А.Жүнісов Ақжелек

t-ib'L ШW \">Hьг- Ахл\\.ет Ж у н 1соБ ЙКЖЕПЕк

Ахмет Ж у н 1СоВ ЙКЖЕПЕК ЭНПМЕЛЕР © АЛМАТЫ «ЖАЗУШЫ» 1989

ББК 84Каз7—44 Ж 82 fliKip жаэгандар: I Ж. МОЛДАГАЛИЕВ. | Е. ДОМБАЕВ 402(05)—89 © «Жаэушы» баспасы, 1939 ISBN 5-605—00307-0

ШЫМЫЛДЫKJAFbl YKl Тесекте жаткан Банура терезе алдындагы алоэ жа- пырактарынын арасынан тускен кун шурыласы — устш- деп керпесше теплген алтын тенге кусал кершдк Ма- мык жастыктан ак б1лепн1ц булшык етш жайлырак Kepfli рой деймш ол, eni бурымын жастыктан сыра тас- тап, 6eTiH (Илепнщ устше салды.’ Сейги де, кеншндеп 6ip жайды ойлай жатып, таудын иёпнен кершген кун KipniriHe карады. «Адамнын OMip кеш! ете беред1 де, тарих томы тола беред1 жылдан-жылга. Kicini кейдё куантып, кейде кор- лантады емес пе осы 6ip тола берген том! Бала кез!м, мектептеп кундер1м рана бар рой менж тарихымда. Бул жец1Л TycTi маган. Тарих бет1 тары ашылады да, тары жазыла'ды менщ OMipiM. Бастаудай меп-мелд1р, тап-та- за сез!ммен ашсам екен алдары беттердП Юммен 6ipre ашпакпын сонда?! ©Mip асуы делжетш бел жатыр ал- дымда. Кыздын бакытты болуы кашанда суйген жжптне байланысты...> деген ешр кезеш ед1 Банудын ойлап жатканы. «Жаралы жанмын рой, емким бол езщ!» дел, киыла айткан ж1г!т ce3i онын осы ойына араласа кетп. Былтырры 8 мартта езш гул будасымен куттыктаран денел!, бидай енд1 xciriT ед1 ол. «>KiririH кайсы десе, мы- нау дейтшдей-ак жас Ж!пт сондагы курен тонымен бып- биязы кушнде кез алдына елестей калды. Банумен алгашында осылай кезжксн Далбак, б1рте- б1рте сол 6ip кез1гуш!к жалгасын жшлете бастап едй Кызды жана жылымен куттыктаудан да, жастарра жа- саран лекциясын тындаудан да, айта алмай журген ке- HUi-Kytti жайында хат жазудан да жанылран жок- Жо- гаргы оку орнынын 6ip бел!мшде кызмет ктейтш xciriT 3

аздан 6epi жастар арасында да аталып жур. Жазран елендер1 де жариялана бастады. Отыз тктен шыккан сез, отыз рулы елге тарайды емес пе? Ол жайды Баку да ecTireH. Осы курен жаргакты жМ т барган сайын жылы ушырап барады езше. «Ата-анам институтты 6i- Tipren жылы кайтыс болды. Ka3ip жападан-жалплэбын!» деп ед1 ол 6ip кезде. «Шын осылай болса, Teri, Tepic те емес» дед1, Далбантын сол сезш ез семьясымен уйлестБ ре ойлаган Баку. «Махаббатты 6ip к!<пдей-ак ардактар- мын!» деп журед! ол 63iHe-e3i. Былыми талкыларда, кызмет бабында рана ашылып сейлейтш Бану махаббат жайындары энг1мелерге келгенде тым уяц едь Жаксы кыздын осы уяндыры емес пе, талай Ж1г1тт1н батылын куртып журген. ©ткен кыстык сакылдаран 6ip суырында кара кек жаралы кек пальтосы бар, басына кемтркосак кусаран кыстык жасыл-ала, кызыл-ала косинкасын ора- FaH Бану кешедегкпердщ 6ipfle-6ipiH алымсынбарандай кызметтен кайтып келе жатты. Еш катысы болмаса да, суду кызды кергенде 6ip карап алатын жастардын эдет1 FOfl. Жасыл-ала косинкасынын шетш кумгс окадай кыраулы шашымен кемкерген кыз бетшщ ушы кешеде- riaep караран сайын кызара тусш ед1 сонда! Кыз керм- не суршген сондары кеп кездердщ 6ipi Далбактш бола- тын. Сонан 6epi инеге сабакталган жш кусап Банура кпескен Далбак, махаббат жайындары ойын 6ip энг1ме- niH арасында: «Емш1м бол езщ!» деп эзер айтып едк Алрашында ж!г!т кызра, кыз жштке жамандык жарын корсете ме, cipa! «Bip журекте б1рнеше шымылдык бо- латынын да Kepin журм1з». Бану осы ойларды ойлап ауыз уйге шыкканда танер- тенг1 тafамын дайындап, ас камымен казан басында журген ана: — Kemeri кызра жолыктын ба?— деп, e3iiieii-e3i сей- леп жур едк — Оныныз кай кыз?— дед! Бану, анасына болысып жатып. — 0 з1м1зд1н ауылдан келген сыкылды, тэнтштеп сурамадым. II Шолак жен аккойлегшщ жарасын арытып, курен костюмд1 бмепне 1лген жалакбас Далбак кала шетш- fleri ак уйдщ алдынан элденеше рет eTTi. 03i баярынын кора торыран урысына да, eHfliriHiH жарына келген жа-

сына да уксамайды. 0 зшен-ез1 6ipece корланып, 6ipec6 арланады кайта-кайта. Корланатыны — куннен кунге шер болып бара жаткан кешл куш де, арланатыны — жак,сы кыздын KemeciH ала жаздай таптаганы. Былтыр ед! онын, осы ауладагы жаксы жаннын жалт е т т ке- р1нген жамалына жараланганы. Сонан кешн осы 6ip ке­ ше мен осы 6ip аула алдына талай келдк Б!рак, мына келу1 бэршен тетенше сезмед! езше. Алыстары арманы- на да, ала алмай журген жауабына да колы бупн жете- TiH сешлдк Какпа алдындагылар тарасын деп кек терезель ак уйге алыстан оралып ед1 Далбак, терезеге келе бере- ак журеп лушлдей женелд1 де, K63i электр абажуры- нын алдында журнал окып отырган 6ipeyre тусть Таныс жаннын бейнесш б1рден таныды. Алдындагы журналды Бану тусте Далбакка барранда алып келт едь Соран басылган Далбактын 6ip лирикасы екен кыздын окып отырраны. Далбак кептен 6epi айтып журген жагдайы- нын жауабын уккысы келетшд1пн аныктап айтып ед1, осы тусте. Сез арасында: «Кешке уйдазде боласыз ба?» деп, кыз ойын жетектеп те керген болатын. Эр ойын он ел- шеп, 6ip KeceTiH ойлы кыз, яйпт жетепне (леспегешмен жылы шырай 6LiAipin сдi сонда. Далбакка аула торы- тып журпзген де осы 6ip жылы рай. Далбак Бануга ке- НШ-куйж уктырганнан 6epi карым-катынастан да, ойдан да кыз алдында суршбеуд1, сорлы жан екен депзбеуд! катты ескерш келедк BipaK, ундемей калган кыз ойы ею дайлау eiu тусте. Далбакты шегшшектетт отырран да осы ешушты ой. Тура беру барран сайын батып барады езше. >KiriT Keai журиаддан баска 6ip нэрсеш де шалып калды. Далбактын былтырпд жазган хаты efli Банудын карап отырраны. >KiriT журеп кысылганнан тулап efli foA жана, енд1 куанганнан тулады. Хатты жыртып тастады деп жур efli ол, жыртпапты кыз. Тумардай сактап туанбей журген сыкылды 6ip жайды. Далбактын тустеп ce3i ой салды ма, элде тардырын тапсыратын осы хаттын авторы бо­ лып отыр ма, aftTeyip, Банудын бугшп мына отырысы тепн емес. «Далбак — ры лы мрэ куныккан жастардын ешкай- сысынан сорлы емес. Мшезшщ де уя бузарлыры бай- калмайды. Кек езулшш де еспгешм жок. 0з1мше 6,yreci мен luirecine дейж ескерген болып журмж. Десе дё, бу- riiiHcn — ертен акылды foi'i, ойланайыншы ЭЛ1 де» деп

отыр рой деймш, хатты кайта-кайта окып кояды. BipaK хаттан да, еленнен де мултж тауып отырран жок,- Далбак кешеде турранын умытып кеткен сыкылды, кызра KipniK какпай карап калыпты. Ток денелк ак кызды кырынан керш тур ол. Макпалдай калын кара шашы да, кызыл пулктщ киыгындай зйука epHi де, узындырына мактанрандай Ti3toe калган nipniri де, ай- балтанын сабындай эдем! ак 6uieri де, 6ip уядагы кос кептердей кек кейлекД омырауы да KiriT жанын барран сайын баурап барады. Далбак махаббат жайлы yftipin журген алтын сака- сы алшысынан тускендей улкен уи1тпен батыл бурылып ед1, сом бурымы омырауына аунаран Вану орнынан тур- ды. Бануды 6ip жакка кетш кала ма деп аярын ж т бас- ты. Осы кезде eciK ашылып едк.кутпеген 6ip жардай бол- ды, 6ipaK. «Кетек!» деген, саскалак дауыс ест1лд1 tae- шала: Жана рана eciK каккалы келе жаткан Далбак 6ip шылапшын жуындынын астында калды. КуреЫнге экеле жаткан б!реуд1ц жуйндысын баспалдактан ерлеп бара жатып калай кагып калранын e3i де б1лмей калды. Су- йек-саяк та, каспак та, кектаттын жапырагы да бар екен. Ондырмай уялтты xcirirri. Кешеде турранын батана умытып ед1 foA Далбак, жаксы болмады сонын соны. Ауыз уйдег! ыдыс-аякты жуып журген Банудын анасын коса умыткан екен сон- да. 03iHiH кайда турранын «кетек!> деген дауысты ecri- геяде рана есше тушрдк Керолинге шомылган котыр койдай сулкиген ж 1г1тке карап: — Байкамадым, карарым, к!м едщ езщ?— деп, Б а­ нудын анасы баспалдактан тусш келедк Тура кашудан сылтау табудын шарасы жешл ед1 Далбакка. — Бану, э, Бану!— деп, дауыстап ж1берд1 абыржи калган ана. Тык-тык еткен туфли дауысы, ананын даусымен жа- рыса eCTinfli ямптке. Банудын атын есп'ген Далбак, касына келш калган ана алдынан тура кашты. «Bip кыздын калын малына 61'р-ак KiiiHin алган му- нысы KiM? YcTi былранып калды-ау байкустын! Итт|ц жалкы куингждей денел1 екен ези деген, б1реулердщ кекесiiiin безш бара жаткан Далбак- естш те калды.

Ill Уйже !здеп барган ез ауылынын кызын Бану инсти- туттык ауласындагы жанадан келген студенттердж эр- ммшен 6ip сурады. «Энеб!реу жападан жалпаз турран кыз алыстан келд!»— дед!, Банудын cohfh рет сураган 6ip окушысы. Эр ауылдан, эр ауданнан келген жастар ала-кула киЫп алыпты. вздер! — кун кезже шырарып койFaн вазадагы гул сыкылды. Эр жылы куз айында студенттерге осылай толатын осы 6ip институт жастарра 6yriH де лыка толы екен. Тамаша эзьл, тэтт1 шаттыкпен келе жаткан мына 6ip топ жастар да осы институттын тулектер! — аспиранткалары. Журттан окшауырак тур- Fan кыздын жанына эдеш бурылган Бану: — Жападан-жалрыз нерып турсын?— дед!, онык eni- не багдарлай карап. — Жайша,— дед! кешлаздеу турран кыз. — Кай жактансыз?— дед!, кызды 63iHin онаша бел- месже карай бастаган Бану. — IIIhfhc,— дед!, кыз Банудын кызмет белмесже Kipe 6epin. Кыздын Шырыстан болуы, Банудын шырамытуын аныктай туей Fofi дейм!н, кыздын егжей-тегжей!н тэп- т1штей сурап, eneyi узак энпмелестй Басында сурак- жауаптан басталып ед!, eKeyiHin 9HriMeci, бара-бара терендей тустг Кыз ез жанын угатын адамынан онша тартынбайтын сыкылды. Б!раздан сон: — Мен, ceHi 6ip-eKi рет керд1м. Осы сен калайша жападан-жалгыз журеЫн? Керген сайын 6ip энг!мелес- KiM келедП— деп, Бану да кузаулай Tycin отыр. — Жасы куралпы болганымен «eciK керген» адам кыздармен 6ipre журуден тартынады екен. Олар — пэк. взщ — оларга Караганда кшэл! жандай Kepine беред! екенс!н,— деп, жылап ж1берердей кысылып кетт! кыз. Каракаттай мелд!реген, талдырмаш кыздын монти- ран eniH, бэсен ажарын ен алгаш кергенде MiHe3iHiH бу- йырылыгынан шыгар деп ойлап ед1 Бану. Ол 'ойынын кате екен1н энг!мелескен сайын yFa TycTi. Аздап Aipiji араласкан кыз дауысында калайда 6ip ауыр жардай бар снякты. Кала мэдениетже енд! Fana араласкан ауыл кызда- рынын жаркын келешег1не — ез тобынын молаюына кызыгатын Бануга ескелсн ойлы эйелдер сирек кезжш жур ед1. 03i Kepin жургендердж ден!нен epeci би1к бо- лып кезжт1 мына кыз. Бану «Ертеде уркердей Fana бо

Лып Журетш 6ip mexiM казак кызы 6ipTe-6ipTe ашык ас- паннын калын жулдызы кусап барады!» деп, тебеЫ кек- ке жеткендей куанды. — Орта мектепте окып журген кыз ем1рд1н кай кы- рын бмед1 дейаз, кутпеген жардайра душар болды 6i3- д!к уй. Басында бакыттай сезмген осы 6ip жагдай рой мет KypciHTin отырган!— деп, екше калып ед1 кыз, нэр- кес кезше ып-ыстык жас 1рк1лдк — Солай рой, куатым, каршадай кыз калтарысы кеп дуниенщ кай кырына канук!— деп, мупркей тын дады Бану. — Жасым он жет1ге шыгып ед1 сол жылы, 6ipey не шеден жш-жш керше беретш болды. Эсем кинйп, эдепт сейлейтш жас »iriT, кенмкпей ушмнен кез1гет1нд1 д тапты. ¥лдан жарлы ед! менщ ата-анам, тешректе журген ж!гптщ тузаплиа Tycin калыппын 6ip куш. Ма хаббаттын алрашкы сырына душар болтан анкау ба сым, сол жылы бастау жагасына шелепмд! умытып ке тетшдн уйдщ азын-аулак ешюлершщ 6ipepiH акжел1 етш алуды, женгейдщ энпнесш естуд1 шырарып жур ед нокталаран тайларындай жетектей женелд1 элг1 ж1г1т Кеилкпей тойымыз да болды. «Мен эл1 жлспын Fofi, оки ыншы б1рнеше жыл!»— деп той болардын алдында жа лынып ед1м, «турмыска шыкканнан кейш де окуга бо лады. Bi3, 6ip ceHi рана емес, казактын барлык кызы тэрбиелегел1 журм1з Fofl» деп, омыраулай берд! ол. Ка- шанры жараласайын: « О з сыкылды казактын окыран азаматтарынын эркайсысы ездьез! жолдастарын тэр- биелеп, катарра косса, б!здщ терезем1з баскалармен эльак тенелш кетед! рой. Азаматтырыка тапсырдым, баулы меш, устадым етегщнен, кос катарра!»— деп, сене калыппын сезше. Кыз сорлынын тардыры 6ip-aK кунде шенйлед! емес пе, тардыр меш алшысынан емес, тэйке- ciHeH Tycipfli 6ipTe-6ipTe. Алты айга шешн: «Бакытты кыз, жаксы ж!г1тке барды!»— деп журд! журт. — Кайтып оралды ма, каз!р кайда? — Ондагы eMip мешмен-ак кетсш. Дэнш курт жеген бидайдын кауызы кусап кала берд1м мен. Шок басыл- FaH бет1м, 6ipeyfli керген сайын ертене тусед1 сонан 6epi. — Келгеннен 6epi 6ipeyfli !здедййз бе? — Шздщ ауданнан ертеде кеткен KepuiiMi3 бар едн кеше солардшне бардым,— дед!, калап барран адамы- нын атын эдеш !рк!п. Тегж шырамытпаран екен Бану. Бала кезшдег! досы болды сейлес!п отырран адамы.

— Квбелект1 6ipre куып, куыршакты 6ipre жиыскан досымсын foh сен, ол кундер артта калгалы кашан! Со- нан сонп>1 кезжкенгм1з осы шыгар. Жыга танымаганы- ма жазыктымын, Кулэн. Апам да танымаган сыкылды. «Keiueri 6ip кызга жолыктын ба?» деп, танертек сурап efli менен. Меж ез жанына бурылткызган да апамнын осы cypand. Жексенб1 куж б1здшне барып, конак бол! Кулэнн1н карасы ешс бере, Банудын касына Далбак тап болды. Бурын келте сейлест, тез айрылатын кыз бен ж1пт бул жолы кеб1рек амандасты. «Жуындыга шомылганымды 61лд! ме!» деп, алгашында аздап кызар- FaH Далбактын енш —«Уяндыгы мен уятынын барлы- гы шыгар!» деп жорыган Бану: — Жанагы ест1ген адам жайлы газетке макала жаз- саныз кайтедП— дед1, Далбактын кез1ге калганына куанып. — Дап-дайын материал екен, жазар ма efli езш !..— деп, caTi келген icne куана сейлед1 Далбак. — Онда жексенб! куш б!здшже келЫз, жазатын шы- гармакыздын прототишмен Ke3ireci3!— дед1, Кулэн жай­ лы Далбакка макала жаздыртып, оны газетке 6eprici келген Бану. IV Сиыр туе кезк Конакка дайындалган Банудын бел- Meci баскаша perri бола калыпты 6yriH. Кезшде Далбак карайтын терезенщ инлтерлер! енд! туар Ы п ™ де, 1шшен luerrepi эшекейленген кызыл перде усталыпты. Тврдеп столдын ycTi толы тагам, эр жерден койылган орындык- тын yiueyi де бос. Ауыз уйдеп жумыстарын реттеп кел­ ген Бану Кулэннен анадагы энпменщ жалгасын ecTin, тердеп диванда отыр. Кулэн сондагыдай жабынкы да, Бану кежлдк — Махаббаттан жанылгандар аз емес кой, басында ангара алмай калганыкыз-ай!— деп, Кулэннщ сезш жетектенжрей туст1 Бану. — Кайдан ангарайын, жаздын тамаша 6ip ымырты болатын, екеум1з сейшге шыктык. 1 штей риза болып журген жшптщ сезш куптагыш келед! екен Kici, желде- ген лактай тым алыска шесш кеткежмд! б!лмей калып- пын. Баргам жер1м1з езщ керген Кыран езеншщ калын кайыны мен ак терепнш арасы ед1 де, асау езен сол ну- дын 6ip шетш эдштей агатын. Bi3 6ipece аспаннын шар- бы булттарынын арасынан жымындаган калын жулды- 9



зына, 6ipece терезелершщ жарыня алыстан жылтыраган каланын уйлерше карап, сол езеннщ жагасында отырып энпмелеслк. М е н т шашымды дамыл-дамыл сипами жЫ т кеб1рек сейлед! де, мен мойынра оралган ж1пт бшепн устап кана отырдым. Соны ойларды, жарасымды эзтдерд1 uibiFapa баста- FaH ж1пт мен1 лезде баурап экетл. Ойдан да, санадан да менен элдекайда жогары екен ол: «Bi3 ешюмнен кем болмаймыз, жорары окуды да окытамын. Сен элдеюм- HiH жолдасындай уй кояны болып калмайсын!»— деп, сез арасында келешекл де айта отырды. Анкау басым сонын бэрше де ceHinTi Fofi сонда. «Махаббат неге жа- ман болсын, суйгенщмен онашада отырып энпмелесу не деген жаксы! Б1здщ 0MipiMi3 ылри ecTin етед1 рой ендН Ауылдын 6ip кызын катарра коскан Кулэннт жолдасы кандай затты ж!пт! Кешеп от басында,— кеген касында журген Кулэн 6yriH юмнен кем! Жолдасын баулуды осы ж тттен уйрену керек баскалар!» деген журт тэм- сш н эльак еатерм1з! Б1здщ осы 6ip абыройымызды ecTireH сайын, екеум1зд| керген сайын 6ip жасап калады Fofi ата-анам» дей берд!м iiuiMHeH. Тун жарымы болып калган екен, еслп отырганымыз- да, кинора барамын деп апамды алдап кеткешм еаме TycTi. — Кулэшм, Кулэшм м ент!— дедк ж1пт орнынан турып жатып. Сейтл де, ею иырымнан устап: «Айтшы, ыркындамын деип ендН»— деген Kiciiue белме жалына карады. — ¥стадым етегтнен, жарлы байып, жас ecefli рой!— дегенд1 мен эзер айттым. Неге екенш ез1м де бьлмеймт, afiTeyip, ею лзем дЬ ршдеп, талдырмаш денем мэжнун талдай буралды Ж1- пт кушарында. Той туралы да сол туш уэделестш. Кай- тарда жМ т м ент аш бел1мнен кушактап журд1 де, мен онын ыркына коне берд1м. Уйдеплер жатып калган екен 6i3 келгенде. Жлпт б!здт какпанык алдынан кайт- ты да ,мен лып елп уйге Kipin кегли. Алрашкы уялра- ным, уялган емес екен, уйге келгеннен кейт ею белм жанып кете жаздады да, жалма-жан жата калдым. Жа- нымнан айырыларда суйген ж1пт ерншт табы тарамай Kipin KeTinniH уйге, таушадагы айнадан eiuMfli Kepin, онан арман уялдым. Махаббаттын маран берген eHiiiici осы 6ip тун гана болды, Бану!— деп 6ip токтады Кулэн. — Жаксы жазылган ютаптын Kefl6ip жер1 сыкылды екен!— деп, ынтыга тындады Бану. 11

— Жастыгым ба, махаббаттын мастыгы ма, ajiFaui- кы айдын калай еткенш ез1м де 61'лмей калдым. ©ftTeyip, 6ip жерден кайтарда уйге жеткенше асыгатыным Fana еамде. «Дуниеде жарасатын нэрсе кеп кой, солардын ешкайсысы тешне косылган eKi жастай — б1здей бол- мас!» деп журетш tstti ойымнык сарымдай жалт берге- HiH e3iM де б1лмей калдым. — Досы eTipiK айтса корланады да, жаты OTipiK айт- са комсынады foA Kici!— деп, жубата туеп Бану. — Кудай-ай, мен онда б!реумен карсыласуды, дау- ласуды бмлмеймш емес пе. «Махаббатты курметтемейтш адам дуниеден табылмайды» дегенд1, анкау басым мал- данып журтт) рой сонда. Сейтш журген кундергмнш 6i- ршде басталды, кеш'лЫзджтщ басы. Б13 тердеп уйде болатынбыз, шешем 6afiFyc 6i3fliH кызыл шымылдыкка менщ бала кушмдеп тумарларымды, тойра дайындалран ушлердк ырымра бола шнетш ушнщ туяктарын тарып койран болатын. Bip KyHi KemKi сарат жет1ден калмай келетш куйеу1мд! узак кугпм. Тун тыныштырын бузып, тауык шакырды. «Неге neuiiKTi элп бала?» деп уйдеп лер де алан болды. Сонымен койшы, тесекпн басында шулрып отыр ед1м, мае болып ауыз уйдеп улкендерд баса-кектеп эзер келд!. Арак шкенш 6ipiHiui рет керге hi'm сол болатын. Ата-анамнын алдынан буйтш етед1 де MeHiH TyciMe де шрмейтш. Катты арландым. «Еркек адам тузде журген сон 6ipfle куанып, б^рде ренжш келе TiH lUbiFap бэлшм»,— деп, в31мд1-ез!м жубаттым да, туп Ki уйдщ табалдырыгынан аттай бере-ак кушактай ал дым сасканымнан. Уй1м1здеплер 1шпеген1мен, арак iuj кендерд1 кергешм бар болатын, бул онын 6ipiHe д уксамайды. «Тынышталшы! ¥ят кой улкендерден!» деп жатып жалындым. Иланбады ол. — Журтта калган ку надан, надандырынды, ауыл дын салпетеп екешши керсетш тур Foft мына 6ip элекей шулекейлерщ!— деп, тускшздеп ушнщ 6ipiH жулып алды. ©Mip уясы сыкылды кызыл шымылдыкка той куш тарылран осы 6ip yKi — махаббатымнын байгазысындай сезщуии efli маран. Табанымен тапалап, дода-додасын шырарранда журепм жулынып кете жаздады. Ыстык жасым тырс-тырс теплд! додаланган yKire. — Урыссам, урсам журт кезше тусем деген культы Fofi онысы. Талай буршттщ туярынан кутылран Kapi тул- шдей экш екен езП— дедк адам сырына енд1 каныга бастаган Бану,— «эпрекызыл тез онадыны» артынан айтып.

— Кудай-ай, бе-пмен жер басканды да керед^екен рой Kici. Кабы жыртылган жастыктын мамырындай ша- шылран Tepri уйд1 ата-анам бшген сайын жерге nipin кете жаздадым. Мае емес екен ол. Менщ журепмд! ту- н1лткел! келген сыкылды, аздан сон Tepic карап жатып алды. Арам ер — эйелдщ туеше де юрмейтш жауыздык тарды ойлап табады екен foA, Бану. Ж гптпн жанында колга тускен балапандай так атканша 6ypicin отырдым Кудай-ай, адамнын сондай да тас бауыры болады екен, м1збакпай жатып алды. — Барлык казак кызын жарылкайтыны кайда калды? — Шаррысы екен онысы. Bi3 онын тузарына ойынра шыккан курдай семьямызбен TycTiK. — Эйел шыгарудын жана эдгсш тапкан екен. BipaK, осы эдштш e3i онын езш желкелер. Тулкшш айласын каекырга берсе, дуниеде кой кала ма! BipaK, каекыр кашан да каекыр, онын зауалы — какпан. — Айлыпли бермейтшд! шырарды сонан сон. Конак- ка жалрыз баратынды, эйелдер арасында жерлейтшд! тапты бара-бара. Уратынын, иянаттайтынын азсынып, корлайтынды тапты. Кудай-ай, урранынан мынаусы киын болды. YfliMi3 болып зыкымыз шыкты. Ата-анам сыртка б1лд1рмеуге тырысып элек. — Кеткеннен кейш хабарластындар ма? — Хабарласпадык. ©етш жургенде жана жыл бол­ ды. Менен баска жастардык бэр! жиынга Kerri. Мен элп езще айткан Кыраннын бойына барып, барлык ба- Кытымды тонаран жакжуты журтта шаршаранша жыла- дым. «Ол тары да 6ip онаша тунге Ke3irin, тары 6ipeyfli кушактап отырран шырар. Онын кушарынын б1реуден калганын жанындагысы бэлшм бшмес те. ©з кезшде ме- Hi суйген ершмен оны да суюден арлана ма ондай арсыз- дар? Киянатшыл, nipuiin жшгг ернше жазылмас жара 6epin неге елгрмейд! екен жараткан!» деген ой жаным- ды жепдей жед!. Сонан сон адамдардын бетше карау- дан калдым. Керш iлер де меш уялады деп бгздЫне ке- луд| койды. Куннен-кунге жудеп барамын. ТуЫмде оны керш шошимын. Кешеге шыкканды койдым. «Айдага- ныка журш, айтканына кенген жазыксыз жан ед1м рой мен, шынымен-ак умытып кеттщ бе? Коз жасымызга ка- ласын, жылатпа 6i3fli! Сорлы ата-анамнын шерл1 кек1- perin берйитенд|рме ендН 0з ата-ананды 6ipey ecTice Кайтер едщ? YfliMi3 куннен-кунге тозып барады, екеум!з- ге дайындаран тупм уй — e3in салып берген турме болып

алды маран. Кутемш сенП Тез1рек орал жылы орнына! Жылатпа, корлама 61здП Табаламасын дос-душпан! Ба- кыт кутш ем рой мен, сор болып шыкпасын соны!» деп, сол куш хат жаздым. Жауап келген жок. — Сол кеткеннен 6epi кермедщ бе? — Bip рет. керд1м. — Ошарлы момынды шулатып кеткет-ай!— деп ашуланып отыр efli Бану, енд1 e«i де взгере калган екен, Кулэнга сезд!руден уялып, жанындап>1 скрипкага ум- тылды. — Кайсысын!— дед1 Кулэн. — Бурынгы эпкелер1М13ден асып калган азапты тар- тыпсык гой. Мундырагынан тартшы алдымен! Кулэн «Ещпктщ коштасуын» ешрете женелдь Сонау 6ip кездеп сорлы Енлжпен сырласа калды exi кыз. «Мэдениеттен журдайсын» деп комсынган мырзага мына куйд1 ecTipTep ме едИ B ip ey кызын он жет1 жыл тэрбиелеп, жумыртканын сарысындай сактап саган бер- се, ceHi« арык, керсеткен игш п н осы болды ма?! TaF- дырсыз, себепаз 6ip куйеуден шыккан эйелдщ 6eTi кан- дай цпркеул! болса, сен даты сонык езшщ! CeHi де 6ipey- ден шыккан дер журт!» деген ызамен алдынгы ашуын онан арман аскынтып отыр Бану. Оган «Енлжтщ кошта- суы» косылып, одан сайын ызаланды. Сонпл шертуге энмен косылмакшы ед1 e3i, уйге Kipren анасы шыркын бузып ж!берд|\\ Муклы, шерл! куйлерд! жастай жараланган Кулэн ауылда да ептеп уйренш ед>, мунын езш институтка кел- гел1 студенттердщ керкеменер ушрмесше юргеннен 6epi MCKrepin барады. Бул т1рш!л1ктщ в31 6ipeyAiH тержде уялмай шертуге шейж барып калыпты, тез арада. Са- бакты озат окитын студент квп втпей музыкамен де, 6i- лер1мен де кезге тусе бастады. Рылымга швлдеп келген Кулэнга дэнене шак келетж емес. Институттык ютапха- насындагы томдарды куннен-кунге кусырып барады. Банудык алгаш кергендеп куануы да тепн емес екен, куткен жержен шыкты кыз! — Бупн жексенб1 Fofi, базарга шыгайыкшы, кала- нын жексенб1Ы кандай жаксы! Адамдар жыртылып ай- рылады екен, 6api де сэнд1 кижедП— деп, Банудык сезж беле сейлед! Кулэн. — Аз аялдайык, ерте гой элП Тамак та эз!р!— дед!, 6ipeyfli KyTin отырганынан уялган Бану. 1ле-шала уйеме табак ет те келд! орталарына. Кой- дын басы ыстык буы бурк-бурк eTin, табактагы тамам

еттщ устшде TVP- Банудык неге кешеулетш отырганы Кулэнга мэл1маз едк 6ipeyAi кутш отырганын aHFap- май кузау салганына уялып калды. Бану тепн кешеулетпеген екен, ycTiHe курен жаргак Kiiin, мойнына фотоаппарат аскан Ж1пт уйге Kipin кел- генде, кымсынып калды Бану. Сейгп де: — Жаксы келдшз, мына Kici ед! езш зге айткан про- TOTHniM. Танысыныздар. Кулэн, бул ж М т аздщ екМ ш - Ti eMipiHi3 туралы макала жазбак едИ— деп, арнаулы тминшей дайындалып келген xcirirri асыга нускады. Шепне берд1 Кулэн. Кулбеттене калды xririT. — ©зщдмезщ жазбакшы ма едж? СенЫз де_б1реу жазыпты?— деп колындагы газетт! алдына тастай сал- ды Кулэн. Кутпеген окнгага так калган Бану жжггтш алдында жаткан газетке карап едм «Кашкын кайда жур!» деген, такырып бар екен тертшии бетте. — Кашкын тесек жангырткалы жур!— деп, бул жо- лы жшркене кар^ды Кулэн. Юмге OTipiK айтарын, юмге жалынарын, газетке не дерш бме алмай мелшид1 де калды Далбак- АКЖЕЛЕК Аксайдын ею жагы жайган керегедей жакпар-жак- пар жартас. Жарканат дегежюздщ нагыз ата мекеш. Бжк кабактарынан енкейе карасаныз бас айналады. Тагандагы аядай ауылдын ак уйлер1 — тегенедеп ак мал- та сыкылды. Тус-тустагы тарам-тарам жолдармен апл- лып келш, осы арада тушскен машиналар жарга жетм с1мен кудыкка тускен каугадай кезден гайып болып жатыр. Аксай — бет1 жабылмаган астау гой. «Ондагылар- дык уйелеп калмаганына шуюрлш», деп корпи колхоз- дагылар келекелейтж осы 6ip.сай imiHe ауданнык жер- жержен топ-топ адам агылып келш жатыр. Бэрж ж бет алысы ауылды как жарып агатын Акезеннж сагасында- гы аласа ак уй. Bipeyaep жылап шыкса, б!реулер буп- л'п Kipin жатыр осы уйге. Торде кептен тесек тарткан Аяулы. Жата-жата жамбасы ойылган сыркаттык касын- да жастыкты кайта-кайта ауыстырып кара KeMnip отыр. Ауданнык 6ipiHmi секретарынан бастап, тайлы-таягы 15

калмай келген калын халайыктын буплмей отырганы жок— — 0м1рден екМ ш аз вткен ешюм жок кой. BipaK, бул сорлынын ж е т баска едП— деп б1реулер анадайда кемсекдеп отыр. — Даригай, бул элемде мундай пэк адам кемде-ксм шыгар! Бар айыбы-ак, же™ атасынан жалкы гой бул сорлы. — Енд1,‘ MiHe, сокры тутш eiuin, аякталгалы отыр,— деп, босагадары Баттал елдщ сезш езшше корытынды- ларан болды. — Ей, каксал-ей, xapi кунпген кусамай жайына отыр сен! 9pi-6epifleH сон осы тутшд1 euiipin отырран дэп езщсщ!— деп кара KeMnip ата карады буран. Отыз жыл жылкы багып, ею 6meri cypi курык кусап кеткен кемшрден Баттал жасканды бшем: — Койдык, бэт!реке,— деп тыя койды KeceMcireHiii.— Ka3ip катынга карадык кой,— деп курсЫп отыр 6ipaK. — Адам баласынын басынан не етпейдк TepiMi3Aen KepiMi3 жакын болран сон, каз1р 6apiMi3 де nepiuiTe бо- лып отырмыз. Болмаса бакан тимеген бас бар ма,— деп, енд1 6ip шал езшше Батталды арашаларан болып едк — Ей, Базар, «буканын e3i картайса да, тумсьшы картаймайды» деп, cofhc кезшде сен шойнак та аз «ю- сшеген» жоксын! Аксайда мендей эйел егер екеу болса, кекесш керетш ед|‘, сендердей карынрандар!— деп, кара KeMnip 6yFaH да 6ip аларды.— Аяпл куйген Kopi этеш кусаран сикын! Бул кезде Аяулынын. танауы кусырылып, кеудеа та- сыран шэйнектщ какпарындай курюлдей бастап едь Кара KeMnip сыркаттын кол-аярын укалап жатып. — Сен екеущ ертек келуип болма!— деп, Баттал мен Базарра жэне баржан erri. Кара кемшрдщ каЬарында канша «кара нт» ел1н жатканын тусшбеген- журт аныра карады eKi шалга. АксайдыН бас жагындары Туйемойнактын кыземшек шокылары балык карын аранын жузшдей еркештенс т1зЫп турйтын. Алаулап баткан кун солардын бастары- на 63iHiH шапарынан 6ip-6ip суыртпак байлап кеткендей, алкызыл редге малынып тур едь Тунжырап келе жаткан тун бул сулулыкты да эп-сэтте жасырып улгердь Жа- ланбас отыррысы келд1 ме, элде туннщ сарандырына 16

ренжш ме, эйтеу1р, Катипа басындагы жаулыгын жу- лып алды. Сейгп де, колындагы жаулыкты касындарьта 6epin, e3i онын кенетоз малакайын басына баса кит устжен басып-басып койды. — Ак бетше кара куйе жаккандай сикынды келр- меин,— деп касындары ж к к малакайын жулып ап, Кы­ зыл тысынын жыртык жерждег1 тебе кмзд! шукыды,— Жылкынын жауыр шоктьты сек|'лд1 екен де. Мынаумен жургенде сауыскан шокымаранына шую'рлж. Ниеп жа- ман алаканаттар кейде iuineKTin кемкеруж шокиды,— дедк малакайды сайра карай лактырып жатып. «Сен жокта бул 6erri KiM суйедк Куйемен журсе де 6api6ip» демекнп efli Катипа. Эдептен ары бара алма- ды, 6ipaK. — Сен кайтып оралганша мен 6api6ip еркекпж foh,— деп буртиып отыр ез1. Катипа осыны айтты да, жуг1рш барып сайдагы малакайды алып келлн— Мен жаулы- рымды 6ipeyre вкпелеп саган берд!м. Ал, сен KiMre рен- жш лактырдын буны? — Сен ше? — Женеш.еме... — Неге? — Барана саган уй1мнен келген ynmi такиямды кер- сетк1м келт басыма киш алып ед1м. «Тэйт ары, мунын не сумдык? Сен эл1 кызбын деп журсщ бе?» Сенщ атык — катын ендП Табалдырык аттап, тун астын сен!»— деп басымдарыны жулып алды да, андагы жау- лыктын eKi ушын тамагымнын астынан кылкындырып турып байлап бердк Сейтл де: «Жарган алмадай eKi 6eTiHHiK тэтткж-ай» деп бет1мд1 шымшып кеп алды оны- сымен коймай,— деп Катипа эл! буртиып отыр,—«Жана тускен келж шымылдыктан шыгарда тамарын байлама- са кергеназ болып кержед!»,— дей ме жэне 6ip нэрсе- лерд1 айтып жатты шыгарда. Катипанын женеше деп отырраны — абысыны едк EKi уйд1 катар кондырмайтын кекберен жекгесжж туйе- ден тускендей сейлегенже кушп кегп жкгг. «Бала еке- HiH, баска екен1н айыра алар бул бар ма. ¥л болса ыш- кырынан асыры туспейтж кез1 эл1»,— деп штей 6ip ту- танып барып зорра токтатты езж. Осы ашу екеужж арасын жакындата туст1 бмем, ка- лай суйккешн ездер1 де бшмей калысты. Аксайдын жарканатындай жабыса калысты eKeyi. Буларды буйт- Ki3in отырран тары 6ip себеп: ауылдын азамат атаулысы ертенг! жуманы бетке алып, майданга аттангалы жатыр

едк Туткнылдан дуп еткен cofuc кай кэдеш керек кып отыр. Болмаса куйеу урын барып уялуды, калындык каймырып кашуды бастарынан ада ететж бас асаулары басым кезжде Fofl eneyi де. Буларды аулакка алып шык- кан да осы жардай. «Адамыц аманында, кад!рл1 кезжде алсын» деп, Катипаны алдыцры жума куш TepKiHiHiH аттандыра салганы да осы согыстык салдары. Айналасы жалгыз тутам уакытта уйкылары канбаган eKi жас она- шада ecTin 6ip шушркелеспесе ертен айырылысады рой. Егер, Аксайдагы жана отаудын терезесж жет1 каранры тунде «Аттандап!» cofhc какпаса, уясынан уржкен ба- лапан кусап, далада отырар ма екеук 1Шркж-ай, куздщ куншуарына кызды, кектсмнж кун- myaFbma келпш шыраратын шартты шактык б1ржде емес Катила каз1р. Егер топ етшзш тойын отшзбесе, та- лайын куздщ шуарынан кутш кулын мушеамен отыра берер ед1 он жакта. Женешесжен катын дегенд1 де естК мес ед1 онда. Ещй Miне, б1реудщ эм1р1ндеп адам — ке- лжшек. Кашан cofuc аякталганша куту! керек касында отырран куйеуж. Келген жер1 келжд1 кектемнщ myaFbm койып, кыстын аязына шырарар ендь.. ©Hi ме, Tyci ме ете шыкты жет1 кун. Касында карайып Kyiieyi журсе, басынан жулып алган кызыл жаулыкты б1рде шекесже, б1рде желкесже байлап, сэнмен журер ед!-ау! Малакай- ды кипзш отырран да осы 6ip ауыр кезеннщ басталуы. Жаман айтпай — жаксы жок. Алда-жалда мына куйеу! олай-былай болып кетсе, катын дегеннщ алдына жеар дегенд1 жамап ecTyi де мумкж foh. Катипанын ойында осындай кауштердщ узын ыррасы гана бар кержедй — TofiFa неге асыктык екен!— деп калды 6ip кезде. Кезже жас алды осыны айтты да. — Сонда маран тигенще eniHin отырсын ба?— деп келжшегжщ жыларанын жйчжтей калып ед1 куйеуй — Кайтш каламын!— деп куйеуже жабыса тускен шшкене келжшек солкылдап турып жылап коя бердп Екеу1 осы 6ip онашада отырып, ушндеплерден жасы- ратын, уялатын энпмелерж армансыз inepTicin, эбден калжыраганда рана келш, кызыл шымылдыктын iiuiH- деп бал уйкыларына батысты. Ертенжде тунге карсы куйеу1мен кушактасып келж- шек, кекесжщ етегже оралып бала, боздап ана шыкты ауылдык бас жарындары жотара. Гштержде келжшек атанса да баскалардай куйеуж бас сала алмай Катила да жур. Колбала болып тускен бармактай келжге менщ 18

байым ед1 деп, бассалу окай ма? Куйеуше таяулау кал киып тур, aflTeyip. — Жума куш кегпм Fofl, жэне 6ip жумада оралар- мын,— деп, Kyfieyi де жарытып ештеме айта алмауда,— Тун катып барамын гой... Егер...— деп езжше 6ip сырын келшшепнщ кулагына сыбырлаган болады кейде.— Тунгат...— деп 6ipece 6ipeyflin атын атаган болады. Эне арбанын устшдеп тамам жкггпн арасында ко- лын KOTepin коштасып барады. Бес саусагы 03iHiK шеп эперетш тем1р айырынын басындай салаланып кершедк Арбанын жиепне колдарын асып бара жаткан баска келшшектерге косылудан уялган Катила да колын шошайтып тур едь — Телеубек!— деп куйеушщ атын айтып калды 6i- раздан сон. Сейтп де, ту сыртынан 6ipey HTepin ж1бер- гендей арбанын артынан тура жуг1рдк.. Азаматтарын майданга ат.тандырган аксайлыктар осы TyHi тым кешлаз болды. Бала бккен уатуга кенбей, кемп1р атаулысы кемсендеп, келшшектер Tepic карап жатып калды. Кезшдеп iciriH журтка KepceTKici келме- ген Катипа суык суга бетш жуып, артынан туйенщ ке- зшдей айнасына карап ед1, тамагы эр жердей канталап калган екен. Келжшек eKi кезж тас жумып, бетш баса калды уялганынан. «Арбанын артынан неге кудым екен!» деп eKiHAi де. «Женешеме бекер екпелеген екен- мж кеше, кызыл жаулыкты казыкбау шалып байлармын ендН»— деп мойындап та тур irniHeH. Мше, осы 6ip ауыр туннен кейж де, Аксайда шубап кундер, жылжып жылдар erri. «Кара кагаз» дегешшз Карша капалактады. EKi уйдж 6ipi каралы. Kepic деге- Hini3 кебейш алды. «EKi шалдын басы косылса, енд1 юмге хабар айткалы тур» деп журектер1 зу ете тусед1 журттын. Ыстык eMip шымылдыгын кеше Fana аттаган Катипанын хал! де мушшл. Аякталмайтын eMip, бкпейтж сопле жок кой. Куйзе- ле журш, кун1рене журш, журт 1945 жылга да жегп. Согыстан аман калгандар агылып келш жатыр. Exi уй- ДЖ 6ipiHfle не той, не аза. Азадагы эйелдердж дауысы адамнын енбойынан етедк Келгендердж деш шолак, аксак. Kyfleyi келген Катипа куралпы келшшектер акша карга аунаган Аксайдын ак тулшсждей ажарланып алган. KeA6ipi топырак суын шкен eriHHin кегждей жа- сарып, eneftin барады тжт!. Алтын сакинасын жерге ту- cipin алгандай басын кетермей журген Катипа рана. Эйтеу1р, 6ip жума куш оралар деп exi кез1 батыста. «Ка­ 19

зак жиырманын iuiiHfle жеЫр калып, онан сон екшип 6ipeyfliH етепнен устамай отырып калган эйелдi акже- лек (ен бакытсыз адам) деуип едь ЖеЫр дегеннен ат тонымды ала кашып жургешмде, мына пэлегс тап бол- маса иг( ед1м» деп ширыккан сайын кайрам Катипа жу­ дец барады куннен-кунге. Кызыл шымылдыктын iiuiHfle- ri твеекте жападан-жалгыз жатып кайсыб1р танды Kip- niK ммей етшзедк Мундайда ерегескендей эр жерден алтыбакандагылардын эш есллед1 кейде. Катипанын Телеубеп келмед1 деп, калган эйел карап елсш бе?— деп, буларды былайша куптаганымен, энд! мезплаз шакырган этештщ дауысындай жактырмайды-ак. Согыстан кейiuri халык кайб1р карык болып отыр. Дегенмен кек двнен жетпеген жерге, кешл жетш, журт мэре-сэре. Койын сойып, колынан сырасып ашытып, Ак- сай дегешшзде кунде думай. Булардын 6ipfle-6ipiHe ара- ласпайтып тек Катипа гана. Телеубеказ eMip елгендей, онсыз кун евнгендей сезмед! оган. Журт жиналган жер­ ге келе калса да, казан басынан 6ipep шыны сорпаны iiuin, езшщ езен жагасындагы аласа ак yftiHe карай сулкшп KeTin калады. Жайшылыкта затына тартып эйелдермен энпмелессе де, дэп осындай кезде жылкымен epici 6ip, жусауы баска куландай бвлектене береди Мундай кундер етш жатты, зымырап жатты арты- артынан. Айран — аяулы, кымыз — кысулы кез де арт- та калып барады 6ipTe-6ipTe. К е к ш ескенЫн кеудеЫ ecin, мундайда б1рл1-жарым сэры теке соккандар да шыгады екен ел iiuiHeH. Кейб1рЫн тун шшде «ит ypri- 3in» жургендер1 де жок емес. Майданга кетш бара жа­ тып, арбанын артынан куып жеткен келшшепшн ак та- магын Телеубек аямай аймалап ед!-ау ана жылы. Кати­ панын сондагы ак мамык тамагы каз1р де улб1рек жуп-жумсак едк Суттей ак, шлегейдей тэгп тамакка Аксайда тамсанып жургендер аз емес. Онын уетше Ка­ типанын туп-тузу бггкен сэмб1 талдай дене 6iTiMi кан- дай! Yui жагы суп-сушр кшк омырауы сулулыктын туы кусап турады. Осы 6ip Tin-TiK MyciHre ауылдагылардын аттысы тусе кап, жаяуы жата кап карайды каз1р. Б у­ лардын еру кенпмен Катипанын жумысы канша. Егер сантаннын азгыруына ерсе ,сан шанырак шайкалып, сан Ж1гггпн жолдан таяры хак. TinTi, сопле жылынын езш- де Катипа элдешмдерге eciriH тун Ш иле 6ip ашып, 6ip жаппап едй Кара тастай катып алган келшшек: «Куйе- yiM келген куш еш адамнын жон TepiciHeH eKi камшылык Tepi сылытармын» деп б1реулерге азуын басып журунй 20

едк Bip кун! тунде осы екеушщ 6ipi тары да тап болран. Eciriii езшше мыктап бек1ткен Катила «kim болса да Kipe алмас» дел жатып едк Калай ашканын юм бмсш, ofiTeyip беймэл1М 6ipeyfliH есжтсн лып елеем байкалды. Куректей суык алаканымен келшшекл келе бассал- ды. Жаланаш денесше жылан Kipin кеткендей ттркен- ген Катила сасканынан баж ете тусга ед1, улкен алакан омырауды койып, ауызды жапты ендь Кумырска белд1 сындырардай майыстырып барады элуетл адам. Ем жак жанталасып жургенде керпе дегендершз тулаган- нан тулап, тус-туска Kerri. Сырттан сайланып келген ал- памсадай адамнын ез1 де жаланаштанып алыпты. Тере- зеден тускен ай сэулесмщ жарырында ак дене мен ко- ныр дене кепке дейт алысты. Алып адам туйенш мойнындай имек бмепмен 6ipece мойынра, 6ipece лрсек- ке жармасканымен тер басып кеткен жуп-жумыр дене судан шыккан сазандай сусып колга туратын емес. Бе- теге сакалын желп-желп eTKi3in, тал-тал 6epefli сонда да. Насыбайдын базданран сасык nici мунмген ауыздан бетш ала-ала кашкан келшшек те аянып журген жок. Bipi кенд1рем дел, 6ipi кенбеймш дел элек. — Мен саган рашыкпын. Куйеу1к Tipi болса eHfiiri келмей ме...— дел, 6ipfle жалынып, 61рде жара кушке баскан еркекл де кара тер басып Kerri. — Елуде атаннын рэшыктыры ма? Аксайда сенен баска «гашыктар» аз едП — Олардык 6api жай колхозшы. Ал, мен «Аксай» колхозынын nipi сыкылдымын Ka3ipnie! — nipi болмак тур Fofl, патшасы болсац да аулак жур! Сендей какпанга Hie бола алмайтын каксалга кур тулыпка мен1реме дел айтканым кашан! — Куатым-ау, саран бола aari эйел1ммен де ажырас- тым. Ондай тузде журет!н жылкышы маран эйел бола ала ма. Эйел деген томпиып тесiннiн астында жатпаган сон. — Ажырассан кайтежн. Изешй кушакта да жат он- да? Тапкан екенещ TeciHe деген тесежшл! — Н е т кушактайтынды керсетешн мен саран!— дел, кэрше мжген дэу, мунан ары салрыласкысы келмей ке- лшшекл кыркай шалып едк астындагы эйелден калай айырылып калганын e3i де бтмей калды. Шалкасынан ашылран есжтщ арпл жарынан аппак аркасы ай жарырына шагылысып 6e3in барады Катила. — Сотые кезшде тайыншанын арасынан шыкпайтын 21

арамза букадай мазамызды аксак Базар алып едк Енд| жут жылы сеьпрген твбеттей сен шыктын ба? Тесек жангырту керек болды де, сейтш?..— деп аулакка ба- рып алган сон, аузына келгеннщ барж айтып тур. — Экеншн аузын.... ак байтал! Буйтш квкит1ШНД1 бмгенде бушрден 6ip Teyin талдырып алатын ед1м элпн- де,— деп еркек те южшд1 ендк Жердег1 кшмдерш жу- лып-жулып алады айырылып калганына ашуланран са- йын.— Ей, сулу, ки мыналарынды,— деп ара-тура Кати- панын к иiмдерiн де лактырып кояды.— Кврермш еркек- ci3 еткешнд1!-—деп таяп барады езк — Еркектен елген эйелдщ 6efliTi жок, еЫркемей-ак кой мен1!— деп ол жакындаран сайын келжшек те ше- гшшектей 6epin едк езшщ жар жагасында турранын ан- рармай кумп ете туст! Аквзенге. Кабыршак муздары эйнекше кут1рлеп сынран асау взен арыза женелд1 жаланаш жанды. CyFa eTiriMeH ер­ кек те кумп берген, карасын euiipren Катила устатпай KeTTi, 6ipaK. Мундай сойканды тундердщ тары талайын етюзсе де, Батталра басынтпады Катипа. Будан сон баскалардын да курьты курап, шалмасы узтдй Шубап кун, жылжып жыл oTTi жэне. Кулуд1 де, куануды да б1лмейд1 Катила каз1р. Бул пэнидщ барлык кызырын кажет етпейдк Той- Fa да, конакка да бармайды. Ерльзайыпты жубайлар- дын арасында томпиып бала отырмаса, олар зинакор- лар кусап Kepinymi eai Катипага. Бала демекни каз1р баладан e3i де сорлап калды. ©йткеш жалрыз улы Тун- катардан да айырылып ед1 былтыр. Mine, осыдан бастап, души элем туманданрандай, жалпак жаЬан тунжырай- ды да турады. Ажалдын алмайтын адамы, уакыттын тоздырмайтын нэрсеа болмайды екен. Тункатарды алып ажал Kerri сонымен. Бул KyfleyiH аттандырарда атын то- лык айта алмай TyHFar.. деген жалрызы едй Катипанын ауруын аскынтып, уакыт е т т жатты. Кезшде Kyfleyi Телеубекп шырарып салган жотара жалгыз улын жер- леп едк оран да б1рнеше жыл болды, мше. Кейде куйеу1 келт калар деп, кейде жалрыз улдын кор топырарын Keprici кеп, жума сайын 6ip шырып кай- татын жотасына кейш шырэ алмай калып едь Наукасы- нын 6eTi ары карай 6epfli барран сайын. Тесек тартып жатканына б1рнеше айдын жуз! 6yriH. Кешеден 6epi дуй!м ауданнын халкы келе бастады. Бел шешпей ка- сында отырган кара кемшр жуманы бетке алган тунюн 6ipiHAe KepicKe бгсты акыры. Кайран Катипаны ел-

Журты жерлеуге Kipieri ертеш'нде. Мэйггке топырак са­ лу ушж эдетте казак эйелдер1 зират басына бармаушы едй BipaK бул салтты кара кемшр бузды бул жолы. — Tipi кезжде KyfteyiHiK кезже шеп салрызбаган Катипа, елгенде езжс топырак салгызбайды саган! Жалтырат табанынды! Таста куректН Келме ертен демеп пе efliM кеше!..— деп, колындапл таярын Ылтеп барады Батталга карай,— сенен керген жэб1рж бул сорлы eMi- ржде ешммге айтпай Kerri гой. Мына халайык кайдан бкпсж ондай жауыздыкты. Кайран Катила, кенгенде дэп ceni актап ж1беретж efliM мен! Кержбе KoaiMe, emip каранды!..— деп каралы кауымга карангы сырдын ушы- гын устаткандай, змдене туседк Басында аяулы адам делжш журш, бара-бара Аяулы атанып кеткен Катипанын yftiHe жет1 карацры тунде ба- рып, кашып кутылган келшшект! езенге кулатып, екпе- ciHe суык типзген Баттал ушрден ш ы рып калган аркар- дын кулжасы кусап, кара кемшрдж каЬарынан ыктап, анадайда калып бара жатты. TYTIH Орта мектепт! биыл 6iTipreH кыздардын киялы килы- килы. Keft6ipi OKyFa бармак- Комсомол-жастар бригада- сына KipMeK б1реулерй Мундайда б1реудщ туран кунже, б1реудщ солдатка аттануына байланысты кештер кандай Ke6eftin кетедк Осындай думанды жакка бет алганнын 6ipi — Кемек. «Тулкжщ кызылдыгы e3iHin соры» деген- дей, келенкеа кусап суду кыздын сонынан калмайтын- дар да жок емес. Окуга кеткел1 журген курбыларынан кунд1з 6ipre жайылып, тунде белек жусайтын куландай тунге карай белжш кетедк Есм-дер™ 6ip мыктынын етепнен устау ед1, caTi келш Сыбанбекпен уйлесе калды. 0Ki де, MiHeai де 63iHiH i3flerem. Зоотехникалык-малдэ- ршерлж институтын биыл 6iTipin келген, деген бота Tip- сек бозбала. Кемектж бул ece6i туягынан TiK турды. Мамандыры- на бжпр, imiMfliKKe заукы жок, уя бузбайтын жастар ауылды жерде тез жогарылайды. Сыбанбек алгашында 6ip ферманык, онан сон совхоздык мал дэр{герлirine ауысты. Журтка жугымды жжгг айналасы алты-же™ жылда кеп нэрсешц бетж 6epi каратып тастады. Табы- сы жаксы. Жешл машина бар. Кемек дегешшз совхоз

емес, аудандарылармен бэсекеде каз1р. Малынып журе- д1 улде мен булдеге. Ауданра келе калган кунды заттар- дан кур кол калган Ke?i жок. Келжшегжш не KHin, не алып жатканына Сыбанбек араласпайды. Квмек кейде пештж аузына отыррызып койып, картоп аршытады. От жарып, кул шырарады. Сиырынды да сауып тастайды колы боста. Бунын бэрже эу бастан уйретж алран Кв­ мек, бул кунде KepneciH ашса, «суык THriaecin терлеп жатырмын, бар ана малынды женде» деп сыртка айдап uibiFypa дсйin барады. Белек-белек корадагы тулжтщ, кустын бэрже жем- шеп шашу керек эр KyHi. Астын тазалаудын e3i 6ip жу- мыс. Буларга кол ушын типзбеу былай турсын, кебейт- педж деп мазалайды Кемек. Бул малдыц келешектеп бабы туралы ойлап журген ол жок- MiHe, осылардыц бэрж 6iTipren сон, асып-сасып жу- мысына кетед|' Сыбанбек. Кекен скi аяры кектен келш, сол жатысынан мол жатады. Туск! су-суанына асырыс келген куйеу1мен де онша жумысы бола бермейдь Касы- кезж, тырнагын бояп шарайнанын алдында турады Ke6i- несе. Ерльзайыптылардын осындай кундер! eTin жатты, Yfifli Kipce шыккысыз рып жасап жатыр Кемек. Тапшы- дан шлем жары рана. Арада бала-шагалы болды екеуь Фермадан. кебжесе жай келетш куйеу1 кейде келжшеп- Hin уйкысын белмей, коржын уйдег! TeMip твсекке e3i кисая салушы ед1 алгашында. Б1рте-б1рте оран осыдан баска орын да салмауды шыгарып барады Кемек. Тер- Aeri кос тесекте e3i рана жатады кебжесе. Екеужж oipre жататын шактары не 6ip асыл зат, болмаса кым- бат колды ки1м алранда рана. Мундайда кел-Kecip бо- лып, Сыбанбегжщ мойнына оралып, асты-устже Tycin, жадылап алады TinTi. Осындай сэттердж 6ipi едг — Екеум1здж арамыз не болып барады осы. Жер мен кект1н арасындай алыстап бара жатканнан саумыз ба?— деп, мжез байкатты Сыбанбек 6ip куш. Бул куйеу бо- лып, эйелже 6ipiHiui рет ызалы рай 6infliprcni. Мундай нэумезджтж мунан бурын 6ipep жуз1 етсе де, ccTi азамат бэрже до KeuiipiM ететж. «Байы бар эйел естш сркелсйтж шырар» деп карайтын кейб1рже. Енд1 ойласа, сонын бэрждс де айтканын орындап кутылыпты гой. Егер эйслжж айтканынын б1рде-б1рже кенбей кал- ма, булардын Ka3ipri кунге жетулер; негайбыл екен. — Коймага кундыз iiuiK TycinTi. К и т керд1м, маран куйып койгандай. HeciH айтасын!— деп тамсанып-там- санып ж1берд1 Кемек. 24

Осындай кездерде, асы лалар шакта болмаса, Сы- банбек кеп Kipe бермейтш ен тупм уйдеп кос тесекке куйеуш коржын уйден коярда-коймай epTin келшт1 e3i. Кеудедеп кос анары 6ip жакка ушкалы отырган eKi кус- тай тым шаншылып тур. Каракат кез бупн TinTi жайнап кетшт1. Осы 6ip сулу сымбат жшггп арбап бара жаткан сыкылды барран сайын. Бурынры ызалы райы эп-сэтте таркап KeTTi. — Эй, кайран сабазым-ай! Уст1нен туйел1 кеш етсе де, былк етпейтш манразым-ай! Клмнщ Kyfleyi келшше- riH сендей еркелете алады. К,ай келшшек мендей шалкып жур!— деп, ак ару ак куйындай аймалап барады куйе- yiH. Кепппк дегенд1 койып жатыр астына. Сыбанбек дегешшз буны жана кергендей бурынры eKneciHiH бар- лыгын талак eTin ойлана калды. — Койманын бастыры бере коймас. — Бергенде кандай. Биылры сорымык менен десен болраны. Аралыкта эйелш майлы шекше айналдырып мен де улгеремш. Сонан сон устата салады. Кулынды кур биеге ауыстыра салу саран канша киын. Совхозда сен жазган акплер кап-кап акша емес пе! всти-ести са- луды ай мен кундей эйелтнен аяйтын еркек сен емес едщ рой. «Б1реуден карыз алып болса да эпере салайыншы» деп ед1 Сыбанбек, элгшдеп ойлана калранында. Енд1 жэне ойлануына тура келдь «Акт жасау деген кып-кы- зыл кылмыс емес пе! Tipi малдын «жаназасын» 6ip жа- пырак кагазбен шыгара сал дегенд1 шынымен айтып тур ма, мынау! «Кулынды — кур биеге ауыстыра сал!» дейдк мунысы аз болрандай». Kyfleyi тас санаранда, келшшеп кум санай калган efli бул кезде. Ак бмекпен куйеушщ мойнын орай ку- шактап, аппак денесш жарк-журк етюзш, жумсак кос тесекке кулай KeTTi. Еркектер кунд!з шлдей мыкты болранымен, тунде тышкандай элаз эйелдщ эм1ршде болады деген рас па, KiM б1лсш. Эйтеу1р, Кемек дегешшз жалрыз iuiiKTi Faka емес, асыл атаулысын шубырта бастады, жаткан сон. Сыбанбектщ шашбауын кешепден арман жалгап: — Эйелдершщ устше кара тон, бастарына Ka3ip кем- •прлер рана орайтын элп 6ip жаман ту&т шэл!, аякта- рына аудандары турмыс кажетш етеу комбинатынын бузау бас, кенектей eTiriH кипзген еркектерд! керсем ит жыным устайды. Солардын эйелдер1 неге шыгып кетпей- Ai екен осы!— деп, б1реулерд1 жамандап та жатыр,—

Элемде эйелш элпештеп отырран сен FaHal— деп тан аткан сон да, улкен шарайнанын алдында устшдеп киiмiнс11 лэззат алып, тундеп сезш жалгастырды. — Баскалар байын сендей жадылап ала алмайтын uibiFap бэлмм,— деп эзт-шыны аралас кумьта карап efli Сыбанбек. — Дурыс айтасын. Жадылану — жаксы керудт ко- рытындысы! Баскалар да жадылап ала алса, мен кусап каларанын алгызбас па едг — Баска да тершкей жагы бар tubiFap. Сыбанбектщ бул сезшде нендей мэн барын б т е кой- Fan Кемек: — Тершкей деп турранын— акты айтканда каранын кундесДп устай калатынындай, ез эйелщ сулу болран сон, езгелер enci3 эйелдерже асыл KHiMfli кайтш эперсж дегенж шыгар. Эйел кырлы болса, еркек дегештз кол- ды-аякты бала сыкылды Fofi! Тур1кменн1н тубжен алынар iuiiKTin келешепнде не пэле барын шарайнанын алдындагы шат кенйш Кемек дэл каз1р кайдан бмсж. Арада жылдар еттг Бастарына бас, малдарына мал косылды Кемек пен Сыбанбектж. Келжшеп жумсайды, Kyfteyi т1л алады каз1р де. BipiHiH кекеш кекте, 6ipiHin ойы жерде aai де. Ат жьжып журш алган алдынгы асыл кшмдер модадан калып барады, 6ipaK- Дегенмен аккан судын да аяпл болатындай Кемектж кемейже ептеген бегеулер кездесш кап журд1 аратура. Бармактай балаларынын ycTine дубленка, аярына кымбат етж кипзем дсгенд1 бастап ед1 Кемек 6ip куш. — 0 згеннт 6api дурыс болса да, дэл осынын кате,— деп Сыбанбек шорт ксгп бул жолы. — Неге? — Бастауыш мектептж баласына сен айтканды ки- г1зсек, бунын ез! кезгс шыккан суйелдей уят болады. Онын ycTine совхоздап.! кай казактын баласы кит жур оны. Акша жок дэл каз1р. 03i тым кымбат. — Акша неге жок? Малшыларга жылкыдан да, сиыр- дан да елд1 деп шыгыстай бер. Сонда 6ipi OFaH, 6ipi са- FaH болады панданын. 1шш аларда акт деген 6ip пэлеш естш, Сыбанбектщ субыханы 6ip ушып сдг Мынаны есттенде журеп казан толмасынан шьтып кете жаздады. 26

— Мунык аты — кылмыс. Журе алмаймын бул жол- мен!— деп, ондарыдай штей FaHa еиес, ауыз ею айтты бул жолы. Ашумен айтып отыр TinTi. — Онда табын-табынга жуз сомнан бузау сатып ап косайык. «Аунатып» кеп калсан мын сомнан эр 6ipi. — Bi3 ecTin жатканда айнала ел, зан орнындарылар eKi кезж жумып отыра ма?! — Онда ангор ешюлердш жунй| Кавказ жакка апа- рып сатып Келеюн. Акыр ит аузына агаш ты ры п, бос отырмын РОЙ. — 03ine не жетпей жатыр? Сауда дегенд1 мен десен аузына алушы болма! Менщ саудагерд! койып, сатушы- ны налай керетЫм тусМ кН емес пе езже!— деп, алды- мен ызасын айтып алган Сыбанбек, артынан бос отырга- нын ештене етпейд1 дегендей налжыцга тартты.— Ке- ленкеде квп отырып арарранын мен унйн зиян емес.— Бунысы етегжен мыктап устаран келжшегжен кутылу- дын айласы едь — Мен канша сулулансам, сен MeHin айтнанымды сонша орындауын керек,— деп, Квмек те утылап калды буны.— Алтын асыктай аруы болса, eKiHiK 6ipi айткан- Fa KOHin, айдаранына журер едк Жорарыдары айткан- дарымнын 6ipiH орындайсык. Елдж эйелдер1 акша табу- д^н жолын уйрету былай турсын, тауып бергенд1 уксата алмайды. Бул энг1ме сенбжж тунжде болып едк Ертен дема- лыс. Фермалардан ертерек оралган Сыбанбек бугж 63i- HiH кос тесегжде, жарынын жанында кол-аярын кесшп 6ip жатпакшы болатын. Bipan, амал канша айтканына кенд1ре алмаган Ке- мек eciriH imiHeH 6eKiTin алды. Сыбанбек лажсыз бул кезде езжж «ата мекенже» аттанып, бала жаткан кор- жын уйдег! кара тесегже барып кисая KeTTi. Мундай шеюсулер iuiiKTeH сон да сан-сан втсе де, Сыбанбек басы жастыкка тжЫмен кор ете тусетж. Неге екенж юм бжсж, осы жолы кепке дешн уйыктай алма- ды. Темею тарткысы келдь Yfi мысырын ор мыСыры куып шыккандай Кемектш дурыс емес сыкылданады. «Акшаны 6ip юсщей тауып жаткан жас кез1мде буй- Tin отыр. Егер не мугедек, не кэсшы'з калсам алдымен мал корага, онан сон далага апарып тастайды гой мы- нау. К,аз1р де жыргап жургешм жок. BipTe-6ipTe куып келед1 ез ушмнен вз1мдк Эйел атаулынын 6api дэл осы- лай емес шыгар. Элде басынан катал устамаган Kino ме- 27

нен бе? BipaK, акылды эйелге акырып отырудын кажет! канша. Ол хайуан емес кой таякпен коркытатын. Менщ- ше, дэл каз1р' г1 эйелд1 уру мен урсудык кажеп жок-ак uibiFap. Bipre болу ушш кашанры ак та уыстатуым керек. Онда ерлСзайыпты делшетшнщ кажет! канша. Не, эйел дейтш ыкылымдар куйеуге емес, акшага тие ме?» деп, эр алуан киялга кетед1 кейде. «Мен — мунык куйеу1мш бе, уй корушысымын ба?» дегенд! де Сыбанбек осы каз!р рана ойлап жатыр. Акыры тун жарымнан турып ап, малдарын жайрас- тырды да, эр Kyni e3i келт, алып кететш шофершщ yfii- не жаяу тартты. Журегшщ отына 6ipece су, 6ipece май шашып журген адам кусап кершд1 Кемек. «Эттен, осы эйел дегенд1 осыншама acipe кызыл рып жараткан кай кудай екен. Баска кун! болса 6ip capi, еркек адам бол­ тан сон не жолаушылап, не тонып, не шаршап келгенде, келшшегшщ касында болгысы келед! рой. Жаксы эйел деген Kyfieyi 6ip жактан, TinTi 6ip пэлеге ушырап келген куннщ ез!нде оны желкелеп емес, арашалаудын эр алуан эдюн табу жарында болуы керек емес пе? Айталык, еркек тузд!н адамы, эйел уйдМ . Туздег!н! уйдег1 куту1 керек кой сонда. TinTi кутпей-ак койсын. Егер мен сотта- лып кетсем, езшщ Kyni не боларын неге ойламайды?» деп каранрыда сейлеп те барады езше-езь Мунан кейши тундердщ бэршде де уйкынын уакытын сейлеп етюзе- тшдей аса 6ip узак сонарра Tycin алыпты. Bipeyre эй деуд1 бжмейтш эдепН басы дэл каз1р шофержшне ба- ратын кэд1мп сокпакпен емес, тардырдын жолымен келе жаткан сиякты. Бул жардай артынан тары да кайталанды. Жэне кан- талаиды. Уыздай уиыган кайрам шанырак, сабынша бу- зыла бастады. Сыбанбек коржын уйде, Кемек кос тесек- тс жатым келед! сомам 6epi. Колын жылы суга батырып, yfincri т;>гп-домд1Н1 тандамыма салып отыратын Кемек ;мм сол баигы калмымем. Сыбанбек сомлагысымдай, сол байты кулдткемеш. От баеым базарлатып отыратын ба- лалар да тоцгам сом, тоганды паналаган торрайдай 6ypi- cin-6ypicin отырады, 6ipinc-6ipi ыктап. Айналдырган бе- ceyi тамакты да белек-белек irnefli. Уйге карауга бурын да икемс1з келшшек Ka3ip шлуд! ада-куде койып бара жаткан сыкылды барран сайын. Kyfieyi болса, малы- нын eKi-уш кундж жем-шебш камтамасыз eTin кейде келмей де кояды. C ofum басынын кезжде ауылды жер болган сон 6ip кум комаксыз отыра ма. Бул уй будан да кала бастады бара-бара. Бул жайды 6ipiHuii рет эмелдер 28

I ecTin efli, несш айтасын KonaFa тиген ерттей кауесет дё- reHini3 де дур-дур етед1 Ka3ip. — Пешенекпзге Сыбанбекп жазса, eMip бойы б1рде- 6ip ренж1тпей етер едж. Ж ^пгпн барланы рой! Dip тур- FaH ж1бек, HeciH айтасын!— деп шыкты б!реулер. — Ycti солярка, аузы арак сасырандарды да байым бар деп жур емес пе,— деп, шубыртып адам атын атай- тындарга кез1ге калса кепке дейш жГбермей кояды TinTi. Телшен кожыраган мал сеюлд1 Кемектщ балаларра ка- рамайтынын каншама сез кылады. — взш еркелетш, езш жалгыз карындасы кусатып кутет1н1н айтсаншы. Ол салдакы сол уйдщ тутшш eiuip- гел1 жур!— десед1 унатпайтындар,— Булданатыны сулу- лыры ма-ей, сонда! Ондай ак байтал эр жерде бар-ей! Шынында да, эр кунг1 танда муржасынан ен 6ipiHuii болып, тут1н будактайтын кек шатырлы, кеп белмел1 улкен уйдщ тутМ кептен 6epi жай шыгатын болып жур. Осындай кундердщ 6ip сенб1сшде Сыбанбек малына бола ертерек келш efli ушне. Суп-суык леп лып ете тус- Ti eciKTi ашып кеп калранында. Алдынан топылдап бала- лары да шыгып efli, беттер1 суп-суык екен бэршщ де. Жалма-жан от жакты балаларына жаны ашып. Сыбанбек мал жарын жайрастырып келгенше уй де ысып кегп. Кврпелерд1 кеме жамылып жаткан Кемек те турып ед1 бул кезде. — Ей, саран кайдары катын дайын турады, ей? Бул совхозда менен артык юм бар, ей осы? Kepin журген шу аяктар емес пе 6api де,— дегенд1 каттырак айтканымен еншсн кулю байкалып, Kyfieyi сырттан юргенде алдынан карсы шыкты. CeflTTi де:— Шэшр сасытпай шеш андагы малдан келген кшмдер1ндП Ки, ана всрандадагы тэшш- кендП— дед|', он колымсн еденд1 нускап. Мундайды eni ететш Сыбанбек пе. Э лп Gip ауыз жа- лаеа калатын кеэдерп1дег1дей балаларды столдын Oip жарына, куйеуш езнпн дэп'касына отыргызды бупн. — Темекнп'н де, арактыи да Hci анкиды гой е:мннен. Эйелден ксйinri екжип олжан екен бул,— деп, элпндеп кулк! лебш улгайта жалгастырып отыр езй — Е , элгшде биллиард ойнап едж. Сондарылар тарт- кан темекжж и а шырар. Ал, apaFbiH мен алгашкы жа- ланнан аулакпыз,— деп, Сыбанбектщ дё кептен 6epi сейлеп отырраны осы. — EHfliri api ондай уйлердж табалдырыгын аттап кер! Эйел1 жок бойдактар жес1рд1 жагаламан кайда ба- рады,— деп эзм-шыны аралас жудырыгып туйд1 Кемек. 29

— Койдык, бэпреке, мундай жарлык.тарга лэббай- дан басканы айтура болмайды Fofl. Жалрыз-ак KiciHi жарра кулататын кейб1р BMipiHfli тындаура болмайды. Тамактан сон балаларды ез белмелерше ж1берш, eKeyi кос тесекке келдь Бул кезде Кемек шар айнанын улкен 6ipeyiH экеп тв- сект1к аяк жарына койып едк Бунысы — сонау жердег! айнаны api алыссынганы, api суык m in калады деген1 болатын. — Мен турганда езге эйелге комсына карайтынынды эбден б|лемж. Анадагы райыннан кайт 6ipaK- MeHiii ойлайтыным да осы уйдж камы. K,a3ip бар нэрсе акша- да. Ертен акшаны жиып-жиып Алматыга кету1м13 керек. Балалар институтты уйден оку ушж акшанын деген ке- periH тусжесж элМ Онан сон м ет жыл сайын Кырым- нын курортына ж1беруж керек! Уйде кемшп отыра бе- рет1н мен немене coFypma! Келшшепшн арманы элi де акшада екенж, анадагы райынан кайтпаганын еспгенде журег! дуп ете тускен ж1г1т 6ipa3 шегже бастап едь — Кайтед! ей, мына эб!лет баскыр. Элден картайга- нынды журт ecTiMeciH,— деп, Сыбанбектж бунысын ер- шлеу кврген Кемек кулж ж1берд!.— Ертен жумыстан uibiFapbin ж1берсе де, акша керек кой! Муны ecTin, Сыбанбек онан арман шепне TycTi. — Мына кургыр элден пенсияга шыккалы бара ма!— деп Кемек жэне кулди Куш кеше рана улкен жиналыс болып, сонда: «Ку* лынды кур биеге ауыстыра салады кейбйр совхоз малый тонаушылар»,— деп сойылдын 6ip ушын кейб1р суганак- TapFa THri3in efli, ауданнан келген хатшы. Осы сойылга енд! жанындагы жары устап бергел1 жатканда шег!нбей кайтсж. Б!р жапырак кагаздагы e iip iK акт!мен атты да, атанды да асай салса, Сыбанбекп солармен коса сойыл- мен сокканды койып, турмеге жауып тастаура да какы- лы FOfi. Будан шошып жаткан Кемек жок- — Ол кокан-локы. Сез сырагысы, эншешн сейтш коркытып кояды олар. Ай, су журепм-ай, шешен коян- нын етже жерж болтан шырар, Tapi3i,— деп тары да ку- лш , тары да таяй туст1 Кемек. Сейтп де, езжж кеп кы- рынын 6ipiH осы арада пайдаланып калгысы келж, шам- ды eiuipAi де, буйымтайын карангыда айта бастады 30

— Керериш,— деп басталган Сыбанбектщ дауысы да элпндепден баскаша. Элде каранрыдапл дауыс со- лай бола ма, aflTeyip, мулдем белек. MiHe, осы туннен кейш бул шанырактын тутЫ са- бынга бола алабота ертеп жаткандай, бурынры бура сан будагын кайта жалрастырды. Кысылып-кымтырылмай-ак кыстан шыкты. Сыбанбек кунд1з фермалардагы, кенсесждег! жумыстарын 6iTipin, тун элетжде тусактары мен тушаларын кырка бастады. Сонау жер тубжен жун |'здеп, TiMicK^en келген алып- сатарлармен Квмек дегешшз эбден эмпей-жэмпей болып алды. Кунеуi кыркып болранша бул акшасын эмиянына салып та улгередк Bip нэрсетн салкыны тигендей калын акша калтага тускен сок, уйде болганынан коймада жургет кебейт Kerri, 6ip.aK. Буран айыл тартатын Сыбанбек пе. Елдщ еркепнше табысты не шылымга, не б1рл1-жарым жарты- Fa белж-жарып жатпайды. Дэл каз1р Кемектщ де куйе- уж кутужде 6aFa жок. Коржын уйге кисая кетуд1 Сы­ банбек те умытып барады. Осындай кундердж б1ржде Квмек отыз cni Tici, он саусапл, eKi кулары, мойны саусылдаран сэры алтынга толы 6ip эйелд! ертж келд! уйге. Мундай эруейд1 ем|'ржде кврмеген Сыбанбек шошы- ганынан келжшегж сыртка шыгарып ап: — Мынауыкнык карасын осы каз1р eiuip! Барана милициялар ат ж ырып 1'здеп журген,— дедь — Онда мен осымен 6ipre Кавказга барып келе кояйын. — Онда кай 6ip теркжж бар едП— деп ыза болып кегп Кавказды eKi совхоздын арасындай Kepin турран келжшегже жыны устаган Сыбанбек. — ТеркМм болмаса да, асыл зат бар онда. Мынау тауып бередк K,a3ipri автобуспен зытамыз. Акша табу- дын жолын канша уйретсем де кенбедж. Енд! мен таба- йын. Жэне де 63iH кенгенач анада! — Кашан-ей? — «Керерм1з» дегенжя! жутып алдым де сейтж. Ер- кек дегеннж уэдеа кезжде. Кемектж бул кеметн Сыбанбек бурым да 6ip рет еслгсн. Мына айтып турраны сол жарапазанынык жал- гасы. Колина комактырак акша туспеген сон, кайтЗла- мапты гой сонан 6epi. Осылардын 6opi eciHe енд! тускен Сыбанбек:

— Бармайсын. Онан да кутыл андары пэледен!— дегенд1 каттырак айтты. — Барамын. Эркайсы 6ip тонна шац жутатын ала сырмакты еденге кашангы тесемекшз! Музейге апарып таста ол немелерщдП Эр-берден сон ондай зшши мен кара алмаймын да. Акшаны кебейтш уйд1 тутасымен; жаналау керек! Exeyi осындай теке кершпен турранда exi милиция \\ келш алтьжмен апталган эйелд1 алып кетп. Кемектщ осы саудагермен KiHfliri б1рдей алып кеткенде жатып ренж1геш албасты мен адамды косактагандай сез1лд1 Сыбанбекке. Ызадан жарылралы турран келшшек: — Сен элгшде екеум1зд1 коя берсен оны устамайтын едП— деп, 6ipa3 аптыкты да, жалма-жан уйге xipin сыр- мактарды лактыра бастады, лактыра бастады. Аузынан ак ит xipin, хех ит ш ырып жатыр. Эйел т!л1 мундайлык ащы болар деп ойламаран Сыбанбехке Кемех мулдем езге, танымайтын эйел кусап кершдк Бурынры xyMic дауысы каз1р итше шабалана ма, зэр- лене ме, эйтеу1р, калайда жарымсыз. Бет-жуз1 iciHe ка- лыпты эпсэтте. Акшадан басканы эзер устайтын ершшек exi колы зу-зу етедк Уйдег! балаларды да аз сокпаса керек. Yiueyi ypixxeHHeH ypxin, 6ip-6ip cypiHin экелершщ жанына эзер жетш ед1, тертеуш косактаран койдай куып шыкты ауладан. Уш баласымен ecix алдында турран Сыбанбекп, егер «Дэу» аталатын совхоздын тракториш epTin кетпесе, ен- fli сыртка шырып кекуге дайындалып жатыр ед1 Кемех. — Мундай ак байталдын жугенш сыпырып коя беру керек кой1— дед1 «Дэу» былай шыккан сон. Сыбанбек балаларына карап едк yuieyi б1рдей пы- сылдап жылап келед1 екен. — Дурыс. Уш бал асы бар эйел акылсыз болса, ол Шыцрысханнан да киын Ka3ip,— деп, балаларра «Дэу» де карады. Кемект1н кесшп жатпаранына кеп кун болды. Мал- дын азан-казан дауысын естш, журеп зу ете тусть Byflip- лер1 кабысып, кабырраларынан кун кержген кетеремдер- дщ маныраганы жылаганы кусап бшнд! келшшекке. Кастарына барайын деп ед1 корыкты. Кундепден арман KyHipeHin тур мал кора жак. Мундай аянышты жардай- дан эбден мез1 болран басы бупн Tinxi ертешп кете жаз-

дады. Егер штерше Kipce уст!ндег! кш м ш ж алм ап тутш жеуге бар eai аш м ал. 1ргежн камыстарын суырып жеп болралы кашан. Бул аз болрандай тауыктары алдына жалпылдап ушып келш жатыр. Keii6ipi аярын шокып, не басына конып едь «TiciM Ai шарып беремш бе !..» деп баж ете TycTi TepiciHe сыймай турран келш ш ек. Bip-eKeyiH Teyin те Ж1бердк Караша мен желтоксан ауылдарылар ушш наукан айы. Шеп, кем ip, cofhim дейтш уш мыкты мен шанырак атаулысы шайкасатын шак. BipaK, бул электщ Ka3ip етек-жеш жиылган. Tic шукитын me6i жоктан каз1р Ке- мек кана. Бунысына ерегескендей кар да ерте туст1 биыл. Шеп пен жем туралы бул ем1ршде 6ipAe-6ip ойланып кермеген, аярын басып эудем жерге бармаран Квмек енд|', мше, осынын бэрш 1здегел1 тур. ЕЫктершщ алдын куреп, малдарына шеп шашып журген еркектерге кызы- ра-кызыра карап едк Ол 6ip кезде, жет1 жуты жетшске жеткендей элгждегжен арман ертенш кете жаздады. «Еркектщ KepeKTiri осындайда екен-ау! Ауылды жерде 6ip уйдщ 6ip еркеказ туруы киын екенж KiM бйпген» де- генд! де осы жертезектж айткызып кап ед1 OFaH. Буны касына келш турран ж1г1т какпакылдай женелдк — Сонда, немене, сенше еркек эйелжж байы болмай, малайы болтаны ма? — С е т и осы дауыннан кутылайын деп шепке ез1м баргалы тур емеспж бе. Болмаса кай эйел шепке барып жатыр,— деп курк-курк жетелген кек «Белорусты» кер- генде, Квмек элгждег1 азаптарынан ада-куде айыккан- дай куанды. Куанбаганда кайтсж, ел актагандай ауылды алты кун аралап эзер тапты емес пе буны. Бармаран бастыгы, жалынбаган шоферь тракториа калды ма 6ip жумадан 6epi. Табанынан тозып, бетжен басып жургенде ферма бастыгы Омардын мына «ДэудЬ ж!бергеш кандай жак- сы болды. — Кап тауы болса да квтерш турсын Foft!— деп, ал- дымен Ж1г1гп кеншденд!рш койды журег1 орнына тускен Квмек. Сонда немене, iue6iHAi маран аркалаткалы тур­ сын ба, сен! Шынында да алаканы куректей, Teci твсектей, аяры аттын басындай екен «Дэудщ». Бура сан, ce3 i туйеден кулагандай екен онын устже. — Бастырык кайда? Он ею кулаш аркан керек! Ша- 2-2669

нырак бойындай узын сапты айыр тап!— деп аюша адымдап жур. Шепке трактордан баска нэрсе керек болады деп тусжбейтж Кемекте мына айткандардын 6ipi жок едь Ауылды бул жолы алты кун араламаса да, алты айна- луына тура келд|\\ Осы вткен жазда Fana ауылды койып, аудандагылармен атуст1 эзер амандасатын кер келж- шекке буларды табу кайдан онай болсын. «Дэудж» жа- нына келш отыра бергенде онбойын жия алмай э-ncipen калды. Тар кабинадагы «Дэудж» касында сынадай сы- рылып эзер отыр. Козгалды болды калын «узенгжж» арасындары аягы сынып кетердей аса мазасыз отью e3i. Кос тесекте кор-кор уйыктайтын кайран басы мундай зынданра тусем деп ойлап па едП — Кипене арырак отырасын ба!— деп ед1. кептелш калган Кемек eci эбден шыккан сон. — Сонда немене, саган бола денемд1 жонайын ба мен!— деп гуж ете TycTi «Дэу». Бул арада Кемектш айтатыны аузында едк амал кан- ша баягы Kyni болмай отыр. Бос келМ туйген келсаптай так-так етк131П экетж барады «Белорусь», эйтеу|р. «Жи- гулидж iujiHfle, Сыбанбектж касында шалкалап отыра- тын кайран дэурен осындайда еске тусед1 екен-ау! EciHe осы Tycin eai, K03iHiH алды туманданып кетт]. Журег! лоблып, кускысы келдк — Сонда немене, саган жешл машина керек болып келе ме? Сендей сетерлерге 6ip есептен осы да керек!— деп, касындарысы бул ойын бш п койрандай онан арман желкелей бастады, былай шыга бере.— Менщ осы каби- намда алты сагат отырган асау эйел тэубесже келед1 де, терт кун отырган туырлыктай ту эйел тулак болып шы- ра келед!. Арам етжен арылып, арудай бурак бел болпл- сы келет1ндер болса айта жур. «9p6ip ce3i Mipflin орындай мына 6ip окбаганра Kipin- тар еткен алла-ай!» деп, он куларын шулаткан ж1г!тке ренжи карады Кемек. Эудем жерге жетпей жатып кабинедегмердж ереге- cin келе жатканын шеп басысу унпн келе жаткан арт жактагылар б1лмеген екен, шорт токтаган прицеп тер- TeyiH терт жакка лактыра жаздады. «Дэу» бармаймын деп, Кемек баргызам деп eKeyi егермен токтарандары тез басылран тежег1ш екен шеп- ш1лерд! 6ip-6ip кеузеп алган. — Эйел лесе касарыса калатын жыны бар бунын. — Мына кеб1мен kim кабылдайды-ай, мынаны. Со-

нан сок cOFUca кетпей кайтедк— десш ж тттер взара эз!лдест турганда, Квмек киiмiн ауыстыра койран екен. Аягында 6i3 вкше кара етж, устшде ондатр iiuiK. Шеке- де кундыз 6epiK. Каткактагы екшдей тык-тык басып бара жатыр ферма бастыгы Омардшне. — Андагынын ш ж де ауыз жылытатын б1рдеме бар шыгар,— деп, Кемектщ чемоданына карап ед1 iuenmi- лердщ 6ipi. — Сейлепсж. Бул акшага бола байынан айырылы- сып журген эйел. Квлге апарып сурармай кайтарады ceHi,— деп, шшде пима мен еск1 салы жаткан чемодан- ды Teyin калды «Дэу». — Омарга калай жакын сонда? — «Сулуда бажа, акымакта дос кеп болмай ма»— дегендк сабасына эл1 тусе алмай турран тракторшы жала болса да айта салды. — Эб!лет баскыр-ау, алпамсадай азаматсык сен! Шуйкедей швпжелкемен айтысканнан уялсакшы,— деп шепке келш токтаранда, Квмек «ДэудЬ майлы шекше айналдыра бастады.— Мен сенщ жогалып табылсак сут йшшще татимын ба. Ш египн курлы жокпын,— деп «Дэудщ» теккерген казандай карынын TypTin-TypTin коя- ды, калын ки1ммен ту кунажындай томпандаран келш- шек,— TaflFa мшген батыр кусап, мына квк кунан саран кол емес. Кабине де торрайдын уясындай. Саган элг1 ка- бинесше сатыдай узенпмен шыгатын дэулер керек. Узатылган кыздай жасанып барранда Омардыц пен- деш!л журен булк ете калды бшем барана. Егер вйтпе- генде «Дэудщ» мына apaFa келу1 де, буйт!п энпмелесш туруы да еюталай болатын. Bip жары бастыктыгына ба­ сып, 6ip жары жалынып дегендейш кол астындары «Дэуди эзер KSKflipin efli сонда. «Дэу» кенерж кенсе де жол бойы Кемекке ил катпай кабагынан кар жауып келдк 6ipaK. Осы 6ip суык тустен Квмек сескенген nepi- недь Мына 6ip мэйменкелеу осы сестш 6eTiH 6epi карату екен,— Уйдег! балалардын lueuieci ceHi осыншама кутш, етке eTKisreni журмесш,— деп буынды жерд1 де зорра тапты. — Жары жаксы болган сон, еркек ипркшнщ рамайы устшде болмай кайтедк Эйелд1 кейде бастыкша баска- рып, кейде балаша барындыру керек. BipaK,— деп ке- лшшектщ «кайырранына» кайтымы тез «Дэу» де кенш, жугенге тура калып едк «Дэудщ» курт 63repyi Кемектщ б1рде бие, б1рде туйе болранынан емес екен. «Байкустын малы тыпн шайнап 35

тур Foil. Малмен KiHfliriMi3 6ip елкиз. Шайпау эйелмен шайкасып жату мендей азаматка намыс емес пе? Мун- дайлар каргап-алеуден тайынбайды» деген муЫркеу бар KepiHeAi 1шжде. Шеп дегенЫзд! кедейдж лашыгындай Fbin шемелесЬ мен кетертш турран да осы 6ip ой едк Буран Квмек де- генМздж кыбы канып: — Осы кунице сенш osyFa бармай койдык рой. Сен- дей дулейде кедейлжтж Heci бар?— дед!, анадайда аю- ша адымдап келе жаткан алыпка тандана карап. — Квгенде кагынран лактай, сен желдемесен, мен окудан калар ма ед1м. Сен сулу болмасан, бала (Иткен етег1м|зге cypiHep ме едж. Сол ызана бола кулай кетешн бе ycTiHe,— деп «Дэу де» тап берд! caTi келгенде кал- жындап алгысы келш. — Тэйт ары, андагыннык астынан нем калады ме- нщ,— деп, шегже бастады келжшек. — Швптен корыксан, вз1м кулай кетейж. — Мына эбжет баскыр шын келе жатыр ма-ей!— деп, Кемек онан арман шегже TyCTi. «Дэу» тастаган шемеле солк етюзд! прицепть Баска- лар да кеулеудег1 кумырскадай экеп жатты, басып жат- ты буркыраган квк шепть Бул алгашкы ет кызудары эзждер едь Б1раздан сон торгай бас кар жауа бастады. Алдымен epin, артынан ката бастаган кардын кейш тым жаман. Май боран де- генщ13 эперген uienTi жел квтерген тунджтей жалп-жалп етюзедр Шеп дейтж пэленж жел дейтж жауы барык Квмект1н корт турраны осы. Прицептен шанырак бойы кетержген шептан eTeri желмлдеп, усНндег! Kici ушып кете жаздаганда элпндег1 эзыпн азара ауыстыра жазда- ды. Алыптан алган элгждег! сырманы каусырынып шеп- т1н ырында тыкырши катып тур езк Д1р-д1р етедк — Мынамен кимылдап бойынды жылыт, болмаса!— деп анадайдагы TeMip айырды устата салып efli ол 6ip кезде. Колына жылан устата салгандай суп-суык саптан селк ете туст1 келжшек. YpnHin турран ак алакЗнды жэне 6ipa3 желкелеп ал- рысы келген тракторшы: — Онда, мынадан устап томен карай бас,— деп, бас- тырыктары карала кыл арканды устатып ед1, шоп басы- лып болган сон. Нагыз шубар жыланды енд1 устарандай алаканын аркан ыскан келжшек баж ете Tycri бул жо лы. 1шжен арканный исканы ашытып, сыртынан суык 36

тондырып, берткен eid колын 6ipece урлеп, 6ipece кол- тырынын астына тыкты eci шыккан сон. Улде мен булдеге беленш, ауылдын кыска-кыска ке- шелержде талайдын кеншн бузып, кезж cypiHTeTiH осы 6ip сылкымнын баж вткем шепиплерге унамай калды б1лем: — Сулуды суйгеннен баскага кор кылура болмайды. — Титтей суыкка ycin калатын ыдыстары гул foA бул Kici,— десш, шеплц арасында куб!рлесш жатыр. Дала ат кулары кержбейтж боранра айналып бара- ды. Жер белндеп женмлген кар тешзше толкиды. Трак­ тор жазыктары жалгыз коныздай жылжып келедк Ке- мек бейне селде кайрандарандай сезжед1 езж. Басы айналып, кезжж алды карауытып кетед1 дамыл-дамыл. Тонраны соншалык кабинадан ушып кететждей селк- селк етедк KyMicneH куптелген ердж касындай кырау баскан eni бел аппак- Оймактай аузына баттастыра жаккан далап, Омарджжен шыкканда кызыл пулштщ киыгындай едь Ewii eKi езуже жапсырран кызыл суырт- пактай салбырап тур. Сак-сак еткен отыз eKi Tici аузы- нын iuiiHAe арпалысып келсдь Суык женнен де, жагадан да, ещрден де ттте Kipin муздатып барады денесж. — Сен енд1, чемодандагы асылдарынды ки. Ycin ел­ еен 6api 6ip журан Kici алады,— дед1 келжшеклц кейпж Kepin шошыран «Дэу» калжынды койып, елмеудж ка- мына KipicKici келш. Кынжыла-кынжыла асыл iiniKTi кми Кемек. Кай жерже THin кетсен мер баскандай май журатын кабина- ра кайран асыл кор болганда жылап Ж1бере жаздады 63eri ертенген келжшек. Боран дегешшз удеп барады, улып барады барран сайын. Аздан сон кайран imiKTiH алтын кылшыктары кыстай пешлн жылы мойнын мекендеп шыккан мысык- тын бауыр жунждей уйпаланып liibiFa келдь Басты ара- шаларанымен кулакка кайырымы болмаран кундыз бе- piKTiH, де сикы Kerri. Омардан шеп сурарда рана бет жузджке кимекшi efli Кемек буларды. Тагдырдын ка- талдырымен «жаман тракторшынын касында киш, май- Fa малып отыр енд1, мже. Егер боран болмаса, акшасын былай койранда ат жырып эзер алган бул KHiMiH буйлп кор кылура кемж тастасан да кенбес едЬау». Суыктын мазарына бул каарет косылып едй Q3inin кайда, кандай жардайда турранын туежбей кетл Кемек. Кар бэсендегеммен суык катайып алды аздан сон. Кабина пана болмаран сон, iuiiK-MiuiiriMeH menTiH уелне 37

uibiFapun efli «Дэу». Жылай-жылай, кеулеуге юрген к.о- яндай шептщ шине де KipAi Квмек. Жундес ак койды селеуге аунаткандай кайран кшмдер енд1 TinTi эндем жарасты. Жайшылыкта ат-тонын ала кашатын жумыс- шылардын арасында жатыр асау сулу. Юмдердш касын- да жатканын бойы жылып, есж жиган сон (Илген. Квмек ше-шала тары 6ip пэлеге тап болды. «Белорусь» дегенЩ1з быр-быр eTin журе алмай кал- ды 6ip беткейде. Жолдын табаны сабын жаккандай жылп-жылп етедй Двнгелек дегешшз уршыкша айна- лып, ойып барады астын. Трактордык арт жагында боз- дап турран Квмек денгелектщ балшык шашканын бетше тигенде 6ip-aK бшдк Гулге конран арадай устнбасы сап- сары ала. Ycin калуга квздер1 жеткен сон анадайдары туп-туп шилерд! ертеп, бет-беНмен K e r r i шепиплер. Kayin 6ip Квмект! рана емес, баскаларды да нектей бастады ендк Д ала кызыл шунак аязра айналып алды. 1никтщ элгшдеп суы Ырескен музга айналды бара-бара. Не келденен еткен келж кездеспед1 буларра. Карасы eiuin трактор калды айдалада. Булк-булк желш жаяу келед! алтауы. Квмек ушне тан атпай жеткенде малы мен кусы e3i кеткендепден арман шулап тур едь Жуттан KeftiHri журттай жутап тур екен корасы. Кап-каранры yfti. квр- дщ дэп 63i кусап кершдк Жумсак сырмактын устшде эй-эй тэтшкемен ман-ман басып журетш ак жамбыдай аяры жол бойы неше жерден ойылып, т ш аузына сый- май келген Квмек вз канырыры тутегенде барып, шеп- иплерге азык апармаранынын кате екенш TyciHAi... Шептщ басына кур кол барран караудын уйшде не бар деп ауылдын шетше келюмен швпш1лер де бет-бетн нс кеткен. Олар жолда калган ш егт калай экелу тура- лы да акылдаскан жок. Жылына 6ipep мын сомнын жунш беретш ангор еш- юлер мен ap6ip мын сомнан сатылатын сиырлар, сары кымызды сапыратын бие мен жумыртканы жанбырша жаудыратын кустар дал Ka3ip eni дуннет к шекарасын- да едь Булардан айырылса, Кемектщ кап тубш какка- ны рой. KiMre ceHin, KiMre суйенед! онан сон? Сол кет- кеннен мол кетш Сыбанбек те жогалды. «Тарбагатайдык 6ip сайындагы жас жеарлердщ 6ipi енд1п иелент алран шыгар» дегенд1 Квмек ойлай калып eAi бугш, езеп вр-

тент, кызганыштын epii лап ете тускендей болды iiuiH- де. Bip нэрсенщ салкыны тигендей ycTi-басынын батпа- гымен кепке дейш козгалмай турды сонан сон. — «Сетердш» uie6i жолда калыпты. — Э л п , эй-эй шубасын кердщ бе?.. — 03ine де сол керек, шок-шок.-— деасш тан аткан сон тауыктан арман шулап ауылды бастарына Kemipfli эйелдер жаты, бсектщ ерт1 кебшесе кеше мен магазин- дерде тутап едк «Караша хан тусында, катын ер тусын- да» деп KeceMcin уйлершде отыргандар да аз болмады. «Kaaipri катындар карынды рой. Байын сабайды кей- 6ip жузжаралар. Еден жуып, сиыр сауса да жакпайды байлары. Bi3 «элг1», не «балалардын экес» деп кана атаушы ед1к куйеулер1м1зд1 деп, Кемекп еспгенде, ке- лждержен KepcciHi Kepin отырран шерменде кемшрлерге де дес THin калды. 03i малый 6aFa алмай отырран Кв- мекке бул да онай тиген жок. Кайсысына карсы шыгады. Эр жылры акша карда аягын эзер аттап, алтын Tic- TepiH аксита кулш imiKTi ycTire, 6epiKTi шекеге киш шы- ратын кешеп cepi «Сетер» кенетоз пальтомен, ecKi етжпен жур 6yriH. Б1реуден Kici, б1реуден келш сурап тундег1 шебж экелу еЫл-дертк Журттык 6api сырт айна- лады, 6ipaK. Текедей тент1ресе де, туктщ жеш келмей, туске таман уйже келш ед1 акыры. Yfti азынап тур екен. Отты ептеп жакса да, тамыздык бутайтын Кемек пе? Жуан кайынды езжше жармакшы болып едк балтамен 6ipre e3i ушып кете жаздады. А ярынын ойылган жерлер1 де баскызбай тур. — Кепкешннщ кары естш те бассала ма екен!— деп алдымен табигатты 6ip сыбап алды, кайыннан 6eTi кайт- кан келжшек.— Ауыздарына Сыбанбек TyKipin койган- дай, иттерд1 айтсаншы!— деп, б1реулерд1 де 6ip кыдыру жерге апарып тастады.— Алты жылры ту жыланга шак- кызар ма ед1 ездерш. Yftfleri ащы дауысты eciK алдынан ecTiren «Дэу». — Жыланга шаккызарын бар, 6ip суйг13!п кунымды теле!— дсп келшшекке калжындап едк — Уйбай-ау, мына кудай аткырра не болган-ей! Ары жур, ары! CeHin андагы апандай аузына менщ бет1м турмак. басым сыйып кетер,— деп, акырды да калды, дуГнм ауылдан езже жылы леб1з бшд1рген жалгыз жан­ ра тан калып. — Сонда немене-ей, мен унамаймын ба саган?— деп, келжшек ацырган сайын эдеш умтыла тусед1 «Дэу».— Осы саран бола эл1 бойдакпын.

Ж!пттерд! далжындаранда дадпадылша дагып, ал- даранда балаша нандыратын кырыд кырлы ед1 Квмек. 1штей тулан тутып турса да, тусш эр кырымен 6ip кер- ceTin aHriMeHi шепке ауыстырды эп-сэтте: — Ym бала тапдан адамды алсан дарыд боларсын,— деп, зорлыдпен болса да 6ip дулin алды алдымен,— Нар жолында жуд дала ма сонымен? — Онын неоне барамыз. Касындагы ферманыд си- ырлары тун!мен жеп дойыпты,— деп терезе жадда куле дарады «Дэу». — Не дейд1, эке?— деп Кемек те терезе жадда да- рап ед1, тундег! Ж1пттер Tycipin жатыр еден шепть Ке- мед жалма-жан малдарын шырарып, дешеден 6epri аза- бынан ада-куде айыддандай болды. Шеп дисапсыз-ад тиелген еден. BipaK, амал данша ауыздын кепИгшен данша унемдесе де, б1рд1к айында 6iTin далды. Айнала шауып аз жем тауып efli, ол да тау- сылды. Тары да тенНреу, тары да жалыну басталды. Малы манырады болды, ешк1лер1мен урсысады, eci эб- ден шыддан Квмек. Алдыдрыдан бетер беН дайтты бар- ран жершщ бэршен. Кврген жерде некем бар деп, «Дэу- ге» барып ед1 6ip куш. Bip кезде Кемектщ 63i айтдан «К-700-д1» Семей мен еш арадары куре жолда рана ай- дап, ол даз1р ауыл арасындагы содпадтарра тумсырын шушретш болыпты. Анадарыдай асыл кшмдерш ennirapi KHin бармаура ант (шкен жасданшад басы 6ip куш лажсыз Омарра жэне барып едь ол да аузындагы т ш асдазанына Tycin кеткендей ашып ештене айта алмады. ЭлпеН: «Не сол сайдалмен, не мешмен бол! Болмаса райкомнан 6ip-aK шырамын!»— деп эйел1 сол куш ею аярын 6ip етшке суддан кершедк Куйеуш туррызып дойып, ант алранын есНгенде Кемедпн журег1 ушып кете жаздады. Артынан итпен дуып келе жатдандай сонына дарай-дарай дашты даранрыда. Айналадан тугел тушлген сон тершшй теш- ректеуге Kipicin ед1 ен аярында. — Куп болды саган! Сен жаман дарды ма, дэл сет ме, сеш зэндемюн отына ертеу керек. Yui баланын кез жасы дария болып агызады сеш! Твбенде ойнайды аяк- тары! Сендей ад катын ауылда азба-ей! Юмге дэр^ей, ceHiH сулулырын! Осы дыстан малый аман шыдса, дула- рымды дырыдтыкпен Kecin берейш мен!— деп, шуйкедей жудырырымен туйгштеп уйшен дуып шыдты шешесд— CeHiH бетще сулулыдтын мерш басданша, басына 6ip шайнам ми бермедЬау жаратдан! Bip машина шепке бо­ 40

ла бордай тоздын. Ертен ¥л ержетш, кыз бойжетпей ме! Олар окиды, турмыска шыгады. Келшшек алады. Осыны да ойламадын-ау жаман кун!.. Кой еткен су демесен менен немене дэметш келдт! Акылсыз арудан, акылды эруей артык. Сендей танымайтын перштеден repi, тани- тын сайтанды неге алмады екен Сыбанбек. Ана, Энештщ ез1ндей келшшепн кермейсщ бе? Бетше 6ip уыс тары шашсан, 6ipeyi жерге туспейдк Какырганы куйма ал­ тын, TyKipreHi туйме алтын. Байы балаша, балалары балапанша багынады. Дереу тутШнд! тузе. Болмаса омырауымнын сутш кекке сауып, Tepic батамды бере- Minl— деп кет1п бара жаткан кызынык артынан да 6ip кауым сейледк Бул ауылдагылардын эркайсысында жеке менник ко- рык болады да, оны журт коныр кузд!ц басында жиып алады. KeMip кектемде квл-Kecip болганымен каз1р жур- дай. Кемектен басканык бэршде жеткмпкть Кантарда келген жалплз казга бола жаз шыкпайтын мезплаз шакта шанырагы шайкалып отырган Кемек к,ана. ЕрНстщ eni жагындай мукым ауыл 6ip дай да, Ке­ мек 6ip дай сыкылды каз1р. Кол ymiH беретш б1рде-б1р пенде таба алмагандыктан ба, элде кажыды ма, afiTeyip, кешеп шу асау басы жуген-курыксыз-ак жуасыгандай. «Боск.а елНргенше бэрш де сатып, мал алекейш ала- йын»,— дегенге бекиш 6ip куш. Ет дайындау бел1мше барып ед1, барлыгын кетсремнен арыга алмады. Bip кун етсе 6ipi, eni кун втсе enici еле бастады ecTin жургенде. Eceri жок молланын кулыгы тыныш болатындай,мал- дын бэрш «Дэуге» сатып тыныш болды Кемек. ЕндИ жамбасына батып турганы — абажадай алты белмеде жалгыз к,алай отыру? Бауырларын алып келейш десе, анаоы куып шыкты анада. Не малга, не уйге кайырылып 6ip карамай Сыбанбек кегп. Не совхоздык кенсесшен, не ауылдан кержген емес сонан 6epi. «Уйленш алыпты», «ез елше кетшН» деген eMic-eMic хабар Fana Кемектщ ecTHTiHi. Тун баласы eciriH канша бештсе де, журеп лушлдеп кепке дейш уйыктай алмай журдк Уй iiui кумб|рлеген- дей, б1реулер терезе каккандай оянып кетед1 кайта-кай- та. Неге екенш KiM бшеш, Tipi пенде бул уйдщ табалды- pbiFHH аттамайды K.a3ip. Ауылдын He6ip желаяк желау- ыз эйелдер! де сырт айналады тштк 0cTin журген 41

кундердщ б1р!нде кешенщ соткар балалары терезесш uiaFbin KeTin едк субыханы Tin-ri ушты. Арада аякдап куз келш едк элг1 тесштен мауыккан мысык Kipin, жылаган баладай жетш кеп безектед! 6ip куш тунде. Кара тер басып, кайтерш бммеген келшщек- тщ колынан келгеш e3i жаткан белменщ уш б1рдей ш- гепн 6ip-aK 1лin, сары танды KipniK айкастырмай аткызу рана болды. Ертещнде не icTepiH бппмсй кешеге шырып едк басы эбден каткан сон: «Саран еш белмел1 уй жетш тур. Сатып Ж1бер ана сарайынды» деп езушен енпй берд1 6ip 6Uriui. Мунсыз да осы ойда журген сока бас 6ip жумадан сон уйiн тары да «Дэуге» сатып ж1бердк EHfliri мэселе былтырры Кавказра бара алмай кал- рандары акшаны, онан сон мал мен уйдщ акшасын ка- лай игеру. Сактык кассасына кояйын десе, жаман айтпай, жак- сы жок, ертен Сыбанбек дауласа кетсе жартысын калай- да алура акылы. ©31мен алып журешн десе, жалрыз келе жатканда 6ipey-Mipey тартып ала ма деп коркады. Уйдщ 6ip TyKnipiHe тыплп едк e3i келгенше андып журген 6i- реу алып коятындай ушнен аттап шыра алмады. ©CTin журген кундердщ б1ршде былтырры алтынмен апталран эйелдщ аяк астынан тары да тап болраны. Жалрызсырап журген Кемек касына 6ip ру ел кешш кел- гендей куанып, жалма-жан казан асты конарына. Мага- зиннен аздап iiuiMfliK экеп iniTi екеук Оны айтты, муны айтты кос тесекте катар жаткан еш эйел. Олай акылдас- ты, былай акылдасты тан атканша. Арбады ма, алдады ма, afiTeyip, былтырры Сыбанбек ж1бермей койган сапа- рына Квмект1 тан ата ез1мен 6ipre ала Kerri. Дубленка, кундыз 6epiK дегешшзд! тещмен тауып берем деп желшнткен жолдасынан поезда KeTin бара жатып айырылып калды, 6ipaK— Тан ата 6ip юшкене аялдамара токтай калып едк — Мен кауын экеле кояйын,— деп лып ете тускен эйел колтырында еш кауыны бар eTipiK калбандаран болып, эдей1 жете алмай кала берд1, Кавказра таяй бер- генде. Екшпл б1реудщ сонындагы эйелмен жагаласып жатканын рана Kepin калды Кемек. «Кырсыкканда кымыран ipnai» деп, эйел есеппен калган екен, тотитып кеткенш былай шьша бере Кемек 6ip-aK бшдк Уйден шыкканнан 6epi тесшдег! акшасынан айырылмас ушш етбетшен-ак уйыктап келе жатыр едь

Амал канша омыраудын астындагы акшаны сыпырып KeTinTi элп кезаяк. Олай жупрдь былай xcyripAi вагонный тар дэлМнде. Кайда барарын да, шмге айтарын да бишей дал урды жер ортасы Кектебеде. Кайда барса да, акша керек кой, 6ipaK. Тас журек бэтшарар ек курыганда жолра да тас- тамапты соншама акшадан. Сонымен койшы, Кавказдары «кудадан» кшт KHin кайтатын кудари канри-канги Алматыны эзер тапты. Мунда кай 6ip нагашысы карсы алушы ед>, келе уй та- залаушы болып зорра орналасып ед1, мунан да пэлендей маркадам таппады. Мекеме бастыры «сэры ауыздау» кыркылжын екен. Турысымен-ак кырындап мазасын алган сон, аманында шыгып Kerri мунан. Будан кейш де эр жерге турып кердь Кайда барса да, казаннын кулагы тертеу болды, 6ipaK. Жуган бояудай ажардан да айыры- ла бастады, 6ip албастыга месем деп. 0CTin жургенде куз е т т , кыс белп бере бастады. 0 зшщ аркасына аяздай баткан былтыргы боран. биыл да coFap, бэлшм. Осыны ойлап, ypefti ушкан Кемектш колындагы бес-он тиынымен уйше жетш алгысы келд1 6ip куш. 1 шшде кыруар дуниеа бар ем белмел1 уйшде кажр не калып, не койганын мм бшсш. Жарыкта кершу- ден уялып, ауылына тунд! бетке ала барып едк Квз1 ез1н1н сатып ж 1берген улкен уйше тусН жол-жвнекей. Барлык терезслер1 самаладай жаркыраган салтанатты сарай кездщ жауын жейдй Неге токтаганын, неге кетпей турганын TyciHin тур- FaH Квмек жок. Атараштай cepefiin тур, езшщ оралы ет- кен кешеп ордасынын алдында. Таныс дауыстар еспле- Д1 ауланын 1'шшен. ©кшесше кагылып жаткан шегедей келшшекп барран сайын козралтпай бара жатыр едк осы 6ip таныс дауыстар. Акыры уйге Kipri3in тыныш болды аздан сон. Жогалып табылган адамдай тап болFaн келшшепне кайран калды Сыбанбек. Шешслсршщ етегше оралган уш баланын басына ананын ыстык жасы тырс-тырс та- мып тур. Карк-карк кулш, элп «Дэу» тур анадайда. — Канша кашаран болсак да кайырдык па, бэлем!— деп кулген устше куле беред1 e3i. 0з yfli, вз дуниесп Bapi де каз-калпында. TinTi ана eKi белмедеп мулштерге шешн осындагы бурынгы орын- дарында тур. TinTi жап-жана eKi шлем косылыпты бу- рынры жасаулардын ycTiHe. Сыбанбектщ куд!ретше кай- 43

ран калган Кемек бул 6ip жумбакты ертешнде eip-ак (Илдк Кате жолга бет алган эйелшен малды да, уйд1 де «Дэу» аркылы сатып алган Сыбанбектщ e3i екен. Келшшегшщ колына он мык сом акта устатты ол, кос тесектен турып жатып. Кезбемен TeMip жол бойында жагаласып калган бей- мэл1м адамнык арттарынан куа барган «Дэу» екенш де Комек енд! б1лдк КОЯНБАЙ Алты бвлмел1 уйде Алтын мен Коянбай гана жатыр ед|‘, даладан жас бала жылагандай болды. Тун баласы cciK алдына шыгып кермеген Коянбай коркып оянды будан. Демш iuiiHe тартып, сырттагы дауыска керпеюц imiHeH кулагын турген болады. Дауыс удей туссе, басын бугып, керпесш тумшалай калады. Безектеген дауыс б1рде бакша жактан, кейде терезе алдынан естмпп ед1 басында, б1раздан сон еактщ дэл алдынан шыкты. Y йге nipin келе жаткан сыкылды езь Коянбайдын алдынгы корыкканы корыккан ба, журен аузына тыгылгандай тынысы тарылып кеттк KepneHiH imiHAeri обадай улкен денес1 iprere карай сыргып ба- рады. — Алтын, ей, ей Алтын... Мынау не пэле?..— деп 6ip- eni рет мщпрлеген болып едк — Е , не болды, осы сен-ак елендеп жатады екенсщ,— дед1 6ip аунап барып кайта кор ете тускен эйел1. — Ой, марту басып жатыр ма сенН..— деп бул жолы каттырак куб1рлед1 Алтынды езше карай аунатып кула- гына:— Далада бала жылайды, шыгып келеек кайтедП— деп 6ipey ecTin коятындай тагы да мщпрлей калды. — Манайдагы 6ipeyflin баласы шыгар,— деп, ашыл- ган eni иыгын кымтап алды, уйкысын кимаган эйел. Мунан ары кузаулауга батылы бармаган Коянбай: «Катканыннын басы. Кайдагы бала болушы efli керш1- лерде. Бул 6ip пэле гой, пэле!» дегенд1 imiHeH ойлады. Шынында да, жанындагы eKi уйде жас бала жок ед1. Улдарын уяга, кыздарын кияга кондырган кекселер. Ал, Коянбай шанырапл шыр еткенд1 жаралгалы керген емес. «Сонда мына заржак кайдан пайда бола калды? Бала болганда TinTi сэбид1н дзусы, орнынан талпынба- 44

ран баланш. BipaK, мынау дак 6ip xcyripin журген ба- ладай зр жерден 6ip еЫлед1 Fofl езП..» Алгашкыдай емес, аздан сон Алтын да абыржи бас- тады. Дауыстын аштылыпл сондай, марту баскан nictoi де оятатын Typi бар. — К,ара баскыр-ау, еркек кш джп емеспюн сыртты 6ip шолып кел барып, мынау шынында да жас баланын жылаганы!.. — Ей, бэйб1ше, езщ барып келпи осы,— деп басын KipniKuieuieiuiie ”.врпес1мен жаба калды куйеук — Керегеден кер камшыны жулып алып, эйел саба- ранда сенен батыр жок, далара барып келерде жанын- нын T3TTici-aft,— дед1 ыры келгенде 6ip жерлеп алгысы келген бэйб1ше. Коянбайдан ун шыксын, жерден ун шыксЫн... Д ала- Fa шырайын десе кердей кар аты . Кутырына соккан казанный кара жел! азынап тур. Онын устше ит тумсы- гы eTKici3 бау-бакша. Кастык ойлаганга калтарыс кеп. Байлыкты басып жаткан, бала-шагасы жок ею ку то- марды тонау apKiMHin ойында бар шыгар. Коянбайды керпеден шырармай жатканнын 6ip жарында бул да бар едк буны мынадай 6ip урей TinTi дэлелдеп те ул- ripfli. Осыдан 6ip жыл бурын булардын кешесшде куйеуш ынжык деген сылтаумен куып ж1берген 6ip сулу келш- шек болушы едь Сол куйеужен айрылран сон турмыстан киналып, карлыкка салынып кеткен болатын. Шермшп жургенж Коянбай таяуда рана Kepin едь «Дэп сонын баласы. Иттщ рана каншыры. Жолдыбайын эдеш экеп отыр» дед!, квз алдына осы келжшек елестей калып. Кешенщ сартеке соккан саудайылары сулура тала- сып, эр тун| кызыл шеке бола берген сон, осылардын 6ipi- болмаса, 6ipi тотитып кетед! деген KayinneH эрюм-эрюм- ге мэл1мдегеш буран тары да косылып едк «Эй, шош- канын жезвкшеа-ай, э? Кек бар екен-ау, э?..» деп, езжщ Kayni туралы вте арылап Kerri Коянбай. Бул кезде ку- йеушен кудерж узген Алтын сыртка 63i шыкпакшы болып ед1, дауыс Коянбай жактан, тесектщ устжен, те- беден естждк Коянбайдын бул жолры корыкканы соншалык: — Бэйбше-ау, мынауын бала емес, пэле болды ая- гы! Бала болса шатырдын устже кайтып шыкпак, осы жана рана еЫк алдында жыламап па едП— деп Алтын- Fa караган топ-томпак кез! шарасынан шырып кете жаз- 45

— Тэйip алгыр, селюлдемей жата туршы ары!— деп бул жолы Алтын да TiKciHin калды. Дауыс дэл TeceKTiH устжде безектеп тур. Варган са- йын удеп, удеген сайын уй iiuiH урейленд1р1п барады. Дауыс бастапкыда 6ipey сыкылды болатын, бара-бара кебейш барады ендь Корыкканга кос па, элде расында да 6ipHeuie дауыс па, буны айыра алмады уйдет! екеук — Астатыпыралла, астатыпыралла!..— дей береди ез кулатына eai сенбеген Коянбай. Эйелже карап ед1 сас- канынан, жанатыдай емес, бул да сыртка шытудан бас тарта калыпты ендк Алтынный кейпж керш Коянбай TinTi урейлендй Т ш курмелш, кара тер баскан денес1 калш-калш етедй Ал жылатан дауыс тебеш тесетждей тым пэрмендй Барган сайын аскынып барады. «Сатушылыктан жиган-тергенж сыпырып кетуге келген 6ip бэле болмаса Hri едк Бул \\ры мен карынын 6ipi*,— деп уйдеп жийаздары мен басып отырран акшасы eciHe тускен сайын субыханы ушып барады. Коянбайдын уюмет 61лin кояды деп, ак- шаны сактык кассата салмайтынын бшетж 6ipey болта­ ны Fofi, cipo. «Болса оны ямберш отырран элг1 жезекше» деп, кумэны баганары жешр кел1ншек туралы ойына ойыса беред1 кайта-кайта. Bip-eKi рет бэйбшеЫ сыртка 6ipre шыгайык деп едй шегжшектеп жатып алды OFaH. — Эбшет бассын, эбшет баскыр, буралкы итше суй- ретйпмей жур ендь жур!— деп, 6afl6iiueci болмай алып шыкты, 6ipaiv. — Мэликс, уй, Мэлике. Бала, бала экеп тастапты 6ipey,—- деп кернпсжж терезесжен дыбыстаран бэйбше- ciHiH жанында уйдей ббп тур езк — Кетек, баласы ней, мыналардын?— деген дыбыс ест1лд1 карангы уйден. Булар тертеу болып кайта келгенде, жыларан дауыс бурынрыдан элдекайда аскынып алган екен. Д ак Коян­ бай жатк.ан тесектщ тебесжен суылдап, б1рдене жупр- гендей болды. YmeyiHiH ортасына nipin алган Коянбай буны керш, тш-ауыздан б1ржола крлды бшем, жаутандай беред1 касындарыларга. — YcTiMi3fleri казан айы ма ед1?— деп кана койды, KepmiciHiH шадырайып кеткен томпак кез1 мен д1р-д1р еткен денесже кол жарыктын сэулеамен куле караган шал. .. . — Ие, элг1 желж ж eTi жарылган сумпаиы аиын осы! — Онда барайык юм болса да e3iHe!— деп, шал ша- 46

тырдын iuiiHe алдымен e3i шырып, онан сок Коянбайды шакырып едк шепншектей калган коркакты касындагы ею эйел итермелеп сатыга шыгарып ж1бердк Eneyi тебеге шыкканда калык шырагдан жагып кой- гандай шатырдык imi жарыкка толы едк «Ойпырмай мынау не пале болды аягы, cipiKKe uiaFbin кеткеннен cay ма!» дегенд1 айтуга аузы келмеген Коянбай керинсЫк етепнен мыктап устай алды. — Сеш эбден басынган екен, уйще барысымен жет1 шелпег!нд1 атай бер!— деп, етепнен айрылмаган Kepuii- ciH суйрете журш, шатырдык шшдеплерд! колындапл асасымен сабай бастады шал. Аккан кулдыздай тус-тука ушкан калык «шоктык» 6ip-eKeyi Коянбайдык жанынан зулаганда, ол тебеден кулап кете жаздады Жердей бэйб1ше каркылдап кулш жатыр, езжен элдекайда улкен аксакалдын етегжен ай- рылмай журген Коянбайга карап. Уйдж устждеп жапырлаган оттар жогалган сок тер- Teyi уйге Kipin ед!, тебедег1 тасыр-тусыр дыбыс басыла калыпты. Жылаган дауыс та гайып болыпты ендк EKi эйелдж кулюй кайта басталып, Коянбайды кол га алды ендк — Тэшр аткыр-ау, Коянбай деп атыкды негып дурыс койган. Осынша коркак басыкмен мунша байлыкты кайтып жигансык езж!.. — Бул эбжет баскырдыц буйтш байыганы бар болсын. Мауыккан мысыктардан уй HeciHiK мунша неге ко- рыкканын KiM бжсж, егер белме казынасыз, сандык акшасыз бос болса, бул буйтш корыкпас па ед1? АЯУЛЫ АДАМ Бас-аяпл ат шаптырымнан элдекайда алые келетж астанада алшакдап журсек де, айналайын алакандай ауылыннын жеш 6ip баска гой. Онык 1шжде аядай рана ез уйж TinTi езгеше. Кокыр куздж бел Ke3i ед!. Мен осы уй1ме алыска узатылган кыздык теркжже келгенждей аса сагынышпен жетйм 6ip кунь Сайынык таганынан Алтынгул езеш агатын жардык кунгейжде ед1 аласа ак уй. Кш-юшкене ею терезей бая- гыдагы кырык курау жамауымен екен эл1 де. Уйден repi жал-жал Fbin жиган жапасы элдекайда улкен екен биыл 47

да. Дунгершектей тауык кора, астында бауырсактай ку- малак жатпайтын жалгыз жгеннж жатын орны, уш-тврт шубар сиырдын кантардан ары 6ip-aK пайдаланатын жып-жылы ыктасыны, баскасы — бэр! де маган оттай ыстык едг Осылардын арасында бэз-баяры калпынша сиырдын жас жапасынан сыкпа жасап отыр екен шешем. Мен1 коре сала орнынан атып турып: — Ку жалплз, осытурша неге жогалдыц?— деп келе бассалды. Сап-сары алаканын шалгышына cypTin, кау- калактаган кайран шешем де баласын аса сагынган екен бул жолы. Бетжщ бужыр бужыр, шор-шор тыртык- тарынын арасымен кестенж ж1бждей шубатылып ып-ыс- тык жасы aFa бастады. «Ею 6eTi буп-бутж болса, ана аялы кездердж жаста- ры иектж eni жагындары урттардын устже алin тартып агар ед1-ау!»— деп еткен кездер еаме тусш, мен де сол- кылдап жылап турмын. Экем байды да, байлыкты да унатпайтын. Ол юЫнщ коз карасынша: конакасылык усак, сусындык жылкы, шайдын cyTiHe б1рл!-жарым сиырдан артыктын кажел жок едг Мунын езж де белдеуден ат, терден конак узм- меу ушж FaHa керек деп тусжетж. Тайлакка арткан тен- н1к аугыш келетжждей алшылы-тэйкел1 тагдыр экемд1 бул муратына осы торт-бес жылдын алдында гана жет- юзш едг Осы 6ip шагын шаруашылыктын туздепсж экем баскартанымен уйдепсже шешем ие. Конакка не сойып, не беру, куздж пен co fu m сыкылды, агайын ара- сындагы ауыс-куюс — 6api-6api, шешемтн бшигжде. Шешем де экемше карайды 6ip тутам eMipre. KepereHiH басынан кызыл .каптын тубжен ун, вреден курт узжмей- тждей рана т1ршшктен арыга бул Kici 6ip кудай айдап, 6ip кудай жетектесе де барманды. Одан артык бар бол- FaH кунн1н езжде де оны неге керек ететжж, неменеге icTeflTiHiH мулдем тусжбейдк Ал, вздер1 ойлаган шама, eKeyi ушж келетж конак пен уйдеп он шакты баска мо- лынан жетш отыр. Осы он шакты адам мен конагын ренж1тпесе будан артык бакыт жок. Б13 шын мэнжде мешмен не бары ушеу-акпыз. Шешем жиырмага жуык бала тапса да менен баскасынын 6api бакида. Он шак­ ты деп отырганымыздын календарь! сыпыра жет1мдер. Ши тубже паналаган иллдей 6api де б1здж уйде. Меш- мен 6ipre тугандай. Агалы-жш болып турады квптен 6epi. Э у, баста б1здж шанырактын epi мойнына кетж, жок- шылыктын жет1 агайындк жуты 6ip-aK кептелж алып

едк MiHe, осындай киыншылыктарда да олардын 6api б1здшнде болтан. Экем етчк Tirin, шешем масак терш, катыксыз кеже, кара жармамен 61ЗД1 белш-жармай 6 ip- ге баккан сол кезде де. Bi3 туздаран балыктай тердеп жылы кэнге 1 жата кететшб1з. Жастык пен керпе деген- д1 бммейм1з онда. Баста да, успде де ecKi-кускы кшм. Не баска, не аякка жетпейтш жамылтыны тушмен кек- парша тартып шыратынбыз уйкылы-ояу. Бул кэсштен де маркадам таппаган оке-шешем арба- кенткпен де айкасып керд1. Ауыздары будан да акка тимей жургенде, алдынгымыз аз болгандай бэр1м1з па- налап журген 6ip белмел! уй ертенш, 6i3 уйшп-теплш далада калдык. Жылу жиган болды жакын-жуык. BipaK, ездер1 жарымай отырган арайын, HeciH береди Жамаулы шыны, кет1к касык, дорба-дорба талкан рана рой олар­ дын карайласатыны. Шешем катты куйд1 осы жолы. E ki б1лек, бет-ауыз дегешщз тырысты да калды. К,ып-кызыл болып ертене жвнелген шещемд! керцплер1м1з эзер ус- тап, ктмдерш жыртып, ycTiHe Алимас дейтш орыстын бэйбшеп экёлген 6ip шелек жумыртканы e3in жарып, ем-дом жасасты ездершше. Мен, шешемд! сарынранда, сагынып келш кергенде, осы 6ip кара еркеш врт тутой мен «Кызыл кшмд1» анам- ды eciMe тусiрiп 6ip жылап алатынмын. Бет1мд1 жаспен жуып турганым соныц жалгасы гой. Ак сарынын эдемю, жалпак кара касты, денелй eni квз1 тостагандай, кыр мурын, еркек жауырынды карулы адам ед1 шешем. Ажарлы енш eiuipreH сол 6ip epTTi мен кепке дей1н умыта алмай турмын. TinTi онын жалгасын- дары капалы кундер елестеп, енсемд1 басып барады. 0 рт жазда болып едк жылы кезде корада жатып он- ша кысылмаганымызбен, жел, шан, аптап сыкылдылар эбден мазалады. Онын ycTiHe шешемнщ куйген жерлер1 жасанрырап бырысып-тырысып, келенкеаз ашыкта жу- ре алмай жатып калды. Менен баскалары кун керудщ камымсн, азык-тулштщ жагдайьймен калбандап кал а га кетеди KeTeyi кеткен кедейл1ктщ олар канша тырбанда- са да тутш! тузелмедк Алдыда куз. Онан сон кыс. Кэш- HiH устжде туздаран балыкша жататын кешег! баспана- Fa да зар болатын суык келе жатыр. Кер топырагы опы- рылып акымына тускен кер сыкылды куйш кеткен уйдщ 1К э н—сыртrat аузынан камыс жагатын, iuii езек-езек жал- 49