Базарбаева М. Халықберген

Маркта Базарбаева 1шм екеум1з сузекпен ауырдык;. Кап-цара, узы н шашым бар тугы н. Бит д е ге н щ аш адам- ныц TepiciHe Kipin кетед1 екен. Кэд1мпдей. Сосын шашымды сыпырып тастады. Басым тугел со- лайы мен к;отыр. Кдлай елм ей Tipi кдлдык;? Ka3ip 03iM д е соган тацгаламын. Мектепке кеш бардым. Тогыз жасымда. Кшм жок. Б1реудщ цалганын анам алып келш тунде уйьщтамай cerin, кдйта т т е д ь Маган шак;тап. Сы- рыган малакдйым болды. Te6eci шошак- Кызбын. Элгщ ей KHiMiMMeH ел к езш е тусуге уяламын. Барльщ бала eTin болганш а тасада туры п куте- MiH. EHfli жургел1 ум ты лсам тагы 6ip окуш ы келе жатады. Тагы тыгыламын. Кенеп бэтец к ем бол ды . YcTi ашык;. Тек м ек­ теп ке киш барып келемш де iueuiin к;оямын. Сей- Tin, 03iMHeH ез1м аяп ж ургенде аягы TycKipiM ecin KeTin, к ел еа кузде кие алмай жылаганым-ай. Мен он беске шьщканда Аягез бекетш е туыс- кдндарым ыз Kemipin алды. Бойым узы н сы ры к- тай. Жалпы тук ы м ы м ы збен бой лы , денел!м1з. Соны пайдаланып окуды тастап жумыскд ор- наластым. Ауысыммен штейтш жун тазалау це- хына орнал асты рды . Туннен шык;к;анда анам колы нда наны е с ж т щ алдында KyTin турады. Кулыным, шаршадьщ ба? Кдрыньщ ашып кал­ ган жок; па д ей д ь Барабанга жунд1 жулып-жу- лып салып турамын. Шацы элемет. Аузыцды ш уберекпен байлап алмасан, там агьщ ды туты п к;алады. TinTi 6ip жолы жутына алмай киналдым. Жун барабанга б1ркелю туспесе тагы шу. Жумы- сы ток;таганда жуннен тускен бэкшд1 тазалай- мын. Ж уннщ шуашы, к;атк;ан к;и катпарланып астына туседь Тоцкдндап жатып соны аламын. А сты на ж абы сы п калады. Алу к;иын. Он б е ст е п 100

кетерем к;ызга ол да аз ец бек емес. Он е ю сагаттан 1стейм1з. Ал тауар кеп кезде -riim дем ал ы с деген жок;. Баск;а цехкд ауы сты рды . Эй, сол заводта сщай ж умы с кермед1м. Сейтш журш ерте турмыска шьщтым. Сосын кез1м ашылды. Зиялы отбасы н а тап келд1м. М еж ездер1 он;ытты. KyfieyiM сондай мшез1 жайлы жан едь Шэй дескен жок;пыз. Жет1 балам бол ды . Ш етш ен KepiKTi. Б ш м д ь 1н1м бе, иэ бар. Ол мендей емес, улкен о к у 6i- Tipfli. Гылыми атактары бар. 6ip ул, 6ip к;ыз ecipfli. Шуюр. Цаз1р Астанада турады. Балыцты кумга комшм Экем согыскд кеткенде мен бар болганы уште- ri сэби екенмш. Содан былдырлай журш беске де келшпш. Бес ж астардагы кез1м. Атам терезе к;агып оя- тады. Bi3 к е н д т ш алганбы з. Б1рден уй к ы м ы з шайдай ашылып куралы мы зды 1здей бастайм ы з. Агам он уш тердеп ж тпчш к. Шынжау. Керер козге он -он б1рдеп баладай. BipaK 6i3re мэт1би. Терт-бес баламыз. Эркдйсымыздыц орнымызды белплеп, шуцкыршактьщ касына отыргызып кетедь Сосын к;айта айналып келш 61зд1ц ю ш - кене калбырмен улкендеу ыдыскд толтырып Койган жермайымызды е зш щ ш ел епне жинап кетедь Кун эл1 к е т е р т е коймаса тагы айналып согады. Кейде сол жерде уйыктап та каламыз. Оятып алып кетедь Соны ешюмнщ кезш е туспей тыгылып к тей тш болуымыз керек. Эйтпесе тац каракгысынан тургы зы п Heci бар. Сосын раздай Tisbiin уйге кдйтамыз. Сол 613 жинаган жермай-

Маркиза Базарбааоа ды анамыз тамакка не кшмге айырбастайтын болуы керек, умытпасам. Ол кезде каз1ргщей eHflipic дамымаган кез гой. Эйтеу1р, ай даладагы такыршакта мунай жер бетш е шыгып, кап-кара бол ы п кьлкш жататын. Б1зге ашыкпауга ce6i тидь Кешке к;арай балалардьщ хат танитындары кезектес!п жыр окиды. Мен кулагым ояу болган- мен кез1м epiKci3 жумылып-жумылып, монтаны жатамын. Bipan; кулакта калган баты рлы к жыр- лар журекке барып орныккан-ау деймш. 0жет бол ы п ест1м. Е а м де 6ip калганы - колы мы зга 6ip-6ip балык устатады. Туздалган. Туздьщ 6ip керемет1 астьщ дэм ш келт1руден бурын, асты бузылып кетуден сактаудан бурын, мына бар гой... 0 з кез1ммен керд1м. Ресей жактан боскы ндар келгенде кан- ша ас-су 6epin мэпелесец де узамай елш калады. Атам айтады: денесш де тук туз калмапты дейдп Туз ж ок болса адамньщ eTi суй епн ен бел ш ш кала­ ды екен. Ражап ем ес пе. ¥зак уакы т тузсы зды к- ка уш ыраган адам Tipifleft eTi суй епн ен ажырап, Козгалуы киын болады екен. Соны керд1м. 9, балык дейсщ бе, балы к- балык. Иэ, ба л ы к - 0з1мнщ улкен балыкты кушактап апарып кумга KOMeTiHiM гана коз алдымда. Менщ м ш деп м арада кеп уакыт вткенде жацылмай кем ген жер1мнен балыгым ды ез1м казып эке- лш беру. Оны да баска тамакка, не кажет затка айы рбастаймы з. Агам екеум 1з солай ерж етпк. Ана 6ipre тамак iuiin, 6ipre уйьщтап, 6ipre жыр тьщ дагандар 63iMi3 сиякты агайын-жекжаттьщ жет1м калган кеген кездерь Атам 6apiMi3fli 6ip керпенщ астына тыгып аман-есен жетюздь Мына Ka3ipri А ты рау деп аталатын алып шаЬар- ды ц дэл ipreciHfle ecin, адам болып кеттж . Атам 10Z

шшж TlWiWIHlirTllllTfTlfl I~т Халыцберген буюл 6ip эулеттщ атасы едь жарыктык- Жаткан жер1 жайлы болсын. 0з1ме-ез1м цыз айттырып Экем согы ска кеткенде... Heri3i жиырмасынш ы гасы р казак; ел1 уш ш жет1мдер гасыры десе болар. - Рас айтасыз. Ka3ipri танда Кдзакстанда пэлен жет1мдер уш, онда мунша ата-анасыз сэби... - Жок;! Олар жет1м емес! Тастанды! Тас-тан- д ы !! - Typi бузылып, дауысына ш ьщ ыл араласты. Ce3iH белш , асыра б т п ш а н г е н маган жауыга, жек каре ызгарлы карады. Эцпме жалгаспай калар ма екен деп, мен 6ipyt>ic болып, тш м д1 тштед1м. Саусактарына flipui араласкан д э у сэры шал кем- кемнен yHi жумсарып, кайтадан свйлей бастады : - Отыз ек ш щ аштыгынан Tipi калган жет1м- дер азамат болып ел жупн аркалады. Отыз жетЬ де кеткен каймактардан калган туяктар, мына Шерхан Муртаза сиякты ултты тэрби ел едь Кы- рыкб1рдежет1м калган Кдцыр МырзаЭлглер казак баласына рух берль Ал мына эк еа кызык куган, ж етеаз memeci езепн жарып шыккан шаранасын елге керсетуд1 уя т деп б ш п , eTeriH ашканыньщ уят екендшш бишейтш кермэдш тердщ колдан жасаган жет1мдштерш еш кеппруге болмайды! Бол-май-ды! Мен 03iMfli жет1м екенмш демеппш. Анам жа- нымда. Ел ортасы ндамыз. TinTi касымда тура мен сиякты жалгыз улдарын тэрбиелеп жаткандарды гана кергенд1пмнен шыгар. Анам елгенде Гурьев деген калада учелищ еде окып жатканмын. Декан кабинетше шакырып алып, колыма телеграм- юз

гляяяш ж Маркиза Назарбаева ма устатты. «Шешец елш калыпты» дедй Кызыл Кулак; акшаны устел дщ у стш е тастады. «Тез вокзалта жет. Пойыздан Kemirin кдласыц» дедь Он жетщ емш . TicTeHin, кез ж асы мы зды еш- KiMre керсетпей ескен урпакпыз. Сол тштенген куш уйге ж егпм. Анамды жерлеп койыпты. Б еш т басына апарды. Bapi6ip кецьл к¥Р*ыр сенер емес. Kepmi ana: «м э, сиы рьщ ды езщ сау дедь Саугызбаса апацныц кей леп н KHin аларсыц. Мен сей тш журмш. HiciH 1здейд1 бш ем », - дедь EKi каска сиыр маган окшырая карайды. Шешемнен мурага eKi ауызуй, е ю сиыр калган екен. Апамныц ауырганын керген емесш н. Оны ай- тасьщ, тесекке жатып уйыктатанын кермеппш. Мен уйкыдан оянтанда касыма бетш шуберек- пен жауып там агым ды койып, e3i ж умы ста жу- редь Кешке мен уйкыга жатканда жанымда ур- ш ы к Hipin, не колтап токы п оты рады . Ол елед1 екен-ау деп тук те ойламаппын. Ci3 баласынан кашкан каншыктарды аяйсыз! Аясацыз менщ анамды аяцыз. Натыз ана сол! Bip мына менщ к е ц ш м е каяу TycneciH деп, мен к езтур тю Kepin ынж ык болмасы н деп туган елш ен жы рак eMip сурген. Еркектщ iciH аткарып улын еж ет етш тэрби ел еген. Купэйке, сырган шалбар KHin, ко- лына монтивировка алып кысы-жазы шойын ж ол жагалаган. Жаздын, т е б е Tycipep аптабында, т у к к ел ец к еа ж ок КУ далада, кыстын, кы р ы к гра­ д у с аязында 6ip мен уппн н эзж жанды эйел еке- HiH ум ы ты п, жастытын мен уппн курбандыкка шалып, мен жасык болмасын деп «экеч ж тггтщ султаны едЬ> деп кулатыма кунде куйып ecipreH м енщ анамды айту керек натыз ана деп. Kepmi ana сонда шешемнщ сандыгын ашып, ш ш д е п акшаны KepceTTi. 10*

Хапыцборген - Муны Уэсила маркам сен келш шек экелед1 деп жинап жур екен. Шашуга деп колга тусе бер- мейтш тэтт1лерд1 де уш п койыпты. Онысы кос уыс мэмпэси. Уйде очаша калган сок асыкпай сандыкты ак- тардым. Ец т убш д е шуберекке тукып 6ip саргай- ган к;агаздар ш ыкты. 1шшен эк ем н щ жазган ха- тын тауып алдым. «Ана жактагы тутк ы н ды к ем1рден мына ез жер1чдеп туткындык ете ауыр екен» дегенд1 окыдым. Ka3ip гой, ол сездер ге ой кез1мен карап, ол HeMicKe тутк ы н болганда м умкш естен танып цалган шыгар. Не жаралы болып, не м ы лты гы н- да езш ататын огы болмай калган шыгар деп ой- лап, KeuiipiMMeH караймын. Ал дэл сол он жет1 жасымда ез экемд1 Отанын саткан жауыздай елестетшпш. Алдында юшкентай гана ауылда турдьщ. BipiHiui мен ушшилш косып туске дешн окытса, eKiHmi мен тертш ппш косып туе кайта 6ip гана мугал1м сабак беретш. Сол кезде шешем менщ окуыма бола кешкендей керетшмш. Мумкш саткынньщ эйел1 деп артына шам алып тускендер болган шыгар. Мына пойызы кунде журin жаткан Сагызда, ю р т ш т ен салынган д эу м ектептеп кеп баланын, ортасында ез1мд1 керемет бакытты сезшд1м. Анам да кунделшт1 табысы молайып, жыргап калды. Кез алдына алачсыз балалык шагы оралган- дай 6ipa3 унс1з калды. - Кешн, эк ем ш ч кай согы ста колга тускенш , Кай елде болганы н мына егем ендж алган жылда- ры, зейнетке шыккан со к зер ттеп 61лд1м. 1зше туссен табасы ч гой. TinTi согы ста ерлж керсе- Tin, медаль алганын, оны саткын деп кайта алып Койганын... 105

I J I I 11IHHHIilllllll Маркта Базарбаава Ал ол кезде те к кана «сатк;ын» деген ой дьщ 03i денемд1 турипюпрген. Ею кун асыкпай ойлан- дым. Ана ш эю рт акыдан устап каламын деп бер- ген к;ызыл онды кты кдйтару керек. Оку окыды деген кагаз алуым керек. Гурьевке журмекип болдым . Kepiui апага сиырларды тапсы ры п, ею айдан кешн келшшек экелетш болып уэде бер- д1м де кдлага аттандым. 0з1ммен 6ipre окитын 6ip кызга кез1м Tycin журген. - Сен сиыр сауа аласьщ ба? - деп сурадым. - Шлмеймш. Сауып кормепшн. - Уйренгщ келе ме? - Уйретесщ бе? - деп, кызым елп ете тусть - Уйретемш ! - дед1м нын; сеш м м ен. - Жур ме- ш мен 6ipre ауылга. Кешке, эк еа жумыстан келгенде уйлерше бар- дым. Ею катарлы он алты уйлж пэтерде турады екен. 1шке ю р уге журексш ш уйд1 eKi айналдым. Айтар ce3iMfli жуптадым. Не де бол са тэуекел. Мен уш ш куда тусуге юм келедь Тэуекел ет те тас жут деген. Басымды шауып алмас. «Уйленемш. Шешем мше елдь Экем согыстан келм едь Е юауыз уш м, eKi сиы ры м бар. Ауылда турамын. Окьжандыгым туралы кагаз апарып жумыска турамын.» К ы здьщ э к е п орнынан туры п эрл1-берл1 сен- дел ш кетт1. Кдйта оты рады . Тук дем ей кайта т у­ рады. Сосын акырында «ертек кел» дедь Кыз-уй- ге Kipyre коркып, туы стары на кашып к етть Эне, сол кездеп уят кандай! Айтылган уакытта бардым. Колымда кер-же- piMfli салган кенеп дорба. Тескалтамда анамнан калган акша. Оныц устш е достары м жинаган тиындарды костым. Устелге шыгарып койдым. 9з1мше кызга берген калын, малым. 106

Хапыцберген Экей кызын шак;ырды. Сосын дауы стап мек- теп жасындагы е ю баланы шацырды. Маган: «Се- нщ енд1 eni балдызьщ бар. Осыларды умытпа. Камк;ор бол. Тату-тэтт1 eMip сурщ дер. Мынау ка- лыцдыкка берген жасауы деп есепте. Анасы бол- са e3i жасауын сэндеп дайындар едЬ> - дед1 де, ме- нщ устел устш д е жатк;ан акшама ез кдлтасынан шыгарып тагы ак;ша к;осты. Мен к;ызга карадым. Ол акшаны алды да тецдей eTin eKire белдь - Енд1 папам жумыстан келгенде там агы н сен сатып алып, дайындап бересщ , - деп, ш к ш щ улкенш е устатты . Экей бет1м1зден суш п кош тас- ты. Кыздыц да анасы ж ок екенш сол кезде 6ip-an; б1лд1м. Солай, 6i3 к;ызык кууга емес, eMip суруге куш- тар едж. Эке аманатына, ана тЬлепне сай eMip суруге умтылдыц. Менщ катарым э к е а з, 6ipiH- 6ipi уйленд1рш, 6ipi ymiH 6ipi кудалында бар- ган урпак;. Содан к еш н п бойдактардьщ 6api менщ цолымнан eTTi. Катарымды айтам дагы. Тэж1рибем бар гой... Эцпмецпм1з жадырай бастаган со ц 6i3 д е дуыл- дасып кетт1к. Тун - тылсым Экем согысца кеткенде... Ci3 экеш айтасыз, ал менщ е а м д е анам да жак;- сы сгщталмаган. Загира... Гулзагира апам... осы KiciHi кеб1рек бглемш. Балалык; кезд1 еске алсам капщарацгы тун кез алдымды келегейлейдь Онга да толмаган кез1м бол уы керек. Кецес OKiMeTi кептеп ацщан интернатта ок;ып журмш. Ата-анасы жок балаларды тэрбиелейтш жер. 107

Гулзагира апай осы ж ерде тамак; nicipyiui болып гстейдь Bip куш 6ip ул м еш мазак;тап, м енщ атала куйылган к;алайы та ба гы м а ж армасты. Мен алды м да т е б е с ш е бар пэр м еш м м ен 6ip к;ойдым. Табак; м айы сы п далды. Шуга тэрби еп л ж е т ш келдь М еш ш ашымнан суй реп апарып 6ip т е р е з е п жок; бел м еге кдмап к;ойды. М енщ жы- лаганыма кдрамады. Кдтты корьщтым. Тун ту- пл кунд1здщ езш де куцпрт, караколецке белме ур ей шак;ырушы едь Т ен тек бол сац дар карцерге к;амаймын деп к;орк;ытатын e3i таякща суйенген ап-арык; Кащей сияк;ты тэрбиецпм1з. Селю лдеп ж аурадым . 9 p i iiuiM улы п барады. Есжтщ алдында нэзж жудырьщтарымды тас к;ылып т уш п алып ток;пак;таймын келш, ток;пак;- та й м ы н. Cipa, осы бе л м е н щ т у ц гы ш тур гы н ы мен шыгармын. Шаршап, талып уйьщтап ке- TinniH. Элдене аягымды тктеген ш ен ояндым. Сипасам, кан сияк;ты. Не бол уы м ум к ш ? Бит олай ша^пайды . Сандала шакщан ж ер iciH reH i, цы- ш ы ганы бол м аса к;анамайды. Ж у р е п м урей ге т о л д ы . Мана «ай^айлап жылап мазаны алсан, мулде eciK ашпаймын. Тыныш оты рсац мумкш ертец шыгарып кдлармын» деп кеткен. Не де бол са жы лам ауга т ы р ы ст ы м . TicTeHin алдым. Тун деген тылсым, оньщ купиясы кеп деп 03iMfli ез1м ж убатуга KipicTiM. М ынау лас та аласа б ел м ен щ Te6eci емес, КЭД1МП ал кдракек аспан. Керш бейтш жулдыздар жымывдап тур. Мен ескен соц сол ж улды здардьщ 6ipiHe барып т ур ам ы н . Онда ж арьщ api жы лы. К дсы мда м еп- м елд!р булак; агып жатады. 1шшде алты н туст1 кеп шабак; 6ipiH-6ipi куалап ойнап ж уред ь Мен д е сол ар м ен 6ipre ш ом ы л ы п асы р саламын. Тун жак;сы. Сол тун бол ганд а гана маган анам келе- 108

- Хальщбсрген дь Басымнан сипап, бауыры на кысады. MeftipiM- ге шелдеген баласын керш бейтш жуп-жумсак алаканымен быд1рмей сипайды. Тун деген тама- ша. Эне, экем eneyi м еш тез1рек куш агына бас- кысы келш кут1п тур. Ж уздерш анын; к ерм есем д е каракелецкеленген eKi бей не м енщ ец жан ашыр жандарым ек ен д ш н сезем ш . Туннщ Heci жаман. А-а-а, аягым! Аягымньщ уст1не элдене жыбырлап шыккан- дай болды. Корык;к;аннан ш ьщ гырып ж1бере жаздап, тш м д1 т1стед1м. Не екеш н к ерсем дал булай коры кпас ед1м. Ал киялым оны ж ауыз ер- м ем ш дей к ер сетш тур. Ж ок, дей м ш ез1ме-ез1м - бул келген жулдыздьщ хабарш ысы. MeHi сол жакта апам мен кекем кутш турганы н хабарлау- га келген гой. MiHe, мен сиякты ханш айымньщ аягын суйш курмет керсетш жатыр. Тац атк;ан сиякты . А лы ста ж урген аяктарды ц д ы бы сы к;улагыма келедь Тура е с ж т щ к езш д е шокиып оты рм ы н. Агай кашан келш eciKTi ашар екен. MeHi ум ы ты п кеткен жок; па екен. М е т ц мунда оты рганы ма гасырлар еткен сиякты . Ка- шан ашады? Bipey келш сы бы рл ады . Е сж тщ сацылауынан нанньщ юшкене белшш бердь «Асау Бекен! Т ез ал. Агай керш койса маган ур- сады » дей д ь Кеш еп ез1м басынан урган бала. Мазактаганы eciMe Tycin кы рсьщ ты м . «Алсайшы, керш койса меш тагы жазалайды г о й » деп ол д ш р л еп тур. Ол к ета м ен ш к е т у с п деп ойла- ган нанымды 1здед1м сипалап. Ы м -кайы м жок. Жок! Cipa, тун де менщ аягымды канаткан егеукуй- рьщ экеткен шыгар ол нанды. Нем бар ед1 бэл - ciHin. MiHe тагы аш калдым. Арада уш кун еткенде MeHi аспаз эйел к¥т - 109

Зятя?г^ям ниям Маркта Баюрбаава Чарыпты. EciKTi бузы п ашса мен шала-жансар куйде сандырачтап жатыр екенмш. Гулзагира апай тамачча келмед1 го й деп м еж сураса окушы чыздар сыбырлап жагдайды ай- ты п 6epinTi. Анау: «ол чыз карантинде. Ауырып жатыр. Баскдларга жучпасын деп белек белмеге салдык;. Ашуга ручсат бермейм1н» деп ть Содан Гулзагира ana eciKTi бузы п ашып, м еж чолына KeTepin у й ш е алып KeTinTi. Сол апайдьщ айтчан узж -узж эцпмесш ен уччаным: Анам бе т бггкеннщ сулуы бол ы пты . Bip байдьщ ж алгыз к;ызы екен. Байларды тэрк1леу кезш де комиссар ж1пт чолына записка берш ть «Экец- fli ит ж еккенге айдасын дем есец, к;аз1р меж м ен глесш жур» депть Анам онсыз да сол сьщырлаган былгарыдан кшм киген, очыган керкем хаптке ацсары ауып журген екен бурыннан. Сезге кел- м ей глесшть К етерде 6ip ж ец гесш ен э л п к;агаз- ды эк е с ш е 6epri3inTi. Э к е а чаргамаса да т у й ш п . еш тец е дем епть Кеш н анам «сон да эк ем н щ ак; батасын алмай к егл и. Содан багым ашылмады» деп осы Гулзагира чурбысына жылайды екен. «Курж1манньщ улы келш экеле жатыр деп бу- kui ел ду рл ж ть Анац аппак; едь Масаты жасыл кемзалы чандай? Аппач ток; балтыры пэуес- кеден тусе бергенде кунге шагылысып жарч ете Tycin едь Ауыл бггкен ауызыньщ суы курып сез етт1. С эн-салтанаты кел1скен жуп е д 1-ау. Бая- гы н ьщ баты рлары ндай айчыш -уйчыш чара cypiK беш пентш е бесатарын асынып алган жиырма- сыншы гасырдыц, мына коммунистж чогамньщ батыры. Жылцыныц жачсысы астында. Ауызда папирос. Bi3 жас келшд1 керем1з деп жабычтан сыгалаймыз. Эцпмем1з тек сол; Одан халы ч жауы деген ш ы чты . Е ал ж !п т 6i-

Халыцбергвн piHiui бол ы п кетт1. Баласыньщ ул кеш с е п з г е ке- лш калган. У ю м е т эк етть EKi юш кен тай ы н бер- м еймш деп анац тогай га ты гы л ды . Bipan; кейш eKeyi д е куРКУ-пактан елдь Сосын э м е ц г е р л т жолмен анацды сенщ экеце эпердь Одан да т ер т бала керш едь Сен гана Tipi цалдыц. Онда ауыл- да, eric басы нда журм!з. Балалар к;ырк;ай ауру. Сендер жертеле сияцты едеш жерден жарты метр тем ен казып, Te6eciH ш ш к п е н жапк;ан ж ер там - да турды цдар. Анац бай гус уй д щ сы зы eTneciH деп сендерд! куншуак;к;а б1р-б1рлеп тасы п, кун кезше жапаны жайгандай жайып кетедь Кешке ж умы стан келгенде KeTepin уй ге ю р п зе д ь Bip KyHi eric басы нда ж умы ста ж ургенде несер Куйып кетт1. Шешец «балаларым далада. 03fliri- нен ю ре алмайды» деп уш не тура ж упрдь Брига­ дир атпен куып кдйтарды. Ж умы с уак;ы тында кетуге болмайды. Апырым-ай, мундай фашист! кергенщ бар ма? Кырманда 6epi6ip ж умы с ток;- тап тур. BepiMi3 шуладьщ. Ш еш ещр 6apiMi3 жак;- сы керетш &з. Колындагысын белш бередь Сезге уста. С огыс ец сесш баскан каты ндарды 6ip эзгл сез тауып кулд1рш отырады. Ешюмнщ сы рты - нан есек айтпайды. 03i зор ы гы п ж урсе д е ycTi- не кылау ж укты рм айты н таза Kici. Б ригадир де «жак;сы» кер дь OHiKi «кой н ьщ а ал» деу. Оган кене коятын катын сенщ ш еш ен бе! YcTiH кдлай таза устаса, арын солай таза устайтын жан едк мар- кум. Содан бригадирд1 HTepin тастап бар цатын ж у п р ш уйге ж еттж . Балалардьщ д е н е а к;ак;иып к;атып алган. Саган мен жармастым. Б!рден ез yfliMe э к е тп м . Суп-суык; болганм ен к олты гьщ - да болар-болмас жылу бар екен. Кшмщд1 ту- гел сы пы ры п алып, атамньщ iiuiriHe ор ады м да, ш

Маркиза Базарбаеаа гурслдетш пеш жактым. Сосын курбымныц уйше барсам шашын жулып жылап оты р . Bip кунде уш сэ б и ш жер койнына бер у оцай ма. Кушк к;а- гы п кетт1. Шешец eKi ecT i бол ы п калды. Сосын ж аздьщ кун1 мен ауру Ермепмд1 biecripin, ол ceHi ж етектеп аудан орталы гы на келдж. Екеум1здщ д е байым ыздан каракагаз келген. Bipan; ол «муны э л п бригадир эдеш icTen оты р . Куралайымныц э к е а Tipi. Келедь Ол колы мм ен жерлемеш нш е еш ю м ге тимейм ш . TinTi байга ти сем де, дэл са­ ган тимейм ш » деп касарысатын. Кун керсетпеуге айналган соц, кентт1 ж ер гой , ж ум ы с табылар деп осылай кештж. Пэтер жалдап турып жат- тьщ. Мен осы и нтернатка ас nicipyiui болды м . Ол шойын жолга шьщты. Табысы кеп дед!. Сендерд! осы интернатка орналасты рдьщ . Олмегенге ел1 балык жолыгар деп жагдайымыз оцалуга бет алган. Анацды 6ip куш пойы зд кагып кетть» CypeTi де й сщ бе? Кешн, 03iM сурау салып эк ем н щ жаткан же- piH тапты м . Алган наградалын т1з1мдед1м. Улкен агай, ана комиссар жжггтен калган, емшектес бауы ры м гой. Шешем1з 6ip. Ол Kici балалар уш нде ecTi. Ресейде эскери кы зм етте болды. Сол кемектест1. 0з экесш де халык жауы деген жалган жаладан актап алды. Кеш нп жылдары араласып турды к. Heri3i, ендь.. 03i келш -кетш ж урдь Мен онша... жер шалгай. Ж енешем де онша емешеп узш п туыскандыкты жоктай коя- ты н к ю н щ сортынан емес. Баягыда балалар Койган «А сау» атым эл1 калган жок- Б етщ бар, жузщ бар демеймш. К енш ме жакпаса турасын 6ip-aK айта саламын. Агатайым елге кайтамын, К азакстаныма барамын деп,- зей н етк е шыккан соцжиналыпты.Чемоданынжинап отырганжерЬ 11Z

нен бакига аттанып журе 6epinTi. ¥лы мен к;ызы Казак; деп жазылганымен ресей азаматтыгында. Анда-санда ашык хат алып турамын. Батыр, Петр, Пьер Экем согыска кеткенде менщ мына ем1рде бар екенд1пмд1 б и т е й аттанган. Экем т у п л шешем де сезбеген. Алдьщгы е ю улы б1рдей хабар-ош арсыз кеткен соц, к е л е а баласын - мына м енщ экемд1 уйленд1рмей согыска ж1бермеймш деп шешкен гой атам. Той устш де военкаматтан шакырту алган. Келен куш -ак солдат дайын. Елдщ алды каракагаз алып, жоктау кебешп, коркыныш удеп жаткан кез. Майданга кеткен улдьщ артында ею TUieKiui болмаса да, 6ip келш ш еп калып бара жатканга ш уюрш ипк айтып ауыл кала бередь Кеп узамай м енщ экемнен де каракагаз келедь EHfliri eni кыздан кейш туган улдьщ жасы жеткенше согыс та аякталып, атам yh деп де- MiH 6ip алады. Мен д е кулдырацдап шауып кещ - лш б1рлесем керек. Согыс б т п , ел eciH жия бас- таган кезде 6ip шашы алтындай т е п л ге н эйел ауылымызга келшть Ж етегш деп титтей улды «аты - Батыр, н здщ немерещ з» деп таныстырады. Сейтсе, экем Украйн жершде жараланып, ор- манда ес-тусс1з жаткан жершен Ольганьщ эк еа уйлерш е аркалап э к е л т т ь Кецес оф ицерш жау тырнагы на берм еш н депть Оны ездер1 сол жау коршауында отырып жертелеге жасырып бага- ды. Бендеровцы деген пэлеа тагы бар. Кунде ем1рлер1 кыл устш де. Сонда да экемнен бас тарт- папты. Балтырыньщ булшьщ етш снаряд жулып

Маркиза Базарбаваа кеткен жас ж т гг узак; циналса да ацыры цатар- Fa цосы лы пты . EKi рет ез эскелер1м1зге ж етемш деп шытып, ж ете алмай цайтып сол кужырата оралыпты. EKi рет партизандарта цосыламын деп ж эне KeTinTi. Ец соцты кеткенш ен оралмапты. Хабарын бьлмейдь Экем осы баласы Батырдьщ тутаны н KepinTi. Атын да 93i ц ойыпты. Сотые 6iTKeH со ц ел1ме epTin апарамын дей 6epinTi. Тук туе ш б е й тш шак;алак;к;а «се н щ тутан эк ец н щ ел1 - Казахстан. Ауылы -Т айсойтан. К^осшатыл. Bapi- Mi3 сонда барам ы з» деупп едь С1здерд1 ауызы- нан тастамайты н. ¥зак; тундер лю лька тербетш о ты р ы п А й болдьщ айтуы бойы нш а елш щ , же- piHiH, атын эндетупп ед1м. Ж атталып цалыпты жадымда. ¥рпатын KepciH деп А й болдьщ баласын а зд е р ге алып келд!м » деп ть Орыс к ел ж н щ ce3iH сотыстан 6ip аяты купшек болып оралтан кекем Ж арболсын аударып берген болады. Жарбол- сы н кеке атамнын, тутан iHici, ацшы Kici едь Ж алтыз т т м а ш сол. Басцамыз цур цызьщтаушы. Ольга шешем1з бул цумньщ ортасын мекендеген, ж ер ш д е царатаннан баск;а бута кер ш бей тш , 93i т ш н туеш б ей тш елде цалтысы келм едь Бала- ны да калдырмады. «Ата, м енщ де euiKiMiM жоц. BapiH соты е жалмады. Баланы матан циьщыз» деп циылыпты. Жарбосын кекем атып алтан тул- к к ш щ TepiciHeH жата жасап ал деп алты н ша- шы т е п л ге н келш ш е бер едь Басца устата к;ояр кунды зат жок;. Bipan; келш ш ек т е елш е бартан сон, посылка дегеш болады екен, сон ы ж1берш турды. Заводта жумысым бар деген. Сьщсытан орманньщ ортасы нда ескен жан жалацаш дала- та уй рене алмас та efli. Б1здер ескен соц жацеы араласып турдьщ. Барып-келт дегендей. Кдзф Эволин Пьер Францияда. Париждьщ тубш деп па

Хапыцбсрген кш кен тай цалашыцта eMip cypin жатыр. Bip улы болды. Одан eKi немере цызы бар. Осыдан терт-бесж ы л бурын цыдырып барган- да менщ улым Пьердщ улы Маратпен келшш, eneyi 6ipirin 6ip icri бастады. Айболиндердщ Tepi илейтш фабрикасы бар екен. Маратжан баягыда 6ip туржпен д ос болып, солардыц усынысы бойынша бастаган ici екен. Баягыда, бук1л Еуропа жалацбут ж ургенде цазацтар терщ ен илеп шалбар киген гой! Атца цайдан жалацбут отырсын. Бит цабыгындай жуп-жуца api денецд1 цыз-цыз цайнатып тоц ды р - майтын Tepi шалбар. Терщен штемеген Hapceci жоц Цой аргыцазацтыц. Торсык; та, дастарцан да, сабац да Tepi, цаугац да Tepi. Б1здер, б1здщ цатарларымыз тана «ш етел дж замш ы» деп ау- зымыздыц суы цурып босца тамсанган. Айтпагым: Маратжанныц тур кш к цанында бар нэрсеш ана тур ж досы TypTin ж4берсе керек. Солай, Айболдьщ урпацтары 6ipirin ic icTen жа­ тыр. Шздщ у л да р дш фабрика деуге a3ip келе цоймас. Дегенмен ен ш июзатты ц ортасы нда отырмы з гой. Сол цех та бара-бара улкешп, ф аб­ риката айналар. Мен Титек деген атыма сай тек сырттарынан осылардыц тшегш тшеуипмш. Жогалган урпац Экем согысца аттанганда 6eciKTeri бала екен- MiH. Экемнен царацагаз келш ть Ол кезде кункерте циын. 9pi анам бзденд! болса керек. Эйтеу1р, цай- та турм ыс курыпты. Екшнн экеме тш м д1 шы- гарып мазацтайды екенмш. Анам:

Маркою Базарбавва - Салып к;ал. ¥р, ей ж е т е а з. Неге мазактайсьщ. Экецдей KiciHi. Эке орны на эке болы п, ceH i асы- рап оты рган жанды! Эй, урып ж1бер! Эскен соц Tiirri тыцдам ай басьщ а шыгып алады! -д е се , ол Kici: - Нуридщ жалгызына калай кол кетеремш. Одан да колым сынсын. Бул кыз TinTi тебем е «о т ы р са д а » кой дем ейм ш , - дейд1 екен. Шынымен, муз каракектщ тукымы болга- нымды картайган кезде ютаптан окып, бш п оты рм ы н. Ka3ip картада Турсы н ауылы жок- Орысша атаны п KeTTi. Тек Турсын корганы деп аталатын келем1 талай жерд1 алып жаткан ата- баба корымы гана бар. Турсыновтар ауле™ окы- ган, ел устаган Kicuiep бол ы пты . Аскан, аткан, т ур м еге камаганнан. Одан калганы к еш еп Отан согы сы нда ж ок болды . Тарихтан енд1 б ш п жа- ты р м ы з, бы лты р, ж алгыз калган перзентч ез1м болгандыктан, елге барып ескертюш коямыз деп шалым екеум1з жиналганбыз. Дэл бел плеген кунге 6ip ай жетпей ол Kici бакига озды . 03iM каза­ ны кетере алмай катты ауырып бара алмадым. Тасты алдын ала пойыздан жШергенб1з. Орнатып- ты. Ж ерпл!кт1 ауылкецеамен кецесш [стелшген шаруа гой. Ал м енщ туган улым Австралияда, сол елде кы зм етте. К ел ш ш епн щ улты баска. Келер д е й сщ бе енд1 К^азакстанга? Эй, кайдам. Жогал- ган урпак болды к. KiM бол ганы м ы зды бш меген урпак болдьщ-ау! Согыс. Елмен б!рдей к ер дж KepeciHi. Нуридщ кы зы , ж алгыз туягы болып эздектелетчш м айна- ла ол KicinepAi бьлетш ел бары нда гана екен. Ту­ ган ж ерден там ы рьщ жулынып, е зщ е беймэл1м жат орта га келген сон сен щ к1м екендш щ де езге- н щ шаруасы болмайды екен. 03iM солай уктым. пб

Халыцберген Алматыга к;ашып кету1м д е 6ip жыр. Н|ой, мен одан да соны айтып ceHi кулд1решн. Былай болды. Мен 6ip жшггке елердей fauibiK болды м . Ал оны ц ата-анасы б1рдей жок, э к е п согы ста н келмедь Анасы согы с кезш де ауы рды ма, бгл- меймш, к;айтыс бол ы пты . Жамагайыннын, к;о- лы нда ескен жет1м ж т т . Мен е зш еле суйд1м. Екеум1з езен н щ е ю ж агындагы ж аркабакта тур- дык. Ес1ктен шыга салсы мен оны керемш . Ай- кайласам даусы м ж етедь Ол да м еш ж аксы кер- дь Ешкашан ce3iMiH ауы збен айтцан емес. Bipan; ic-эрек етш ен -а к KepiHin турмай ма. Bip куш тебемнен жай тускендей «Жумабай келшшек экелш тЬ деген хабар дучк етть Жынданып кете жаздадым. Тойта бардык, сол ез1м катарлы кыздар, 6apiMi3. М енщ сы ры м ды бглетш кыздар ш п -ш алы п , к;алыцдык;ты кекетш бол ы п оты р. Менде тьп-ауыз жок- Кешн курбыларымнан ecTireHiM: Ж умабай маган уйленем ш десе, ага- тайы мен ж ецеш еа «ол кыз сенщ тебемнен Куй казады. Оны кой, е зщ си якты мож антопай К дмаж айгауйлен.Тойьщ ды ез1м1з жасап берем1з» депть Ынжык неме сол сезден аса алмаса керек. Ал мен болсам сол туш туман ш ш д е оты ргандай тук укпай мецреуленд1м де калдым. Тун ортасы ауды. Цонактар тарай бастады. Арканьщ аязы буып тур. Тебеде шацыткан, уп-улкен, он бесш де толган ай. Дала жап-жарык. Уй Twin тур. Касым- да тагы уш -терт кыз бар. Ею ж т т ере шьщты. бзд ерш ш е кыздарды, ягни б1здерд1 yfifli-yfiiMi3- ге ж етю зш салмакшы. KeTin барамыз. Ал м енщ суй ген ш i<;a3ip 6i3re кош бол деп, жас жубайы- ныц койнына барып ю редь 0з1мнщ оган калай Караганымды: кимастыкпен бе, жалбарынып па, 117

элд е эл1 умггтенш пе, би м е й м ш . Ол м енщ ке- з1мнен не ок ы д ы ? Бейшара ж1пт кеш бойы жак ашпаган маган к;арап жэуд1рейд1. Шынымен маган енд1 колы жетп есш угып ж у рен к;ан жылай ма. TinTi уш не кайткысы жок. Оны-муны, кер- жерд1 эчп м е л е п касымыздан калар емес. «Кой, кешн к;айт. Кдлыцдыгьщ кутш калды,» - дед1м. Элде солай деп айткым келд1 ме. Ил- меймш. Тек к;улап бара жаткднымды бглемш. Сэрия ш ьщгырып ж1берд1м дейдь Айсулу жерден кетермекпл болып тырбацдапты . Ж т т ем ес пе, Жумабай к;олтык;тапты. Аягым былк-сылк. Ол кезде дэрш ер i3fley кайда. Дэршер осындайда кем екке келед1 деген угым да жок; кой. Кайта- кай тата л ы п ку л а й бер ген м етж етек теп ,б 1 р а тта п , eKi токтап, то й болган уйден сагат т ун п он екще шыгарып салуга кеткен куйеу ж т т тацгы алтыда 6ip-aK оралыпты. Аяк;та коны лтаяк суга салган Ke6ic. Бутта жука шалбар. Арканыц сакырлаган сэры аязында алты сагат далада д1рдектеу оцай болы п па. буты кепке деш н жылынбапты. Согыстан тулдыр ж епм калган Жумабай езш асырап жетюзген, уйленд1рген жамагайын ага- жецгесш щ колында еле-елгенше 6ipre турды. О тымен Kipin, суым ен ш ыкты. 0 з балалары бол- мады олардьщ. ¥рпаксыз erri. Бэлюм менщ ак м ахаббаты м н ьщ KHeci атты . Б элю м аяз ез деге- HiH гстедь Ал мен сол кезде тулан тутып, ауылдан тез карамды еппрмекке бел будым. Алматыдан 6ip- ак шьщ тым. Шыгандап алыска кетуд1 кездед1м. Барымды салып окыдым. Окыган ж т т к е куйеуге тид1м. Эйтеу1р ез1мд1 дэл елдеуге ты р ы сты м . Сол с о гы с болмаса, экелер1м1з Tipr болса, бэл ю м 6api баскаш а бол ар ма ед1?

шшяшшшшшшшшшшшшшшшшшштвякш? Халыкберген Атам Экем согыска кеткенде мен нешедемш?.. Heri3i атасыны ц кдсында ескен бала экесш 1здемейд!-ау деймш. Ол KiciHi Ti/iiM шыкканнан «а т а » дед1м. Кдсынан 6ip ел1 тастамайтын. Катты еркемш . Шалдуарлау болдым. Дегешмд1 ктететш мш . TinTi ез1мнен улкен балалар асы к ойнап жаткан тебеге жакындаганымда, меш керген бойда асыктарын жинап, кетш калады екен. Юшкенел1пме карамай менен ыгысатын болып тур гой. Ce6e6i м енщ атам бар. Балалар сол Kici- ден ыгысады, сол KiciHi сыйлайды. Асыктарына мен эл1мжеттж жасайтын болып турмын-ау. Еымде, 6ip жакбырлы жазда сенекте коп eTiK жатты. Мен ш етш ен алып KHin, шалшьщты кеше- MiH келш. Балшык; болса оны сы н тастай салып, к елеа парын KHin кетемш . Солардьщ ш ш д е мыс сакал, кеккезд1лер4 де болды. Геологтар. Атаммен эцпмелер1 жарасады. Б1здщ уйде кона жатып тыны гады. Эйтеу1р eciK алдында каптаган аяккшм, каудыраган березент плащтар у й ш п туратын. Атам тек менщ атам емес, букй1 уездщ ата­ сы. Ашаршылык; жылдары жет1м калган, асы- раушысы жок; балаларды жет1мдер уш не е т ю - 3in, сыртынан бакылап, баска киырга экетуш е руксат бермей, олар есейе бастаганда алып ке- Tin катарга косады екен. B ipeynepiH Балкашка, балык жесен де елмессщ «езен жагалаганньщ e3eri талмас» деп; б1реулерш Жезказганга -ж ер Казсац да нан табарсьщ деп жен алтейд1 екен. Сол ж т т т е р де ескен с о к атамды ум ытпай ай- тып отырыпты. Отыз жетш щ кезш де эр ауылга 119

Базарбаява «хальщ жауын табу» мшдеттелген екен гой. Сонда атам б э р ш койдай Hipin, 6ipfle-6ip «хальщ жауын» к е р се г п р м е г т . Ягни, 6ip хальщ жауы та- былмаган тек б1здщ ауыл екен кужат бойынша. Эне, ел ш ш д е п атамньщ бедел1 кандай болтан. Ую меттщ канды кылышынан да сескенбеген. А лм атыда ок;ып жатырм ын. Жазда каникулга келд1м. Атам меш m ecripin койнаудагы ауыл- га апарды. Атца MiHin тауга ер л егеш м е м эзбш . «Биыл кектемде, сен окуда жургенде курдасым кайтыс болды. Барып бет сипаймыз» дедь Койнау к ек майсага 6erin тур. Айнала жап-жасыл. Бул араньщ ауасы да кэусар. Тура ш щ е 03i куйылып тургандай. Куран окылды. Сосын атам сол уйдеп апаны жанына шакы- рып оты ргы зды . Маган карал: - Сен енд1 улкен ж тггсщ , азамат болдьщ . Ул- кен калада бЫ м алып жатырсьщ . - Ал мен бол- сам жанымда шугпрлеп оты рган бокмурындарга кокилана карал цоямын. «Ойнама мына меш- м ен !» Атам к оц ы р унмен эл1 сейлеп оты р : - Будан бы лай б ш п жур, балам. Бул Kici - сен щ туган анац. - Мына сезд1 ест1ген ез кулагыма вз1м сене алар емеспш. Жанагы кеюректен тук те калган жок- Жел1 шьщкан камерадай eKi б у к т е т ш п бук Tycin калсам керек. Атамньщ куректей алаканы иыгыма конганда жаман какылтырды магнитпен жогары кетер- гендей ецсемд1 тжтед1м. - Сен енд1 улкен азаматсьщ . М ыналардьщ 6opi саган карайды, сенен у л п алады. Сен кашан да атаньщ баласы болып каласьщ. Шешещй камкорлай жур. Енд1 шеш ецнщ сенен баска арка cyfiepi калмады. Иэ, осы дан т е р т -б е с жыл буры н 6i3 б у п н бата 120

уаш вш т ш л ТП~ ~ У ' Хапыкберген оки келген шалдыц баласы, мына кеген кездер- д щ майданная 6ip кол, 6ip аягын 6epin келген эк еа елген. Онда да, бала болсам да атаммен uiecin келш топы р ак салганмын. BipaK мына эй елдщ ез анам екенд1п уш уйык- тасам туам е юрмеген. Апа мен келген сайын тебем н ен и1скеп, калта- ма К¥РТ>асык, TinTi 6ip жолы ж удырыктай шак- пак кант та салган. Оны буюл ауылдыц баласы- ньщ кезш кызыктырып б1рталай жалаганмын. Онда жай казак эй елш щ бауырмал-мейр1мдип- п н е балаганмын да койганмын. Баксам бака екен дегендешн, оны ц осындай купиясы бар екен-ау! Кешн, сол эйелдщ балалары, менщ 6ip анадан таралган бауырларым шетшен каскыр болып жет!лд1. Окуда алгыр. Bapi ж огаргы б ш м алды. Bapi кы зм етте болды. 0здер1 айтады: «СПздщ керсеткен улпщзден айырылмауга тырыстык- Слздей болсак деп армандадык. Ci3 келш кеткен сайын алган «б е ст ж те р 1м1зд 1» таласа к ер сету- iui едж кой. Ci3 мактасацыз тебем1з кекке eKi ел1 ти м ей тш .» Ал онда мушелге енд1 Lnirin, элде ш к п е г е н кара кайыстай каткан кара бала кулмендеп ка- сыма таянганда атарга огым болмай жауыга Карадым. Анау маган ана атангысы келш, K63i жаска меймглдеп мусэшрсш, отырган эйелге де жек коре карадым. Бауырына кыскысы келгенде м ец к т жуытпадым. Атам сол туш ауырып шыкты. Мен! дайындай берщ дер дедь Сакал-шашын алгызды. Тырнагын алгызды. Эжемнщ санды- гынан жупар сабын мен калампыр шыгартты. Bip аяк пен 6ip колы козгалтпай калды. «М ен Ka3ip уйыктап кетсем оятпацдар. Цор ете тус- 111

'\"ST :\"ММ\" сем, к;амдарыцды iCTeft бе р щ д е р » деп тапсы рды . Айткдны ндай сей леп жатып к е з1 ш н д ь Содан кеп узамай к;ор ете туст!. Birri. Эне, атам сондай Kici. Б эрш б ш п оты раты н. б зш щ ажалын да бищь Ажалга сабырмен, ат- кдрылуга THicTi кезектч 6ip ж ум ы стай карады. Солай. 1ZZ

Хапыцбсрген 1418 Экеа согыска кеткенде Хадиша он тертк е аяк; баси;ан едь 0к есш щ жолга жиналганын керген кш к ен е к;ыз «кеке, маган ана баскдрманын к;ы- зы н ш ндей куыршак; экелш бернн» дедь К ек еа болса жак;ында гана бауырынан 6ip шыгармайтын эж еа кдйтыс болып, eHfli басы бутш е зд е р ш ш болган кызынын шашынан сипап еркелетп. 0KciK буган денесш тежеп, к;ызын аялай бауырына басты. Хадиша экесш щ ундей крймаганыннан сезж те- Hin, е т ш ш ш тагы кдйталады. Енд1 жыламсырай, буртацдай, еркелей кайталады. «Эжем мен атам болса...» дегенд1 де косып крйды. Ulemeci ке- лш бажылдап кетпегенде жылауга кешер ме едь «Зщгггтей к;ызсьщ, саган куыршак; неге керек!» дей ме-ау, «экец кыдырып бата жаткан жок;!» дей ме-ау. Осы meiueci кызык. б1рдеце болса дауысы таргылданып шыга келедь Ш ркш , атам мен ажем болса гой сен жаман кдтынныц ауызынды аштырмас ед1, бэлем! Иэ, Хадишаныщ бойы шешесше жетш калыпты. Эж еа ылги айранмен жуып, e3i тарап отыратын шашы eKi бурым, ток;пак;тай жуан болып epuii- геннщ езш де ж щ ш к е сирагына жетш тур. Тана- дай кез1 шыктанажаудырап экесшен кез алмайды. 0Keci майданга аттанып кеткен сон Хадиша- дан еркелж эд1ре кдлды. Уйд1ч улкеш e3i. бзш ен кешн алты бала. BipiHeH-6ipi Kimi. 0pi баск;арма «Кызьщды цасыца ал. Жумыс купи жетшпейдь Жок адамды кдйдан табамын. Одан да сол кызьща 6ip KiciHin ецбеккунш жазайын. Сейт, айналайын» деген сон ш ешеа Хадишаны ез кдсына uiecripin, тан карангысымен жолга шыцты. Д эу-дэу астык; канарлары тиелген арбага мш геспрген. 123

Map Тобанаяк; eri3i т у сю р санап басып жолды ен- Aipep емес. Б эрш щ ец соцында калды. TinTi ас- тык; тарткан керуеннщ алды астыктарын етюзш, кейш кайтып келедь Кун райы да бузыла баста- ды. Кептен майланбаган арбаньщ купшеп тус- Kip даланы басына кетере ойбайлаудан 6ip танар емес. Жындысайга жакындаганда тштен туягын жылжытпай койды. «Колымнын, каруы жогын сезесщ гой, арам каткыр!» - деп карганган эйел дауысы удей бердь Байын алып кеткен алыстагы Керманньщ да, дуры с е п з бермеген баскарманьщ да ауыздары дымданды. Хадиша 6ipece арбаныц ар жагына, 6ipece бер жагына шыгып, не icTepiH би ш ей дал. Дэл судьщ устш е келгендершде шырт еткен д ы бы с шыгып, 6ip д эу канар суга карай сы рги бердь Кдп суга куламауы ymiH Хадиша жан дэрмен аркасын тосты. Астьщ су болса етюзе алмайды. Онда бастыктар апасына урсады. Апасы тагы жылайды, кудайын каргайды. Ец жаманы бастьщ ецбеккун жазбай кояды. Эйтеу1р, езен суы астыкка жетпейд1 екен. Суси жылжыган канар кыздьщ устш е кулады. Кашан кездей сок жолаушы к е л т кем ектескенш е Хадиша канардьщ астында жатты. Апасы ойбайлап журш кы зы н кетердь Суда кеп жатып калганд1ш ме, кыз талмаусып, кепке деш н езше-ез1 келе алмады. Тобьщ тан сэл асытын судьщ e3i сонша 36irepre салар деп юм болжаган. Элде аркасына баткан арбаньщ жактау агашынан ба, эйтеу1р, Хадиша кепке деш н ауырсынып эзер-эзер козгалады. Кайтар жолда жауынньщ астында калганы бар, тушмен уйкы кермегеш бар, уйге келе тесекке кулады. Келеа куш кызулаганы сондай, тушмен сандырактап шьщты. Апасы «сен хат жазбаган сок » деп урыса беретш. 124

Халыкберггн Хадиша 6ip куш мектепте бас^арманьщ кызыньщ дэптерш урлап алды. Кдйтедь хат жазатын 6ip парак; к;атазы да жок;. 0 з к;ылыгыньщ дуры с емес ек ен д тш ce3iHin, коркып келд1 де, урлы к дэптер- fli т ер д еп керпенщ астына жасырды. Оны да 6ipey Kepin цоятындай, к;айта айналып келш текемет- т щ астына тьщ ты. Отан да журеп тынш ымай ала- шаньщ астына жасырды. Бекер к;орык;патан екен. Дэп сол сэтте баскдрма к;ызын Lnecripin жетш келдь Хадиша аппак; кудай болып кез1 бак;ырайып, кузп кураган бутактагы эне-м ш е узшгел1 туртан жалтыз тал-жапырак;тай калтырады. Жок, баскдрма баск;а шаруамен келшть Мына к;ызын осы Хадишаньщ апасымен 6ipre фермеге ж!бермекип екен. «Биылша оку тоцтай туратын сияк;ты. Bapi6ip класта т е рт-бес кдна к;ыз к;ал- ды. Жетшпнш жаба турута тура келер. Сотые 6iT- кен сок талаптысы окуын жалгастырар. Кдз1рше шаруашыльщкд кемектессш » дейдь Алакай, енд1 Хадиша кекесше кунде хат жазса да болады. Он ею бет. Он ею хат! Сонша кеп хат жазуга болады! Сосын KOKeci жауап хат жазады. Сосын KOKeciHiK хатын алып e3i окиды. Апасы жаулыгын бетш е басып жылап-куледь Kepiui кд- тындарды шак;ырып шай бередь Хадиша жумыстан келген соц ай жарыгымен кекесше хат жазды. Сия кдрындашты 6ip жалап алады да eKi-уш apin туар едь Эйтпесе, жай кд- рындаштьщ жазуы б1раздан кейш керш бей вк­ лады. Kexeci муньщ не жазганын ок;и алмаса, кдлай жауап жазады. Мейль т ш кдп-кдра бола береш, мейль журеп айныса айни береш. Жалап жазбаса к екеа эрттерд1 кермей кдлады. Ал мына сия кдрындашпен жазтан жазуы хат кекесш май- даннан 1здеп тапкднша ешпейдь Кдтазды уш бу-

I Маркиза Базарбаеаа рыштап буктеп, калтасына салып алды. Ертен, пошташы атасын кергенде береди Ата да кызык. Хадишаны Kepin турып, кайы- рылмай epi кетш барады. К|ыз болса еткендеп ауырып турганынан 6epi Ki6ipTiKTen, баягы аягы- аягына жукпай ж упр етш кушн жогалткан. Сонда да артынан калмай журш жазган хатын пошташы атаньщ колына тапсырды. Ж эне оган калай да кекесше хат жазсын деп айтуын етш едь Kexeci- нен хат келсе гой! Кекесшен хат келген куш апа- сы еш ю мге урыспайды. Кдргамайды. Жыламай- ды . К ул т , бэр ш щ кек ш н ен сипап, TinTi езш де бауыры на басып «колганатым-ау, TipeKiuiM-ay» деп, айналып-толганады. Мейль не эжеа, не ата­ сы Kepin турган жок- Сондыктан Хадиша да бу- рынгыдай ана кушагынан жулкынып тура к;аш- пайды. Кайта к ек еа кеткел1 анасыньщ езш сейтш бауыры на басып отырганы н армандайды. Bipan; муньщ ниетш TyciHin жаткан ю м бар. Uleuieci езш керсе 6iTTi, ей тпедщ де буйтпедщ деп урсып ала женеледй 1Шркш, езш е гайыптан керемет куш пайда бо- лып, колынан 6epi келетш болса гой! Арман болган хатты ок;ып, жок, одан да кекесш ауылга экелер едп Сол сум согы сты ю м ойлап тапты екен! Ulip- KiH!!! Соны ойлап тапкан «б а сты » апасына экелш берсе, апасы «езу ш т ш п туры п казанга салып ырситы п nicipce»... ай, айызы 6ip канар едйау! Кеше де эзер куып ж етш майданга жазган хатын пош таш ы атага усынды. Атасы колы д1р1лдеп зор- га алды. Хадиша шалга ептеп ренжщь 03i кекем- нен хат экелм егеш м ен турмай, кекем е жазган хатты да алгысы келмегеш Heci деп ренжщь Тек, сэл-сэл гана. Кдтты екпелесе TinTi жазган хатын кекесше бермей кояр деп корыкты. 126

Халыцбергвн Хадиша кекесш ен хатты кеп кутть Жо^. Пош- ташы атасы да кезш жерге салып, муны бай- камагансып етш кетуге тырысады. Хадишаньщ кекесше жазган хатын эзер алады. Кекесш са- гынган к;ыз жыларман болады. Апасымен 6ipre сиыр да сауды. Шшен д е орды. Шеп те тасыды. Квктемде, кузде туралап кулаган- да болмаса апасынан кдлыспауга ты ры сты . Си- рагы шидей болып алып тырыскднда, ешюмге ececiH ж1берген емес. Bip Kicire лайыцты норманы артыгымен орындайды. Bapi д е майдан ymiH д е­ ген уранды ecTice TinTi жанып туседь Тек Kexeci тез келсе екен. Соцгы паракка да хат жазылды. Оны хат таси- тын атага 6epin турганда Кенжегул (баск;арма-

ЫШ&/ Маркиза Базарбаепа ньщ кызы) Kepin койып, шу шыгарды. «Бэсе, 61л1п ед1м дэптер1мд1 сенщ алганыцды! ¥ры!» деп айкай салды. «Бэсе, 6ipece кызыл лентаады усынып, 6ipece epTeri ю табы н берем деп журдщ де, ун- демей кеттщ . Б ш п ед1м! ¥рысьщ сен!» Хадиша тура к;ашк;ан. Кенжегул узын бурымынан тартып калып кулатты. Оцбай туст1. Ндйтып орнынан тура алмады. Кешеде тура алмай калган кызды баскарма кетерш уш не апарды. Титтей кыздыц омыртка ж отасыныц куд1решп к е т е р ш п кеткенш байкады. Апасы тагы жер-дуниеш тугел каргап- аледь Осы апасыньщ ащы дауысы-ай! Ертецшде баскарманыц баласы 6ip биеш же- тектеп келдь «Кымызын баласына ш ю з с ш » депт1 экесь Апасы тэты шаптыкты. Ж тггке бала уяла турып 6ip кагаз усынды. «Осы кагазды ауданнан еюл келш тергесе, окытып керсетсш. Жогалтпай езш д е сактасын» - дейд1 кекем. Кагаздьщ алдында дэр м еш К¥РЫП туратын казак емес пе, апасы айкайын ю л т догарып, окы деп буйырды. Мынатыныштыкка куанган бозбала салдырлатып оки женелдь «Колхоздьщ бул би еа уакытша сауылуга бе- puiefli, эскер семьясына, ce6e6i оньщ баласы кол­ хоз жумысын жасап журш жаракат алып, К¥РТ ауруына ушырады.» Айша cifyiici «к у рт» дегенд1 ести салсымен жы- лап: «апа, мен де курт жейм ш !» - деп, ещреп коя бердь Кеп узамай сиыр сауып жатканда Хадишага жа- Кын келш бозбала сыбырлап: Мен кеп кепикпей майданга кетемш . Сенщ де кекецнщ кепн ала- м ы н!-дедь Хадиша тана кез1 жэуд1рей басын изедь Менен кекеме сэлем айт деп кунттап тапсырды. Хат 128

Хопыцбчрген жазып берет1н ак парагы таусылган болатын. Сия Карындашы да жогалган. Содан 6epi eMipi баскдрманыц баласы Арыс- танды кутумен e rri. 1лбш журш апасына кемек- теседь Сиыр саууга бара алмаган кундер1 жакка жинап самаурын кояды. Зшдей, ийркш. Будан сэл ертеректе жаркырата суртш, джектей кетерш, апасы келгенде буын буркыратып шайын дайын- дап, апасыньщ алгысына беленуий едь Б1рте- 6ipTe самаурын кетеруге де хал1 келмей барады. Керсшше Айша ciiyiici бастап юш кентай iHi-сщ- л1лер1 езш е су екеп 6epin, KepneciH тузеп 6epin жатады. Аягы Tycnip салбыраган ку жацк;а. Eri кашып уп-узын таяк сияктанып калды. Кекеа де хат жазбайды. «Кеке-ау, маган куыршак 1здемей- ак кой. Мен улкен боп к е т п м гой. Куыршакпен ойнамаймын. Тек е зщ келий. Коке, тез келий. Кеке!!!» CeHi кермегел1 6ip мьщ т е р т жуз он с е п з кун етштъ кеке-ау. Сен кеткенде к ш -кш кентай куыр­ шак ойнагысы келетш кыз ед1м. Сен тез келсш деп апамньщ айтканыньщ бэр ш штед1м. Апам да ме­ нщ ынталанып отей тп й м е кез1 ж е т п гой деймш. Ka3ip бурынгыдай урыспайды, каргамайды. Кбайта кейде менщ басымды кушагына кысып алып кеп- кеп елен айтады. Дауысы зарлы, кеке, езщ бш е- сщ гой. BipaK, эжем айта беретш «т е б е шашьщ- ды TiK тургызар зэрл1 сездердн> каз1р айтпайды. Кеке, ак кекем менщ, тез келий. Сен келеек мен алдьщнан ж упрш шыгар ед1м. Ж упрш шыгар ед1м де мойыньща оралып ceHi калай сагынганымды айтар ед1м... 129

Маркиза Базарбаеоа Жаралы жауынгер кара келецке уйге Kipin келгенде жертесекте жаткан кыз туруга умтыл- ды. Тура алмады. Аппак кудай ецше сэл кыз- гылт рец жупрдь Арыстан сол колын цойнына ты гы п, ю ш кене куыршак алды. Ke3i кекпецбек екен. Шашы сап-сары екен. Хадиша ж ^гг неге оц колымен бермед1 екен деп тацгалды. Сыйлыкты те к сщ колмен бер у керек дей тш э ж е а маркум. Неге? К ел еа сэтте ж1пттщ оц цолы ныц жец1 белбеуш е кыстырулы турганын кердь «Мен куыршак; ойнамаймын го й » деп сыбы рлады. Кдт- ты сейлесе арка суйеп шаншып коя беретш-дь Аурудан элареген аппак саусактарымен куыр- шакты аялай устады, «6api6ip, ракмет саган». Bip буры м кылып ерген шашы т е се к т щ устш де ш ыбырткыдай салбырайды. Осы бурымды эж еа муш з таракпен кунде тарайтын. Шашыныц Ty6i- не жылына eKi рет кына жагатын. Майсана майы- мен майлайтын. Айранмен жуатын. 9pin бол- ган сок, бурымыныц дэл тубш ен жудырыгымен уш п-туйш, «кунде тутам, айда карыс ес, ес» деп, тарты п-тарты п кояты ны ж эне бар. Онда Хадиша эж еа тез1рек шубатылган шашын epin болса екен деп тыкырш ып, ойнауга асыгы п туратын. Кдз1р сол жуп-жуан, жас баланыц бьлепндей топ-тольщ бурымнан ештеце калмаган. Ж ш -жщ ш ке. Жэне 6ipa3 кыскарган сиякты ма? Токпактай буры м едй ау... Kapi KiciHiH, тана шашы жукарып тусе ме десе, жастыц да бурымы осылайша жукарады екен-ау? Ак кагаздай кан-селаз кукыл жузше тура карауга шыдамаган жауынгер я а п т хал у ст ш д еп кыздан бет1н ала кашты. - Кекемд1 к е р д щ бе, м енщ сэлем1мд1 ай тты ц ба? 130

лалыцоерген - Мен Б ерлинге ж ете алмадым. Барлык; ж ауын- герлер сол Берлинде жиналады гой. Сонда барган б о л са м к е р е р ед1м! - дед1 с е ш м м е н . - Енд1 ж ец ш жак;ын к;алды. К еп уза м а й к о к е ц н щ 03i д е к ел ш калар. Х адиш аны ц кез1 ж ы л т eTin р ия сы з куан ган ы б ш н д ь Ой, Алла-ау, б е т т щ 6api т е к к езд ен ган а т у р а т ы н д а й KepiHin к е т к е ш Heci? Не д е г е н у л к е н к ез ед1? Ж урт ж ещ с, ж ещ с деп урандап жатк;анда пош - т а ш ы к;арт у з м д ь б л е р ш е н 6ipa3 б у р ы н са н д ы - гы нан ш уберекке оралган 6ip буда хатты ш ы - гарып, оны Хадишага тапсы руы н етш дь Ю лец гана уш буры ш ты хаттар. Тек 6ipeyi гана эк есш щ кдзасын хабарлаган тертбуры ш ты хат. «Байгус бал а э к е с ш е х а т ж а зы п б е р г е н с а й ы н ncirepiM к ум б о л а т ы н . « Э к е с ш щ к;аза та п к д н ы н к е ш н е с- TipTefiiK, а н а сы ж а л г ы з ш к т ь Ш и е т т е й б а л а сы бар. Hlerin кетед1 гой . К еш нерек, к еш н ер ек » деп ж у р т , к;арак;агазды б е р п зб е г е н баскдрманы н, 03i е л т к;алды. Бул к д за н ы ц с ы р ы н б т е т ш т е к м ен гана бол ы п к;алдым. К дй теш н ? М енщ м о й ы н ы - ма борыш болмасын. О дуниеде жет1мдердщ коз жасы, наласы ты н ы ш жатк;ызбас. Куна аркдлап кетпеш н» депть Bipan; е з х а т т а р ы н Х а д и ш а д а к е р е а л м а д ы . Ж ещ с-ж ещ с деп шулаган елдщ ш ат-ш адыман ке- з ш д е ол д а ж а н -т э ш м е н к у а н га н б о л а т ы н . Kiiu- кене кою р еп н деп ш ыбын жаны сол салтанатты ун м ен к;осыла ю ш кен е кек кус тэр1зд1 шырк;ау кокке ушып шьщты. Сол кектем де Хадиша он сеп зге толы п едк 14 ж эне 18. К ы рш ы н Kerri. 1418. М ыц тор т жуз он сеп з кунге созылган Кыргын да аяк;талды. 131

rja m m m Маркиза Назарбаева КОЯННЫН HfiHbl 2015 жыл е а к кагып тур. Ел 6ipiH-6ipi кут- тьщтауда. Телефон тэты шыр етть 1шмнщ дауысын еспгеш мде журепм катты к ерм ген дом бы ран ьщ ш епндей д1р1лдеп коя бердь Кулагыма агатайымньщ ез уш келгендей к ец ш м еляйреп сала бердь Сагындым той езщ дь еркелеткен сезщд1, Ага- тайым-ау! Бул согып турган м енщ аяулы Сапаш агам ньщ Астанадагы улы. Сапаш агам! Экемнщ орны на эк е бол ы п еркелеткен Сапаш атам. Экем кайты с болганда мен бар болтаны eKi жас- та екенмш. Ал Сапаш агам он т е р т т е тана болып- ты. Майдан даласынан, Сталинград, Кибиковадан контузия алып, кырык ушшип жылы елге кел- ген экем, кейш кулагы ашылган соц да майдан- та кайта суранып, елге жещстен кешн оралыпты. Челябинскщ еп танк шыгаратын заводта штедк TinTi, сол к;иын жылдарда анам артынан барып, экемнщ жылы кшмдерш, тамак апарганды- тын эцпмелеп отыратын. Экем елге келген соц да ашыккан елге кемекке белшген сиырларды Украинага деш н юлец кдтындардан жиналган бригадата басшы болып, мал айдап барган. Сотые салган жарадан экем маркум жещ етщ он екшпн жы лды ты н тойлап жатканда е зш щ ак; тесегш д е кез жумыпты. А гатайым менщ ! Уйдщ eHfliri бас к етерер аза- маты, анасы Бибади Рамазанкызынын, б1рден- 6ip арка cyflepi, колтанаты 6ip 63i болып калды. Сум согы с-ай! Артынан ерген жалбыр шаш ка- ры ндастары ньщ камкоры сол он т е р т жасар улан болды! Сапаш атам! Буганасы катпай турып кызмет- 132

Халыцберген ке KipicTi. У л гш м еханизатор болды . Ж умы сты жак;сы ш тегенш щ б е л п а сол - агамньщ е з атын этап TeMip табличкага аты -ж еш жазылган, тра к­ тор ш ыгаратын заводтан арнайы ж1бер1лген тракторы болды. «Сапаш Шаяхметову, передовик комсомолцу» деген жазуы бар болатын. Мен сол эдем1 жазуларды сипап к ергенге кумар ед1м. Дос- тарыма мадтанатынмын. Согыс кезшде туып жет!л ген жас есш р1мдердщ тагды ры солай к;а- лы птасты fo fi дей турсак; та, м енщ Сапаш агам не ж умы с icTece де бар жанымен ш тейтш . Елед- аладда кетш, жер жыртты, епн екть Сейте журш мына мень титтей дарындасын, эке орнына эке болып еркелете журущ еш ум ы тпайты н. Сол ыдыласын сезетш болуым керек, агам жумыстан туннщ 6ip уагында, сагат тадгы уш -тертте келсе де мен уйыдтамай к у т т оты рады екенмш . MeHi алдына отыргызып тит1мдей долдарыма дэу рульд1 устаты п дояды екен. Мен болсам тебем кекке eKi ел1 жетпей, сол алып машинаны бейне 6ip 93iM ж у р п з т келе жатдандай шаттанады екен­ мш. Сол кундерде, агатайым ылги даладан жер жы р- тып келсе де жан далтасында 6ip жапырад маган арналган наны болады. «Муны саган ад доян 6epin ж1бердЬ>, - дейтш . Мен мэз-майрам болы п алып ж ей тш м ж . Сол агам берген датып далган юш кентай нан сондай тэт™ едь Сейтсем, оньщ соншалыд тэт™ болатын себе- 6i агатайымныд маган деген махаббатынан екен гой! Алдьщгы жылы дыркуйек айында долыма мек- теп ш эю рттерж щ тапсырмасынан домадты дар- жы тусе далды да, аядастынан жецгем Раушан- ньщ iHiciHe, дудама бата одуга ж у р т кетт1м. ш

Маркию Назарбаева Heri3i, мен куйеуге шыккан со ц елден жырак улкен цалаларда турып келем!з. Ж олдасым Ка- лиакпар сэулет внерш щ маманы. Сондыктан Алматыдан Костанайта жш жол тусе бермейдь Туыстарымды сатынып жетпм. Дуылдасып отыр- тан шэй дастарканы ньщ устш е агатайым кел- дь Бул кезде зейнет жасына жетш, 6ipaK уйде кур отыртанш а деп, 6ip спорт кеш енш де тун п кузетш ш кт1 ермек eTin журед1 екен. Аякастынан келген меш керш тац-тамаша. Куанганннан кезш е жас алып жур. Сосын пакетш столга койып, термосын шыгарды: - Бэсе, еш уакытта апартан таматым артылып калмайтын. Мына 6ip кесек нан тамагымнан ет- пей койып едь Сенщ келетшщд1 журепм сезген гой. Есщде ме, сатан ылти «к оя н 6epin яабердЬ» деп, вз1мнщ тамагымнан кдлдырып 6ip сынды- рым нанды уйге кайта экелетш1м. - Иэ, агатай! Дуниеде сол наннан арты к дэмд1 епщандай тамак; болмайты н мен ушш! Ей, Алла-ай, 6api кат заманда жанымды нур- ландыртан сол сэттердщ сэулеа мше, осы кезге шейш журепмд1 жап-жарык ете шымырлатады. Сол соц гы рет агатайымньщ «к оя н 6epin ж1берген нанды » ж еп згеш екен. EKi ай еткен со к кайтпас сапарга аттанды. Сойткен агатайымньщ бетш т оп ы р а к жапкалы да жыл eTinTi. Енд1 тек сагы- нып еске алудан баска колдан не келедь Сотые к езш де туып, эк елер ш щ орнын баскан кекер1м жетю нш ектердщ рухы шат болтай, - деп, эцпме- ciH аяктады Жулдызай Шаяхметкызы. 134

— ■Ж1111ДЦ1ГИ1Ш|ЩГ111 Халыкберген CfiBHHfi Жаулап алушы ел отарланушы елдщ ец алды- мен тарихын жою га тырысады. Тугел ертеп Ж1бе- редь Сонда ол ел тез1рек жогалып, жаулап алушы- ньщ ортасы на сщ ш кетедь (тарих рылымыньщ докторы Берекет Кэр1баевтщ сезшен.) Сабина он алтыра толып, телкужаты колына ти а м ен калага о нуга кетт1. Аулынан алыстаганша асыкты. Кез1н ашкалы кергеш - бш к жактаулы арба устш д еп кеш. 03i баланын, ушшшйл. Улкендердщ зек1п жумсайтыны да 6ip e3i, юиилерш жуын- дырып, кшнд1рш тамактандыратын да 6ip e3i. Кейде апасы бепеш осы Сабина баксын деп туа беретш дей KepiHin кетедь Мше, биыл да анасы жас балалы. Бул кетем дегел1 кабагын каре жауып, сейлемей койды. Мейль шамдары жаркыраган калага 6ip ж етш алсыншы. Сосын кере жатар. Bipep кейлеп мен жолга арнап nicipreH кулше- ciH алды. Ж умыртка nicipin алды. Тауыктары бу- ньщ кетет1н1н бьлгендей энш еш нде жумыртка- сын кызганып куркылдап б1тетш кылырын б у п н керсетпедь Тек апасы Tepic карап бук тускен куш бала ем1зген болып козгалмады. EKi агасы кетт1 рой. Онда айналып-толганып беттерш ен кайта- Кайта суйш ед1 рой. Жылап та алган. Енд1 буран «жольщ бол сы н» да демедк «Апа, мен к етп м , - деп, eni барды касына. Бурылмады да. Куйбеадеп кашангы журеш, уйден шыкты да айдау жолдьщ шацын буркыратып «кала, кайдасьщ» деп ж у р т KeTTi. Жаяуга жол кашык. ¥зак журдп Шелдедй Eni тунедь Кдрны ашты. 0Keci Tirin берген бэтецкесш тозы п калар деп дорбасына салып алган. Кдлага жакындаганда 135

Г Маркиза Базарбаааа киед1 гой. 0Keci eHfliri ауылга оралган шыгар? Не деп жатыр екен? Э кеа ете icMep. Колынан к е л м е й т ш жок; айтулы шебер. Колхозда бузылган сеелканы ж ендеуге де, тага согуга да, к;ыл арк;асы кудьщ к;азуга да муньщ эк есш жумсайды. Эйтсе де, к;иялы ауыл туралы емес, е зш щ болашак; ем1ршщ эсем бейнесш елестетш , жас к;ыз ентелей басады. Кдлада пэтер табу, окуга Kipy оцай болмай шьщты. Муньщ бшм1 жогаргы оку орынына лайьщ ем ес болып шьщты. Енд1 не icreftfli? Азыгы таусылган, ак;шасы жэне жок;. Жылауга намысы ж1бермейдь Сейтш мещрейш жургенде белш к;айыс белбеум ен буган, басына тьщ ы р жунд1 бе- piK киген 6ip к;азак;: - Кызым, ауылдан келш пе едщ ? - деп сурады. - Иэ, ауылым алыста. Конатын жер1м жок;. Окуга ш г е алмадым, — деп, жен-жайын б1рден ак;тарып айтып салды. - Бупнше б1зджшде бол. Мына жакын жерде турамыз. Бул унс1з Lnecri. Эйел1 домалацдаган, эр нэрсеш т э п т ш т е й бе- peTiH кызымырлау жан екен. Балалары керш бе- дь Сэбинага уйьщтайсьщ деп керсеткеш - Te6eci аласа, тастан сылап жасаган, устш д е ecKi алаша, есю л еу курак;керпе теселген куьщтай белме. Бу­ ган да шуюр. Эйтеу1р далага к;онганнан жак;сы гой. Кейш юш кене стол мен агаштан курастырган орындьщ пайда болды. Ертещ нде 6ip кецсеге Lnecripin барып, Сабина- ньщ хат танитынын, жумыс icrerici келетшш ту- ciHflipfli. Бастьщ асьщпай ден есш кез1мен тш те к;арап паспортын алды. 0лдеб1р кагаздарды тол- ты р тты . Жазуына ущ лдь Сурактар бердь Сосын «айлыгьщ он уш сом, аткдратын жумысьщ -

хапыцосрген apxHBTi р етт еу . Ж аулы к п и гы л ы бар с е з д е р к ез- д еск ен кагазд ы TipKen, б е л е к коя сы ц . К ец ес Ода- гы н ы ц ж аулары ш т е н ipiTin, хал ьщ ты ц санасы н жаулык сездермен улап жатыр. Соларды тугел ж ою керек! ¥лтшылдык кушейш тур. Сонау М оск вад ан ба ста п та за р у науканы ж уруде. Bi3 д е ез yHiMi3fli к осы п , ха л ы к ж аулары н а я усы з эш - керелеу1м1з керек. Егер сен окы ган ю тап та мы - нандай сездер кездессе кызыл бел п согы п б е­ л ек кой . С оларды аямай е р т е у кер ек . К е зш К¥РТУ керек!» Бастапкында сы лбы рлау козгалып, жай сейлеп бастаганымен ce3i аяктала келе екпшдеп, д а у ы сы ш ы ц ы л ты р л а н ы п , K63i к ы за р а ел1рш, колын сермей жулкынып эзер токтады. Бастык д ем ш eHTire алып ток т а га н д а ш окш а сакалы ш ош - тацдап кетед1 екен. - Эй, К ы зы лбаев! - дед1 езш epT in келген казак- ка - бул кы з се н щ у й щ д е тур а 6epciH. Саган сол уш ш жалование тагайындаймын. Сабина куан ны п к е т п . Тамаша. А й л ы гы бар . Yfti бар. Енд! не керек? Дереу оты ра калып басты гы айткан сездерд1 ш укш ия 1здеуге KipicTi. Эуел1 сез куалады. Сосын мэтшд1 оки бастады. Казак ауылда ескендтш ен болар, айыбы татар дем есец сезд1 тугел тусш едь Ал мына елец жаны- на TinTi ж агы п барады . С ы цгы рл аган су л у унд1 ды бы стар, уй л еам д! сездер. Бейне 6ip мелд1р б у ­ лан; аккандай. Б у л к т д е п сул у ж о р га ж у п р г е н - дей. Биип кыз м ьщ бураты лгандай. Ж алпы казак- ты н сездер1 ынгай ыргакты келю м м ен ун д ест, у й л е с т , тол к ы н д а н ы п , к убы лы п , к¥л п ы р ы п ту- рады гой. Сабина куныга окып кеткен екен, бас­ т ы гы Kipin кел ген де саскалактап калды . Б асты к сур жыландай кекипл кез1мен те а р е й е Караганда жаны мурыныньщ ушына келдь 137

Маркиза Базарбаева - Кызылбаев! - деп, 3ipK еткенде ж уреп суу еткен к;ыз кунысып калды. KiMfli экелгенсщ !? - буган з1лдене карады: - Саган бул ютапхана емес! Архив! Сен архиваруссьщ! Керек сезд1 гана тап! Сен 6ip к1тапты сонша окып оты рсац ж ум ы сты юм icrefifli? Эйтпесе жумыстан куып ж1беремш! Ke3i жыпылыктап кггапты тез-тез актарды. Колдары мен epiHi flip-flip eTTi. Айгай шыкканда ж упрш келген Кызылбаев есж тен eHTire xipfli. 03i нарттай кып-кызыл болып кетш ть Бастык;- Ка басы н изей бередь Ол 6ipa3 буркырап шыгып кетс1мен, eTTi, ы п -ы сты к алаканымен шашынан сипап, буган басу айтты. Кешке уйге 6ipre кайтты. Сабина кунш е бес гатап окып, керек™ сезш сы- зып ж ою га THicTi ю та п ты тапцан KyHi бастыгы мактап к;ояды. 03i де мэз. Bip жолы жудырыцтай eKi бас кант бердь BipeyiH Кызы лбаевтьщ келш ш епне 6epin efli, ол да куанып, ыкылас пе й ш м е н к е и ш астын, TayipiH буган куйды. Ал 6ipeyiH ез дорбасы н а са- лып, барганда бауырларына апарам деп сактап койды. Сагынып та Kerri. Эаресе, Мархаба ciiyiiciH Катты сагынды. Ол e3iH уйыктатарда эн салмаса жатпаушы efli, негып жур екен десещ ш ? Осылайша ай ауып, кун зырлады. Кектем кел- генде тагы оку орынына туспекип болып, емти- ханга дайындалды. Дайындалуын дайындалды- ау, 6ipaK- Бастыгы окуга ж1бермейтшш айтканда жшер! кум болды. Ce6e6i: «е з м ш детш дуры с аткарып жур». Халык жауыньщ сезш эшкерелеуден артык кандай ардакты ic болуш ы efli? Оттапты! Мундай ракат жумы сты он жыл окып, он 6ip диплом алсад да табу мумк!н бе?» Ж умыс! Бастык жазып берген он шакты сезд1 138

Ш№№Жтч-\\г‘-ЯЪ Халыцбврген эр кггаптан 1здеу де жумыс болып па? Оньщ ycri- не ана жолы жумыстан ете кеш шьищанда e3i бел п сшщан ютаптарын отк;а ертеп жатк;анын 1 керш тацгалды. Сонда Сабина бел п сок;са болды, ол кггапты ертеп ж1бере беретш болтаны ма? Оньщ ш ш д е тамаша сездер де бар ед1 гой. Бул ас- тын сызган сездерд1 баскдсымен алмастыратын шыгар, мен де ютаптьщ жацсаруына ецбек етш жатырмын гой деп журсе... Сосын ез1не унаган кггапты урлап алуды ой- лады. BipaK цорьщты. Б ш п к;ойса овдырмайтыны аньщ. Сонда да тэуекел етш Магжан деген 6ipey- дщ жуп-жук;а кггабын Кызылбаевтын, пенжагы- ньщ кец цалтасына тыгып ^ойды. Уйге келген соц алып, жастыгыньщ тысына Tirin тастады. Кызылбаев сезсе де сезбеген, ацгармаган болды. Bipan; мешрлене карап басынан сипап к;ойды. Кызык, еле-елгенше сол KiciHin, езш е кдмк;ор- льщ к;олын созган KiciHiH, уйш де паналатк;ан Ki- сшщ, не жесе де 6ip дастарканнан 6ipre дэм -туз татыскан сол 6ip жанньщ атын бглмей eTinTi- ау. Эйел1 де Кызылбаев деп сацк; ететш . Бастык; болса фамилиясын гана атайды. 03i «агатай» дейтш. Атьщыз юм деу цаперше де келмепть Баласы ж ок байгустар Сабинаньщ бетш ен ез пер- зентш щ бейнесш 1здед1 ме екен? Сабина болса бауырларыньщ шуынан мез1 болганы сондай, бул уйде жас бала болса 63i к;ашып кетер ме едь KiM бглсш? Сабина бастыгы ньщ езш уысынан шыгармасын укканнан кейш басца жол 1здеуд1 ойлады. Алдында «Отан согысы на к;ыздарды да ала- ды » дегенд1 ecTireH. KeuiKi м ектепте 6ipre ок;итын курбыларын ертш, салып урып военкоматкд кел- fli. Бойы сырьщтай сымбатты к;ыз эскерге ж1бер1- 139

щз деп арызын жазганда, ондагылар бас шайкдп «кей ш келден» аспаган. Сол ж ерде e3i сиякты согы ска суранган eKi казак; кызын кердь Yrneyi достасып алып, тагы арыз жазды. Сосын тагы жазды. Сосын... Сосын, afiTeyip, 6ip куш шакырту кагазы келд1-ау. Келдь Сол кун1 Кызы лбаев 63iHe: - Кызым, тез жинал. Сенщ аульщ Доланалыньщ уст1мен ет е т ш машина таптым. Сен жолдан тусш каласьщ, машина api карай кетедк EKi сагаттан соц кайтуга дайын тур. Эйтпесе, улгермей каласьщ. Кдйтарда сол машинага MiHin улгермесеч, калага кайта жетущ киын болар. Тез, тез. Бул дор басы н KOTepin сол сэтте-ак дайын бол- ды . Б епелерше жинаган кантын, калам, дэптер- лер сиякты б1рдеце салган болды. Алты сомнан жинаган акшасыньщ колда барын шешесше бер- мекпй болып, ол акшаны iuiKi калтасына салды. Кунде бел м есш е Kipin муньщ заттарын 6ip шола Карап, кызымырлана сейлеп журетш жецеш еа жарты д ор ба ун бердь Туыскандарьща ала бар дедь Сабина сэл тацыркаганы болмаса, колын кайтармады. Куанганын сезд1рмеуге тырысты. Бетш ен суш п алгысы келген. BipaK, оны штемедь Кейш тап солай к тем еген ш е талай рет екшд1 де. Пенде кызьщ. Кейде жаксы кергенщд1 де баты- л ы ц ж етш езге т уп л е зщ д е мойындамайтын ке- зщ болады. «Эни, мен согыска кетш барамын,» - десе де апасы шурк етпедь К е ц ш эбден калган адамдай сы р т айналып, б1рдеце icTereH болып куйбецдей бердь Эй, осы жолы шешем меш рленер-ак деген. 140

Далбаса! Таты да 6ip e3i жол азытын к;амдап, iHi- сщлшерш беттерш ен 6ip-6ip сушп, алые сапарга бел буды. Э кеа тэты уйде жок; екен. Майдандаты 6ip атасынан «к;арак;атаз» к е л т т ь Kepmi уйден туз сураута кеткен энш бул ауладан шьнып кеткен- ше оралмады. Элде оралгысы келмед1? Сабина кдшанты турсын, жол кдпшыгын кетер1п куре жолта шьщты. Жол. Туган уйден енд1 б1ржола Kerri. Соны жу- peri кургыр сезедь Астаулы машинаньщ бортын- да желге бетш тесеп армансыз жылады-ау 6ip... Кайта Кызылбаевтьщ эйел1 жак;сы екен. Сабина военкоматкд беттегенде шетш кестелеген сулп бердь Сандыгын к;опарып жатып 6ip жупар сабын тапты. TinTi кетерш де мавдайынан шскедь Мына Сабина согы ста бес жыл бой ы сол са- бынды пайдаланбады десе де болтандай, елш сатынтанда шытарып шскейд1 де, кдйтадан зат- тарынын, арасына тытып к;ояды. Колына алган сайын елдщ Hici мурынына келгендей 6ip эсем сез1мде болатын. Ал орамалды аман-есен алып келдь Казакстаннан барган солдат к;ыздар авиаполк- те цызмет erri. Жауды бомбалайтын эскери ушактардыц маторын тексер1п к;арау, жвндеу жэне снаряд ти еу efli он ею цыздьщ жумысы. Бы- лайынша онша циын т у п де жок;. Басында солай кер1нген1мен кундер е те келе толарсак;тан саз Kemin ауыр-ауыр снарядты тиеу, жау ушаты те- белерш ен тонгенде алдаушы к;органыш жасау, еркекпен б1рдей к;айрат корсету, т е н т келген жаудан сытылып шыгу - осыньщ 6api э б ж т д ж пен тапкырльщты керек етед1. Дал кдеьщнан жа- рылтан бомба. HeciH айта бер ан , сотые бггкенде сол кыздардьщ жетеу1-акт1р1 к;алды.

Маркиза Базарбаепа С огы с 6iTin, жауды ез ш ш е куып тыккан сод да Сабиналар согы сдан полк™ таратпай, 'бэрш, ягни Tipi калгандары н киыр Ш ыгыска аттандырды. Согысы бар, кызмет4 бар - бес жыл e r r i дегенде cyftiKTi А лматысына да оралды, эйтеу1р. Сабина б1рден К ы зы лбаевта рды д уш не келдь Орынында жок болып шьщты. Элдеб1реулердщ керсету1мен баягыда муньщ урлап уйге экелген ж у п-ж у как1тапш асы н (сон ы у йгеэкел тж асты гы н а Tirin тастаганы болмаса, ашып окым апты да гой) НКВД-fa апарып 6ep inT i. Кеш н дал осы ю тап тьщ KecipiHeH К^ызылбаевтыд сотталары н Силсе, елее д е урламас ед1-ау... Сабина болса ж ецеш есш е e3i берген сулпсш согыстан аман сактап экелгенш керсетш мактанбацшы едь Амал не? Кдртайганда енд1 ойланып, баягы да езш щ казак тарихын, м эдени етш , окулыктары н Курту уш ш ж умы с icTereHiH енд1 пайымдап оты р. Им­ перия деген алып маш инаныд 6ip TeTiri болыпты. Егемендж алып, радиосы кунде сайрап жаткан сездерге кул а к тте оты ры п осыны укты. Ойланды. Е сп ген сездер ойландырмай коймауш ы едь Сол к езде осы ларды б и т е гой. Б ите гой !!! Эй, 6api- 6ip т у к те т т е й алмас едг.. империя деген алып машинага... Элде? 142

Ш Н Н ВВПИ ВЯШ М НШ ВПМ НИ к.'ЧВ^ Хапыцбергем КОС МАРИЯ Мария - татардыц к;ызы. Казак-орысы аралас м ектепте окыды. Bipre окыган 6ip казак; бала- сын жаксы кердь Екеушщ кол устасып жургенш керген энш елердей урысты. «Ит казакты, бит казакты касьща неге жолатасыц» дедь Кыз ба- сында карсыласып, бит1 ж ок кой д е п а келген. Мэселе оньщ битшде де емес, итшде де емес екенш сезшгенде карсыласудыцженаздшш укты. «Тимейсщ, 6iTTi! ¥лы ор ы с халкы турганда»... BipaK журекке SMip журген бе? Кызды баска иагптер кызыктыра коймаган. Сол куш м е к т е г т б т р д ь Окуга талаптанды. Сотые epTi бурк ете тускенде касындагы курбы кызымен (ол Орал ещршен болатын) кол устасып военкоматка жет- Ti. М ырс-мырс кулген еркектер: - Мумкш, бой- жеткендер, сендерге «бой» емес «бай» керек шы- fap? - деп, мазак етп. Катира шакар болатын. Столды жудырытымен 6ip койып: - Устщнен арыз жазам! - деп санк e rri. Осы кезде шеш улкен офицер Kipin калганы абырой болды. Эйтпесе, эц п м е кандай батытка ауан ала- ры б е л п а з болатын. Арыздарын жазгызып алып, хабар ез1м1зден болар дедь Катира белмеге келген соц да басыла алмай, ата-бабаларында кыздардьщ да жауга шапканын айтып, элдене кггапты суы- рып алып термелеп оки женелгенде аркаланып кеткен топтагы кыздардьщ 6api дерлж екеуш щ усынысын колдап шыкты. Куш ертец-ак жауды жапырып тастардай екпшмен тагы ею-уш кыз согыска суранды. Сол Катира айта беретш амазонкалар... Колына кару алып, елш-жерш жаудан аскан ер- л1кпен коргаган ержурек кыздар туралы мифо- 143

Маркиза Назарбаева логиялы к ацызды букй1 дуниежуз1 бш едь Сондай ацыз арулар накты ем1рде болган ба e3i? Иэ, болган! Болганда кандай! Ж эне букш ел ой- лагандай Туркияньщ Самсун аймагында емес, тап осы б1здщ Казахстан жершде, Орал тауында! Бул ф ак т™ Американдык археолог галым Девис Кимвол дэлелдеп отыр. Ол 1991-ж ылы ор ы с археологтары мен 6ipre Сарматттар туралы археологиялык казу жумыс- тарына катысады. Кейш «Дала тарихы жэне Со- веттер елш ш ц жершен табылган [Казахстан, Орал таулары) тарихи жэд1гер» туралы келеий 330 бетт1к жуан кггап жазып шыгады. Сол Ki- табында американдык; галым Джанинин Девис Кимвол, археолог гылымдарыньщ докторы бы- лай дейдй «...сол корганнан табылган, букш ел «амозонка» атаган, ерлж-батырлыктарын ацыз еткен жауынгер кыздардьщ киген кшмдершде- ri эшекейлерд1 Казакстаннын, батысындагы кыз- кел ш ш ектер эл i де тагы п сэнден едг Дэл сол арулар сиякты атка 6epiK отырады. Дэл сол арулардьщ гы лы м зерттеп тагщан келбетш е олардыц келбет1 еп з тамшыдай уксас!» Сол уксасты кты байкаган галым Кимвол ДНК зер ттеуш ж урп зедь Сондагы уксастыкка букш элем галымдары тацгалуда. ДНК зер ттеу лаба- р отор и я сы не KopceTTi д е й а з гой ? 99.99 пайыз уксас! Ягни, осыдан 2400 жыл бурын OMip cypfli делш етш ержурек арулар баска жерде емес, дэл осы Ka3ipri казактар eMip cypin оты рган аймак- т ы мекендеген! Корганнан табылган эйел б1здщ аргы ата-бабаларымыз. 0з апаларымыз! А рхеология гы л ы м ы ны ц д о к тор ы Кимвол жаза- ды : «...кошпел1 казактардьщ турм ы сы н зертте- геш мде б1здщ эрамызга деш нп тертшип гасырда 144

яш ш ш ш ш ш ш ш Хопыцбврген 6Mip сурген эйелдер таккан сэндж буйымдардаты стильдж колданыстар, эдет-турыптар эл1 кунге деш н к;олданыста>екен! Сол ж ердеп царапайым окушы к1шкене сэры кыз Мейрамгулдщ ДНК- сыньщ жуз пайызта жуык; уксастыты меш тац- талдырды!» - дейдь (деректер «Балбулак;» жур- налынан алынды. №3, 2014 ж) Осылайша Кдтира бастатан он eKi кыздан жа- сак;талган топ пайда болды. Буларды 6ip ты п- тыныш ^алашык;к;а экелдь Экелд! де уйрете бастады. Тек б1рталайта ш ею н солдаттардьщ кш- мшдей б1ркелш форма болмады. Сотысута асы^- ^андарымен ащы шектей шубалтан окулары 61- Tin болмады. Bip кундер1 сур кенептен т1плген KHiMfli де кидьау. Оздерше шак аяцкшм д е жок;. Юбка да к;онымсыз. Муньщ 6api алтаищы уш асты алаццайта к;ондыртанда еюнпп кезекке шепнш сала бердь Уйретшгендей санаулы минуттарда снярад тиеп улгергендерше риза командирдщ алтысынын, кдсында тукке тумайтын нэрселер болып к;алды. ¥замай натыз сотые жатдайындаты Кимыл-эрекеттер басталды да кеттк Жанталаск;ан жупр1с. ¥шак алацына маскировка. К езею т 6ip бомбалаудан кейш Жаннаньщ ел1 д е н е а табыл- танда бэрш щ т е бе шаштары т ж турды. Орман imiHfleri арпалыс, керз1 етж тщ iiuiHe куйылтан лай суды ^орпылдата журш снярад тасу. Terin кайта киешн десе, аязда уаген башпайлары баржиып, eTiri сыймай кдлатын кездер, Маринаньщ киын- дыкка шыдамай кашып кетпекпн болтаны, 6apiHe Катяньщ урсып то^тататыны. Кешкш к блиндаж- да отырып 1шкен ыстьщ шайдан бой -бой ы буса- нып терлеп ра^аттанатыны, к;ыздардьщ сызыл- тып салтан эндершен журект1 бауратан сатынышы - 6api-6api есшде.

Базарбаева Жалын efli гой Катя. Одан мынау деген жтггтер де тайсалатын. 0з курбыларын ержкен еркек- терд щ мазагынан талай коргап калды. Эдьлет- Ti едь Бетщ бар, жузщ бар демей ойындагысын тура айтатын. Зояны куйеуге берген езь Сол­ дат Украинадан болса да, еюкдбат келшшекке Казакстанга бар деп кецес бердь Жау ойран сал- ган жерден алые. Куйеуще согы с б1ткен куш ез Колыммен косамын дедь Деп едь Арманына жете алды ма? К|у согыс-ай! Канша арман солды. Сол он eni кыздан согы с шекарасынан алые гарнизонда ушактардьщ майын ауыстырып, снярад тиеп жур- ген кыздар да октан елгеш бар, куйеуге THreHi бар, елге жетеу! гана Tipi оралды гой. Катянын, осы Марияньщ езш щ де аркасынан жаркыншактарды алганы бар... Калай шыдаганына K;a3ip тацы бар. Катя муны етбетшен салып койып, аркасына спиртт! к;уйып ж!бердь Асхананьщ картоп ар- шып журген пышагымен шукып алып тастады да тастай кылып тацып бердь 0лд1м-ау деген. 0л- мепт1. Келей куш -ак уш актыц касында турды. Эйтпесе, согы с кезш де адам агзасы куш й боп кете ме, ауруды тез жецш кете ме, калай? Согыс бггкен соц елге оралды. 0зш ен улкен апайы казакка THinTi. Энш жактырмай тыжы- рынып отырса да сол жездей жауынгер кызды б1рден ез канатынын; астына алды. Ленинградка жолдама anepin, eni ж ы лды к курсты 6iTipTTi. Алматыга кайта келгеншде 6ip белмел! пэтер мен кы зм ет дайын тур едь Мария кагазга икемд1 Кыз болды. б з ш е тапсырылган iCTi жаксы жур- ri3in кетт1. Тек 6ip айыбы кулмесханньщ дэп e3i. Касына ж1пт жолай алмайды. Окты кез1мен 6ip караса казагьщ да, орысьщ да жылыетап кете бередь Мария тек ж ум ы сы м ен болды. 146

Bip жолы к;ызмет устелше келш суйенген ке- нетоз шинелд1 ж1птке K03i туей . Кез салды да ж уреп аттай тулап сала бердь Баягы Боря! Tipi екен! Крл-аягы бутш . Кап-кара кдсы, туцгиык; кезь Буйра шашы да езгермеген. Тек мурыны созылып узара тускен бе, цалай? Мария д1р!лдеп кеткен колын столдыц астына жасырды. Барын- ша салмацты сейлеуге ты рысты. Боранбай жумыс i3flen жур екен. Шеипм сол сэтте келдь Мариянын тжелей бел1м бастыгы iccanapfla болатын. Бул ен улкеш Бойкота юрдь Осылай да осылай. Бурынгы Отанын к;орга- faH солдат жумыссыз жур. Уйшде к;ызыл кдрын жас баласы аш отыр. Келшшеп кднды кыргын согыста цайтыс болган генералдьщ к;ызы. Ал б1зде 6ip орын кеше босады. ¥рык;сат eTini3. Бойко арызга кол койды. Мер басты. 1ссапардан оралган бел1м бастыгы карсылык б1лд1рш efli, Мария «райком ж1бер1пт1» деп, eTi- 147

Маркта 1M « m i i Назарбаева piK айтты. Тумысында туцгыш рет. 0TipiK. Жэне KiM ym iH десейпл? 0TipiKTi нйпт ушш айтты. Маскара! Боранбайга б эр ш 031 уй р е гп . Жумыстан кешн к;алып у й р е гп . Ж умыс барысында уй р егп . Кунде Kepin xcypin, 6ip-6ipiHe бауыр басты. Баягы сез1м оянды ма? Элде Tipi кергенш е куанды ма? Ол арасын айырып жатпады. Кунде жумыска эндетш келетш болды. Bipey-Mipey муны мды байцап кала ма деп кейде куыстанып жан-жагына алак-жулак Карайтыны бар. Бул к ун эа з кундер каншага созылары н KiM бм сш , тек 6ip жацбырлы тунде Боранбай eciriH к;ак;паса? Ецкищеп жылаган жш ггп шын аяды. Баягы согы ста Курск орманында карлы суды кешш ж ургендеп халшдей болды. Онда да ден еа ауыр- ганын тук сезбей, тек мшдетш орындап, машина сиякты зы р кагатын. YcireH башпайларын Kepin турса да ауырганын сезш бей тш 6ip хал. Мына ецгезердей жшггп жылаткан катыгезджке ез махаббатымен карсы туруым керек деп шеши. Ж ж птщ жаны куйзеле отырып агыткан сырына жаны ауы рды. Туцгыш кызы жж ггтщ 03iHiKi емес екен. Кыздьщ командир эк еа каЬарланып кыс- Канда «м е н ш » деп epiKci3 «м ойы ндапты ». «Е, суш п емес, аяп уйленген го й » деп ш ешть «Шын махаббаттын, не екенш мен саган керсетеш н» де- д1 ш т е й . Бул кезде барлы к кызы казакка шыгып, ю л ец гана казак кудагилардьщ ортасы нда кал­ ган эн ш сэл niKipiH жумсарткандай. Баягы муны к аргап-алеп « е л т в д 1 керешн. Сеш 6ip iuipireH ж умырка дейм ш де коям ы н» деген екшн жок- Сол C03fli туцгы ш е с п ге н д е п е зш щ корыкканы есше туссе, Ka3ip жай гана жымиып кояды. Ол кезде ш ын-ак корыккан. LLIipireH жумырканыц сасык

НВИИИШ к ! Халыцбсрген Hid журек айнытары бар. LLJipireH жумы рткасын тауьщ баспайды. Итерш-итерш, уядан сыртка шыгарып тастайды. Ой, кудайдыц к;уд1рет1-ай. Калай б1лед1 екен. Ал балалар шагып Kepin к;ана мурынын басып ты м -ты ракай кашады. Соган Марияньщ кайдан гана уксагысы келсш? Бул жолы ешгамге ештеце дем едь Е иш м мен акылдаспады. Ушне Kipri3in алды. B irri. Кужат- тарына казак; деп жазылганымен орысш а т э р - биеленген балалардьщ uieuieci тап осы Мария болатын. Баска Марияны да бьлетшмш. Ол да б1здщ ауыл- га согыстан кейш келген. Куйеушщ жумыс бабы- мен. Турактап турып калды. Бес-алты баласы болды. Kyfieyi кайтыс болганда ш иеттей баламен калды. Ж умысы жок, мамандыгы жок- Kepnii тур- дьщ. Буюл ауыл болып хал-жайын б ш п туратын. Бугал ауыл болып балалардьщ аш калмауын, жалацаш журмеуш камкорлайтын. Сейтш журш ержеткенде улдары казак кызына уйленш, кыз- дары казак ж ш т м е н шацырак КУРДЫ- Typi ор ы с болса да т ш мен д ш казак болып жетьлдь Мария жецгем1з болса орысш а «зд1расти» десен, езщ е урсып тастайтын. Макалдап-мэтелдеп сейлеген- де кез келген казагьщды жанылдыратын. Эуел1м, жакында ауыл адамдарынан оньщ жас сэбилер- Д1 койаурудан (рахит) емдеп жазатынын, уш ю - pin, дем салатынын есп ген де жагамды устадым. Ал басына жаулык салып, намаз окып жур деген- де сенер-сенбеамд1 б!лмед1м. Оньщ н ем ер еа ор- тальщ теледиарда ди к тор болып icrefiTiHiH коса