауым керекед1 гой. Бп кен жер1м осы!»деп ойлады. Ак шашты дэу сарыта алара карап: - Ештене де, - дедь - Отыр, балам, - дед! жылы шыраймен. - Бул да б1реудщ баласы той... MeniH де улым бар... в з щ кайдан келесщ, Кайда барасын? - деп жен сурасты одан api. Жомарт тунде коркып уйыктай алмады. Уш дэу корылта кет- кенде тана «уЬ» деп демш алды. Тундеп ертепнщ тас-талканын шыгарган мына уш дэуд! кездеспрген тагдырга налыды. Настяны ойлап, тэтп киядга Kerri. Тацга жуык уш дэу келеа стансадан тус- пекке ьщтайланды. Жомарт уйкыда. Дэу сарынын ойын ана eKeyi бымеген екен. Олар купеден шыгып кегкенде од Жомарттын кара семкесш iae Kerri. Уйкысы канмп турган Жомарт касындагы жолаушылардыч поездан тусш калганын андады. Жуынып келмекпй болып, семке- ciii 1здедь Семке ушты-кухБн жок- Жалма-жан жан калтасын тек- cepin ед1, кужаттары мен акшасы орнында екен. «Бутан да шумр» деп сабасына тускен Жомарт жолсержке ceMKeciHin жоталтанын айтып, касында! ылардын кашан тускешн сурады. Жолсернс езбек ж ш т екен. Ол 6ipeyiniH колынан су жаца кара сем к ет кергешн, 6ipan олар элдекашан тусш калганын айтып, ж т т к е жанашырлык танытты. Тымакты сута агызганы аздай, енд! шинельден де, ауылда- гыдарта алган базарлыктан да айрылып, купенщ iuiinae apai-6epai журд1 де койды. «Бастан кулак садака» демеуип ме ед! мундайда.

Поездан поезта ауысып, жол азабын тартып, Кдзакстанга да жегп-ау. Терезеден карап отырган Жомартка сырттаты сурет та- ныс болып кершдг Мынау Сарыезек кой! Ж омарт ек1-ушты ойда болды. «Tycin калып, осындагы э п к еа Элихандыюне барып кел- се». «Жо-жок, болмайды. К,анша жерден гуран ауылын болса да Оган алдындагы борышты етеуге тшссщ. Мангыстауга жету ке- рек!». Журдек поезд кеп аялдамады. Ж урш Kerri. Ойламаган ж ер­ ден езш щ Сарыезепн керген Ж омарт туе кергендей болды. Ол Мангыстауга, ескери бел1мше кещл1 алып-ушып келдь Са- нитарлык, бол1мге ырдд. Ондаты дэр1гер Жомарттьщ сэлемш алып болтан сон: - Бауырым-ау, сатан айтар сез1м жок менщ, - деп басын шай- цады. - Жол-женекей 6ip жагдайга ушырап к,алсац кайтесщ?! К °' рыкпай, жалтыз езщ калай шыгып кегли ол жерден?! Б1здщ адам- дарды кутущ керек ед1 гой! Жолга акшаны кайдан алдын?! - Э, ауылдан экем мен жездем келген. Солар ак,ша тастап кет- кен, - дед1 кул1мдеп. Сабасына тускен дэр!гер: - 6 й , бауырым-ай, мен сатан тан калып отырмын. Сен калай Мантыстауды тауып, аман-есен келдщ? Жолда киындык кеп кер- дщ бе? - Иэ, 6ipa3 киындыктар болды. BipaK, Казаксганымды тауып келд!м той, - дед1 басын сипап. - Жарайсын, бауырым. Аман бол. Енд1 сен бул жерде ары карай борышынды аткара алмайсыц. Ауыльща кайтасын! - дедг - К,алайша? Menin кызмет етюм келедЫ - Жо-жок- Болмайды. Аман-есен сауыгып келгешче ш ум р де. BipHeme куннен кешн Жомартгы эскери бел1мдегмер шытарып салды. Ауылда тутан-туысы куана карсы алып, кудайы мал сойылып, «6ip шэупм шай» бермдг 0жептэу1р ысылган орта бойлы, кара торы ж т т кештерде эн айтып, кыздардьщ кезше Tycin журдь 9

Мелд1р Жетшпи сыныпты б т р е т ш жылы математика пэншщ мутал1м1 К,антай Мелд1рге жылдыкка «терт» деген баганы койып бердь Молд1р математиканы с у т п ок,итындыктан, eceirri муд1рмей шыгаратын. Онымен 6ip сыныпта окитын туысканыньщ кыаы гана оньщ сабагыиан бес алып журдк Bip токсан гана беске шыгып, калган гоксанда тертке шыкканына катты капаланды. Уйге жабыркау куйде келш, «Неге Meni тертке шыгарды? Мундай корлыкты кергенше, елгешм жаксы!» деп туйдк KyHi бойы жабыркау журген Мелд1рдщ сол куш ешюм iunci ойын бммедь Ас уйд1 жинасгырып журген ол улкен касап пышагын колмна алды. Iini ертен1п бара жагкандай болды. «Бул корлыкка тезе алмайды екенмш. Бул деген эдыетаз/Цк кой!». Ашуга булыгып, кезшщ алды туманданып кетп. Ол ата-анасын да, тугандарын да ойламады. Оньщ оftы тек сол мугал1мнен осылайша кек алу болды. Ол iruiH ертеген api булыккан мунын ешммге де айтпады, айта да алмады. Крлындагы пмшакты тура кщдш тусына экелдь Кенет сырттан: - Мелд1р, кызым, маган касап пышакты бере салшы. K,a3ip epic- тен 6ip токтыны экелш тастады, - де/Ц aKeci Мамет. Мелд1рдщ колындагы пышак таре етш жерге тусп. 03i калш- калш erri. Туманданган жаман ойдан арыла алмай, смейш тур. 0Keci бул кезде колында жвдш ке арканы бар, токтыны жерге алып урып, аяктарын айкастыра байлагалы жатты. Токты тыпыр- лап жатыр. Мелд1р eciH жиып, жуз1 жаркылдаган пышакты апа- рып бердь - Тентек болып калыпты. Бул eru i мал болмайды. Еы де Tayip кершедь Азбай турганда, бауыздай салайын, - деп ьщгайлап жат- 0л1мнен ез1н куткарып калган токтыны аяп Kerri. «Жазмыштан озмыш жок» деген осы болар, балюм... Келер оку жылында математика пашней Мелд1рдщ сыныбына жанадан келген жап-жас, эп-эдемр сол ауылдыц тулеп - Алмагул деген апай сабак бердь Молд1р бар ынтасымен окитын, жаксы ке- ретш сабагынан кыен 6ecriK алып, жылдык багасы да бес болды. Оныншы сыныпты да беспен аяктаган ол арман куып, калага Kerri. Сол жылдары ею жылдык ецбек етгл1 болмаса, жогары оку ор- нына тусу - туске де Kipin шыкпайтын едь Жолы болмаган Мел,пр аудан орталыгында туратын нагашысыньщ уйшде турып, кггап- ханада кггапханашы болып жумыска орналасты. Bip жыл да ете 10

шык,ты. Мелд1р кужаттарын жинастырып, жогары оку орны бод- маса да есепшШ к курска тапсырып кайтгы. Б1рбелмедеуш кызтурып жатты. Рэбига мен Карлыга М ол^рден жастары едэу1р улкен. Рэбиганьщ 6ip уды бар да, Карлыга эл1 турмыска шыкпаган. Куздщ 6ip ызгарлы куншде Мелд1р мен Карлыга орталыкка барып кайтты. EKeyi де етлк !здеп шыккан. Кур кол оралды. Eui6ip дукеннен таппады. Дукен середер1 жыдан жалагандай. Аяк кш м оз калуды ж ен кермеген Карлыга етжппге тапсырыс беретш болып, кыздар аяк кшм жендеуппге келдк Онын титтей киоскюнде 6ip е п к тур. КуДДы кермеге койгандай кап- кара, суп-суйимд1 екен. Карлыга аягына киш Kepin ед1, куйып койгандай, дэл болып шыкты. Багасы кымбаттау. Тапсырыс беремш деген Карлыга оны сатып алды. Мелд1р eKeyi мэз-мейрам болып, жатакханага келдк Мелдердщ неге екеш белп а з , кещл- куш кулазып, 6ip турл1 куйде болды. Белмеге юргенде, Рэбига, корпи белмедеп Динаш eKeyi жабыркау отыр екен. Булар ауылдан Мелд1рд1ч агасы келгешн, анасынын катты ауырып жатканын, б1раздан сон келш, Мелд1рд1 алып кайтатынын, онын жиналуын айтты. 0здер1 кещ лаз. Мелд1р жамандыкты сезгендей, тесепне отыра калып, солкылдап жылай бастады. «Маматайыма б1рдеце болган шыгар? Бекер агам келмейд1 гой! Кайран менщ анашым! Мен барганша о дуниеге кеге кермегш!» деп ещрей тустк Ачтарылып калган кыздар: «Кой, жылама. Аган калага ж ай келген шыгар? Кайдагыны айтып, жыламашы!» деп Рэбига у л к ен д тн быд1рт, жубатгы. Мелд1р «шынымен, солай да шыгар» деп, солкылдап барып, тыйылды. Кез жасын суртш, жинала бастады. Мелдордщ анасы алты айдан 6epi айыкпас дертке шалдыкты. Дэрнерлер экеа мен Мелд1рге: «Бул аурудын ем1 жок- Асказанын- да iciK бар. Дайындала бер1ч1здер. Онын дем1 таусылатын кун де таяу» деген ед1 ауруханага баргандарында. Кеншардын автобусымен карацгы тусе ауылга да ж етп булар. Yйд1н жарыгы сырт кешеге дейш Tycin тур. Мелд1р автобустан тусе бере, агасы: «Токтай тур» дедк Уйден женгелер1 шыгып, мунын колтыгынан демегел1 ьщгайланып келедк Мелд1р: «Не болып калды? Мамам Tipi ме?» дед1 жан-жагына алактап. Женгелерй «Мамамыз келмеске Kerri» дед! кездер: жаска толып, кемсендей. Молд1р «Мама!» деп бар дауысымен ышкынып барып, былк-сылк eTin, талып калды. Уйге мрпзгеннен кейш онын колын жылы суга малып, ине салып, eciH жидырды жиналгандар. Молд1р анасынан ---------------------------------------- И -------------------------------------------

айырылып калганына сенбей, дел-сал куйде. Жылай да алмады. Кол-аяты тастай болып, селкьлдей бердь Ыстык шай урттаткан наташы жецгеск «Айналайын, к у тм , жылашы, жыла!» дед. Мвлд1р: «Кайран анашмм! Сенбеймш! Ол ripi!» деп тальщси бердь Ананьщ орны белек кой. Еду уш жасында дуние салган Нурта- нымньщ артында e«ipen урпагы, ацырап кудай коскан жары кал- ды. К ант 1990 жыл. Кыс. Жатакханада турып жаткан кыздардын канты таусылып калды. Дукендерде азык,-тул1к те, кшм-кешек те тапшы. Калада кантты талонмен бередь Акылы курста окитын Мелд1рлерде кайдагы та­ лон? Мелд1рдщ наташысы Телебай - ауданньщ бмдей 6ip реви­ зоры. Уйшдеп коймада азык-тулпспч тур-Typi тур. К,антсыз шай уртгай алмайтын жиеш кысгыч 6ip куншде аудан орталыгында- гы нагашысыныч уйше келдь Каккан казыктай кара торы жещесз Тоты кайынйчлйпн жылы карсы алды. Женгей мен кайынйнлганщ эцпмелер! жарасып, латманды созып ж1берт, куырдагын да лезде дайындап койды. Жумыстан келген домалак, бужыр бет нагашы- сы жиен карындасыньщ каладан келгешне, буы буркыраган дэмд1 ас эз1рлегешне разы болып, алаканын ыскылап кеп, дасгарханга отырды. Кара домалактары да 6ipiHeH сон 6ipi жайгасып жатыр. - Иэ, сабак калай? Калага уйренд1Ч бе? - Сабак жаксы. Ал, каласы курысын. Дукендерден азык-тулйс ала алмаймыз, 6api талонмен. Бэрш айт та 6ipiH айт, кант б т п ка- лып, эбден киын болды. Шай iiue алмай журмш. Ертен кайтамын. Жнен1ц1зд1 кантсыз кайтармасаныз болды. - Е, жатдай киын. Жокшылык келейш дедь Будан api калай боларын и м б1лйн? - деп койды наташысы. Кеши асты iiiiin бола бергенде, сыцгырлай к у л т , Тотынын йн- лга Нурхан xipin келдд. Ол ауруханада жумыс icrefrriH едь Ашык- жаркын, сунгак бойлы, эп-эдемь Сычтырлай кулген кулюй адам- ды ер1кйз езше тартатын. Аман-саулыктан сон: - Ой-пырым-ой, дэмд1 астыч устшеч TycinniH-ay, а! - деп дастархан ш епне отырды. Bip табак латманды алдына ала 6epin, жанында отыртан Мелд1рге: - Бупн 6ip отырыс бар. Сыныптастар жиналып, 6ip уйге бара- мыз. Досымыздын тунтышыньщ тутан куш бупн. Каласан, 6ipre барайык, - дед[ сыбырлап. Молд1р: 12

-Ж ок. Бара алмаймын. Ертен кайтамын. Бурсугуш сабак, - дедЕ - Барамыз да келем1з. Ж урил 6ipre барайык! - деп киылып коймады. Кергшлердщ 6ipiHiH уйшде Нурханнын сыныптас кызы Гулбан туратын. О л да кеде калды. - Болсацшы, ертерек барайык, - дедЕ - Мен Мелд1рге де ж ур деп отырмын. YiueyiMi3 барсак, дурыс болар едЕ Цонак, кыз деп таныстыратын едж, - дед1 жайрацдап. Будар жиырма терт-жиырма бес жаска келсе де aai турмыска шыкпатан. Exeyi коярда кой май, М0лд1рд1 к и й о д р т алып шыкты. Ага-жечгеашч ойында ештене де жок. «барса, барып келсш» деп карсылык бьл^рмедЕ Уш кыз кысгьщ сыкырлаган аязды куншде тем1р жолды асып, ары карай журдЕ Bipa3 журген сон сыныптастарынын уйше келдЕ Сыртта ЗИЛ, су таситын жэне ГАЗ-56 автокелжтер! тур екен. Ма- шиналардьщ арасынан етш, уйге юрдЕ Ауызгы уйге аяк кшмдерш шепйп, одан ары iuixe ендЕ Kipe 6epic болмемен торт болмел1 екен. Болмелер1 юшкене. Бурынгы орыстардьщ уйЕ Kipe б ер к пен келе- ci белмеа суык. Булар одан ары карай eciKTi ашып Kipin едЕ жылы леп беттерш шарпыды. Жанадан отау курган бес-алты отбасы осы уйге жиналып, абыр да сабыр болып жатыр. Сыныптас кыздарын Kopin, 6api де шулап сала бердЕ - О-у, терлетщдер, жотары шыгыцдар, - деп уйдщ n eci узын бойлы, муртты BepiK буларды карсы алды. Артынша eiciHuiiciHe аягы ауыр эйел1 Жанна келш, булармен с у й к ш амандасты. Мел- д1рге ешюм таныс емес. Жотары шытып отыра бердЕ Эзы-кал- жындары жараскан дос-жарандар тар болмеде музыка эуенше елЕ Tin, билеп жур. Bip калжынбастау, орта бойлысы Мелд1рд1 ортага, биге шакырды. Е й болмешч жапсарлас кабыртасындагы пештщ успнде ас n icin тур. Билеп жургендердщ iuiiHeH Молд1р Нурханды (здедЕ Ол кершбедЕ Bip уакытга машина rypUi есплдЕ Нурхан Kipin келд1 де жуз1 бал-бул жанып: - Kerri олар! К,ай уакытга келер екен?! - дед1 касындагы келшшектерге карап жымиып, колын ыскылап койды. Олар да бастарын изесп де тук болмагандай билеп ж уре бердЕ Молд1р билеп жургенде, Нурхан Гулбанды оныц жанына тастап, e3i 6ip меселеш ойластырып келштЕ Араларындагы бойдак ж»'п Жомартты уйленд1рмекпп болып, Жомаргтыц агайындас iHici ЭдЕлегп алыстагы кыстактан бойдакты алып келуге ж1берштЕ Булар сыртка Kipin-шыгып ж урш , 6apiH де жоспарлап койыпты. Мелд1р ештене де сезген жок. Э лп пеш устшдеп ас та туспедЕ ---------------------------------------- 13 ---------------------------- —------------

Айнала аппак кар. Каран-курацдаган 6ipeyaep жан-жактан бу- ларды коршай келедк Ж омарпьщ аккещ л ды тн жаксы бметш уйдеплер: «Эй, анау кыздан айрылып калмасын!» деп, эдеш шык- кан екен. Еи-уш ж т т Мелд1рд1 кетере-метере манаты уйте алып - Кдшкын кыз, огыр ендН Бупн кайтсец де келш боласьщ! - деп, орта бойлы Бекен кызды отыргызып, шыга берген. М ол^р оны сол колынан шап 6epin устап, жудырытымен жагынан бар пэрмешмен 6ip пердк Ондайды кутпеген Бекен шифоньерге суйене, енкейген куш зытып бердь «Ой, мынау жынды гой!» дед1 сасканынан алдындагыларга карап. Мелд1рд1ц ауылда бауырларыньщ бокс колгабын киш, курбысы Райханмен бокстасканыньщ кемеп тидь Ол кезде ауылдьщ ересек балалары жиналып, кызыл, кек бокс колгаптарын алып келш, ашык кой корада сарт-сурт бокстасатын ед1 гой. Крранын кордасын буркыратып, ак тер, кек терге малшынады да келге кетедь Олардьщ бокстасканын кызыктатан кыздар осындай урымтал тусты пайдаланып, колтаптарта таласып, жудырыктасатын. Кешн тогыз-оныншы сыныпты интернатта турып жалтастырганда да босуакыттарында кыздармен бокстасып, куш сынасатын едд. «Енд1 бул болмеге кай журек жутканы Kipep екен?». Мелддр жалгыз 03i белмеде. Жан-жагына караса, жанындагы 6eciK бала- лардыц ойыншыктарына толы екен. «Жаксы болды, коркыныш жок!»- Кенд1руге юрмек болтан Бержтщ басына этеш тидд. Ол да кызга жолай алмады. Kepi Kerri. Ауызгы уй шу-шу етедь «Сен Kip... сен бар!». «Не де болса, 6i3 ырешк. Сендерге Караганда улкенб13 той. Б1зден каймытар! Экел, шашу мен орамалды!» деп Жаннаньщ сэры, толыкша абысыны куйеу1мен Kipin келе жатыр едъ 6ipiHin басына доп, енд1 6ipine аю тидк Артынша баска да ойыншыктар к а р т а борады. EKeyi де «камалды» бузып юре алмады. Кешн ше- пндк «Ой-бай, мынау кeлiн болып жарытпас!» дед! саскалактаган эйел. Мелд1р жаксы-ак каруланып алтаи. Эл1 «ок» жетедк Беактеп ойыншыктыц aai жартысынан Ke6i бар. Bip кезде ашута булыккан олар: «Эй, Жомарт, езщ еркексщ бе? Уйленетш туpin бар ма?! Жок элде эл'у де сур бойдак болтьщ келе ме?! Бар, юр! Ж т т болсач, бупннен калдырма!» деп, бойдак- ты итермелеп, белмеге Kipri3in ж1бердь Жомарт «октыц» астында калды. Кенес заманынын пластмасса ойыншыктары 6ipiHeH сон 6 ipi бас-кез, денесше сарт-сурт тиш жатыр. Букпантайлап барып, тердеп «мергендЬ» кушактай алды. Кушатынан босамак болтан кызды тырп етюзбедь Осы кезде е а к жакта ентелеп тургандар Ki- 16

pin, шашу шашып, элп сэры эйел басына ак, жаулыкты тагып ул- прдь 0здер1 мэре-сэре болып: «Жарайсын, Жомарт! Ж т т екенсщ! Бауырым, енд1 бойдактьщ куйш кешпейтш болдыц! Жарайсын!» десш жатыр. Мелд1р есшен танып калгандай болды. «Мэссаган! Кутпеген жерден келш атанганым ба? Анамнын топырагы суымай жатып, муным калай болды?» деген ол ещреп жылап ж1бердь Кептщ аты кеп екен гой, 6ip 03i буларга шамасы келмегенге !штей ызаланды. Нурхан мен Гулбан муны жаудьщ колына тастап кеткендей керш- /ц. «Сатк,ындар!» Сагат тангы сепз болыпты. Нурхан мен Гулбан сол куш керш- бед!. Эд1лет - Жомарттьщ агайындас бауыры. Оньщ толыктау кел- ген аккуба келшшеп Эльмира Мелд1рд1 жубатып отыр. - BapiMi3 де осылайша келш болганбыз. Келген жерщ жаман емес. Жомарт - аккещл, жуас ж т т . Екеущнщ жак,сы 6ip отбасы болатындарына сенем1з. Енелерщ де ез кыздарындай карайтын жаксы адамдар. Bi3 арамызда 6ip бойдак Ж омарт болтан сон езщ- /Ц каладык- Жылама, енд1 eKeyiMi3 абысын болдык, цудай каласа. Жылап отырган келш «енелерщ» дегенге к,айран калды. «Bip ке- лшге 6ip ене де жетпей ме? Мэссаган, керек болса!». Мелд!р мектепте окып журген кез1нде мугал1м окушыларга 6ip акынньщ еленш жаттатып койып, e3i дэл1зде 6ip эрштесше енеа- мен урсысып калганын айтып турды. Есж жакта отырган Мелд1р- дш жаргак, кулагы естш калды. Уйге келген сон таба нан жауып журген анасынын касына келш, былай деген! бар: - Апа деймш, кел!нге ененщ кереп не? Кейш менщ енем болмаса екен! - дед! ай-шай жок. К,ызынын бул сез!не тацыркай караган анасы: - Не деп огырсын, кызым? Кдйдагы ене, кайдагы келш? - дед!. - Ой, Элима апай бар гой, сол апай енес!мен урсысып калып- ты. Маган ондай eiienin кереп жок,. Жеттм балага уйленсем екен, ешшммен урсыспай гын, - дед! к,ызы. Анасы кызыныц мандайынан суй!п: - К,ызым, олай деме. Жет!м балач не айтып отырган? Келшш енеден баска еш им тусшбейдк Кудайдан енем болса екен деп пле! - дедк Содан кейш Мелд!р «енем болмаса екен!» деген курбыларын тыйып отыратын болтан. 0 3 i келш болып тускенде 6ip басына Алла тагала уш б1рдей eneni 6epinTi. Exeyi - а б ысын болея, уппнпмН -

олардын енеа. Олардьщ та™ 6ipneiue абысын-ажындары бар екен. Енеге карык болды. Жомарттын экелер1 - Орынбай мен Турганбайдьщ карындасы Элихан тунде тутан кун тойлатан жасгардын Kopinici. Олар да «келш тускел1 жатыр» дегенд1 ecriri, тушмен элштщ артын багып отырса керек. Эдыет олардан суйinmi суратан бойда дасгархан M03ipine Kipicin KeTinTi. Эдыет нуанганнан е й уйдщ оргасында шапкылап жур. - Ау, журйчдер. Болат агаиыц уйше барайыц. Ол жакта 6api дайын, - деп арсалачдап, бэрш уйден шытарды. Келшд1еы жатынан карулы жшттер колтыктап алып келедь «Жана тускен келш кешеге шыккан сон байбалам салып, к аты п кете ме?» дегендер1 болар. К,акпадаи Kipren олар оздерш карсы алып жаткан уй иелер1 Элихан мен Болатка кутты болсын айтып жатыр. Элихан ишкене бойлы, толыкша, кара торы. Бакырайган K03i «сен кандайсьщ?» деп туртандай. Тэкаппарлыты мен м енм ендт бар сиякты. Жанындаты Болат - оныц куйеуь Ол кен иыкты, узын бойлы, эр ce3iH саптап сейлейтш сезшеч жан. Ешимге жамандыгы жок, эчпме айтканды жаны суйедь EKeyi де кырыктар шамасында. Келш босагага келгенде жан-жактан: - Он аятьщмен атта, он аягачмен! Бул да с е т и 6ip уйщ! - деп шуылдап жатыр. 1ргетасы б т к , белмелер1 кеч, бес-алты болмел1 уйдщ босагасын он аятымен аттап ирген кел1ад каумалай 6api де торге озды. Аксандай басып, шуйкедей гана 6ip кемшр Медгцрдщ бетшен - Кладамьщ кутты болсын, шырагым! - деп басьша орамал такты. HeMepeci Жомарттын да мандайынан шскеп: - Бакьпты болындар! Кудай алдыларычнан жарылкасын!-деп батасын бердь Бул - Жомартгьщ эж е а Кэмилэ едь К,ыста кызынын уйшде, жазда кенже улы Орынбайдыч колында болады. Дасгархан да a3ip екен. Алдыларына табак-табак ет келдь Аяк астынан келш болып тускешне «0щ м бе, элде ту а м бе? Нендей пэлеге тап болдым?» деп Молд1р отыр. Басын котерсе, карсы алдында кара тулю жаталы пальтосымен Тоты жецгеа тур! Куткарушыньщ келгенше куанып кетш, орнынан Мелд1р атып турды. К,олынан man 6epin устатан жечгеа: - Ж ур уйге! Бул уйде нетып отырсьщ? Э лп Нурханньщ ici гой бул! Онын жанын шыгарамын! - деп жетектей женелдт 18

- Жаксы болды гой келгешч!з! Тез1рек кетешкпи! - деп Молд1р де оныц жетепне epin, уйден шыкты. Кыстьщ куш ж айма ш уак api жылы екен. - Пальточ кайда? - дед1 жецгеа. - Пальтосы курысын! Тез1рек кетешюш! - дед1 кдйынсщл1а. Антарылып калган уйдеплер де eciKKe карай ж у п р ш келедк - Оу, куда™, муньщыз не? Кыз ыктиярлыгын бьадрген. Кайда алып бара жатырсыз? К,ыз азден кетп, 6i3re жетп. Кудай косты - куда болдык*- деп улкендер жаты ауыздыга сез, аяктыга жол берер емес. - Жок, кыз ыктиярсыз келген. Сендер зорлыкпен алып калып отырсыцдар- К,ыз мешмен кетедь - деп кызды жетекке алган жечгесз ешюмге бой берер емес. - К,удаги, оныпыз болмайды. Ею жас 6ipiH-6ipi калаган екен, оган ешюмшч ара TycyiHe жол жок- Кунэш мойньщызга артып Кайтеаз? Ею жасты ажыраткан адам очбайды. «Алгашкы некеш кудай косады, одан аргысын шайтан косады» деген. Bi3 кызды ж ь бермейм1з, - деп Элихан бастаган топ Тотыны белек алып Kerri. «0з1н гой кенген. KereMiH дегенщ не?!» деп, Эдглет бастаган 6ip топ Мелд1рд1 айнала коршап алды. Ею топтьщ кейшгю Молд1рд1 iuiKeюрпздь «Бул пэледен кутылатын болдым-ау» деген Мелд1рдщ ойы icKe аспады. Жомарттын курбы-достары ж1бермед1. Ал Тотыны каумалаган улкендер жагы асты-устше тусш, жеке кутш, к и т н Knri3in, разы кылып, шыгарып салды. Жолаушылар таситын кек автобуска уйдеплер т и е л т алып, жолга шыкты. Тундеп ею-уш машина да олардьщ сочынан 1лесть Аудан манындагы кешн курылган ауылга бармакшы. Жомарттын улкен ата-анасы Сабира мен Турганбайдын уй! сол ауылда. Тур- ганбай 6ip жыл бурын дуниеден еткен. Орынбайдын оныншы сы- нып окитын кызы Айгул Сэбиранын колында турады. Ауылга юр- генде солга бурылып, автобус ычыранып келд1 де уксас уйлердщ 6ipiHe токгады. - Келд1к. Тусешк, - деп Элихан орнынан козгалды. Уйден 6ip бойжеткен шыкты. Келгендерге карап, 6ipa3 турды да таныс адамдарды Kepin, олардын алдынан жайрандай шыкты. Алмагул мен Эльмира салган жерден: - СуйЬшп! Жецгел1 болдьщ! - деп жатыр. Айгул не сенер1н, не сенбесш бглмей: - К,ойыцыздаршы, шын айтасыздар ма?! - дед1 тан калып. - Сенбейсщ гой теп, Mine женген! - деп Мелд1рд1 керсетп. Айгул женгеанщ бетшен суйш, уйге юрпздь Барлыгы да уйге ендь Уйде Айгулден езге ешюм ж ок екеш Kopinin тур. Элихан юрген бойда: 19

- Мешн женешем кайда? - дедь - Апам Адматыга кеткен. Кешке келш калар, - дед1 Айгул. - Онда 6i3 нан ауыз тиешк те койлы ауылга барайык. - дедь Женгел! болганына куанган Айгул де булармен 6ipre шыкты. К>ар кал мч- Машиналар б1рде тыгылып, б)рде ьщыранып келедк Орынбай агасы Турганбай кайтыс болган сон койшынын актаягын ез колына алган. Койдагы уйден колына шашуын алып, Орынбала шыкты. Касында акжаулыктылардан тагы 6ip-exey бар. Автобус- тан тускендерге шашу шашты. Bapi де куанышты. Эд1лет келш- шеп eKeyi булардан бурын келш , суйшпп сурап у л п р н т . «Кутты конак келсе, кой епз туадынын» Kepi келдк Жаркентген кудалары 6 ip машина болып, кыздары Гулнардын аман-есен ул туганын айт- пак боп, сушнгш сурай келшть Мына жактан Эдшеттер барыпты сушний сурап. Куаныш устше куаныш болып, казанга ет салынды. Крйшылардын терт белмел1 уйп конакка лык толды. Мелд1р 6 ip апта еткен сон Жомарт eKeyi каладагы жатакханасы- на келдь Белмедеп кыздар тугел1мен сабакга екен. Мел/iip оку ор- . нына барып, топ жетекнйсше туснпктеме жазып 6epin, белмелес Рэбиганы сабакта отырган жершен шакырып алып, оган мэн-жай- ды ту а в д р д г Ол Мелд1рд1 куттыктады да сабакка кайта оралды. Артынып-тартынып келген жас отбасы карпы тынкиган жол свмкелершен азык-тулжтерш шыгарып, бш к ем устелд1 узыны- нан узак койып, дасгарханды барынша жайнатып койды. Топтагы отыз шакты кыз келш, exi жаска тмектерш айтып, би билеп кайт- ты. К,онактарды шыгарып салган сон Ж омарт та кетуге ычгайлан- ды. Авгобекеттен шыгарып салган Рэбига, Кдрлыгаш ею жастын 6ipiH-6ipi кнмай, кош айтыскандарын Kepin: - Жэ, болды. Сагынсан келш турарсын, - деп куйеу ж т т п авто- буска мшпзш ж1бердд. Карлыгаш пен Мелд1рден ит ж е й д е т ерте тоздырган отыздагы Рэбига жатакханага келген сон оз басынан еткен махаббатты ай­ тып бердк - Иэ, Мелд1р, мен саган риза болып отырмын. Жасыч жиыр- мага келмей, отбасылы болдьщ. Бул ете жаксы. Жиырмадан аскан сон кыздар жтттерд1 тандап журш, кур калады. Ал, сен болсан кэзд1 жумып, 6ip койшынын улына турмыска шыктын- Жомарт койшынын улы демесеч, кшппейм, жуас, эп-эдем1 жiriт екен. Оны бакытгы ету - сенщ колында. Ерд1 керге суйрейтш де, ерге суйрей- тш де - эйел. Онын сеш шын суйеттгн xopini 11 тур, - деп cyftcirwi де 20

сезш ары карай жалгады. - Ал, мен улкен кателнс жасадым. Оцбай cypiiwiM. Мен мектеп бтр геннен кейш кеншарда хатшы-маши- нисг болып жумыс icren журд^м. Эскерден жана келген аккуба, сущак бойлы, кыр мурынды Ахметке м е т и курбыларым шетшен гашык болды. Мен болсам: «Ондай ж т т 6i3re кайдан буйырсын? Коп кыздар сияцты кез1мд1 сузбей-ак койдым» деп, кез1ме ешимд1 елемей журе берйм. Б1рде жумыстан келе жатканмын. Ахмет со- нымнан куып жетп де: - Кдрындас, уйодзге дейш шыгарып салсам бола ма? - деда emririn. Мен де коз1мд1 аударып-тецкерт: - Болады. BipaK. б у й л ауыл ертен соз кылып журмесш, - дед1м. - Жок, о не дегенйдз? Шыгарып салганда турган не бар? - деп ол да коймады. Курбыларымньщ коз курты бол ган жш ттщ касымда келе жатканын мактаныш Kepin келемш мен де. Уйге дейш шыгарып салган ол кунде карангы тускенде ыскы- рып келш туратын болды. Б1р-б1р1м1зд1 кулай суйген б1здер еш- тенеден тайынбадык- Б1р-б1р!м1зд1 кормесек, сагынып, KopicKenuie тагаттаппайтынбыз. Махаббат соцы жалынга уласып, акыр соцын- да лаулаган орт болды. Мен ауыр аяк болып калдым. Онымды Ах­ метке айтпай, жасырып журд1м. Айтсам, одан айрылып калардахт корыктым. Анам е й жыл бурын кайтыс болган. Уйде экем, сщлхм, бауырым жэне мен. Бэр1м1з - бойдакпыз. Б1рде Ахмет келд1 карангы тунд1 жамылып. Мен оган борш айт- кым келш, сыртка шыктым. Ол эдепнше меш кушып турып, е й коз1мнен кезек-кезек суйдк Кез!мнен жас домалап, сырги бердь Ол коз жасымды оайкап калып: - PanimiM, саган не болды? - дедь - Ештене, - дед1м де солкылдап кеп жыладым. Ол: - Жаным олттрмесеи, айтсаншы, не болганын? - д е й меш жулкып. - Ештене дед1м гой саган, ештене! -дейм булы гы п. Айтамын деп окталып шыгып ем, айга алмадым. - Ейнхш маган келупп болма! - дед1м де т ер к бурылып, кетш калдым. Ол не болганын сол куш уклады. Сол куннен бастап мен оны жек Kopin KerriM. Бурын коруге асык жандар едж, енд1 мен одан кашатынды шыгардым. Алда- жалда к е зт п калсак, мен оны ала коз1ммен атып, лэм деместен кете барам. Оныц б1рдене айткысы келетшш сеземш. Алаххда оган деген кенш м нщ суыганы соншалык, итгщ erineH жек корд1м. Ол кешеде мае болып журетш болды. Ал менщ iiniM осе бердй Жабыркау журген мехи аяп, жаралы журепн одан opi гырнама- 21

ЙЫК.ШЫ дей ме екен, у й -iuiiM де ештеце демедь Экем осыньщ 6api анамньщ жоктыгынан деп бглдь Аман-есен босанып, дуниеге уд экелгешмде, Ахмет ауруханага 1здеп келшть - Ол менщ балам гой. Уйленешк, - дейд1 аузынан арактьщ nici буркырап. Мен 6eriM булк етпестен, кайрылмай койдым. ¥лым - Ахметт1н аузынан Tycin калгандай, одан аумайды. Биыл он жасца толды. 0Keci кошеде 1шюштерд1ч катарында. Сол кезде ешыммен акылдаспадым, TinTi Ахметке де айтуга hirreri 6ip дулей куш ж1- бермей койды. K,a3ip ойласам, 6api бекер екен. 03iMniH де, Ахмет- xiHде OMipiH тас-талцан етпм, - деп кез жасына epiK бердь Молддр мен К,арлыга: - К,ойыцыз, жыламанызшы! 0MipiHi3 эл1 алда емес пе? Бэрш умытып, жана OMip бастаныз, - деп жубатты. - Жок, кыздар, мен деген катыгез адаммын. Махаббатымды корладым. Енд1 ондай махаббат ешуакытта болмайды. - деп орамалмен кез жасын сурте бердь Ауылдан ceH6i куш шыккан Жомарт Молд1рд1 алып кайтпакка калага журетш автобуска отырды. Суйген жарын коруге асыгып келедь Сенб1, жексенбЦе сабак, жок- Мелд1р де суйген жарын керуге асыкты. Автобекетген тура ауылга баратын автобуска бул да отыр­ ды. Орта жолда е й сары автобус 6ip-6ipiHe карама-карсы e rri де кетть Автобустарда - 6ip-6ipiH керуге асыккан eKi гашык. EKeyi де келген жерлершде суйгендершщ орнын синап калды. Кешке та- бысты. Унд1 фильмшдеп осындай 6ip уз1ндш1 естерше TycipreH кос гашык кулш алып, у наз аймаласты. Танертен тесектен турган Мелд1рдщ басы солкылдап тур. Он жак иыгына карай ауган басын тузеуге муршасы келмедь Еи-уш кун етть Мелд1рдщ б еп 6epi карар емес. Тамакка да тэбетт жок- Ауылдагы Сэбираныц абысын-ажындары oipinen сон 6ipi жана гускен келньц тамакка шакырып келш жатыр. EHeci келшшщ ауырып калганын, бара алмайтынын айтып, кешн шакыруларын етшдь Былай шыккан сон олар 6ipi-6ipiiie сыбырлап: «Ойбай-ау, ауру келш алыпты!» десш, беттерш шымшысты. Сабира келшшщ карсылыгына карамастан Дос разъезйгде туратын Смагул молдага анарды. Бул молданын 6ip кезде Куламханга шипасы пип едь Онтуспк К,азакстанга турмыска ---------------------------------------- 2 2 ----------------------------------------

шыккан Куламхан туцгыш кызын кетерш, терындеуге кеткенде eHeci «келййм кайтып келмей койып журмесш» деп «окыпты». Ерке ескен api орысша окыган кыздыч онтуст1кке келш болып, cinicin xeryi айтпаса да туош кть Ол терю нше келген сон Мел/йр сияк,ты басын котере алмай ауырган екен. Содан осы молдага керсеткенде, ол оган б!реудщ аздап касты к кылганын айтып, шпртюмен, дугамен емдеп'п. К,ыстыч кун1 молданьщ уш н бетке устаган олар автобустан Tycri. Жотада 6ip тана жер там кора-жайымен к е р тд ь Баска уй жок- Теменде, езеннщ берп жагында жаца улпдеп 6ip-eici уй бар екен. Онда тем1ржолшылар туратын болуы керек. Тамнын теб еа жайпак, батпакпен сыланганы KopiHin тур. Булар е а к тщ алдына келдь Сыртта он-он ею жасар ул бала жылкыга ш оп салып жур. - Балам, атан уйде ме? - дед! жогарыга аЫлеп-уЫлеп шыккан Сабира enririn. - Атам уйде. Уйге юрвдздер, - дед1 бала жер тамнын eciriH ашып. Eciri кун шыгыска караган. Олар уйге юрдт Bip белмел1 там. Ортасы пеш тут1ндшмен бвлш ш тур. П е и т н успиде сары жез шэупм ызылдап тур. Уйдщ iini таза, жылы, кара коленкелеу. Ecix жакта ыдыс-аяк салынган есю шкаф. Жер еденде тесешш те жок- Ортада донгелек аласа устел. Жан-жагында ею-уш аласа агаш орындык. П еш ^н 04 жагында, ем тем1р тесекте б1реулер жатыр. Он жак TeceKTerici жыбырламаган куш Tepic карап жатыр. Оньщ тусына казакша кунозбе сызбасы бар тускагаз м ш и т . Кезшде ак кагаз болганга уксайды, Ka3ipri куш - кошкыл сары Tycri. Тесектщ бас жагында, мшкене устелд1ч устшде тозыгы жеткен калын кшз ютапша, тасбих жатыр. Булар уйге юргенде пештщ тубшдеп тесекте жаткан кемшр керпеден басын шыгарып, буларга карады. Ол тесектен турмай, басын кетерш отырды. А рык кем nip кезшде аксарыньщ эдем ю болганга уксайды. Сэбира оньщ колын алып амандасгы. - Тате-эу, амансыз ба? К,ал-жагдайларьщыз калай? MeHi танымай отырсыз ба? Мен - Турганбайдьщ эйел!мш гой. Баягыда ездерйцзбен 6ipre кой багып, 6ipre дэмдес болып едш кой. - Жаным-ау, Сэбира, бул сен бе? Кермегел1 талай жыл oiri. Шырамытып барып таныдым. Келщдер, жогары шыгыцдар, - дед1 KeMnip. Жылы жуз/ц, мешр1мге толы нурлы бейнеа конакжайлылыгын мечзегендей. Келгендер устел/м жагалай отырды. - Мына бала - баягы «басты магам бер!» деп, улкен Kicinin колындагы басгы жулып алган - Жомарт, - дед! етк евд еске TycipreH Сэбира. ---------------------------------------- 23 ---------- --------------------------------

- Е-е, иэ, иэ. Бул бала да ер жетш калды, э? - деп жымиып жасгарга карады. - Ана бала - келш. Жомартым жакында уйленген. - Э, жаксы болган екен. К е л тщ кутты болсын! Ей жас бакыпы болсын! - Айтканьщыз келан! Мен 6ip улкен буйымтаймен молдекене келш ед1м балаларды ертш. Осы кезде Tepic карап жаткан шал козгалып койды. Сабира сезш api карай жалгады. - Жакында кел1нд1 болып, куанышым койныма сыймай, капы куанып ед1м. Тускенше 6ip ай болган жок- Сап-сау бала еда, аяк астынан не болганын бымеймш, ауырып калды. Басын кетере алмайды. Содан не icrepiMAi бммей, оздерщ1зге алып келд1м. - Ой-буу, киын болган екен. Мен айтсам, беттнда кайтаргандай боламын-ау, ендь Б1здщ карпя б1рнеше жыл болды, Kicini карамайды. взш щ денсаулыгы жок. Ауыра береда. - К,ап, енд1 кайтпк? Осы юсшщ ем-домы конады-ау деп келш едам. К е м т р ойланып сад отырды да Сэбираньщ копии: кнмадм-ау шамасы, шалына карай бурылып: -О у , кария. Оу, кария! - дед1 даусын барынша шыгарып. Шалга жан бггкендей, reMip тесекп сыкырлатып, 6epi бурылды. - К,ария- ау, 6epi кара! Мына Kici Сабира - Турганбайдьщ эйель Баягыда 6ipre кой багып, талай дастархандас болып едак кой. Турганбай есщде ме? Басындагы ecxi, ою кара такиясын тузеп койып, кара сур келген, кыр мурынды, сыгыр кезд! кария 6epi бурылды да: - Е-е, Турганбайды калай умытайын? Сабира калкам, амансьщ ба? - дед! карлыгыцкы дауыспен. - Аманбыз, аманбыз. в зщ й дщ денсаулыгыныз калай? - Денсаульщты айтпа, - деп отыруга ьщгайланды. - Асарымызды асадык, жасарымызды жасадык- Енд1 о дуниеге дайындалып жатырмын. Манадан 6epi еспмейш десем де жаргак кулагым 6apiH ecrin ж апы . Келшщ к у п ы болсын, айналайын! Бакыпы болсын! Б1зд1ч кергешм1зда кормей, бакы пы гумыр KemciH, б1здщ жасымызды жасандар! - деп белы сипады. - Эумин.Рахмет, рахмег. Айтканьщыз келсш! - дед1 Сабира да бетш сипап. Bapi де 6enepiH сипады. - Кдсиетщнен айналайын, Смагул ага, мына 6ip каргашымды карап 6epi4i3iui. Жана тускенде эп-эйбэт еда, домбырамен эн айтып, кутты болсын айтып келгендердщ аузын аштырып едр ецда не болганын бымеймш. Коз болды ма, ты болды ма?! 24

- Талай жадлдан 6epi ешимд1 карамаган ед1м. О дуниелнс адаммын гой. Бет1мд1 кубылага каратып жатамын. Турганбайдыч аты агалган сон амал жок турдым. Kepin турсыч гой, ештенеге шамам жок. Турекеч 03i Tipi болганда кел1нд1 болганына куанар едь Амал канша, дуниеден ерте озды, - деп бас жагындагы кшз кп-апты колыпа алды да парактай бастады. Басын кетерместен: - Балам, басын калай ауырады? - Басым кетертпейдг Згл батпан болып турады. - К,ашаннан 6epi, кеп болды ма, будан бурын ауырушы ма ед1? - Bip аптадай болды. Бурындары булай ауырмаганмын, - дед1 Мелд!р. Молда ютапты аударыстырып отырып, уш белек imipnci жазып берд1 де: - Мынаныч 6ipeyiH уш литр суга салып к,ойып, шелдегенуакытта ime берейн- Ал мыча 6ipeyiH уйге барган сон шайнап жейац. Ал мыча кагаздагы дуганы киш журген KiiiMiHin, im кейлепнщ е й жотасына, алдынгы етектерше Kemipin жаз, - деп Жомартка карап буйырды. - Осылай тэты кайталап ауыратын болса, устшен memin алып, ертеп ж1бер1ндер, - дедь Осы кезде уйге сыртта малга жем- шеп салып журген бала юрдк К ем тр оган карап: - Балам, колынды жу да конактарга кымыз куйып бере гой, - дeдi аяк, жактагы шкафты нускап. - «К,удайы конактын да кудай берген ез Heci6eci бар» дейд1 гой, куыс уйден кур шыкпай, кымыз iiuin кепчдер, - д е д . Мелд1р «К,ыстын Kyni кайдагы кымыз?» деп ойлады. Мыча жупыны дуниеш K epin, кудды 63i 6ip ертепн1н iminAe жургендей куйде отыр. Алдарына 6ip-6ip шыны кымыз келдк К,ымызды урттаган Мелд1р бурын-сонды мундай кымыз imneremn байкады. Сондай дэмдь KeMiiip сол орнынан козгалмастан: - Биыл ею бием1з де кысыр калып, соларды сауып imin отырмыз, - дедь - 1-мм, не деген дэмд1 десен1зпп, кысырактын кымызы! - дед! Сабира ciMipin салып. - Оларды юм сауады? - Балам Мукаш мачайымызда турады. Тем1ржолда кггейдк Теменде, судын жагасында уш. Мынау - немерем1з. Осы карайды корадагы малга. Келппмг! келш сауып, 6apiH реттеп кетедг «Жатып imep ас болса, жатып iiuKen жаксы екен» депт1 гой 6ipey. Сол айткандай, (Надо! тек жатые кана, - дед1 к е м тр . «Улыныч колына неге бармайды булар?» деген Сэбиранын iniKi ойын с е з т койгандай: - Улым уйге Kemipin аламын деген. Оган кариям: «Ешкайда бармаймын. Олсем е л т м д ! е з шанырагымнан шыгарыцдар» деп, ешкайда козгалмай койды, - дед! шалыныц аяк жагын керпемен кымтап. 25

Сабира семкесшен 6ip эшмешке унд1 шайын, кэмпитщ устел­ е н устше койды. Кытайдын жасыл тусп пулышын кем трдщ цо- - Адыстан ат арылтып келгешмде, беймд! кайтармаганьщыз ушш азге коп рахмет. Алланьщ нуры жаусын! - деп кош айтысты. Осы уй - каншалыкты жупыны болганымен, ырыс-куты мен берекесл арткан, MeiiipiMi ш еказ уй сиякты кершд1 Молд1рге. Молда Жомарт пен Мелд1рге карап: - Сендер шыга бер1чдер. Сабира кала турсын, - дедь Exeyi сырт- ка шыгып кетп. - «Коз - адамды мазарга, туйеш казанга ту<зредЬ> деген. Келш1че кара торы, узын бойлы, сук коздшщ сугы еткен. Ер- тец улыц тачертей кара э т е н т бауыздап, аздаган канын 6ip ыдыс- ка куйып экелсзн. Сол канмен тумар жазып беремщ. Тумарды 03i жататын туска Шп коятын бол, - дедь Сабира кош айтысып, ертеч Жомартты Ж1беретппн айтып, уйден шыкты. Сыртка шыккандардьщ кездерше аппак кар шагылысып, кезде- рш аштырмады. Кун шайдай ашык. К,ыстын жайма шуак кундерй шч 6ipi ед1 бул кун. Уйге келген соч молданыч айтканын уй-iiiii булжытпай орын- дады. Ертечше Жомарт шишага куйылган э т е н т ч канын алып, молдага барып, тумар жаздырып алып келдь Уш кун отпей, Мол- Д1рД1Ч 6eTi 6epi карады. Eneci жадыраган келшйпц жузш корт, куанып калды. Мелд1р есепшьпк курсгы аяктап, ауылдагы улкен енесинч уйш- де турып, ауылдьщ кечседе ш-тэж1рибеден опт. Kimi ата-енесййч yiii бос тур. Ауылдан жумыс табылса, жас отау иелер1 сол уйде турмакшы. Ауылдык мекемеден Мелд1рге ecenmi жумысы усы- нылды. Кешелерге су тартып, катын-калаштыч урысын ecrin Жо­ март жур. К,ойдаты уйге эрым 6ip кемекшь Циыншылыкка шы- дамаган комекшшер койды тастайды да кепп калады. Кемекий болмаса, жалгыз койшыта киын-ак- Мелд1р ары ойланып, 6epi ойланып, акыры кой батысуга, ата-енейшч 6ip жатына шыкканды жен кердь Б1рде ойын Жомартка айтып едь ол салтан жерден: - KopMereniM кой болсын! Кой баккан очай деп пе еч? Мен елеем де кой бакпаймын! - деп кесш айтгы. - Жомарт, 6ip жагадан бас, 6ip жечнен кол шытару керекшз. Эрк1м ез бепнше журсе, береке болмайды. Кашангы олар эрюмге 6ip жалынып журедь Кайтсек те койга баруымыз керек. - дед1 Мелд1р. Жомарт айгканынан кайтпады. Оныч ол уйге баргысы 26

жок- Орынбай мен Орынбала туган ата-анасы болса да еркелетш ocipren бул шанырактан кетюй жок- Улкен экей Турганбай кайтыс боларда, ол1м аузында жатып, Жомартка Сэбираны табыстаган- ды. Соны алга тарта бердь Б1рде eHeci мен келМ бесзн шайын irnin отырганда: - Апа, Жомартка кой багысайык десем, кенбей жур. Ол ю йлер де эбден киналды. Барганымыз ж ен болар, - дед[ келшь - УЬ, терлеп кетпм гой, кун шыжып KeTTi ме? - деп калтасынан бет орамалын алып, терппген маадайын cypTTi де, ол: - Атама, балам! Кой бакканды оцай шаруа деп и м айтты? Ауылдын адамдары не дейд\\, уят емес пе? Жана тускен кел1ндерше кой бактырып койыпты дейд! гой. К,урысын, айтпа ондайды. Жомарттын табысы барлытымызга жетедь в з щ де жумысты болгалы отырсын. Keperi не койдыц? Оздернак бага берйн. Bip жаксы кемекпп табылады да эл1, - деп шайын урттай бердь Мелд1р не айтарын бымедь Танертен ерте турган Мелд1р Жомартка тачгы асын 6epin, жумыска шыгарып салды. Енесше ауылына барып, енбек кпаишасын алып келу керекттн айтты. Ол ачтарылып: - Жомарт бLie ме? - Жок- Оган айтпадым. «Екеум1з 6ipre барайык» деп, жумысы- нан калып кояр дед1м. 0з1м-ак барып, алып кайтамын, - дедь Ене- ci келюмш бергендей болды. Жолга шыгардьщ алдында Молд1р 6ip парак кагазды алды да былай деп жазды: «Жомарт, мен ауылга KerriM. К,ойга бармасан, Meni енд! кайпп кермеййц». Хатты устел- д1ч ycriHe койды да кете барды. EHeci автобуска шыгарып салды. TycKi ас iinyre жумыстан келген Ж омарт арсаландап, келшше- пн 1здед1. Апасы Мелдгрд1н ауылына кеткенш айтты. Ж омарт хат- - Апа, мына хатты карачыз. Мелд1р жазыпты, - дедь - Не деп жазыпты? - дед1 хат танымайтын eHeci шошып кетш. ¥лы окып бердь Аузы ашылып калган eHeci: - Ой-буу, кудай-ай, бар, бар, артынан бар, алып кел келшдН Кайда ж ypceiи е р де 6ipre болындар, айналайын. Койда журейндер ме, кырда ж урейндер ме, келшнен айрылма. Bip-еи ай кой баккан соч оз1-ак кайтып келер, - дед1, келini б1ражола кетш калатындай куй кешш. Апасыныч а:нрдеген дастарханынан асыгыс-yciric ауыз тиген улы аптыга жолга шыкты. Бул кезде Мэлд1р экейнщ ушне келш, туыстарымен кауышып жатгы. Анасыон шакты ул мен кызды дуниегеэкелш, eiwi кызыгын KepeMiH бе дегенде, откен кузде дуниеден e rri. Ke3iHi4 йршшде 27

туцгышы Аманбай керип ауылдьщ Нургул деген кызымен, кешнп улдары Айдарбек нарынколдык Биб1гулмен, Арыстанбек корни ауылдьщ Жазирасымен бас косты. Келщдер1 коргенд1 жердщ кыздары, олар да кепбалалы отбасынан шыккан. Базар, Акан, Телештер эл1 бойдак. Кенже улы Санжар мен кыздары Кумк, Айбарша, Айтгул, Айшалар ел: мектеп кабыркасында. Кыздьщ улкеш болган сон ацлщерш катты уайымдайтын Молд1р туыста- рын Kopin, мэре-сэре болды. Анасы маркум уйленген улдарын 6ip-6ip уй кылып, белек шыкаркан. Арыстанбек жана уйленгенде айыкпас дертке шалдыккан Нурганым арулап жерлендь Терт-бес немересш Kopin Kerri. К,удай коскан косагы Мамет пен ул-кыздары артында калды. Мамет кудайга ш уы рнплк етп. 03i атадан жалгаз болганымен, урпагыныц осш-онетште тэуба кылды. 0Keci кызыньщ жалгыз келrenin Kepin, iiui кылп ere калды. - Жомарт балам кайда? Неге ж алгаз келдщ? - дед1 аман- саулыктан сон- Yfl-iini де кайран калып тур. Мелд1р: -Туу, ауылга келуге болмай ма? Енбек кыапшамды алып кайтуга келд1м. Жомарт бул жакка кеткешмд1 бымейдг Куйеубаласыз келд1 десен1здер, Ka3ip келген i3iMMen кайтамын, - дед! еркелшке салып. Дастархан жайып журген женгеа Жазира: - Ауылга куйеуаз келшсщ, кергендер не ойлады екен? - дед! бетш шымшып. - К,айдам, не ойлагандарын? Мен ез1м ешымге кертб ей келд!м, - деп 6apiH 6ip кулд1рдг Енд1 шай уртгай бергенде экесг - Балам келдг - дедг Bapi eciK жакка карады. EciKTeH Kipin, жымпып Жомарт тур. Келд1 де: - Ассалаумагалейкум, ата, - деп кос колдап колын алып, барлыгымен амандасты. Мелд1р орнынан турып, куйеуш жогары шыгарды. Шай куйып 6epin жаткан ку ттлд1 женгеа тага да: - Эй, ку кыз, мыналар кайтер екен деп, куйеубаланы ауылдьщ аяк жагына отыргазып кеткенсщ-ау, шамасы, - дедь - Сойткеп roii, - деп агасы Арыстанбек те кулш жатыр. К,ызым мен куйеубалам келд1 деп, зкей сем1з 6ip iceicri союды буйырды. «CeHin жазыгьщ жок, б!здщ азыгымыз жок» деп, «АллаЬуакбарын» айтып, агасы iceKTi бауыздап, лезде TepiciH сыпырып, жэукемдеп тастады. Басы да у й т л ш , iuieK-карны да тазартылып, ет казанка тусп. Дастархан басына тугел жиналып, Мамет аксакал бата жасады. А, Кудайым очдасын, Еш жамандык болмасын. Мьщ 6ip а ггы пэледен сакта, Жуз 6ip атты кагерден сакта. 28

Кектен, жерден келетш Жэмиги апатгардан сакта. Таскынды селден сакта, Дауылды желден сакта. Лаулаган ерттен сакта, Дауасыз дерттен сакта. Кездшщ козшен сакта, Плдшщ тш нен сакта. Опасыз хайуан, К,ара ниетплердщ езшен сакта. Доска кулы кылма, Душпанта таба кылма, Иэ, Алла! Тыеген т1лепм!зд1 бере гер, Эумин! Беттерш сипаган уй-шпнщ танауын жана т с к е н етпц mci кытыктады. «Ет - етке, сорпа - бетке». Ертещне Сэбираньщ сыбатасын алып, кютгерш киш, жолга шыккан Ж омарт пен Мелд1р енбек ктгапшасын да умыткан жок. Шыгарып салушы туыстары кимай коштасты. Жол бойында Жомарт келшшепне: - Мелд1р, сен кайда бар десен, сонда барайын. Тек сен екеу1м1з 6ipre болайыкшы. К,ой десен койга, кала десен калага барайын, - дедь Мелд1р iineri ката кулдк - Калага барамын демеймш, койга барайык. - Мейлщ, койга-ак барайык. Жастардын 6api калага кашып жатса, сен койга барамын дейсщ- - Кдланын еш кызыгы жок- К,аланы да керд!м, енд1 даланы да керейт. - Цой багамын деп коймаган езщ, e rw rap i «койы курысын, ауылга кайтайык» деген ce3iru,i ест1ртпе. Сыкылыктай кулген келтш еп: - Иэ, не бопты? К,ойынды тастап тура кашады деп пе ен? - KiM б1лед1? К,ойды да, меш де тастап... Молд1р одан сайын кулдь Кошеде кол устасып келе жаткан келш-баласын Kopin, Сабира самаурынына от салды. Муржадан кек тутш будактай женелдь Койшылар ауылына су таситындардьщ 6ipi - Ж апар. Егде жастагы шопыр. ТацсэрЦе Сэбираньщ уйш е келш токтады. Жомарт пен Мелд1р Сэбирамен коштасып, машинага отырды. Ак жол ттлеп Сабира кала бердь 29

Жапаркул 6ipTora, капсагай денелъ оз жумысына мыгым ы а. - Bipa3 кун комектесуге бара жатырсындар ма? - дед) кара жодга тускен соц- - Иэ, келшщ13 кой багамын деп коймаган сон Kerin бара мыз, - дед1 Жомарт. - 1Ьм, дурыс-ак, - деп келшшч бетше карады. - 03ii( койшынын кызы ма едщ, карагым, - дедк - Жок- Экем мал бордакылаган. - Э, ауылдыц кызы болсац, койга кенед1 екенсщ, - дедь Рауандап аткан таудыч таны ерекше. Кун уясынан жаца кете- pLiin келедй Салкын, таза ауа. К,ойды ерпзш , Орынбай да акырын аяндап барады. Орынбала кора жактан ею шелек cyrri маймандай Korepin келедк Тан атпай Жапармен келш-баласыньщ келгешне Орынбала жас балаша куанды. Жапар улкен бешкеге машпнасын жакындатып, су агызып жатыр. К,ойды кабакка каптатып яаберш, Орынбай да келдк Артында бузаудай ею-уш алапар ит. Дастарханга 6api жайгасты. Молд1р самауырыннан шай куйып отыр. Орынбай сезшен- Бммейтий жок- Бэрш б1лед1. Еспр кулак болса болтаны, танга дейш ce3i таусылмайды. Оны койшылар «профессор» деп этап кеткен. Эцпмелер1 де кулакка жагымды. Шай im iain болган сон келш-баласына карап: - Еттерщ 6irri ме? Bip ceMi3iH тацдап берейш. Ала кеттндер, - дед1 opicTeri малы eciHe тусш. Жомарт: - Жок. Bi3re ешнэрсе керек емес. Bi3 с1здерге кой багысуга кел- д1к, - дед1. Орынбала мен Орынбай 6ip-6ipiHe карады. - Сендердщ жумыстарын бар емес пе? - Машпнасын етюзш берд1м. - Шм, жарайды онда, - деп атына мипп, кой сонына кетп экеа. Жапар да Kerri. Жомарт корадагы ipi караларды шыгарып, тауга карай айдап ж1бердн Орынбала сут тартпакшы боп, ынгайлана бе- pin ед1, Мелд1р: - 0кел1ц1з, мен тартайын, - дед1. - Тарта гой, балам. Басмнда акырын тартып кеп, содан сон жыл- дамдатасыц. Мен нан илей берейш ендеше. Ертен жайлауга кешь руге машина келш калса, буынып-туйийп дайын отырайык- Сен- дерд1н келгендер1ч кандай жаксы болды. Молддрсуттартыпогырып, ойга шомды. «Улкенкалада6ip жогары оку орнында сабак берсем гой» деген арманы орындалмаганына, TinTi жогары окуга туспегешне налып отыр. «Ал ендд oMip бойы кой сонында журепн болдым» деп алдагы OMipiH де болжап койды. 30

Енеа тартылган суттен б1разын куйып алып, 6ip тегеш камыр иледк Цажетп ыдыс-аякты тем1р сандыкшага, кжм-кешектерд1 агаш сандыкка салып, тыным таппай жур. Мелд1р де 6ip жагына шыгыспак, болды, 6ipaK бурын-сочды кешуд1 кермеген ол орайын гаппай, состиып турып каллы. Енеа келшше «ананы anepin ж1бер, мынаны буйт, ананы суйт» деп жумсап, буып-туюдщ ретш кел- •ripin жатыр. Цабыргадагы Бинген тускшздер де алынып, буылып жатыр. Енд1 ашыган камырды кол-колына ж укпай, токпактай-токпак- тай етш кулшеледБ Сыртка шыгып, кыскашпен киды урып, белш- белш, ей тебеппк кылды да от тутандырды. Енесшщ шапшанды- гына коз 1леспейдЕ Мелд1р сонынан ердд. Bapin KOpin алайын, ертен уятка калмайын д е ге т болар. Кезбен Koprenin кегцлше туйш жур. К,и да шоктанды. Цое табалап, лезде он шак,ты таба нанды nicipin алды енеа. Енд1 кора жакта журген Жомарттьщ жанына барып, жайлауга керекп курык, мама агаштарды реттеспрдк Осы уакыт- ка дейш есы казак уймен жайлауга шыгушы едБ биыл ж ана казак уй улестерше гидь Цазак уйдщ жабдыктарын тугендеп, кшздерш кун кезше жайып тасгады. Ж омарт анасына карап: - Жана казак уйлерннз кутты болсын! - дедБ - Е, жаным-ау, сендерд1ц тэлейлер1че жана уй берыш, жаксы болды гой. «Цойшыньщ таягынан, келшнщ аягынан» демекпп, МелддрдДц аягы кутты болды. Бул келш тускел! койымыз епзден туып, тел басы шыгынсыз есп. Тфэ-Тфэ, тш м таска! - де/й Орынбала. Цорадагы артык-ауыс заттарды ко/нкке тиеп, Ж омарт ауылдагы Сабира шешесшщ уйш е алып Kerri. Е н д т калганы жайлауга баратын дуниелер. Молд1р ас эз1рлеп журш, енесшщ шапшандыгын, кимылын ба- кылап, «кандай пысык Kici?» деп таныркады. «Мен 03i баяу кимыл- даушы ед1м, менщ iciMe iiui пысып Kerin, 6ip кун болмаса 6ip KyHi урысатын шыгар» деп те ойлады. Tyaci аска 6api жиналды. Аукат- танып алган соц тагы куйбщ TipuiLiiK басталды. Осылайша кеш те батты. EHeci 6ip-eKi сиыр сауганша, ол еы-уш сиырды сауып таста- ды. Кундепден ерте уйге оралган eHeci келшшщ сиырды жылдам сауатынына риза болды. Туннщ 6ip уагына дейш тагы куйбщ-куй- 6in. Молд1р тосекке басы тш ам ен туяк с е р т п е й уйыктады. Тан бозынан Орынбала е тп кесек-кесек eTin турап, койдыч тон майына куырып, кутыларга салып, орап, коржыннын 6ip жагына, баска да ас-аукатын екшпп жагына, мосы, шэупмше дейш канжыгасына байлап, Орынбайдыц алдына 6ip отар койды, 31

жылцы-сиырымен салмп 6epin, атгандырып яйбердь Жомарт у а д копнрккеннен кешн соцынан куып жетш, мал айдаспак. Тан бозынан басталган шаруа кол1к келгенше 6ip бггпедь Шопыр Эдыет: - Эй, кара шешем-ай, бэрш де ретгеп койыпсьщ-ау. Аактыра- лактыра саламыз, сонымен 6iiri шаруа, - дед1 елгезекттне салып. Мелд1рд1 жекеменшжтеп, «ез1м туНрген келш» дейдь Жача тускенде Мелд1рге «Мен кайынагач болам. Мурггы кайынага десен болады» деп езш таныстырган-ды. Арык, ж1ч!шке келген, калжынбас кайынагасын «Мурггы кайынага» деуше тура келдь Энпме айтканда мурты е/црейш, KG3i жайнап кетедк Аукаттанып адган олар жук тией басгады. Кудай-ау, жук тиегеннщ де езшдж сыры бар ма, Газ-56 автоколтне 6api сыйды. Жук шпнен адамга да уяшык жасап койыпты. К,ойшыньщ торт болмелi уйшде тук калмады. Енеса машинаныч устше каргын шыкты. Молд1р ан-тач. Эдглет: - Эне, мешч кара шешем оргекедей оргиды. Жылда кабинага отырушы едГ енд1 кабинадан орын табылмады, - дедь - Бул жумыр бас не кермед! дейач? Кабинага кел1шм отырсын, - дед1 жымиып. - Улкен жолга шыкканша кабинада отыра берсеч1згш, - деп Эдглет коярда коймай, Tycipin алды. - А, К,удай, жолымызды очгара гор! - деп будар кара жолга тусть Жомарт та кел1к козгалган соч атына Minin, кой сонынан кете барды. Жук тиелген кол1к туе ауа жасыл жайлауга да келш жетп. Булардан бурын Komi келш, итарка, кос, TinTi кшз уй тш п алгандар да бар екен. Kopmi Нурипа мен Орал ересек ул-кыздарымен эп-сэтте ж укп де Tycipicin, косты да Tiricin ж1бердь Мелд1р eKi камфорлы газдьщ 6ipiHe куырдак куырып, ак самаурынга шай койды. К еш и салкынмен дастархан басында отыргандар «Когалы- ай» эшн эуелете айтып, одан api де кара олендерд1н Еирнешеуш сызылтып, тауды жачгырыктырып ж1бердг ристай кыстауда д1рдектеп, жем-шебш салып, коктемде мал телдеткен койшылар кауымы жайлауга шыгып, 6 ip серпЬнп кайтатыны бар екен. Келген куннен-ак эндеткен олар сэры куз тускенше ерши тыныстап, той тойлап кайтатын болу керек. Орынбала мен Нурипа, Оралдардын айтуына Караганда солай. Эдыет кепгп аман-есен жетизген соч хош айтысып кетш калды. Ертен тага да коийрепн уш бар екен. Мелд1р кос шпне Kipin, ечбектеп тесек салып журген енесшен: 32

- Жомарт пен атам кашан келед1? - деп сурады. - Одар терт-бес куназ келмейдь Кедген сон eKi-у ш кун осы жер- де аяддап, одан api таудыц iiniHe кошем1з, - дедк - Тагы да кешу ме? - Иэ. Таудын iiui будан да кызык'гы. Эл! тадай кызыкты кореач, - д ед. Келйп мен eneci уйкыга Kerri. Медд1р оянып, жан-жагына карады. Крста 03ineH езге ешюм жок- Bipa3 кешеп кундерш eciHe Tycipin жата турды. Е й куннен берп карбадас жок. Тып-тыныш. К и ш т сыртка шыкты. Кун тас тебеде тур. «Мэссаган, уят-ай, сонша уйыктаппын гой» деп ары- 6epire коз жупртп. Eneci сыртгагы ж у к и perrecripin, бетш жар- гакпен жауып ж ур екен. Медд1р бёп-колын кайда жуамын деп турганда eneci: - Э, Молд1р турдьщ ба? ¥йкыц канды ма? К,од жугышка 6eri- колыпды жу, эне тур, - дед!. Крстын он жагында кыстаудагы код жугыш орнай калыпты. - Муны кай кезде орнаттьщыз? - дед1. T urn жанында орамад да 1л у л 1тур. - Сен уйыктап жатканда орнаттым. - Соншама уакыт уйыктаппын. Неге оятпадыныз? - Сиыр сауыдмай, мал opicreH кадып бара ма? Осындайда ты- ныгып ад. 0з1м1зден баска ешюм жок. К,ой кедгенше дем ад, канша уйыктагыц кедсе, сонша уйыкта, - дед1. Анадайда самаурын ызылдап тур. Дастархан жайды. EKeyi эцп- медесш отырып, кара шай im ri. Тусте Оралдын уй1 Kypiin басып, шайга шакырды. ©гкен-кеткенд1 энпмедеп, кешд/й отыр. Мелд1р темен жакка карай берд1. Ешим KopinoeAi. Арага торт-бес кун садып, томенде шанды буркыратып, кой- шыдар 6ipiHeH сон 6ipi кеде бастады. Шачга к о м ы т, ею кез1 жыд- гырап Жомарт та кедд1. Жайлаудыц ereri азан-казан болды. Ipi карадарды таудьщ 1шше айдап садып, кешюс1н тугендеп кояды. Отарды бетке жайып, сонында 6ip-6ip койшы жур. Косыдып кетсе, азан-казанньщ KOKeci сонда бодмак. EKi-уш кун тыныккан сон таудын inline кошпек бодып, тагы жук буыдып- тушлдь Буд жоды туйешЦ комына ычгайданып, баскаша буыдды. Б1рнеше марте туйемен, атпен жук апарган Ж омарт сонгы кедген1нде 6ip-6ip атка М1нпз1п, Орынбала мен Модд1рд1 ада Kerri. Tyiieni жетекке адган Жомарт жод бастап кедед1. Бгнк жотадарга кигаштай тускен сурдеу жодмен шыгып, 6ipece кигаштай томен Tycin кеде жатыр. Кептен 6epi комына жук тимеген этап туйе шаршаган бодуы керек, томен Tycin кеде жатып, жардыц uiei ine 33

келгенде жатып алды. Орынбала аттан туей де атгы жетектеп, туйенщ жанына келш, «шу-шу» дедь Ол былк етер емес. Жомарт куйш-nicin жур. - Мынау мал емес екен гой, экещгщ! Орынбала жамбасынан алаканымен шапалакгады, турмады. Жомарт атынан Tycin, камшымен салып кеп ж1берл ед1, атып турган а ган туйе OKipin-бакырып, жан-жагына жынып шашты да одан сайын кырсыгып, гурып алды. Енд1 6ip кезде жата калып, аунай бастады. -К дп, мынаньщ кырсыгын-ай, э! Самаурынды куртатын болды- ау! - деп Орынбала шыр-пыр болды. Жомарт тагы камшымен салып калды. Мундайды кермеген Молд1р коркып кетш, «кап, бекер камшылады-ау, бул каз<р бэр1м1зд! куып, жазым етер» деп ойлады. Жомарт не icTepiH бымей, ноктасынан тарткылады, Орынбала артынан шу-шуге басты. Жануар arn e y ip турды. Жан- жагына жынып шашкан куш, бакырып, тауды жангырыктырып, журш бердь Жол узакка созылды. - Мол/iip, эне анау - б!здщ журтымыз, - деп колын шошайтып Kopce-rri Жомарт. К,олымен нускаган жакка дешн эл1 де 6ipa3 журу керек. Журт деген! ездер! киялап шыгып келе жаткан бшк жотанын басы екен. «Туу, алыска шыгып neci бар екен?» деп ойлады Мелд1р. Еси журттын орны донгелектене бйылыпты. Енеа аттан Tycin жатып: - Кек жайлау, аман-есен келген б1здерд1 кушагьща ал!.. Кудай- ау, езщ жар бола тер! Мал-басымызды ит-кустан аман кыла гор! - деп куб!рлед1. Еси журттыц су шайган жерлерш курекпен тепстеп, тузеп алды да Жомарт пен Орынбала кшз уй Tiryre Kipicri. Керегелерд! дечгелете Kepin, кереге баумен байлап, eciriH кун шыгыска каратты. К,ос уыкты айкастыра байлап, Жомарт шацыракты KOTepin тур. Енейнен корген!н кайталап, Молд1р де уыкты шапыракка шаншып, кереге басына байлады. Терт-бес жершен уык шаншылганнан кей!м Жомарт та уык кадауга Kipicri. Барлык уык кадалган соц жана уйдщ !ш й ак жабындысы жабылып, оныц сыртынан су отпейтшдей жартак, 011ьщ сыртынан Kni3iжабылып, гундптде тебеге кона калды. - Келген-кеткен ел KopciH, б1здщ жана уйде отырганымызды. Енд! ки!зд1н сыртынан ак жабындысын жабайык, - дед1 Орынбала. 1шы жабындыга Караганда сырткысы каттыдау жэне калындау екен. Бвржтщ тебеснсдеп уюдей боп, ак шанкан уй таудьщ басында тур. 1ппне Kipin-шыккан Мвлд1р Te3ipeK пшне тускгпздерд1 Mrici келд1. Енеймен лезде бул жумысты да аткарып тастады. Жомарт уй жанындагы аршаны кушак-кушак кып экел/н де: 34

- Мынаны тесей бер1ц1здер, - деп буйырды. - Туу, жарыкгык, аршаньщ юсш-ай, - деп Орынбала калын eTin тесей бастады. Мелщр тасып жатыр. YcriHe кшз теселдй Кдзак, уй тцудщ сыры мен жыры Мелд1рге керемет болып кер1нд1. «Кере- мег деп осыны айт!» Босаганьщ он жагына ак, шымылдык; курылды. - Arm, 6i3 жылда мундайды к,урмаушы едж кой, - де/ц Жомарт. - Балам-ау, жеке отау тжкеидерщше осы шымылдыктьщ аргы жагында жатасындар ендЬ - дед! анасы. Ж омарт ундемей, сыртка шыгып Kerri. Етектеп к,оста 6ipneuie кун ечбектеп Kipin, епбектеп шыккан Молд1рге бул кшз уй бшк ш аЬардай кершдй Тан бозынан турган улкендерден кдлыспай Молд1р де, Ж омарт та турды. Жайлаудын таны салкындау. Саф таза ауа. Орынбай уй мацыидагы тусаулы атына карай кетш барады. К шнш шыккан М елдф анадайда сиыр сауып отырган енесш кердь Ак самаурыннын ту ш и буркырап ж а­ тыр. Ж еп-сепз сиырдыц жанында бузаулары байлаулы. Мел/йр баканда Lumn турган шелектт алды да сиыр сауысгы. Тангы шай irniain, атасы орген койдьщ сочынан Kerri. Ж омарт сиыр-жылкы- ны таудьщ аргы бетше айдап Kerri. С ут та pry, ipiMiniK кайнату - эйелдерд1ч енппсшде. Кундеп п р л ж - осы. Темен жактан 6 ip атты Kici кершдг Оралдын Kyrieyi Батырбек аттан Tycin, уй манындагыларга амандасты. - Оу, коныстарьщ кутты болсын! Таудьщ басына шыгып алып, жатырсындар ма? Орекен де мыкты адам гой. Таппайтын жер1 жок- Аттылы Kici - мен арен келдш. К,айпп жуктт жетюзд1ндер, астапыралла? - дед1 ол уйге Kipin бара жатып. - Е, сендер гой деймйщ, менщ шалым? Жайлауга шыккан сон емш-еркш жайлайын дейд1 де. Сендер сияк'гы малымыз косылып кето деп жатпайды. Тек иг-кустан аман болса болганы, - дед! Орынбала да шалын мактай женелш. Койшылар барган ушнен ш ай iinneir кетпейдь С утп курен шайды ciMipc 6epin: - Жылда ерулж беруд1 оздерщ бастаушы еднздер, биыл мен бас- тасам ба деп отырмын. Ерген тусте бйдШ не келщдер, - дедЕ - «Той дегенде ку бас домалайды» деген, жогарыдан темен до- малаймыз гой, ондай болса. - Домалауын домалайсындар гой, кайтканда кайтесщдер? - Жылдагы эдепм1з гой. К,ара бие аман болсын. - Шаршамайтын не деген кара бие ол? - Тойга баргандар шаршаушы ма ед1? 35

- Ец алыстагы ездерщнен хабар айтуды бастадым. Е ад жагалай бэрше айтып щыгамын гой, - деп Батырбек уйден шык,ты. Ол кеткен сон Орынбала кел1нше карап: -Т ой бас галдыдеген осы. Bipeyi бастайды, калгандары костайды. Ертец атан ушеу1кйз барып кайтайьщ. Жомарт кой баксын, - дедь | - Жок, мен бармай-ак кояйын. Улкендердщ шпнде уят болар. Уйде кала беремш, - дед1 Мелд1р. - Жо-жок, барасьщ, ел-журзты кер, копшьпкпен аралас. Уйдщ TipiuLiiri б1тпейд1 ешуакытта, - дед! енеск Жомарт койга Kerri. Туске таяу уйдеплер барын к и т , атка конды. Торы жоргага Молд1рд1 MiHri3in жатып eHeci: - Балам, абайла. Шабамын деп ойлама. Кептен 6epi мйплмеген неме, алып-кашып журмесш, - дедь Кара биеге Орынбала, езж щ жирешне Орынбай мшдь Сурлеу жолга тускенше олар катарласып журдй Кдра биенщ ку^ыны epin келедг Етекке дешнп орта жолдан солга бурылганда Батырбектщ Kni3 уш кершдь Мама агашта байлаулы аттар шыбындап тур. Жазгы демалыска шыккан интернаттагы койшыньщ балалары ала жаздай ага-анасыньщ жанында. Бала-шага шуылдап, асыр салып жур. Жаулыкты 6ip-eKi эйел тутйн будактаган казан-ошак жакта куйбендеп жур. Кдбакта тер керпен1н успне малдас курып отырган койшылар баскаларын кутш отырган сьщайлы. Булар да мама агашка аттарын байлап, уйге жакындады. Отыргандардьщ 6 ipi «Палуан келдЬ> десе, енд1 6 ipi «о, профессор келе жатыр» деп, орындарынан турып сэлемдесш жатыр. Орынбала меи Молд1р де кунге тотыккан эйелдермен cyHicin, амандык саулык сурасты. Кшз уйдщ ш ш де денгелене дастархан жайылыпты. Жиналгандарды Батырбек дастархан басына шакырды. BipiHeH сои 6 ipi жагалай отырыскан конактардьщ улкендер1 торге жайгасыпты. Эйелдер жагы томен отыр. Бата жасалып, енд1 етке кол соза бергенде, eciK алдына машина келш токтады. 1ш1нен мал дэрйер1 Манат пен шопыр Кдлтай тусп. Уйге бас суккан олар: - Ассалау-мага-лей-ку-ум. Бэ-л1, тойды 6i3ci3 бастап кеттпс1здер гой, - деп ел-журтпен амандасып алыгг, торге озды. Отыргандар ыгысып, орын бердй - Е, бастамаганда ше? Сендер сиякгы ешым кыдырып журген жок. Opicrre койымыз и еаз калды. Эрымщ 6ip кутсек, кеш батканша отырармыз, - деп сезшеч Оразбай кагытты. 36

- Дурыс, Д¥РЫС- Ал астарыцыз дэмд1 болсын! Коныстарьщыз кутты болсын! - деп Манат койшыларды ко;нмен 6ip сузш erri. Уй иелер1 конак кутш, бзйек болып жур. Орал 6ipece сорпа эке- лем, 6ipece кымыз сапырады. Аяк жакта отырган жакын Kepiiiici Нурипа сорпа куюда. Арасында «кисык мойынды» Tayip керетш- дер ащы Судан уртгап кояды. К,ымызта, енд1 6ipi ащы суга бертш алгандар ауылдыц алты ауызын яйбердь Улкендердщ катарында отырган Койшыбай Орынбайга карап: - Эй, палуан, ceHiH де эу дейттнщ бар едД гой. К,ане, Нурипамен айтысшы 6ip, - дедк - Жо-ок, бурынгыдай кемтр1м1з екеу1м1з гана емесшз. К,асы- мызда келш1м1з бар. Келшнен у ят болады, - деп айтысудан ат-то- нын алып кашты. - Келшнщ кулагына алтын сырга! Айт, айтсацшы! - деп отыргандар да колпаштап коймады. Келий акырын ыгысып, сыртка шыгып Kerri. Нурипа мен Орынбай отырган ж ерлершде 6ipiH -6ipi сезбен ка- гытып, акыры айтысып кета. Отыргандар акындардын аузына ка­ рап, «ой, пэльай!» деп мэз болысты. Палуан деймш, ай-палуан деймш, Жаман тонын элдеб1р тубгг пе деймш. Ей, 03in куй жаксы бол, куй жаман бол, CeHi мен тазы кылып жупртпеймш, - деген Нурипага Орынбай: «.аншыкка ер кок тазы ылыкпай ма, Kymiri еркек болса кызыкпай ма? Менщ сен итке тецеп 6ip басымды, Еркектщ киесше, ай-Нурипа, жолыкпай ма?-деп жауап бердь - Эп, бэрекелдН MiHe, Палуан деген ат бекер берымеген гой саган! Жарайсьщ! - деп Оразбай иыгынан кагып-кагып койды. Отыргандар маз болысты. Будан кешн Орал эндетш, тойбастар экелдй Домбыралы ендеше, домбыралы, Домбыранын кулагын он буралы. Ата-баба салтыньщ дэстур1мен Алдынызга тойбастар кондыралы. Тойбастар терт-бес жерге койылды. Отыргандардын 1шшде Койшыбайдыц ыздиып калган KeMnipi жщйнке даусымен энд1 бас- тап, калгандары iaeciri: Кулакымет ендеше, кулакымег, Культ сойса болады 6ip асым ет. 37

- Ен алыстагы оздер!ннен хабар айтуды бастадым. Енд1 жагадай 6opine айтып шыгамын гой, - деп Батырбек уйден шыцты. Од кеткен сон Орынбала келшше карап: -Т ой бастадды деген осы. Bipeyi бастайды, кадгандары костайды. Ертеч атач yuieyiMi3 барып кайтайык. Ж омарт кой баксын, - дедь - Жок, мен бармай-ак кояйын. Улкендерд1н inmwe уят бодар. Уйде када беремш, - дед1 Молд1р. - Жо-жок, барасьщ, ел-журтты кер, кепцллжпен арадас. Уй/цч ■ripmLiiri б1тпейд1 ешуакытта, - дед1 енест Жомарт цойга кепт. Туске таяу уйдепдер барын киш, атка конды. Торы жоргага Молд1рд1 мшпзш жатып eHeci: - Балам, абайла. Шабамын деп ойдама. Кептен 6epi м1шлмеген неме, адып-кашып журмесш, - дедь К,ара биеге Орынбала, G3iHi4 жиренше Орынбай мш/ц. Сурлеу жодга тускенше одар катарласып журдь Кара биешч кулыны epin келедь Етекке дешнл орта жоддан содга бурылганда Батырбекттч Kiii3 yiii кершдь Мама агашта байдауды атгар шыбындап тур. Жазгы демадыска шыккан интернаттагы койшынын балалары ада жаздай ата-анасыныч жанында. Бала-шага шуылдап, асыр садып жур. Жаулыкты 6ip-eKi эйед TyriHi будактаган казан-ошак жакта куйбечдеп жур. Кдбакта тор керпешн успне маддас курып отырган койшыдар баскадарын кут1п отырган сьщайлы. Будар да мама агашка аттарын байдап, уйге жакындады. Отыргандардын 6ipi «Падуан келдЬ десе, енд1 6ipi «о, профессор кеде жатыр» деп, орындарынан турып сэлемдесш жатыр. Орынбала мен Молд1р де кунге тотыккан эйеддермен сушсш, амандык саульщ сурасты. Кшз уйд1ч пшнде денгедене дастархан жайылыпты. Жинадгандарды Батырбек дастархан . басына шакырды. BipiHeH сон 6ipi жагадай отырыскан конактардьщ удкендер1 торге жайгасыпты. Эйеддер жаты томен отыр. Бата жасалып, енд1 етке код соза бергенде, eciK аддына машина келш токтады. 1шшен мал yiapirepi Манат пен шопыр Кдлтай тусп. Уйге бас суккан одар: - Ассалау-мага-лей-ку-ум. Бэ-д1, гойды 6i3ci3 бастап к еттаздер гой, - деп ед-журтпен амандасып адып; торге озды. Отыргандар ыгысып, орын бердь - Е, бастамаганда ше? Сендер сиякты ешым кыдырып журген жок. Opicre койымыз и еаз кадды. Эрк1мд1 6ip кутсек, кеш батканша отырармыз, - деп сезшеч Оразбай кагытгы. 36

- Дурыс, дурыс. Ал астарьщыз дэмдд бодсын! К;оныстарьщыз цутгы бодсын! - деп Манат койшыларды коз1мен 6ip cy3in erri. Уй иедер1 конак кутш, бэйек бодып жур. Орал 6ipece сорпа эке- лед1, 6ipece к,ымыз сапырады. Аяк жакта отырган жакын корила Нурипа сорпа куюда. Арасында «к,исык, мойынды» Tayip коретш- дер ащы судан урттап кояды. Кымызга, енд1 6ipi ащы суга 6opTin алгандар ауылдын алты ауызын ж1бердд. Улкендердщ катарында отырган К,ойшыбай Орынбайга карап: - Эй, палуан, сенщ де эу дейтшщ бар ед1 гой. К,ане, Н урипамен айтысшы 6ip, - дедь - Жо-ок, бурынгыдай KeMnipiMi3 exeyiMi3 тана емесшз. К,асы- мызда келйпмЬ бар. Келшнен уят болады, - деп айтысудан ат-то- нын алып кашты. - Келшнщ кулагына алтын сырта! Айт, айтсаншы! - деп отыртандар да колпаштап коймады. Келий акырын ытысып, сыртка шыгып кегп. Нурипа мен Орынбай отырган ж ерлершде 6ipiH -6ipi сезбен к,а- тытып, акыры айтысып Kerri. Отыртандар ак,ындардьщ аузына ка­ рап, «ой, пэл^ай!» деп мэз болысты. Палуан деймш, ай-палуан деймш, Жаман тоньщ элдеб1р тубгг пе деймш. Ей, езщ куй жаксы бол, куй ж аман бол, С е т мен тазы кылып жупртпеймш, - деген Нурипага Орынбай: Кдншыкка еркектазы ылыкпай ма, Kymiri еркек болса кызыкпай ма? Менщ сен итке тенеп 6ip басымды, Еркекттч киесше, ай-Нурипа, жолыкпай ма?-деп жауап бердк - Эп, бэрекелдй MiHe, Палуан деген ат бекер берымеген той сатан! Жарайсьщ! - деп Оразбай иыгынан кагып-кагып койды. Отыртандар мэз болысты. Будан кейш Орал эндепп, тойбастар экелдк Домбыралы ендеше, домбыралы, Домбыраньщ кулатын он буралы. Ата-баба салтыньщ дэстур1мен Алдынызга тойбастар кондыралы. Тойбастар терт-бес жерге койылды. Отыртандардыц шннде Крйшыбайдыч ыздиып калган KeMnipi ж1н1шке даусымен онд! бас- тап, калтандары Liecin: Кулакымег ендеше, кулакымет, К,улын сойса болады 6ip асым ет. 37

Алдымызга тойбастар адып кедген, Кергендшщ баласы, коп рахмет, - деп аяктады. Тойбастарды 6oaicin, у-да шу болган эйелдер жагын тыныштандырган Оразбай: - Бул зйелдер кауымы алдарына тойбастар келсе, ecrepi шыгып, бэрш умытады, - деп бхр кул/црш адып, сезш одан api сабактады: - Бурсугуш осы отыргандар, б!здщ шацырагымызга келщ!здер. Ерулжке шакырамын, - деп отыргандарды кулагдар erri. Оразбайдыч эйел1 Нурзипа да костады. Сонымен бупнп той Тауды бектерлей кетш бара жаткан уш аттыны куып жетп Эдыет. Ат та, ол да ентшп тур. - Туу, арен куып жетттм гой. Арттарьща 6ip карамайды екенсщдер гой, туте! Айгул кыздарынды адып кашып KeTirrri кеше тунде!-дедь - Не дейд1? Ол окута баратын кыз емес пе ед1? - дед! Орынбай эйедше карап. - Окуын кайдам, кашып кеттгпт! - дед! Эдыет. - «Бидайдьщ баратын жер1 дшрмеи» деген, алдынан кудай жарылкасын! -дед! де Орынбала кезше жас алды. Кенже кызыньщ ерте турмыска шыкканы жанына батты. Эдыет машинасынын етекте турганын, кайта кайтатынын айтып, кетуге ынтайланганда Орынбай: «К,удалар келетш болса, жайлауга келсш» дед!. Тойдан кайткандардын уижыргасы Tycin, уйте келди Дастархан басында тартеу тугел. - KeMnip, куда куткенге дайындал, - дед! Орынбай. Ертещне Орынбала мен Ж омарттемендеп ауылдан оны-муны екелуге кетп. Мелд!р жалгыз калганды пайдаланып, кггап окыды. Ктапханада жургенде аптасына 6ip итап окып тастаушы едь Ka3ip колы тигенде окиды. KiTan окып отырып, 6ipece жылады, 6ipece кулд!. Итап окып жур!п, тамак nicip,ai. Атасы туей аска келш-кетп. Кымызды nicin-nicin кояды. BeTi жабулы шыны сэры тегештеп кымызды сапырып-сапырып ж!бер!п, 6ip-eKi кесесш im in алды. Басында кымыз пнпейтш едь Уйрендк Ka3ip кунше он-он е й KececiH imin алатын болды. Артынып-тартынып базаршылар келд! кеш бата. К,удаларга ки1т, азык-тул!к, арак-шарап дегендей нэрселер экелштт. Ертещне ауьыдан Сабира, Эдыет, Эльмира келд! туе ауа. Кешке кудалар келетшш айткан олар да артынып-тартынып келштт. К,айнысы Сабира жечгесше: - Кызта и е болмап негып журещ? Кай суанга 6epin ж1бердщ? - д еп к ал ж ы ц д ап Tiiicri. 38

- Иэ, бурынгылар айтыпты гой, карагым, «Цыз бакданша .ысырак бакканым а ртык» деп. К,айдан бмешн, «Кинота барамыз, т а , Айгулд1 б1збен ж1берййз» деп кершыердщ кыздары келш урушы едй Kerri гой барар жерше. Жыдамай журсе болтаны, - 1сд1 томен карай. Кешке етектеп койшылардьщ аттарына мшгескен кудаларды '.атырбек Kopmi бастап келдь Мелд1р мен Ж омарт олардын алды- 1арынан шытып, аггарын байлады. Кудалар бесеу екен. EKeyi - ер адам, калтандары эйел. Матор гуртлдеп, шам жатылды. Бас куда иен KeMnipi елудщ мол шпнде кор1нд1. Он баланын ата-анасы екен. К,ойга ба га жасалып, казанта ет салынды. Bip-6ipiMen танысып-бьпсш, шай iiuUreH сон жетт Kicire деп экел- ген кюттерш шытарды. Жаталы мпмнен 6ip костюм-шалбар, 6ip эйелдщ, 6ip ер адамньщ сырт toiiMi, 6ip жейде, eid метрлж уш турл! материалды Орынбаланын алдына ысырып, «мынау yicici» деп, 300 сом акшаны колына устатты. К,удалар - корпи кеншардьщ койшы- лары. Куданьщ iuiirueri жастауы anuii екен. Оньщ касындаты отыз- дардагы Майгул деген кудаша ернш шикандай етш бояп алыпты. 03i - койшыньщ зйель Онысы ет жесе де, шай iiuce де, сорпа, кымыз inice де кетпей ме? Ерш шиедей. Сыртта ет жасап журген Орынба- - Мына неменщ ерншщ шиедеюнпп? «Жорыксызта жорга ат MiiireH жараспас» деген, - деп кояды. Молд1р мен Эльмира дымдарын шытармай, шикылдап кулш алды. Ал анау торде отыртан куйеубаланьщ ата-анасы, касындаты ыздиган, насыбай аткыш - куданьщ эпкеа. Бул жактагы эншыер Орынбала мен Сабира, Эдметтер де ауылдьщ алты ауызын айтып жатыр. Танга жуык кудалар кайтып кетп. Крйшылар шакырылып, eai-ripici таратылды. Осылайша жайлаудаты кызык жалгасын таба бердь К,ойшылар- дын сабан тойында жорга, тай жарысы жэне аламан байте болып, жиналгандар жотага шытып кызыктады. Автоклубпен барган аудан dHinUepi эуелетш ан салып, кумб1рлетш куй ш ергп. Анадайда ка­ тар-катар гурган автодукендерден кшм-кешек, дэптер, каламдарып тугендеп, бала-шаталарын ертш, койшыньщ эйелдер1 жур. Молд1р мен Орынбала да жур араларында. Олар да анаган-мынаган кызы- гып, унаткан нэрселерш алып кайтты. Сары куз келдь Койшылар етекке ту ап , анызды жагалай баста- ды. Орынбай мен Батырбек 6ip ауыл манындагы анызта конды. Оган 39

тускен кой тырп егпей жайылады. Комбайннан тускен д эад жеп, арпа, бидайдыц сабанына тояды. Жаздай жинаган корды ц успне кор бодады. К,ой бадыктай бодып сем1редд. Bip KyHi тал тусте сод кецшардьщ басшысы мен 6ip орыс эйед УАЗ к елтм ен кедin, буларга кешущ буйырды. Орынбада мен Орал: - Ау, айналаймн, арпа, бидайы шабыдып кеткен ацызды корып не Kepiiui сендерге? Отыра берегак те, - десе, агроном орыс эйед бажбадактап «кошщдер де кеппцдер» деп, соцынан: - Ертец бул жерде караларьщ KepiH6eciH, - деп к е т т кадды. Орал кет1п бара жаткан олардын сонынан карап турып: - Орыспысыц деген, карац калгыр! 0 з жер1м1зд1 ез1м1з жайдай адмаймыз. Ку анызды корытаны Heci-ей? - деп жатып кеп шала булшдь Орынбада да шандатып бара жаткандардьщ соцынан карап турып: - «Отты турткен оллредь елд1 турткен кеипредЬ деген, будар келлрмей коймайды, - дед!. - К,ой, Орал, кетер орыс катын Kerin кадды. ©3iMi3 6ip ет жейж. Аузьщ жаман деме, ертец тагы кешетш сияктымыз, - дед! де: - Мен казанга ет салайын, кешке уймшщмен келш, тамак шпцдер, - дед! Орадды жубатып. Кешке Орынбай мен Батырбек дастархан басында кундоп эцп- меш ecrin, не ктерлерщ бымей, дал бодды. - Отыра берейж. Итпен куып жатса керерм!з, - дест! одар. Ер- тецше еш йм келмед!. Жогары жакка каратыштаган эйеддер жаты: - Ку анызакты корып кайтед!? - дест! де адацсыз отыра берд1. Уш-терт кун етп. Адамдар да, мал да аныздан Kendci жок- Bip кун! тагы да шац кер!нд!. - Ойбуу, элп орыс катын кеде жатыр! Енд1 кайгпк? - десп. Шанга KOMLrin кедген Калтайдыц машинасы екен. Кабинадан Манат пен Кдлтай ту ап кеде жатканда эйеддер жагы «уЬ» деп демдер1н адды. вздерш щ аузы садымды. Тамак nicri дегенде тап бодады. К,ызыд курец шайды сораптап отырып Манат: - Не будщрш журс1здер? - дед! Медд!рге карап, кез!н кысып койып. Модд1р каджыцдагады турганын туане койды. - Ой-бай, не будд!ртп!з? - дед! Орал бакырайган KG3i шыгып кете жаздап. - Агроном орыс эйед аздердщ успдерЗДзден арыз жазыпты! - дед! Манат. - Арыз? Не ушш? Bi3 не будд!р!пп!з? - десп одар. - Орыс эйелд! уш жактап т!ддепс!здер! - К,ой, курысын! Казакша тус!нбейг!н бэле дурыс тус!нбеген шыгар, - деп Орынбада мен Орал ауыздары ашыдып кадыпты. 40

I - Eiwi не болатын болды, - дед1 К,алтай да. - Не болушы едь 6ip-6ip койдан 6epin цутылмасацыздар, жаг- Дай киын, - деп койды Манат. - Оларга 6ip-6ip кой бергенше, б1зд1-ак апарып камасын, - дед1 Орал miMipiKneii. - Ой-бай-ау, Батырбек кайтед1 онда? - дед1 Цалтай. - «Кемгпр1мд1 шыгарындар» деп ол ертенше-ак койын апарып гурар, - дед1 де eKeyi кулш ж1бердь - Эй, ку шешек-ай, зэрем1зд1 алдьщ гой, Tirni. Экел, кесецд!, шай iш, - деп Орал кесесш алып, Мелд1рге усынды. Езуш жиган Манат: - Шынымен 6i3re арыз тусп. Ертен дайын отырыныздар. К,але- кен мен Эдыет аздер/ц кеппр еж - деп К,алтайга карады. - Иэ, дайын отырса болды гой, кеипру деген не Taftipi, - деп терппген мавдайын суртш койды Калтай. Эйелдер жагы «тагы кешу» деп KypciHin алды. О лар уйден шыкканда ipi караларды кайырмактауга кеткен Ж омарт келдк Атынан cexipin Tycin, амандасты. Ертен кешу керектшн ест1ген ол да к,амыгып калды. Жук тиелген келжтер таудын етегше келш токтады. К,ойшы- лардьщ 6api етекке Tycin алган. Мундагылар баска кечшардын койшылары екен. Жайылым тар деп, келйстеп ж у к п туартпедк Орынбала мен Орал: - Кой, ез1м1здщ шопандар жакка бараны к,. Ол жактагылар азар болса, малды сем1ртем!н деген Батырбек пен Орынбай каш а ке- inin келш п дер, - деп, келштщ басын Kepi бургызды. 0здер1 кеткен таудын етепне жук ту а р Ы п , кшз уй цайта тт л д Е Кызганган - Кызыл HTTiki Онда жиырма-шацты кун отырган сон Аркарлыныч аумагы- на, куздш пунктке коипп келдЕ Кыста мал телдетуд1 колга алган Орынбай мен Еркш болды. Мунда кой урыктандырылды. Тангы терт-бестерде турган Ж омарт пен aKeci куйлеген койларды белек корага камайды. Жас мал a ap irep i Кайсар - кой урыктандырушы. 03i кой аузынан ш еп алмайтын жуас ж т т . Молд1рд1 кергенде: - Сэлеметйз бе, тэте, - деп амандасады ауылдан келген сайын. Молд1р де басын изейдЕ Б1рде калжынбас Жомарт оныц Молд1рден eKi жас улкен екенш айтып, ендш сэлемдескешнде «жаксы карагым» деп айт» дедЕ Кундеп эдеттнше су таситын машинамен келген Кайсар: 41

- Сэлеметаз бе, тэте, - дед1 еастщ алдында журген Мелд1рге. Алдын ала дайындалган Мелд1р де: - Жаксы карагым, жаксы, - дед1 де уйге Kipin кетп. К,айсардыц 6eTi ду ете калды. Алды-артына карамасган пунктке карай бездг Осы сэгп Koprici келш, бакылап турган Жомарт, Ерюндер кулюге карьщ болды. Корин Телеужан мен Еркшнщ 6ip ул, 6 ip кызы бар. Ак сэры, узын бойлы, эдемш е келген Толеужан тштт тыным таппайды. Bipece юр жуады, 6ipece нан шаредЕ енд1 б1рде пункт жакта журедь Ерк1н жогары бънмд1 зоотехник бола тура, кой бакканды унатады. 03! ецбеккор, мазасыз адам. Орынбай eKeyi дэп косылды корни боп. Булар жайлауда 6 ip алма бактын жанында отырган болуы керек, жэшж-жэппк алма туард1 кошш келгенде. Алмасы бар жэш1ктерд1 ортасына карай жинап, сыртынан артык заттарды ушп, усгше палатка жауып койды. Ею уйдщ ортасы жакын. Ары етсе де, 6epi етсе де аягы ауыр Мелд1рдщ мурнына алманьщ H id келе бердт Жэшж-жэппк алмадан не келген коиактары, не Kepuiwepi 6ip ауыз тимедь Эр нэрсеге 6 ip жерж болган Мелддрдщ ансары енд1 алмага ауды. Аузьшан суы курып журген Мелд1р б1рде енесше алма ж еп а келш жургешн айтты. EHeci есттген бойда Телеужанга барып, келшшщ жерж екетн, 6ip-eKi алма 6epyiH етшдг. Толеужан оган алма жуктщ арасында екенш, кешке Ерюн келгенде айтып керетйпн жетюзш, кур табагымен шыгарып салды. Алма экелед! деп отырган Молд1р бос ыдысты Kepin, кецън босап кетп. - Жаным, балам, «кешке Ерюн келгенде алгызып берем1н» дед1 гой эйелй Кешке дешн шыдай гой ендЕ - деп енеа келшше елж1рей карады. Оны-муны icren алданган Мелд1р кеш болып калганын да ачгармай калды. Сиыр сауылып, сут тартылды, кешю ас шплдй EHeci кершшщ ушне кетп. Мелд1р куттп отыр. Коршыер алманы 6eprici келмед1 ме, жок элде жуют аршып, iiiiiHeH алып беруге e p iiw ме, aiiTeyip юм бысш, тагы да енеа кур кол оралды. Тун!мен гесекте жатып жмлагап Мелд1рдщ TyciHe алма юрдг Бала кезшде ата-анасымен 6ipre ат арбамен алысгагы Натаровка ауылына барып, алма бакта тогы in жаткан лимон ал- масын ею-уш капка салып, алма агашыныц басынан колмен узыш алынган алмаларды жэпнктерге салып, кыска сактамакка жинап келген-дг Сол бак тусше енш, эбден алмага тойган Мелд1рддц ау- зынан сыекеш шубырып уйыктап жатты. К ерш ы ерЫ ч катты- лыгына кайран калган Орынбала келшш алма жеп, ж ертн ен 6ip шыксын деп ауылга ж!берд1. Молд1р мен Жомартгын колдарына 42

|iK,iua устатты. Темен жактан самал ecin ель Мелд1рдщ мурнына лагы алманыц r a d келдг О лар кол устасып кете барды. Орынбала рларга карап суйсшш турды. Пункттен тас жолга дешнп аралык уш шакырым. Олар жол бойына жаяу келш, сэры автобусты Kyrri. К еш ет бойлай келе жаткан Мелд1р мен Ж омарт ездерш щ ку- шптаулы ушне келдь Терезе тубшдеп алма агаштары мэуыжш, ■мма теплш жатыр. Тусшдеп лимон! Жерден ен жаксы тс к ен ш алган Молд1р беторамалымен cypTin-cypTin ж1берш, комагайлана пстедь BipeyiH жеп тауысып, екшппсш колына алган ол: - Жомарт кеше мен тустмде алмага тойып алгам. Эйтсе де тусге жеген алма дэмд1рек те, ещчде жеген алма одан да дэмд1 болады екен, - дед1 де каша тубшдеп узын орындыкка жайгасты. Жомарт бас кюмш алмага толтырып, ортага койды. EKeyi тойганша алма жедь Шашылган алмаларды жинап алып, булар кешеш бойлап, ж у р т келедь Кешенщ бас жагында Сэбираньщ у т . Кдкпаны ашып, xipin келе жаткандарды Сабира байкамады. Тапшаннын успиде жападан-жалгыз жун тутш отыр. - Ana, 6i3 келдш, - дед1 Жомарт. Сабира ж алт карады да eci шы- - К,улындарым-ау! - деп орнынан cypiHe-кабына турды. Буларды суйпштей бастады. Мвлд1рге карап: - Ой, айналайын, сендерд1 кермегел1 кашан? Аман-есеноцдер ме? Жайлаута шыкты деген осы деп, 6ip келмедпьдер гой, туге?! - деп ренжш жатыр. - Ana-ay, озщ1з 6Lieci3 гой, койга барган сон шьпу киын екешн, - дед1 Жомарт. Сабира улынын акыл токтатып, есейш калганына суйсшдк - Иэ, кой бар болсын, кой! Быем1з гой, талайды кврдж. Orrreyip дендерщ сау болсын! Аман болындар! - деп дастарханын жая бастады. Ертенше «кайтамыз» деген улына апасы р е н ж т , «6ip-eKi кун жат, эйтпесе, келш1мд1 тастап кет» дедь Жомарттьщ Молд1рден айрылгысы жок. Кетпесе тагы болмайды. Крйдагылардын кина- лып калатынын ойлады. Пунктгеплер Жомарт пен Мелд1рдщ келуш кутщ, прлж терш жасай бердг Сут тартып отырган Орынбала сыртта «таре!» еткен урейл! дыбысты ecrin, атып шыкты. Кершшщ yfti лаулап, жанып жатыр. Телеужан мен Еркшнщ уйг. Атылган газ баллон Kiii:i уйден аулакка ушып KeTinTi.

- Астапыралла! О, Кудай-ау, сак,тай гер! Мунысы ней? Олар ездер1 кайда?! - деп Орынбаланыц e d шыкты. Телеужан пункт жактан балаларын ертш, жупрш келедд. Оныц алдынан шыккан Орынбала: - К,удай-ау, кайда барасьщ? - деп токтатты. Пунктген жупре шыккан К,айсар да не icrepiH б1лмей тур. Ерюн мен Орынбай кой жайып кеткен. Жакын манайда суда жок- Жалынешюмд1 жолатар емес. К|Ып-кызыл оттын жалыны жанындаты палаткамен жабылтан жукке де тидь Бытырлай жанган затгардын арасынан алманьщ иid шыкты... «Кызганган - Кызыл иглы». Ауылда ею-уш кун жаткан Ж омарт пен Мелд1р Сэбираньщ 6epin ж1берген сэдем-саукатын ала келдк Келсе, кершмердщ yfti жок- Тып-типыл. Олар отбасымен булардьщ ушнде жур. ©рттщ газдан болтанын еспген булар «обал-ай!» десть Кап-кара болып куйген TeMip ыдыстардын Keii6ipi балкып, Kefi6ipi калпында. Ke3i кимаган Телеужан ананы 6ip устап, мынаны 6ip устап, уйш койыпты. Оны керген Орынбала: - «Булшгеннеи булд1рп алма» деген баягылар. Ештене де алушы болма, - деп кез1 кимаган заттарды тастатты. Кешке сактандыру бол1мшен eKi-уш адам келш, ертенген затгьщ Ti3iMiH алып жатыр. Ерюн мен Телеужан уйде KyMic касыктьщ жиынтыгы, кундыз ею 6epiK, жагалы пальтолар, iiuiK, шаль уш- терт юлем, сандыкта бэленбай акша, кыска деп сактаган он жешж алманьщ ертенгенш айтып, акт жазгызып жатты. Ертещне оларга коймада жаткан есю к т з уй ж1берыдь Ортенген кшз уйдщ темен жагынан кайтадан уй б п л д ь Олар сактандыру бел1мшен бедшген акшага уйнилне керек-жарактарын сатып алды. Жуктт эйелдщ сураган нэрсесш беру керекттн ескермеген Ерюн мен Телеужанга «кыста жейм1з» деп сактаган алманьщ 6ip Tyxiipi де буйырмады. Кузде Ресей жершде аскери борышын аткарып, Жомартгьщ iHici Канат та осы жылы аман-есен ауылга оралды. ¥зын бойлы, аккуба, ол да - ею уйдщ ортасындагы еркелердщ 6ipi. Еркелжпен шулщрлеп сейлегенджтен болар, ты! жас баланьщ тьлшдей. Сокталдай жш тгщ шулд1рлегет 6ipTypai кершд1 Мелддрге. «Сакау кайным» лесе, уйдеплердщ кещлше келе ме деп, оны «Тетелес» деп атай салды. Сэбираньщ ушнде кунд1з кудайы тамак берЬнп, ауылдьщ жастары кешке бас коскан едь 44

Кыста мал телдету кектемдеп мал телдеткенге Караганда киын болды. Телдейтш мал колга карап тур. Кецшар директоры Ахат Аюбаев кыста мал телдетупп Орынбай мен Еркшге мал азыгын уа- кытымен жетюзд1ртш турды. К,ыста мал азыгын тасыган механиза- торлар да усш-жыгылып келедь Ем-уш есе куш жумсалды. Алай- да, жылдагыга Караганда козы саны теплдк Кунд1з-тут уйыктама- ган койшылар мен сакпаншылар козы мен кой туратын кораларга от жагып, эбден титыктады. Мелд1р акпан айында ай куш жетш, кыз баданы дуниеге экелдь Атын Айнур деп койды. Сабира баланы бесжке салды. К,ыркынан шыгарып, KiuiiripiM той жасады. «Жас баламен ойга, кырга бармай, жанымда болсын» деп Сабира келшш Ж1б е р п а келмедь Сэбид1 ем1зд1ртш алады да колынан тастамай, эуектеп отырады. Kopini курбысы М эамхан келш: - «К,ой кермеген куалап олттред1, бала кермеген укалап елиред Ь деген, баланы колыцнан тастамайсын, не керцод сонша, бала кормеп пе ен? Beciriiie жаткыз. Кол га уйреш п алады. О Heci- ей? Кеши анасы тук icreii алмай отыратын болады. Сенщ нен кетедь - деп урысты. - Кудзй-ау, нэрестенщ nicin сагынып калыппмн. И к кей берпм келедь К,ашан соиымнан ерер екен, эжелеп. - Туу, эльак- «Кершген таудыц алыстыгы жок». Эл1 «ананы эпер, мынаны эпер» дейтш болады. Ею кемп1р Мелд1р куйган кою курен шайды ciM ipin отыр. Уакыт - емпп 1991 жылы 16-жел гоксанда радиодан егеменд1 ел1м1здщ Тэуел- азджке кол жетюзгенш ecrin, шопандар кауымы каукылдасып, 6ip-6ipiH куттыктап жатты. Ата-бабамыз ансаган айтулы кунд1 буйырткан Аллага шуюр десш, Елбасына ризашылыктарын быди pin, ел1м1здщ болашагына зор умгг артты. Мелд1р 1986 жылы Желтоксан окигасы орын алганда Когалы- да, мектеп-интернатта оныншы сыныпта окитын едь EipiHmi сабак физика пэгннщ мугал1м1 api сынып жетекип Ултуган апайдыц саба- гы болатын. Жацалыктан кур калмайтын Сырым сабак басталмай турып: «Апай, Алматыда не болып жатыр?» деп сурак койды. Му- гал1м смныптагы окушыларга бажайлай карап алды да: «Балалар, кецмдерще ешнэрсе алмаидар. Бул - бузакылардьщ ic-apeK encpi. Ештенеге алацдамай, сабактарынды окьщдар!» деп Kecin айтты. 45

Алматы сынды калаларда Теуелйздж унйн аланга шыгып, еш- нэрседен тайсалмаган жастардын козгалысын - «маскунем, буза- кылардыц й-эр'екеттёрЬ деп тусшген сынып окушылары кайтш мугал1мге сура к коймаганы Мелд1р/йц eciHe тусш отыр. «Уакыт - емнп». Бупн Mine, арага бес жыл салып, казак eai ез Т эуелйздтне кол жетюзш, тарих койнауына енген-дй Сакпаншылар Арада айлар опт. Апта сайын келш туратын Жомарт бул жолы Молд1рд1 б1ржола алып кайтпакшы. Айнур да анасыньщ бауырынан ажырады. Кыз бала дуниеге келгеннен «Бул - менщ немерем. Ешюмшч таласы жок» деп, кудайдын кутты Kyui айтып отырганнан кешн бе, Мелд1р мен Ж омарт сэбид1 Себирага тасгап, ездер1 кыстаута кете барды. Бул жолы «eiwirapi малды кыста телдетпесп1н» деген Орынбай койды коктемде коздатты. Кун жылы. Сакпанныц ipici мен усаты кырда жур. Кудды бэйшешек сиякты анпак- Орынбала келжшщ келген1не куанып калды. Мелд1р сакпаншылардьщ 6ipi болып шыта келд1. Yfi-iminin айтуынша, биыл да кой епздеп туып жаткан кер1нед1. Кектемьнц жайма ш уак KyHi. Ж омарт ipi сакманды, Мелд1р уак сакманды айдап шыкты. Уйдщартындаты жотадан асты. Бул жота- ныц арты жатыньщ Kopinici коз тартарлык- Жотага шыгып, тура ал- дьщызга карасацыз - вте 6niK шокы менмундалап тур, он жагычыз бен сол жатыцызда, еркеш таулардыч етепнде - сем1з койлардьщ жотасындай болып, катар-катар адырлар жатыр. Сол жатычызда- ты мына 6ip жота TinTi кызык, буларта «багынбаймын» дегендей, келденещнен сулап жатыр. Ол кэд1мп тесек тэр1зд1. Мыкшындап жотарыта шыгасыз, кэд1мпдей шарш ап-ак каласыз. Шыккан сон epiKci3 оньщ устше коз тастайсыз. Жотаньщ усп кеч, тактайдай теп-тепс екенше квз1н1зд1 жетюзес!з. Мше, осы жотаньщ арты жагына ipi сакманды, берп жагына уак сакманды каптатып, ею жас жотарыта шыкты. ©здершен баска еш- KiMжок. Ана басынан мына басына жупрш , балаша мэз болысты. - Кандай керемет! - Екеу1м1зге арналтан тесек сиякты! - Иэ, тесек сиякты екен. Тек тастары болмаса. - Тастарын был-а-ай тазалап, тазалап тастаймыз, - деп Жомарт жудырыктай-жудырык'гай тастарды теменге карай лактырып тастады. 46

- MiHe, eiwi дурыс болды, - деп келшшепн аймалады. - Кой, ойбай, 6ipey-Mipey Kepin калып журмесш. - Men ceHi осында эдеш алып келд1м гой. Мунда ешым жок- Bapi теменде. B i^ i еш ы м де кермейдь Молд1р еркелеп: - Мен K,aaip «6i3 мундамыз» деп айкай саламын, - дедк - Mefiai айцайлай бер. Ceni менщ уысымнан еш ы м де куткар- майды, - деп Ж омарт Мелд1рдщ тамагыныц астына тумсыгын тыгап, омырауын сипады. Ыстык ернше ернш типздк Exeyi уназ аймаласты... Кок аспан, нурлы кун, мулпген карт тау булардьщ махаббатына куэм1з деп тургандай. Бул жота осыдан кейш еы жасгын махаббат мекенше айналды. ...IpiMmiK жерге салп етть.. Уаз aBTOKoairi кел1п токтады да бас зоотехник Уайдолла мен бас мал Aspirepi К,удайберген тусп. Булар козы санауга келшть Орынбайда жан калмады. - Оу, катмн тамак сад, - дед1 ол келген бойда. Орынбала казан котерш, кысган калган казы-карта, жал-жаясымен косып, сурленген жамбас, ортан ж1л1к, жалпак омыртка жэне кабыргасынан салды. Сур етке бас койган конактар жартылыктан да урггап отыр. Аузынын маймн майлык орамалмен сурте берген Уайдолла: - Орынбай, биыл да мал басын кыстан шыгынсыз шыгарып, телд1 де oicipi'in алып жаткан KepiHecin. Кецшарымызда 6ip мыкты бар, езщ 6Liecin. К,ойшылардьщ барлыгы жылдагы дэстур бойыпша оган оннан, жиырмадан эрым шамасы келгенше карайласып жатыр. Эпкен уmin сен, канша козы бересщ? - дед1 шалкайып. Ойланып калган Орынбай баскалардан озык болгысы кел1п: - Мен отыз козы беремш, - дед1. «Ауыздан шыккан сез атылган окпентен». Орынбала томен карап, «иш-шай» деп бетш шымшыды. Ауыз уйден сорпа экеле жаткан Молд1р: «Ол кандай мыкты болды сонда? К,ойшылардан жылу жинап, атагын дардай кылган» деп ойлады. Тамактан сон огыз козыны эпкесшщ кемекшюн1н алдына салып берпзген Уайдолла келес! шопандарга кете барды. Bip бозарып, 6ip сазарган Орынбала куйеуше карап, 1ш1ндеп запыранын 6ip-aKTOKTi. - Есы ецбект1 эп-сатте жок кылдыц. Ен курыса, ел катарлы он-он бес козы бермедщ бе?! - деп Tepic айналып Kerri. Мол,нр,иц ecine «К,арга карк erri, ipiMiuiK жерге салп erri. IpiMmiKii алып ку Kerri» деген мысал оралды. 47