Базарбаева М. Халықберген

Маркиза Базарбаеоа жарымен эзер кдуыш^ан Биб1 келш ш екте ес жок. Оныц осы ^уанышын буюл ауыл тойлап жатыр. Бук1л атырап тойлап жатыр. Бук1л ел болып нуанды. Бупн тана айттырган жас кальщды^тай Куантан Биб1хадиша айналасындагы адамдарга, енес1не ш еказ риза едь 50

Хапыцберген fiOMfiflfiK. AHfiHblH YPnfiFbl Дуниезада пойызга Minin, езш е т и е с ш орынга жайгасцан соц гана yhi дедк Е в д Тараз цаласына жеткенше 6 ipa3 уацыт демалатын болды . Эр iciHin упр-нуктеане дешн муцият царайтын келшшек езгелерге де дэл сондай талап цойтыш-ак;. Сон- дыцтан бэлюм, туйыцтау, бэлюм, юсж шктеу. Жал- пы, ешюммен тез Т1Л табысып, тез сей лесе кету онда жоц. Bipai^ сол сы рт кезге тэкаппар сияцты мшездщ астарында нэзж журеп жатцанын жай кез байцай да бермес. MiHe, б1рталайдан бе р п кермеген кекесш сагынып, асыгып келедь Экесш елж1рей ойлап келедь Нетып жур екен? Улкейген кезде цасында eMip cepiri - KeMnipi болмаганы цандай жаман. Eneyi шуцю лдесш оты рса Дуние­ зада алыстагы Алматыдан артынып-тартынып уйге тура-тура шаппас та ед1? Эй, 6ipaK, цайдам. Онда экесш сагынган перзен ттж журеп не анасын сатынганы цосылып, бугш пден бетер алып ушар? Кап, асыгып журш жолда оцып ермек цылатын ештеце алып шьщпаганы-ай. З ерж етш болды. Бул ел1м1з азаттык; алып, етек-жецш жиып, ет- кенш тугендеп жатцан тоцсан еюнпп жылдын, жазы болатын. Халык; аш ты-тоцты, жалацаш-жаяу кун кешш жатса да, кец1л куй, саналык; рух оянып, eMipre цуштарльщ кэд1мгщей бой котерген. Жалпы, Дуниезада кеп оциды. Ж эне талтап оци- ды. Пойыз устш деп мылкду ж ш птщ алдарына экеп тастай салган 6ip кушак; ютаптарын ацтарып Kepin, онша кецьл тоцтатар ештеце таппады. Тек мына 6ip жуп-жуца ютапш аныц сы рты ндагы су- peTi К0з1не жылыушырап барады. Бейне 6ip ecKi танысын кергендей. KiMre уцсайды? EciHe тусер емес. Осыны алмацца бекш дь Домалац ене туралы 51

Нарком Базарбаеоа бурын да оцыган. Бьледь Е, мейль сын. Барганша оцыр. Келген сон; баласына окы- тар. Казак; халцыныц ацыз болтан керемет анала- рыны ц 6ipi той. Жас урпацца ен егел ж тэл1м1 мол. Э к еа Муртаза биылсексеннщ алтауында.Б ойын Tin-TiK устап, KHiMiHe цылау жуцтырмай сулу цар- тайып келедь Айналасына у ш р ш п Kapi-жас шыц- пайды. Жастар енегел! сезш тыцдаса, цатарла- ры эц п м есш е кумар. Э ц пм еш де айтары бар Kici тана айтады. Экесш щ б о с ce3 i ж оц екендйтн 03i де Kepin жур той. Кудай пэтуасыз мылжыцдьщтан сацтасын. Э кеа м ун ьщ жолда ермек цылу ymiH тана оку- га алтан кггапшасын кере салып, цолына елж1рей устады. Аялап бауырына басты. Дуниезада тац- галып царап цалыпты. - Бул менщ анам той! - дейд1 aneci Te6ipeHin. Япыр-ау, ютаптаты сурет экесшен аумайды екен- ау! Жан толцынысын басцан соц эк еа тацырцаган цызына мэн-жайды тусш д1ре бастады. Нурила (Домалак; ана) ананыц арты аталары араб. Ягни, казак; даласына д ш тарату мацсатын- да келген жандар. Нуриладан \"Плеуберд! (Жарьщ- шац) туады. Сол Жарьщшацтан Дулат тарайды. Дулаттан Сицым. Bi3 сол Сицымныц урпагымыз. Сен Домалак; ана ацызын бглетш ш ыгарсьщ ? Оган сол балауса цыз кезш де атасынан аян берглген. «Быегщ нен устаган еркекке турмысца шьщ» деп- Ti. Bip жолы Нурила мал сутарып жатып, кудьщ- к;а Tycin кетедь Оньщ ды бы сы н e c rin келген Бэй- д1бек цудьщтан суырып алады. Мше, екеу! солай шацырак; KGTepinTi. Менщ майданда жургешмде аман цалуыма се- беш ш болтан осы Нурила ананыц жебеуП

Халыцберген Калай дей сщ бе? Бул мьщ т о гы з жуз к;ырык; eKi- нщ кысы болаты н. Т утеген о к, к а р т а боратан сна­ ряд. Айнала толган шеш т кеткен жауынгерлердщ денесь Меш аркдмнан тушп ж1бергендей болды. Етпетчмнен уш ып т у с п м . Одан аргы сы е а м д е жок;. Bip кезде аппак; кшмдъ ак; жаулыцты о сы Нурила ана к е л т меш шалк;амнан аударып жатк;ызды. Кок зе ц п р аспанга к;арап ж атырмын. Тук ды бы с еспл м ей д ь Ок;-дэршщ nici д е жок;. Меп-мелд1р аспан тана. Козы-лак; куып чулды раддап ж упр ген кез1мнен бастап кеш еп к;ан майданга шытарып салып к;ол булгап турган келш ш епм , eri3 улым Асан мен Усен, олардан сэл улкендеу к;ызым - 6api-6api кез алдымда к;алк;ып OTin ж атты . Кенет кулатым ашылып, ды бы стар есп л е бастады. - Bapi елш кдлыпты. Tipi 6ipeyi де жок;! 0 здер1 жауынгерлердщ койнындаты телкужат- тарын жинап жур. Ертец олардыц ата-анасына баласыньщ елгеш туралы «к;арак;агаз» ж1бер1ледь Кезек матан да келдь Мен TipiMiH деймш . Мен 6apiH ce3in жатырмын деймш . BipaK м еш еш ю м еспм ей дь Cipa, мен к;иялымды сейлеп жатк;ан шы- тармын. Койныма к;олын сук;к;ан санитар куана айцайлап ж!бердк - Мынау жып-жылы! Осыны апарайьщ. TinTi 6ipeyi кдлматан деген не сумдьщ. Бэлюм д а р т е р TipkTin алар! Мен де куанып к етпм . Ал егер мен кулаган кушмде етпет1мнен жаткднда бар той... Онда бар гой, санитарлар к е л т жинап экеткенш е ауа жет- пей туншытып елер ед1м. Рас. Tipi к;алмас ед(м. Медсанбадкд жеткен со д журепмд1 укдлап TipLn- Tin алды. Ардадан туш п ж!бергендей бол ды деге- HiMжадын жерден атылтан окж урекке 6ip милли­ метр тана тимей ете шыгыпты. 53

Марким Базарбаеоа «Кырьщ жыл кыргын болса да ажалды елер» деген, эне, сол. Баска жараларды койш ы. Журек-п жанап еткен октан аман калган соц болды емес пе? Б1раз емделш тагы согы ска KipfliM. Керер жары- гымньщ таусылмаганы шыгар, мына сендердщ ж ары к дуниеге келулерщ нщ ce6e6i шыгар, ата- баба аруагы ньщ коргаганы шыгар - елге Tipi орал- дым гой. Иэ, э к е а елге оралганда со гы с к езш д еп ауыр турмыс, жок-жетшпеушшк, ауру, аштык оныц артында калган епз улын, кызы м ен эй ел ш о ду­ ниеге алып кетш ть Содан бес жылдай сыбай-сал- тан, журш барып, Д униезаданьщ анасын кезж - TipinTi. Ce3i жарасып, отау курып, т е р т бала суйдь Дуниезада yiuiHiuici. Экесш е ж акы ндауы. Дуние­ заданьщ анасы кырьщ жасында опат болганда Муртаза алпыска келщ калган карт болатын. Сулу мусжд1 бойшац шалга кемшрлер кез тжтеп Карай етсе де Муртаза кайтып еш ю м ге уйленгаа келм едь К1рпияз, ез KaflipiH бш етш , кегарек Ke3i ашьщ Kici энш еш н 6ip т е сек те бас к осаты н cepiK емес, ез жанын TyciHeTiH жан i3flefli ме екен? Бэлюм Дуниезада да экеанщ осы талгампаз- ды гы ушш жанына жакын тарта ма екен? Д униезаданьщ тагы 6ip елж1рей eciHe TycipreHi: эк еа емип болмаса да, жаны киналганньщ аузы- на к ел ш аш карында yuiKipin салатынын талай керген.«Тектш щурпагысыз.Амалымызтаусылып тур » деп киылып eTiHin, киналып алдына кел- гендердщ меселш кайтармайтын. Сондагы тек- т ш щ урпагы сы з дегендер1 осы Бэйд1бек баба мен Домалак енеден тарайтын болгандыгынан екен гой! TinTi 6ipfle 6eTi кисайып, ауы знан ак Ke6iri бур- 54

Хаяыцберген кырап ecipiKTeHreH эйелге уш рет упшргенде, кисайган ауызы дереу орнына тускенш ез кез1мен керген де едь Эке рухы ел ген сод да жебеп жур. Ж ебегеш емей немене? Дуниезада намаз окуга н и еттен т намазды бас- таган кезде эл 1 кубы ланыньщ кай жак;та екенш бммейтш . Уйдщ кдсындагы мешггке бет бурып, баты с жак осы гой деп ок;ып журген. Э к е а тусш е Kipin: «балам, былай турш ы. Мен намаз оцып алайын деп ед1м», - д ед 1 де, жайнамазды кдйтадан алкш ж1берш, Дуниезада карап оцып журген ба- гыттан кырык; бес градускд бурып жацадан тесе- дь Кейш имамдардан сурастырса, «убыла тусш де экеа керсеткен багытпен дэл келед1 екен! Эне, Дуниезада экесш сагынганда барлык; эре- кет1н б у г е -m ireciH e д ей ш eciH e алып оты рады . Эр перзент осы кыздай ата-анасына адал болса екен деп epiKci3 Tinefifli екенсщ .

СОПИЯ ЯПЯМ MEHIH М ешч Сопия апам бачы тсы з гумы р кешть Элде бакытты ма? Оны ез1ц екше, очырманым. Оньщ чылтиып бой тузеген кез1 согы сть щ epTTi жылдарына тура келдь Суреттей сулу бойжеткен- ге ауылдыц аргы ш етш деп устаныц жетшпп улы Ачсуччар ынтык; едь Ол «п овестк а» алган куш eKeyi 40л устасып, айлы тун де чумшагылды кепип ауылдан узап Kerri. Бул 6ip «га ш ь щ т ы к т ш - т и ю з т т , кезбен кер д е ш п е н £Ил» дей тш ты лсы м шач болатын. Ж т т ертечш е майданга аттанды. Кыз «ес- кертшш» болсын деп чолындагы алтын ж узтш meiiiin бердь Ty6iT мурт бозбала жымиды: - Еч эуел! K03iM осы эш екейге тускен. Сосын «м уны таччан к;ыз ду н и едеп еч сулу к;ыз болуы керек чо й » деген ойм ен жуз1че у ч 1л д1м. Сол сэтт е журепм сочпай чалгандай болды. Куннен де кор­ нем, айдан да эсем екенач- Бул - се ш ч сэ ш ч гой. 0 з 1чд е чалсын. - Жоч, сен согыстан келгенше сэнденбеймш! Кыздьщ н эзж болганы мен KeciMfli yHi уста улы- ньщ журегш жалындай шарпып, чоргасындай балчытты. - Менен ескертш ш бел п болсы н. Сеш чачгырган очтан сачтасын. - Ал, мен соны ойламаппын. Кап, менен белп Чалмады-ау! - деп, еюнд1 Ачсучкар. - Тек жауды ж ечш келешн, он саусагыча е з1м соччан алтын ж узж термен толтырм асам ба, те к ж ауды жеч»п келеш н! - деп т к т е н д ь Tici ш ачур-ш учыр еткен жас жолбарыс. Жоч. бе л п чалыпты. Тогы з ай т о гы з кун еткен- д е eMipre Белпбай келд1 !чгэлап. Кыздьщ uieiueci адуынданып, етепш ч астынан суырып алып, ез S6

бауырына басты. Кызына ем 1зу т у т ы ем 1ренуге тыйым салды. «Басьщ жас, болашагьщ алдывда. Мен к;айб1р баска жарыган адаммын, езщ е iHi, жалгыз бауырыца cepiK болсын. Маган колганат болсын. Айттым - 6iTTi, к есп м - узшдЬ> - байлам жасады meiiieci. Кдйран, менщ Сопия апам, баласы шырылдап жылап жатса да кдсына жакындауга батпайтын. Сейтш жургеншде Аксуцкардан «ка- ракагаз» келш, ауыл шулап кдлды. ¥ста И^уан ж ет1 б 1рдей казага кабыргасы кайысса да, тагы уш улы- ньщ коз алдында жургенше ш уюрш ш к кылып к;ала бердь Согыс аяк;талып, жаралы жауынгерлер елге орала бастады. Bip куш кешкурым сондай жауын- гердщ 6ipi бул уйдщ eciriH какты. Тертпак, шы- мыр, кунцакты. Цол-аягы бутш. Деш -бойы тузу. Жен сураса келе жалкы жшггтщ туган-туысыньщ эуелпсш ашаршылык, кеш нпсш согы с жалмага- ны бел гш болды. Жолаушы ез кезегш де Kepmi ауылдагы Сэду- ДЩ кызы узатылып, eKi-уш балага ана болы п ул- гергенш естщь Жшгг т у н е р т тем ен карады. Ол - осы ж т п тщ атастырылган калыцдыгы болатын. Кол-аягы балгадай ж ш птщ белш согы с алып кал­ ган. Сол жакта кала бермей, куыс кеудесш суй- peTin, ел1м, жер1м деп жеткеш - алыстан болса да Кальщдыгыньщ тебесш кезбен керш, кец ш не медеу етпек-Ti. Алдынан етш , KemipiM сурамак-ты. 0зге жанга жар болуына руксатын ез ауызыме- нен айтпак-ты. Ендь.. тула бойы тугел у г т л ш осы отырган жершде кум тебенпкке, энш еш н к ереказ уш н д те айналгандай сезшгень Сум согыс-ай! 57

Сопияньщ апасы езгеш е байлам жасады: - Балам, сен буйтш жел аударган канбактай жорта берме. Кдласан менщ кш мш ец улым бол. Мына е ю бауырыца к;амк;ор боласыц. Эйтпесе бойж еткен кызым мше. Шал-шаук;анга, аксац-ток;- сак;к;а к;имай оты рган аяккаптай KOKiperiM бар. Сен енд1 м енщ куйеу балам бол. Ен1ш ц д1 каз1р белш беремш. Кызымды бупн елще жетектеп кетем 58

десен де, нонсы конамын, насынызда боламын десен де езщ (йл. б з щ еркщде. Ж ш т тем ен туныртан куш м щ п р erri. Не деге- нш езге тупл e3i де уклады. Сормандай Сопия апам жузш е а к к е бурып, кез жасын KececiHe то- сып алып, кермек шайды жута бер д1, жута бердь Ертецше айналадаты терт-бес кемтр-ш алдьщ батасын алып, ¥мсындыкана кыз-куйеуш отаулап шыгарды. Ат аркандар жерге узатан exeyi нараша уй Tirin, кара мосысын, кдлайы ш эйнепн, ею-уш тостатан, 6ip-eKi керпес1мен уй болып шыга келдь Жездем сезге жоК| кара кушке м ытым жан б о ­ лып шык;ты. Ж умыстьщ кайдаты 6ip киыны мен ауырына суранып турар едь Тэулжтщ жиырма сататын кара жумыскд, т е р т сататын туяк cepinnec уйныга жумсаушы едь Буньщ халш к;ыз-кыркын сеземе, элде¥мсындык;ананынкаЬарынансескене ме, злде Сопия апамды сыйлай ма - eftTeyip кеп суйкене бермейтш. Мумюн жанына жакын келш шымшитын кылжакбас назак;ы кдлжьщта ш ебер женгелер бул ауылда ж ок па? Бар fofl, бар. Ондай кезде e3 i кара ж1п т кап-кара шойындай тутш кен жузш темен салып, туншиып кететш. Тер баскан денесше шып-шып шык;тар мелтшдеп, уп-усак flipU билеген ене бойын эзер игерш, теалген кез- дерден н¥ТЬ1ЛУга далата тура умтылатын. Азап- ты тундер мен атып болмайтын тандар-ай. Оньщ устше бауырында буйытып осы ауылдаты, ауы- льщ не, осы атыраптаты хас сулу жатса... Онаша коста екеуден-екеу кдлганда Сопия к;ат- ты намьщкан. Аксункарына дэл 6ip 63i опасы зды к жасагалы тургандай жаны ныжырынтан. Мына ж ш ттщ анасыньщ усынысына тез келше кой- танына к;итык;к;ан. Намысына ти етш 6ip сез айт- кысы келген. 1штей еппккен. Элдеб1р жатымсыз 59

Маркой! Базарбаава к;ылыгымен езж ен алыстатк;ысы келген. Ак;суц- Карыньщ енд1 мына дуниеде жон; екенш бйле турса да, со гы сты ц салган лацы екенш сезе турса да жалындаган жас к еуд есш деп сагыныш ты, куш- тарльщ ты к;алай жецерш бшмеген. 03iH Ьэм жаца- дан цосылган жарын елердей жек керш, не icre- piH бглмей аласурган. Kyfieyi жан сы ры н алдына жайып салганда агы л -тепл жылады. Эуел1 куанды. Куанганнан жылады. Аксуцк;арына мына дуниеде адал болатынын ойлаган. Сосын мына ж ш т т аяп жылады. Содан езш аяп... KiMre не айта алады? А рыз-арманьщ ды тыцдай- ты н цулац бар ма? Согысты ойлап тап^ан пендеш к;аргады. Осы согы сты бастаган Гитлерд1 кдргады. Атыц euiKip согыс-ай деп кур зарлайды даты. Ал мынау eMipi сы рт кезге тана... Айрандай уйы- ган, ел кез1 куангандай шацыра^. Кдйтерсщ, ^ал- к;айган те к сырты. Шаршап келген куйеуш жез куманга су томыртк;ылап, сул п сш царына ш п ке- л ш ш еп майысып к;олына су куйып кутш алатын. Сырт кезге эп-эдем1 отбасы... Согыстан соцгы шаруашылыгы шалкдйган ел- ге нагыз тапты рм айты н ж умы с купи к;осылганга халы к; риза. Кызын цол-аягы сау шаруацор жнтг- ке узатып, epici кецшенше анасы риза. Тек байгус Сопия апам... Бастапк;ыда «эй, Цопаргали!» десе шамданбай « э у » деп мойнын буратын жездем1з, келе-келе атьщ KiM деупилерге «Копаргалимын го й » дейтш болды. Шын аты-женш кей ш п балалар, б1здер бглмей ecriK. 03iHeH урпак; кдлмайтын болган а щ байгус жшгг шын атын айткысы да келмед1 ме, KiM бы сш . Ата-бабасыныц атын жалгар п ер зетч - нщ болмаганына неше рет кушнбед1 дейсщ ! Сум согыс-ай! 60

■■■И ВВЛаВМ П ВВН Н Н ЯВВЯЯН Ю М к.' Халыкбергвн Еркект1ктен кдлып, ер-к;ара санаты нда «т а гд ы р салды, 6i3 к ен д ж к е» жездем кел1скешмен, Сопия апам к енбедь К енбегеш сол - Алланыц аманатын орындамаганына, перзент суй м егенш е к;инал- ды . Талай кумар куш ацты ацсаган тун дер елесп жанын цинаганын KiM санапты. Кдзакы уятпен шегеленш, ибалы эдеппен эдттел ген тэрби е мен адуын анасынан кдймыгатын Сопия апамныц ба- сында жат ой болмаганы анык;. Bipan; бала сую куштарлыгын баса алмады. Жар кушагы буйыр- маса да, сэби сую ге ауган ацсарын тежей алмады. Оныц ycriHe кез к;иыгында к е ц ш н е куат 6epin журген Аксучкарыньщ «б ел п а » опат болды. Жаны ы ды ры ны п кеткен Сопия апам жет1м ба- ; лалар ум н е й с е к т л б е т сэры шашты 6ip к;ызды \\ бауырына басты. Ол кургырыц, апа-ж ездем асты - ycTiHe Tycin к;анша ебе к т е се де, «жаман-жак;сы болса да, тартпай к;алмас т е п н е » дегендей все келе «ойбай, Софияньщ сэры сапалагы ейтш кетштъ б у й т т кет1птЬ> деген свз и геспрдь Ж асы он беске толмай куйеуге кашып к е тгь Кы зы ньщ е з ici мен т ш н е н тапкдн TenipeuiiH жуып-шаям деп Сопия апам ку жанын куырдак; кылатын. К орльщ та ж ур ­ ген жершен неше рет тауып та экелдк Юшкене есш жиып, тамагы той са тагы... Кдцщан ц ы зы н ьщ соцынан ел а^тап табанынан таусылган апасын аяп, бул кезде уйл1-баранды, эп-эдем1 к;ызмет1 бар, алые ауылда туратын Булдыбай бауыры ортаншы к;ызын э к е л т тастады. - Цой, уяластарынан айырма. Асырасам, ана мейр1м1не швлдеген ку жет1м кеп ем ес пе? - деген карсылыгына да карамады. - Алда-жалда, кызыц табылып жатса, кдйтып алармыз. Эз1рше шайыцды кдйнатып, yfiinfli сыпы- рып, басынды кдрап 6epciH , - деп алдаусыратты. 61

ЕМ Маркиза Базарбаева Bapi6ip Сопия апам асыранды к ы зы н ьщ тагды - рына е зш жауапты жандай ce3iHin, ара-тура пойыз- га MiHin алып, аяк; ж ететш жерд1 шарлап келетш. 1здедь Кеп (здедь Таппады. Торык;ты. Кендь Ал шыншактай аппак; Сана саналы к;ыз боп шьщты. Айналып- толганган жаца эке-шешесше б1ртшдеп бауыр басып к е т п . Т ы нды ры м ды бала, озат окушы атанды. Апа-жездем де бутш отбасы- ны ц кейш не eHin 6ip жасап к;алды. Уак;ыт д оц гел еп ты ны м сы з зырцырап, баягы 6ip e3i он уйдщ iuiKi-сы р тк ы шаруасын таск;аяктай к;агыстыратын суцгак^ сулу келш ш ек те кдртайды. Bip куш «кел ш щ эл у стш д е» деген суык; хабар келдь Жалгыз бауырыньщ келш ш еп - Меруерт. Согыстын, к;ыздай жеар1, тагды рды ц тас мацдай тутк;ыны, ом1рдщ талай талк;ысын к;айыспай Tin кетерген к;айран Сопия апам жайнамазын жайып иаберш, мойнына буршак; салып: - Я, Жаратк;ан ием! Ш убырган бала-шагасын шулатып кел1шмд| ала корме. Жет1мдер жаутац- дамасын. Орынына м еш ал! Жасым улкен. Жол MeHiKi. Мен курбан! - деп, Алласына жалбары- ныпты. Cipa, еш ю мнщ ала яабж аттамаган эулие адам болса керек, Сопия апамньщ тш е п цабыл болыпты. Ж уз елу шак;ырым алыстагы Кдрабауда эл устш - де жатк;ан келий басын KOTepin, уй TipiuuiiriHe ай­ налып, шаруасына жарапты. Ал 03i те сек тартпай- ак, тагды р артцан ауыр жукт1 бел1 буплмей-ак, TiK котерген куш бак;ига аттанып журе 6epinTi. Кайран менщ Сопия апам... 62

Xoabwfcprw ЭЗЕН MfiMfi Ж урттыц айтып жургеш рас екен! Сумдыд! Мына «Ана, жер - ана» атты спектакльден жыла- май шыддан жан жод. TinTi e3i де, пэлен жыл мектептщ директоры болтан азамат - езш щ д е KOKiperiH бутан сез1мнщ к езш ен жас бол ы п | мелтй1дегенш байдамады. Тура 03i еткен eMip. Ана р ел ш д е п С эбираныд уш эл1 дулагында тур. Тебе дуйдадды шымырлатып зарланганда со- тысда езщ де каргыс айтып ушып тургьщ келедь Пойыздыд дуралдеген ж у р ю жан-жуйедд1 дэу балгамен жаныштап соддылап жатдандай. Аяулы жарын 1здеген Элиманмен 6ipre алад-жулад куй кешесщ. Койыс езш щ дызылаяд дар кешкен бала кезш коз алдына экелдь Кдзадтыд дай даласын- да да согыстыц салтан таудыметь улын жалма- тан тажалдан керген аналар даар ет! б1рдей-ау! Бес б1рдей арысын соты е жалматан к е ш е п Эзен мамалар-ай! Япыр-ау, сол кезде Эзен мамасы елуден асып кеткен екен-ау. Кдндай дайратты, адылды Kici болтан деседин?! Экес1н ел-журт, атайын жиналып жер дой н ы - на берген сод, К ойы с 6ip уйде 6ip e3i далганда жанашыр атасы: - Сен булай журе берме, тастай суы д уй д е ауы- рып даларсыд. Мына ды рдыд астындагы Эзен мамадныд уш не бар, - дедь Ол кезде эл1 онга да толматан. Экеа согыстан аман-есен оралып келе жатып, ез ауылыныд тусынан тодтай доймаган пойыздан ceKipin кеп кеткен. Баягыда, бала ке- з1нде талай се й те тш гой. Кулындай ойнап турган кезде. Ал согы стан дайтдан жаралы ая дты д ciitfpi ж ет1ле доймады ма екен, элде улкендер айта бе- peTiH «тагд ы р ды д жазуы ма»? Туган ауылын, 63

Маркою Баюрбаева баласын, жарын сагынган жас ж т гг т щ ажалы тап осы жердей келерш болжаса бар Fofi... Асып к е т т , eKi-уш кун журсе де ез уй ш е асыкпай келер ед1- ау.... Енд1 жыла-жылама, 6api6ip. Аштан к;атып кдлмаудыц камын ойлау керек. Койыс бала аягына байпагын к и т жолга тац атар-атпастан шьщты. Дес 6epeci кун ашык;. Аяз шьщылтыр. Кар кут1р-кут1р етедк Аш адамга аяз б1рден етед1-ау деймш . Iiui инелж тей к;абыскан баланын, ж у р ю де мандыр емес. Туске таман к;ар ылжырап ери бастады . Б1рде кшз, б1рде муш з кектеменщ уак;ыты гой. Кун тас твбеге к етерШ п к;ыза бастаганда бала куанды. Шидей узын мойнын айналага соза чарап, аягын кецш- дене басты . Байпак;тан су 0 rri. Табаны шылк;ы- ган су болды. Былшыраган батпац аягын орап ж урп збеуге айналды. Жок^ 6yriH калай да жету керек. Мына алагат кунде далада тунеуге бол- майды. Bepici бар, жын-шайтаны бар иен дала сондай к;орк;ынышты. Коркыны ш ты. Жылагы- сы келдь Жок* жылауга болмайды ! Bip уйдщ азаматы енд1 езщ сщ дед1 гой агалар! Жыла- майды Койыс. Куйрыгын курга^тау жерге тесеп оты рган куш к;алгып барады екен. Селт ете тус- Ti. Ж уру керек. Алагебен сэуле бар. Аспанда ай да туы пты . Бул жаца ай ма, элде ecKi ай ма? Эзен мамасы чалай деуий efli? Оц к олы цды к е т е р се ч - Ай оч жагынан толыса бастаса - онда жаца ту- ганы... Бй1д1м-б1лд1м. Бул жаца ай! Шалкайып, жайласк;ан ю а д е й жатып алыпты ©3i. Ягни, езш е жайлы, шаруага жайсыз ай туы п келедь Эл1 де боран болуы мумкш. Брр... суыгын-ай! Айдьщ бет1н булт буркедь Т оз-тозы шык;к;ан керпенщ бултык;-бултык; 6ipiKKeH жуш сияк;ты Kecnipci3iH. Элдеюм алыстан баланы баспалап кез1мен багып

■вмк ШШШШШШЬ.' ■Л-'S Хапыцбсргем щ тургандай сез1м пайда болды. Элдекдйдан кдмыс басын жел козгап углдегендей болды. Жок, жел емес. Каск;ыр! ¥яластарын шакыра ма? Эй, мунда келщдер. Мен жумсак; е т таптым дей м е? З эр е а ушкан бала тура жупрмекип болып едь су сщД1 байпагына шалынып ушып тусть «Жок, каскыр! Мен сенен корыкпаймын, каскыр! Экем жаудан корыкпаганда, мен н эй ет1 6ip жануардан неге коркады екем! Корыкпаймын!» Койыс бойы ндагы урейд1 куып, к;улаган жерй нен к;олына тускен 6ip тасты ала турегелдь Цат- тырак устаса уп тш п тусер топырак кесек едь Bipan; «кару» гой. Соньщ e3i балага дем еу болды. Туган ж ердщ к есеп ! «Келш кер, каскыр! Мен сенщ сазайыцды беремш !» Коктем келш калды. Жаз да шыгар. Бала Койыс та веер. Эке шанырагына ие болар. Байпактьщ та- баны к;атып муз болыпты. Алакай, енд1 су юрмей- fli. Ж урю ширады. ¥йыктауга KipicKeH Эзен мама- сыньщ уш нщ еа п н щ алдына келгенде бойына зор куат пайда болды. Бойы сорайып, мойны ересен кылкиган балага Эзен кемшр тацдана карады. - Кулыным-ау, Койыссыц ба! Корыкпай тун imiHfle калай ж еттщ ? Айнала тола каскыр. TinTi уйдщ желкесше келш улыганда зэренд1 ушыра- ды . Мэссаган! Аягын, муз бол ы п кдлыпты гой! Тук сезбеген кып-кызыл табанды Эзен мамасы кей леп н щ imiHe с у ц г т п яабердь Осындагы тогы з баланыц улкеш e3i екен. Эзен мамасы барлы к тапсырманы е зш е айтады. Ер- теден жешке деш н шаруашылыкпен 6ip тыным алмайды. Согыс жайбаракаттыкты кетере ме? Тан карангысынан кетш, ю л ец шал-шаукан, ка- тын-калаштан туратын бригадасымен пэлен гек­ тар тары епнш айдайды. Отанга астык керек. 6$

Маркиза Базарбааоа Жаумен жаталаскан ерлерге азык керек. Эзен мамасы солдатка тамак болсын деп малынан да ауы сты ры п заемта е т ю зе д к Осында келгел1 К ойыстыц да ш ш бутш делш калды. Эзен мама- сыныц талабы куш ть Бэрш 63i тексерш , сурап оты ртанды еш умытпайды. б зш щ соты ста каза тапкан балаларынан калган ш иеттей немере- л ер ш щ уст1не жамагайынньщ езш 1здеп тапкан ул -к ы зы н да бауы ры на басы п о т ы р . К|ойыс Эзен м ам а сы н е т е ж аксы к е р е д ь Bip KyHi ар бам ен ж етш келген еюлдщ сезш ен корыкканын айтсачшы: - Бэрш б1рдей бата алмайсыз той. Ересектеу- лерш мен алып к е т т жет1мдер уш не етюзеш н. Сонша ауызта нан табу да оцай дей сщ бе? Койыс соны айткан апата жауыта карады. Эзен м ам а ны ы ц балалары 6ip ж ер ге уй л ы ты сы п , 6i- piH-6ipi куш актап e^ipen ж ылап ж1бердь Ж уреп бар адам жай карай ал м а й ты н KepiHic ед1 бул. Сол куш 6api уйме-жуйме куш ауырып жаткан жер тесектег1 Эзен ананы кушактай кулады. - Т эй т, api! Далата т а ст а й т ы н бал ам ж ок! Bapi 63iMfliKi! Ешк1мд1 бе р м е й м ш ! - д е г е ш Э зен мама- сы ны ц. Мундай куанбас. Иэ, ол ю сш щ ш ытар- да жаны осылардьщ устш де. Колхоздьщ да жу- м ы сы н icTen улгередь У лгередщ не, бэр ш e3i уйымдастырып, зыр кактырады. Епн жиналтан соц Kipe тарты п, сауда жасап, елдщ керек-жа- раты н т у ге н д е п бе р е д ь А уы л т е к осы KiciHiH айт- канымен ж урт-турады . Bip ж ол ы а уы л ды ц ба с к е т е р е р азам аттары н уйге шакырып акылдасты. - Мына балам - улкешм, Аккулыньщ Койысы окуы н аяктап келедь Талабы жаксы. Оны осы ауы лдьщ бш м 1м ен калдыртым келм ейдь Кдлата окытсам деймш. 66

- Жен-жен... - деп, бас шулгысты шалдар. - Олай бол са сендер осы балама не кем ек етесщ дер? Эзен мамасы кдйратты едь в с т щ , енд1 колга- натым бол де се еш ю м еш теде дем ес едь Жок;, езш сонау алые Атыраудан А лматыга ха берд ь КазГУ- д е ок;ып б ш м алды. К^ызметке орналасты . Ел аза- матыы атанды. 9зге балалар да алгашкылары салган 1збен ж огаргы б ш м алды. Эзен м аманыц кушагынан ep6ireH Ж аугашты ш ет елге танымал бизнесмен бол ды . Жетчм калган ул-к;ызды же- •плд1рт, Эзен мамасы алпые жетчге келш алпы- сынш ы жы лы жер-ананыц койнына енд1. Жаткан жерщ жайлы, топырагьщ торка болгай Эзен мама! 67

ХЯПЫКБЕРГЕН немесе «ТАП ОСЫНДАЙ БОАМАЙДЫ» Госпитальде неше турл1 мугедектерд1, согы с- т ь щ м угед ек тер ш керд1м. 1ипнде ец KacipeTTici контузия алтандары едк Bip >KiriT атасы болды. Дене жаракдтын емдеп уш не кайтартан. Уй iuii тугел опат болыпты. Оньщ уш нде бетен, таны- майты н жандар тур ы п ж аты р екен дейдк Содан «к он туж ен сол д а т» т ш тен к е т е р ш п KeTinTi. ^а- бы р га н ы сипалап, езш щ , от ба сы н ьщ cypeTiH i3- деп «та п осы н дай бол м а й д ы » дей 6epirrri. 0 зш щ кдрсылыгын, кел1спейтшд1пн тек «тап осындай бо л м а й т » деген се збе н гана б1лд1редк Баска сез- ге т ш келмейдь Мен кеткенше ол сонда болды. Тамак; iuiKici келм есе д е «тап осы н дай бол м ай т» дейдк EKi K63i б1рдей агып тускен сол д а т: «сен дер ге ракат кой. Жец1сп ез кездерщмен кереавдер» дейд1 6i3re кы зы гы п. «Мен, м ш е, к у ж -ту ш т а с ка- р ацгы да оты р м ы н . Кейде ез1мд1 ез1м алдаймын. Тап к;аз1р кез1мд1 аш амын да, м ьщ кубы лган сэу- л е а м е н жары к; д у н и е ж кер ем ш деп сенд1рет1жм сон д ай , ш ы н ы м енен ...сы заттаны п сэул е жарык; бер етш дей . Кейде турл1 TycTi бояулы т устер ке- peMiH. С огы стан бу ры н кандай т у с т е р к ер геж м е а м д е жок;. Ka3ip т у а м д е п к еркем с у р е т т щ сон - ш ал ьщ ты эсерл1 е к ен ш м ой ы н д айм ы н . 1Шркш, квз1м бол са - суретпн бо л ы п -а к к е т е р ед1м!» деп курсшгенде кею реп каре айырылады. Б1рде бом ба ж арылысынан кулагы таре бггкен солдаттьщ айналасындагыларды алдап журге- HiH байк;ап кдлдык;. Ту сы рты нан м ы лтьщ аткан- ды ест1мес тур керсеткеж мен, касык сылдырласа 68

Халыкберген жалт карайды. «Эй, согы с 6iTTi. Енд1 корыкпай-ак к;ой! CeHi еш ю м майданга ж1бермейдЬ> деп, мазак етем1з. Е, неше турл1 жандар бар гой. Менщ де жараларым жазылып, журуге жарап калдым. Журуге деймш-ау... EKi аяк кара саннан жок. Уфа каласында 6ipa3 емделген сон касыма 6ip санитарды косып елге кайтарды. Госпитальде жагдайым жаман ем ес-Ti. Неше тур л Ы Kepin, еш тене тавданды ра алмас-ау дегенмш. Меш елге алып журген санитар ж1пттщ кол- аягы бутш . Башкурт, оры сш а Т1лдесем1з. Мьщ- гырлап сейлейдь Согыста жараландым деген. Тамак^шуге б е т ш д е п бетпер десш алганда жаным TypmiKTi. Бет-ауызы 6ip жагына кисайып, тур ш е Kici карай алмастай бузылган екен. Согыстан бу­ рый елден аскын сулу Ж1г1т ед1м дейд1 03i. Ка- тыным да сулу едь антурган. Менщ тур1мнен шошып 6ip тун де 6ip оры ска ти ш к етть Эйел и т опасыз дейдь Сол тун1 мыктап ойландым. Елге ж етк ен деп кушмд1 кез алдыма ел естетпм . Ата-анам гой куа- нар. BipaK мына TypiMe кальщдыгым шаттана алар ма екен? 8p i ауылда оны (эйел1мд1), болашак балаларымды калай асырап ж етю збекш н? Мына тур!ммен, мешел баладай мына тур1ммен не жу- мыс 1стей аламын? Кдртайган эке-ш еш еме масыл боламын ба? MeHi кергенде Tipi елетш болды-ау. Кальщдыгымньщ кейгпн коз!ме эртурл! гы п елес- тетем4н. Туе KepfliM. KyHfli3ri сездщ ypefii ме - Загипа Tepic карап KeTin барады. Айкайласам бурылмай- ды. Мен eni колымды созып бакырып жылап жа- тып оянып к етпм . Эл1 шолпан тумаган екен. Н^ара терге TycinniH. Тан атканша ойланып-ойланып

елге кдйтпауды шеигпм. Мейл!, хабар-ош арсыз жогалып кетт1 деп тущ лш койсын. Мына ж !п т сияк;ты елге кулю, душпанга таба б о л га н ш а .. . Башкурт яй пт оянганда мен ез уюм1мд1 ез1м шыгарып койганмын. Bi3 м ш ген пойызда Казак- станнын, ш етш е ш к к е н болатын. Мен жерге тус- KiM келед1 деп ед1м, бэтш агар кенбейдь Талай кун ж упрш журш к;олымыз эзер жеткен вагон. 9 p i ceHi елщ е ж етю зш , селсоветтен экелш тапсырды деген кагаз алуым керек деп турып алды. Жанына батарын ук;сам да к еш еп ез эц пм есш eciHe салдым. Мен де сен сияк;ты к;атыны тастап кеткен ж т т атангым келмейд1 дед1м. Оньщ Typi табан астында езгердь Маган ашуланды. Кдйтем. Болар ic болды. Айтылар сез айтылы п койды. Енд1 аш ы к кетт1к. 6з1м-ак; кдгазьща к;ол цоямын дед1м. Соны бастыгьщ а керсетш бассаугала, к;орк;ак;! - дед1м. Сонымен, не басыцды ауыртайын, екеум1з сол Ганшкинодан Tycin калдык;. Базарыньщ басынан 6ip к;азац арбакеш ш е жолык;тык. Наршеккен деген ауылдан екен. Мен д е табан а сты сол ауыл- дан болып шыга келд1м. Аздап контузиям бар дед1м. MeHi арбаца салып ала кет. Ата-анама апа- рып бер деп жата-жабыстым. Бозбала куана-^уа- на келнлт. Бозбала деймш-ау, он уш -он тертте шыгар epi кетсе. Керек-жарагын арбасына тиеген соц 6ip бурыш ына м еш оты р гы зы п шу деп журш кетт!к. Ж эне жай журмей баш курт жшггке «маган берген он куннщ эл1 бес куш бар. Сен сол кундерд1 ез калауыцмен е т ю з » деп мырзасып к;оямын. Ол байгус мен1 аяйды. Мына бала се ж арбадан к;алай туарш -м ш пзед! дейдь TycnecniH деп ойлаганмын. Даланьщ улан- 70

■ ними» Халыцберген гайыр шоцалацты жолында тж еден т ж оты ру цажытатынын цайдан б1лгенмш? Бел шыдат- пайды. Колыма берген паек таусылганша жаман болмадыц. Тунде де арбадан тускен жоцпын. Шы- нымен талшыбыцтай нэзж бала меш кетерш- Tycipyi киын екен. Эл1 келер емес. Айдала. Bip бейсауат журген жан жоц. Арба дегенщ 6ip зэул1м цамалдан бетер. Шыгу муц. влд1м-талдым деп эзер мшд1м. Кешн гой эдш тенш алганым. Оцтайл ы жерге цойгызып аламын да цудай ею цолга куат бере гер деп ыргып келш кетемш. Талай цуладым да. Жалпы биж ке эуес емесшн. Ж ерде жоргалауды уйренгел1 не заман. Bipfli айтып 6ipre KeTinniH-ay. Ауылга да жеттж. Ауылдыц бас KOTepepi 6ip Бержбол деген цария екен. Соныц уш не туЬ р дь «Экем пэленше, шешем тугенше. Мен согысца ат- танганда осы ауылдан кеткенмш» деп цоямын. Ара-тура б1рдечелерд1 умытцан, eciHe Tycipe ал- май циналган сияцтанамын. Ол кезде контузия алгандар кеп ед1 гой. Соньщ 6ipi сияцтанамын ез1мше. «Тап осындай болмайды » деген жаттанды ce3iM бар. Ауыл 6api6ip 6ip солдатты ц Tipi келгенш е м эре- сэре. Бар тапцан жылы-жумсагын аузыма тосады . Тек Бержбол шалга ш ынымды айттым. Ол муныц жарамайды деп 6ipa3 урсып алды да, ер тец ш е елш жинады. Ел iiui алтын 6eciK цой. Меш тусш - дь Ешюм кез!ме шуцымады. Кеудемнен итермедь Бержбол шал ерледь Кыздарга царап: «ж агдайды кердщдер. Ж т т т щ MiHi жоц. Аяк; кем демесец... Ойланыцдар» дедь Мен бастабында уга цойма- дым. Сейтсем, бул ауылдыц салты бойынша элп Бержбол атамыз келген майдангерд! eKi аптаныц ш ш д е уйленд1рш, белек отау eTin шыгарады екен.

Маркиза Назарбаева Kepmi-келем жиналып, эр ю м колы нда барынан ! ауы сты рып, 6ip уйдщ TipiiiiniK ет ет ш куралын op- I таларынан белш беред1 екен. Bipey KececiH, 6ipey | кер п еа н дегендеш н. Маган да жар табы лды . ¥яц кара к;ыз. Ауылдьщ дэл ортасы на балшыктан со­ ты п шшкене уй тургы зды . Кунд1з колхоздьщ жу- мысынан сур ш т-к а бы н ы п келгенмен ауызб1рл1п кушт1 журт 6ip ш эж н iuiiri алсымен устаныц, ягни мына м енщ баспанама кем ектесуге жиналады. ¥с- талыкты усынган да Бержбол атам. Балалы болдым. 0 з уш м н щ бурыш ынан ашыл- ган устаханамда елдщ арбасын, курепн, орагын ж ендеп отырамы н. Маган TinTi ецбеккун жазады. Осы елдщ вз баласындай сщ ш кетпм . Кундердщ 6ip куншде ез кдльщ дыгым 1здеп келдП Мактадан сырып тж кен фуфайка киген, фуфайкасыньщ сыртынан б1рнеше катар eTin арканмен белш тацып алган эйел ат-арбасымен тура менщ уш ме т1релш келш токтады. Кимыл- козгалы сы элдеюмд1 еске салатын сиякты . KiMre ук сататы ны м ды ез1м д е укпаймын. Асьщпай атты босатты . Терезеден бакылап оты рм ы н. Не шаруа- мен жур екен деп коямын. ¥станы !здемейтш адам жок- Ол кезде каз1рпдей техника дамыма- ган. Арбаньщ купшеп, аттьщ тагасы, шалгыны шьщдау - шаруашылыкка 6api керек. Эйел уйге беттеген д е ж уреп м сокпай калды. Загипа! Кдльщ- ды гы м ! Е ам е б1рден эке-ш еш ем тусть Типм бай- ланып калган. Алыстан келген конакты керген Наршеккеннщ халкы б!здщ уйге жинала бастады. Булай болары н KiM болжаган?! Эке-шеш ем Tipi екен. Менен баска баласы согыстан оралмапты. Жер таянса да менен узбеген yMirrepi ажалдан арашалап турган сешлдг Мен сол Ганшкюнадан туеш калатын TyHi За-

Халыцбергвн типа да туе KepinTi. Тусш де мен артынан далмай жылап журген жас баладай елестеппш. Эйтеу1р, бойым белшен келетш куйде. Менщ урын бартанымды eciMe Tycipin кулдф ш дояды. Балдыздарымньщ ойнатан болып «куйеу- д1 сынатанда» самаурынта су аташпен о т тутат- дызтандарын, бьщсып жанбатан отты урлеп куйе- куйе болтаным, сэры самаурынменжарты кун злек болтаным, менщ дайнагамньщ балдыздарыма ур- сып журш куртак; оты н экеп бергенш , куйеу кере келген ауылдастарга есжтен юрген сайын сы- зылып орнымнан турып сэлем бергешм... Жастык; шадтын, сэулел1 cypeTTepi журепмд1 ж1бпть Елге дайтдым келдь - Эй, Хальщберген! - дед1 Загипа. - Жаудан сес- кенбеген журегщ неге тана дыздан дорыцты? Рас-ау, неге дорьщ тым?! С онш алыкиагераз, жа- сьщпын деп тук те ойламайтынмын ез1мдг Сейте тура... - Мен бай i3flen келген жодпын. Хак; таталаньщ алдында дослан досатымды, жарымды ез елше, ата-анасына экеткел1 келд1м. Сосын келш ш епм е дарап: - Эй, Матрипа, мына арбага сен де сиясьщ , мен де сиямын. Хальщбергеннщ етш 6ipiHiui мен кер- д1м той десед, сен-ак; бэйб1ше атанарсьщ. Тек eMip арбасынан ауып Tycin журмесек болды. Япыр-ай, далай езгерген! Бул баяты мен айт- тыра бартан, сэл нэрседен уялып 6eTi алаулап шыта келетш уяд сэры ды з емес. Кдрап оты ры п тула бойым тугел ащрленш, журепм алып-ушып барады. Элл банщуртца «сен абзалы дазадтьщ дызы- на уйлен. Олар 6ip сездь Айтдан сертш ен дайт- пайды» деген адылымньщ ез1ме келгенде желге 73

!Ш Ж ^!r,Jim— м — Маркиза Базарбаеаа уищанына, мына 03iMfli 1здеп тапкан аруыма се- ш м аздж биццргешме опынып та коямын. Дегенмен, Кенес еюм етш щ зацына кайшы ею катын алтан жалтыз казак; менмш. «К ерген KepreHiH кггейдь Керген-бьлгеш жок HeciH icTefifli» дем ею ш , аулыма келген с о д мен де Косшагыл-Наршеккендеп Бержбол атам сиякты согы стан оралтан жауынгерлердщ тез1рек аяц- Ка туры п кетуш е, бас к¥Рап>¥РпаК кебей туш е ба- рымша ат салыстым. TinTi, ал! кунге солаймын. Сыбай-салтац журген сайдауыттай ж т п ч керсем жы ным К¥РысаДы- Баятыда да ж аугерш ш к заманда халцыньщ саны азайып калмауына барынша камкор болтан той, солай ем ес пе? Иэ, иэ... Екеушен он се п з бала керд1м. Б1лесщ бе, менщ улдарымды коргенде «Эне, Халыктьщ улы келе ж аты р» дейд1 ел. Халыктьщ улдары мен кыздары дейдП 6 з балаларына «Сендер адам б о ­ лам десевдер соларга уксаадар» дейдь Мактанып- ак айтайын. Менщ улым - api Хальщбергеннщ улы, api халыктьщ улы. Казак халкыньщ улы мен кызы. MiHe, енд1 балаларымньщ 6api ел к ер епне жа- рап, к ы зм етте жур. Bipi инженер, 6ipi мутал1м, 6ipi мунайшы. Бейбгг eMip бар ж ерде «тап осындай б о л а д ы /»

Хапыцбсрген ЕРТЕ СеНГЕН FYMblP Bip жамбастай кисая дамылдаган Дглафруз буш - ршен тиген катты соккыдан жаны кезше кершдь - Халык жауы, этапа налет! Хальщтын, eriHiH сута алдырып, eric басында уйьщтап жатканын кара, бул халык жауыныц! П ротоколдатып, тура итжеккенге айдатамын! Тем1рторда ппрггемш! Дмафруз жан дэрмен умтылып, дэу карынымен жецкершп турамын дегенше бригадир ж т т еи - кабат эйелдщ жон аркасынан камшымен ею-уш Twin 0TTi. - Ойбай, бригад кайным-ау, Ka3ip-Ka3ip, - деп, умтылып камшыдан коргалаган куш денесш иге- ре алмай тагы кулады. Бул жолы соккыдан емес, буйрепн щ катты 6ypreHi сондай eci ауып кет- кендей болды. ByfipeKTi элдеб1р TeMip саусактар буре устап, аямай буредь Эйелдщ буын-буыны эл- cipefi бердь Бригадир ж1пт те артык кеткенш ша- малады, (Мрак табан астында пайда болтан урейге бой алдырмау ymiH, бурынгыдан бетер балагат- тап, байбалам салып, шокыта женелдп - Мен 6ip айналып келгенше су бузган арьщ- тарды жендемесед басыц кетедь Халык жауы. Кара да тур, халык байлыгын рэсуа еткенд1 мен саган кврсетермш! - деп, TicTeHin барады. EciH жиган екщабат эйел жан дэрм ен жоргалап уршыгына ж етп. Соны таяныш eTin турмакшы болган. Ол урш ык байгустьщ м орт сынбасы бар ма? Кап, енесш щ кезш керген аяулы д у н и е а еды. Кунде б1ршуйке жунд1 ала шыгып, 6ip кулак суга толганша созып тастаумен кешке деш н 6ip уршык ж т Hipe келетш. Кыс кыр астында. Оныц устш е жумыстан уйге келген сок кэкур-шугар шаруадан Колы да ти е бермейдь Кап, жылы кеудеш еп бу- 75

Маркиш Башрбаева riH д е бггпей тш бол д ы -ay. ¥рш ы дты гамге жа- саттырып алса екен? «Кы с арбацды жаз сайла» деген. Мына бу й р егш щ дурсаулап ауыруын-ай... >Ki6eri дызулап ауы рып жур efli, те к дызылш а болмаса екен. Туу, 6eTi аулад! Керилнщ баласы содан дайты с бол ды . Енд1 6ip м езгш куй еуш ой- лап KeTTi. Байгустын, ден есш де сау та м ты д жод. Дегенмен «Басы дараныц бары и п ». Азаматы дан- ды ды ргы ннан аман келген с о д а ш т ы -т од Tip- лшше, жаладаш-жалпы тагдырына риза. Дглафруз кетпенш е суйенш аз турган со д дур- садтагы сэбш нщ булдынганын сездь Япырым- ай, жадагы соддыдан балага задым келмед1 ме екен деген жаман ойдан денесш суыд тер басып KeTTi. Byftipi нал даддан ет ж т щ тум сы гы н эл1 ce3in тургандай ауы рсы на аш иды . Бала т агы доз- галды. TipmuiiriHeH хабар 6epin, бей не 6ip анасы ты н ы ш та н сы н деп жатдандай. «Сен Tipi бол, сен Tipi бол, балапаным!» Анасы iuiiH аялай сипап, кул!м деп дойды . ¥л бол са екен деп диялдайды. Согыстан аман келген куйеуш е ул тауып берсе, данекей?! Ахмедия дуниеге Ж1бек келгенде ул ма деп датты дуанган. 03i ол сэтте «е, басы ды з жерге жетш турган жод, дызды берген дудай улын да берер» деп, куйеуш жубатдан. Сонда Ахмедия: - Ы-ы-ым, мен осы дурау-жамау куш мде данша узадда барар дей сщ , Kepin к ет ю м келед4 дагы, - деген де дойган. Келшшек мына сезден шоши тура сыр бермей: - Койыцызш ы, жамандыд шадыра бермей...— деп, жадтырмай куцюлдеп бурылып кеткен. Осы бала бойга б!ткел! дудайынан ул сурап мшажат етуде. Д1лафруз сол куш кеш тетш , eKi аттап, 6ip т о д - 76

тап уш не эзер ж етть Казаны коржын уй д щ 6ip белмесшде кайнагасы бала-шагасымен, екшил жагында кыздарымен булар турады. Кеш тусс1мен келшшектен маза кет-п. Тунде курсактагы баланын, суы кеткенш бш генде абы- сынын оятуды ойлады. Ол байгусты да аяйды. «Куш бой ы 6ip Mirip жон;. Ем1зул1 баласы жаца гана тынышталып уйьщтады. К ш кен е дамылдасын. Эл1 то лга к; басталган жок; кой » деп, 63iH -e3i жубатты. Мал к;орага барып, аркан алмакшы бол ды . Ке- репн 03i дайындап к;оймак;шы едь Ецкейе 6epin, байкдмай кадага к;агылды. Сол-ак екен буш рш е 6ipey пышак; сугып жаткандай шаньшщылап кет- кен1. Ti3eci epiKci3 б у п л е бердь EciH жиганда бай­ паса e3i мал корадагы шеп устш д е ж атыр екен. Канша уацыт e r r i екен? Ецсесш элдеб1р 31лдей салмак езш барады. 1Шркш, арканга асылып турса... Куйымшагы, жамбасы, ceri3K©3i еш теце сезбес кара таска айналгандай. Тутас ден еа как белшш, eKire айырылып - басы мен к е у д е а ерт шалгандай жанып турса, ю н дж тен тем ен кара суык кариды. О, куд^рет! Мундай да бол ады екен- ау! Кап, ец болмаса мына агаш беш кен щ ернеуш е Колы 6ip ш ксе... 6ip ш ксе... Япырым-ай, ешшм муны 1здемей ме? Кол ушын беретш пенде бар ма? Уа, кайдасыцдар, адамдар! КелсецдершП Кут- аршы мына азаптан. Ен болмаса касымда 6ipey барын сезшсем мына коркынышты оцай жецер ме екенмш ? Тац, Алланыц аппак тацы-ай! Кашан атасыц? Ж арык сэуле, 6ip жарык сэуле... Уф, жан- ай! Ешшм бул кораныц eciriH ашпай ма? Балам елш Калар ма екен? Ж азыксыз пер1штем-ай...Тогыз ай, он кун KOTepin... Енд1 ж е т п м бе дегенде, экесш Куантармын деп жургенде... Кел! Келий б1реущ! Уа, юм бар-ау!

w m m r Маркиза Базарбаава Б1реудщ келгенш сезгенде Дшафруз куануга да куш керек екенш ук;ты, э л а з гана ерш кубнрлеп «ш ацы р» дед!. Деген болды. Элде дей алмады ма? 1ле-шала абысы ны да ж етть Дшафруз 6ip сэт тальщси бердь Белш тарткдн абысыныныц кушагынын, жылуын сездь « ¥л, ул !» деген куа- ны ш ты унд1 кулагы ecTifli. ЕспдН Сол сэтте кез алды кулпн тартып, езге элем ге eHin бара жатты. Элден уак;ытта куц п рт дуцкшден есш жиды. Э, кел1 туш п жатыр. Бул - баланын, «ж олдасы туссш » деген ырымы гой к;азак;тьщ. Эйелдердщ кдрбалас жупргенш, жарыскдзан кайнат^анын ecrin жа­ ты р. Ce3in, ce3iHin жатыр. Демек, Tipi. - Эй, ана кырдыц басындагы балалар юмдер? Бул кдйнагасы Есмук;анньщ дауысы. - Дэуренбек, Сагат, Сатыпалды. - Д эурен бектщ сагатын негыламын, мейл1, май­ дан сатып алса да. Ойнаган балаларды сурап тур- мын гой мен сенен. - Туу, ата, айтты м гой. Анау ецкеш п асы к атып жатцаан Сагат деген бала. Кдсында тургандар - Дэуренбек пен Сатыпалды. - Е, солай дем ейсщ бе? Араларында Ж экен агац жок; де. Онда ж упр, агацды тез тап. Кок атты ерт- теп к;ойдым. Барып Бшпр догды р ды epTin экелсш. Тез. Эйтпесе, Дэкен т эте ц елш кдлады. Бул сездер дщ 6apiH ущ а н Дшафруз кдйнага- сы ньщ к;амк;ор к е н ш н е риза болды. ^ансырап елу деген б1ррак;атдуниеекен гой. Бойыдел-сал.Дуние 6ip жумсак, жайлы, мамыра-жай си^ырлы езгеше элем ге ауыск;андай. Жумбак^ сазды эуен элдилеп жанды тербеп алып барады. Кез алдында к;ызгылт туман. Сол туманньщ ортасы нда к,ызгылт кумда ойнап оты рган e3i. Шашынан сипап еркелетш турган анасы. Ещр MiHe, э к е а e3iH KeTepin э к е т т 78

Халыкбергеи барады. 03iHin бала кез1 екен дейдь Сонда да кез1мен 1здеп, бурылып, куйеуш е кез салды. Сол чызты лт туман imiHfleri к уй еуЫ ч б е й н е а де булдырайды. Тек K;a3ipri бет-ауы зы бы т-ш ы т, дене сичы бузылтан тап осы к е й т емес, жачадан чосылтан жас ж1пт кез1 екен дейдь «Кетерип, ак; тамачты ш скелейш ..» деп еркелететш сиячты ма- ау... Дэкен иегш энтек кетердь Ж узш е жы лы кулю ж упрш OTTi. У з ш п кетть.. Дглафруз ем1рден етерш де бачы тты едь Bip оша^тын, оты н еппрмейтш ул экелд1 eMipre. Т о- машадай эйел ез оты ньщ басын базар erri. Алла- ньщ ез1не берген сы й ы н толы гы м ен кабылдады. Жар суй дь0 з элшше бачытты гумыр к е т т ь Ал кексе эйелдер жас адамныц кезш жумып, алачанын жазып, ел1мге бой усынып, байбалам урейаз мына жалтан дуниеден бачига мамыра- жай бейбгг еткешне тацданды. Иэ... Тосы н еш теце д е болтан жоч- Тач м е з г ш - мен атты. Кун орынына батты. Тек бригадир xcirrr чана «асыл жечешем-ау, алтын жечешем-ау, Kicire сез кдйырмайтын сабы р ж ечеш ем -ау» деп, ат устш де ачырап ж очтау айтып, бул елде жок; урдюпен жиналган журтты 6ip шош ы тты. Ала- чандай ауыл оньщ бул чылыгын эпербакан ж ь riTTi4 «жача OHepi» ш ыгар дей салды. Дыафруз марчум езшен уш куннен соч апыл- тапыл чаздачдаган Ж1бегш жанына аларын, уш жылдан соч Ахмедияньщ топырач жамыларын, 6ipa3 жыл кейш бурым ер уге жарап чалган Кдр- лыташыньщ оч жагынан орын аларын бьлмеген едь Иэ, жас эйел бала устш д е елдь Согыстан кеш н ел ечсес1н тж тей алмай жатчан заманда бул тач- сы ч очига ем ес-Ti. 79

Маркта Иэ, есец преп барып eciH жинаган эйелдер: «Ой- бай-ау, Дэкен бала туып едЬау» десш, шак;алак;ты !здеп, таппай цалды. Ойнап кеткен жалбыр шаш кыз Мэйкен келд1 де: - Мен 6ipey басып кетпесш деп, беш кеге салып ж !бергенмш , - деп айтчанша, эй елдер жача eMipre келген беп еш таппай эуре-сарсанта тускен. KiHfliri де кесш м еген ул эл1 Tipi екен. О, Кудайдьщ к;уд1рет!-ай десейпй! Шала-жансар шарананы абысыны Бигайша етепн е орап алды. Алты айлы к улы Кэр1ммен е п зд е т ш eMi3fli. Кеч чолт ы к; чазекемш ц отбасы тэты 6ip улды болды. Есмучан ата сол баланы ез улдарынан артык; ер- келетш, ш ыбын чондырмай чортаушы едь Би- гайша Tayip KepeTiH чайнысы мен к ел ш Ы ц ке- зш дей аялады. А лтынш ы ул, анасынан туа жет1м чалган ул - Кдлтанбай деп атанып, осы берекел! шачырачта еркш ecin ержетть 80

^тштХалыкбергеи COFbICTblH Bfiflfinfipbl 1. Мэпике Ажардыц жалгыз улы кдладан ypin ауызга сал- гандай 6ip к;ызды epTin келштЬ Науша бойлы, то м ­ пак; кез, бурымы белш е т еп л ген. Ауыл ауызын ашып, кез1н жумып, тек соньщ кулгенш, жургенш, сейлегенш сез етедь Келе к;отыр тамньщ iiui-сыр- тын сылап, аршыган аппак; жумырткадай eTin к;ой- ды. Осыган дешн бул ауыл уй эктеу дегенд1 ес- TiMenTi. 03i жумыс 1стейтш eKi белмел1 мектепт1 де жутындырып ж1бердь Бала бггкен соньщ соцында: «б1здщ тэте», б1здщ тэтей » деп жандарынан шык;- пайды, айткднын eKi етпейдь 0 зш щ де ойлап таппайтыны жоц. Бала ермек кылатын долана дегенд1 Tepin-жинап, KenTipin, цыста ем, acipece журек ауруына таптырмайтын ем дейтш ш к;ай- терсщ ? Балалармен жагаласып булд1рген, карацат тередь мевдуана, кундак;жинайды. Ажарга улын менппктеп алган мына к;ыз ептеп ызасын, жо-жок; к;ызганышын, жо-жо, екпесш,

Маркиза Базарбаева эй 63i де б ш п болмайтын эйтеу^р 6ip ceeiMiH ту- ды рады. Келш, кэд1мп келш. Ж упрш бар шаруа- сы н icTen жур. TinTi айтканын exi етпейдь Соньщ е з1 Ажардьщ ызасын келт1ретшдей ме, калай e3i? Элде абыр-сабыр болып ж у п р тш куда-кудати KyTin, 03i кудаги атанбатан дш ме? Сейтш жургенде Султанбеп эскерге Kerri. Согы- тьщ хабары осы ауылта есплгенде улы алыста едь Bip кун1 Султанбектен хат келдь Келш кундей жайнап хатты ашып, дауыстап ок;и ж енелдь Бу­ ры нты хаттарын да солай оки ты н. Bipax; бул жолы орта тусына келе бергенде хатты лактырып ж1берш, етпетш ен Tycin ещ рей женелдь Ажар шо- шып кетт1. Аман-сау дегенге кенбей бэр ш дауы с­ тап ок;ы деп оты ры п алды. Баласыныц Ташкенттен жазганы - бул сотые узакка созы латы н Typi бар. Tipi калу, калмау не- тайбьл. Сенщ басьщ жас, менен руксат депть Келш excin оты ры п, енесш е 6ip карап алып, «Кайда, KiMre к етсен де апама кез кырьщ ды сала жур. Ел imi дегенм ен менен баска cyfieHepi жок едЬ> деп, ез жанынан косып койды. Ажардьщ журепне урей юрдь - Йемене, элден жамандык шакырып жылап оты рсы ц! -деп , келш ше дурсе коя бердь Эжеп- таркы тартылданып шыкккан ез дауысы коркы- ны ш ын одан эрм ен у д е гп . Сосын таматын 6ip кенеп алып, келш ш кушактап жубатута KipicTi. Exeyi 6ipiH-6ipi жубаты сы п, келш быркырап оты ­ рып, меш кайдаты 6ip т е к а з сияктандырып жо- льщ ашык деп™, тап мен 6ip жар KaflipiH туеш бей- TiH турлаусыз, сертке тура алмайтын опасыз жандай - деп, екеш-екеш кояды. Ажардьщ ж уреп уылжып, келшш бауырына катты-катты кысты. Кещлш ауламакшы болып: 82

яяшшяшшшшшвшяшшяяшяшшяшяаявть? Халыкбсрген - Ay, согы с батыста, б1здщ Султанбек оц тустж те, Ташкентте жургеш Heci? - деп кояды. - Орысша бм етш дерден командир дайындай- ды екен. Ажар баласы уш ш к в ц ш маркайып калды. Не болса соны м едеу тутаты н аналык; ж у реп кургы р- ай! Ау, кай катынньщ баласы каманд1р бол ы п жур екен! Султанбек согы стьщ 6eTi тузел генде т е сш е таккан медалдары жаркырап елге келдг Жауын- герд1 кергенде уй iiui гана емес, бую л ел м эр е-сэре болды. Енд1 аз уакы тта жауды ак;и-таци жецш елге ораламыз дегенде имандай сенген. Кител1 жаркырап, хром eTiri сьщырлап, экпм ес1мен ел- fli ауызына караткан улы уш ш ана ж у реп ш екпз куанышта едь Бул - кырык т е р т т щ куз1 болатын. Ушне eKi-ак тунеп майданга аттанган Султанын анасы еш коркы ны ш сы з шыгарып салган. Еш алаксыз келш1 eKeyi кол булгап кала берген. Ал кыста елген баскарманьщ орны на 6ip колы шолак; Кдскырбай деген кеппп келдь Кдтыны 6ip жамбастан батып-шыгып журедъ уй айналасы- нан кеп узай алмайды. Бастапкыда кУРДастары «согыска барган кайсьщ» деп, эзыдемекпп бол­ тан. 1Шркш, сез кетерм ей тш шак; етпен щ 03i екен. Мал тул1п болып е р ж е т т калган е ю ул, 6ip кызы бар. Келе елге буш дей ти дь Ешюм м уньщ келш ш жумыск;а салып зоры кты рм ак тургай, М эликенщ 93i барып кем ектескенде «болды , шаршап ка- ларсьщ, Ажар т эте м 6i3re урсы п журер, кайта гой» деп бэйек болганга эбден уй р ен т алыпты. Так атпай ш епрткенщ айгырындай шырылдап терезеш камшысымен сабалап туратын жака бастык;ты кайдан жактырсын-ау... Бэршен бурын ургаш ыны кур ж1бермейд1 екен 83

'\"A T -T .t j t ■шшшяяшвшшшшвшившшшяшшвшяшшящ Маркта Баэарбаева деген с ы бы с жанына батады . Келшш елее к;а- сынан ш ы гаргы сы жок- Оган баскдрмасы Tycnip кенер ме! «Уюметтщ жумысына кедерп к елгретш контраны итжеккенге айдатам ы н » деп, ак;иланып шыга келедк Жен сезге ток;тайтын жан кэш ? Ауы- зы Kenipin болта й жен елген де Ажар к;улагын баса- ды . TinTi маскдрасы кеше Оран; шал бой ж етш кал­ ган немерес1н коргайм ы н деп баекдрмага айыр ала умтылыпты.Ж алмауызгадажан керек, Кдскырбай цораны ц TyKnipiHe кдпщанда шал к;олына ш к к е н к ш м дер ш ала шыгып, eciKTi айы рмен Tipen, э л п 6epi жак;ындаса уетш е муздай су шашып, есж ке жолатпай койыпты. Осы ауылдьщ кдтындары ешш алып берген аталарына разы болып, шок- шок; д есш 6ip айы здары каны пты. Осыны ecrin оты р га н Ажар кел iHiHол тажалга кайдан ш есп р ед ь Сол баекдрма жумсаган сак;панга ез1м барайы н деп жулк;ынды. Вйтсе, кел1ш уйде жалгыз цалатын. Кеше дайын тур, ертед ертемен келш ертш кетемш деген Кдскырбайга Малике кдрсы жо- льщ ты . YcTiHe кузде келгенде тастап к еткен Сул- танбектщ кшмь Шалбарланып алыпты. Купэйкеа к;олп-колп етедь - Э-эже, к;айда кор ж ы н ы д? - деп, тамак; салын- ган до р ба н ы колы на Lae Kerri. Ауылдан 6ipa3 узап шьщкан соц: «о сы жерге 6ipa3 аялдап тамак;танып алайьщ » деген Мэли- кенщ усы ны сы н есп ген де Кдскырбай ез кула- гына e3i сенбедк «Кднды басын 6epi тар т» деп куб1рлегенш де сезбей калды. А ттыц басын бос тастап, ер ден ж ас ж ш п т е й д ж eTin ы р гы п тусть Сау колы мен шинелш жайып улгерш, Малике усынган дорбаны цагып алды. Коржыннан таба нанды шыгарып жатып «ей-ей, оны ц не?» - деп апалактады. 84

Хапыцборгем - Отыр! - дед1 з1лд1 дауыспен Мэлике. 03i Кдс- ды рбайды д торы ж оргасына MiHin, ез аты н до- сарга алыпты. - Отыр! Саган у й м е т 6ip дауым елд1 басдарсын деп бш п к 6epin дойды. Кдтын-далашты шулатсын деп берген жод! Мен ад некел1 т е с е п м - д1 сен сиядтыларга былгатпаймын! Султаным- ны д садагасы кет! MeHi дорлайтындай сен езщд1 KiMMiH деп ойлайсы д? Сен м енщ эк ем н щ и м еке- нш бглесщ бе? Эжемшд долына хат 6epin кетпм. Егер мен келмесем М эскеуге ж1бер дед1м. Сосын сенщ тудым-туягыда дешн тук далмайды! Жалт е т ю зш суырып алган б э ю с ш щ 6ip TeTiriH басып далып едь жард eTin eTKip уш ы шыга келдь - Енд1 жадындасад ез1мд1 жарып ж1беремш! М эликенщ дауысы зш д1 е сп л ге ш сонша, Цас- дырбай атда умтылып, дармалап устагысы кел- ген эрекетш ен сап тиылды да, журелей отырып eKipin ж1бердь Мэлике едгезердей ер к ек тщ жы- лаганынан шошып Kerri, эй тсе д е т к т е н ш сы р бермеуге тырысты. Кдсдырбай болса сол еюрген куш «мен1 дуртдан датын, даты н » деп жер са- балайды. Мен дан майданда жаумен жагаласып, мына долымды 6epin келсем, ол мында ад тесе- riMfli арамдап... eciriMfli ашпаган еркек далмапты! Ерд1 намыс елт1рмей ме? Фашистен мынау жаман болды! Жаман! Содан еш алган TypiM гой! - Эй! - дед1 шадд еткен Мэлике. - Не оттап оты р- сы д езщ ! Сенщ 6ip нэк ес даты ны д упнн майдан­ да журген нар ж т т т е р д щ намысын таптаганыд ненщ адысы! Балпылдаган Ндсдырбай жылауын дояр емес. «Енд1 уст1мнен жургенщд1 к ер еш н деп ашу ус- т ш д е TipceriH диып ж1берд1м. Жур енд1 ш одад- дап...» - Таста ондай датынды!

здаа Маркою Баюрбаева - Эюметттен коркам. Оныц устш е балаларым да ecin калды. Содан кызмет сурап, елге карайтын б ет калмаган с о к осы ауылга суранып... - Елщ учли согысып кольщды курбан еткен екенсщ , енд1 ecin келе жаткан ул -кы зьщ ymiH HanciKfli курбан ет! Тиыл жаман эдеттен . Осыны айтып, окытушы Мелике атын шокытып женей бердь Мал те л д е тш жаткан корага жакын келд1 де, К дскы рбайды к аты ньщ ж угенш басына Typin Kepi карай айдап салды. Bip жет! сакманда болып уш не кайтса, ел кай- дан ecTireH i б е л г ю з М еликенщ Ц аскы рбайды ка- лай ж енге салганын жыр eTin жатыр. «Каргы н суды кайратты ер токтатар, Кьщыр icTi акылды сез токтатар.» Басекек де содан кешн айкайын азайтып, ж урю н титан сеюлдь Сез етпесе муздай су етк ен шыгар... Тек куйеуш щ дамбалын кшп, жанталаса ки- мылдап, терлеп, козы кушактап уйыктаган тун- нен кеш н Мелика бала кетерд ь Т абигат не 6ip ты лсы м га тола гой... Оньщ Каскырбайдан ем ес екенш е тутан eHeci д е сен бедь CeHiM кеткен ж ерде к уд ж бас кетере- дь Отан Kepic uiece журедь Султаннан сол кузде кеткеннен eKi-ак хат кел- дь BipiHfle «т у п м д е улы м ды мойы ны м а MiHri3in алып жур екенм ш . Ол колы н кунге со зы п куледь Баламньщ атын Ахмет койьщдар» депть Еюн- ш ю н д е «Б ерлиннщ так т у б ш е келдж . Фашизмд1 ез ордасы н а куып ты ктьщ ! Кала о т пен о к тьщ ор- т асы н д а » делш ген. Содан кеш н т ы м -ты ры с. Не хат жок, не каракагаз жок- Ажар келЫ мен алы- сып журш, баласынан кез жазып калам деп уш уйыктаса ойламады гой. Тук те ойламапты. Мелике жылайды. Кудай куе, етепмд1 жел ке- 86

f Хчлыцберген терм есе, еркек кетерген жок; деп. Кудайдьщ e3i бердь Иса пайгамбарым кусап... деп. - Оньщ KiM тагы!? Сондай 6ip ацыз бар орыстарда. Христиан д1- ншде. Жер бетш деп адамдар азгындап, элеумет циналганда Мария анага кектен п е р ш т е келш аян берген дейдь Кыз Марияньщ бу ш рш ен елее болып KipreH Иса пайгамбар eMipre келш ть Оны ор ы с т ш н д е ездер1 Исус дейдь Елд1 ауруынан алакднымен сипап, емдеп жазыпты. Хальщты yriTTen тузу жолга салыпты. - Тутак;! Енд1 сенен эули ел ж куту1м тана калган екен! Сейте журш eMipre ул келдь Атын Исахмет к;ой- ды. Бала былдырлап т ш шьщкан сон, еж есш щ к;а- сынан шьщпайтын болды. Ажар 6ipece немере- с1нен Султанньщ сэби кезш жазбай танып бауырына кыеса, б1рде карадай зекш «ш еш еце кет» деп оты рады . Ене мен келш арасындагы жаулык; Мелике елгенш е тиылмады . Б1рде бе- сецс1п, б1рде кайта жалындай ерш ш , сезбен шарпысып кеп быцсыды. Ку согыс-ай. Еркек орнында еркек болган кдйран арулар-ай. Мелике карагай кулатып ж ургенде уетш е агаш кулап, жаншылып елдь Ажар кемшр шынашактай Исахметпен жалгыз калганда гана келшш шын жоктады. «Аж ардыд келш ш дей келш жок;» деген елдщ се зш сонда гана мойындады. Меликенщ жарына гана емес, енесше, отбасына, казактьщ салт-дестурш е адал келш болганы н сонда гана бклдь Кара чем оданды актарганда майданнан жазган Султаныньщ белш кек лентамен буган 6ip бума хаты мен М еликенщ 6ip парац хатын тауып алды. «Кеке, - д е т ч Мелике. Эншм менщ, енд1 бул

-У / / • И Д И — — —— — Паркам Бамрбаева хатты эскери комиссариаттан адрестерщ1зд1 аньщтап алган сод эюберермш. Алдыдгы жазган хаттары м С1здерге жетпей, ез1ме дайтып келдь Кеке, е зщ айта 6epyiui едщ гой, казак; жетч ата- га жеткенше кыз алыспайды деп. Мен дазадтыд дызымын. Сондыдтан эншм айтдан агатайдыд улына шыгуым жарамас деп, 6ip тунде езщ1здщ ш эю р т щ !з Султанбекпен дол устасы п, сон ы д ел1- не келд1м. Б1зд1 кеипрщ1здер. 1ле-шала хабарласу- га арада со гы с KHin Kerri. С ултанбектщ анасы ете тамаша жан. Кеке, жиенщ Исахмет алгыр болып ecin келедь Б1здщ ауылда т е р т -а д класты д мек- теп. Элден-ад м енщ бар бплгешмд1 м едгерш алды. вск е н д е акедемик боламы н дей д ь А уы зыда май деп доямыз. Енд16ip жылдан кешн мундагы одуы тугеал едь 6зщ1зге ж1берем гой деймш .» Хаттарды немересше одытып агыл-тепл жы- лаган Ажар Мэликенщ неге «э-э-ж е» деп тут- т ы га ты н ы н енд1 тусш гендей бол ды . Bafifyc бала «э н и » дей жаздап сезш т у зе т е д 1 екен гой. Эни д е ге ш ана дегень Мен датыгезд1 анашым деп жу- pinTi-ay, жарыгым! Ажар б1раздан со д бел ш бекем буып, керпплерш шадырды. - Ала сиы рга сен не бол, Камар. Курт-майын ж\\- 6epin турсад жудэ риза боламын. - ¥сад малды сен дорада Kipri3, Гулам. - Осы уйге сенщ уш ддеп келш дызыга беретш, уй ге сен Kip, дайным. Мен мына нем ерем мен орта- лы дтагы интернатда барамын. Одытамын. Сол интернаты н дагы дарайган баланы д Kip-доды н жуатын да 6ip кем ш р керек uibifap. Куш мд! ке- рермш. Мэлике мен Султанымныд кезь осы дулынымныд ержеткенш керсем арманым жод. Ауыл сендерге аманат. Исахмет кеклентамен буган хаттарды «м ы нау- 88

экем», 6ip парак; кагазды кеудесш е басып «м ынау - шешем» деп отырушы едь Акедемик болмаган- мен ьлюмд! журналист атанды. Согыстыц балала- ры ездерш ездер1 тэрби ел еп ecyini едЬау... 2. вкбапа Амбала ат арбамен келе жаткдн Kepmi ауыл- дыц баскармасы, экесш щ досын танып, алды- нан ж упре шыгып амандасты. Д е р тед еп атты босатып, ш ы лбы ры н к;олына устатк;анда: «тусап ж1берешн бе, ерелеп иаберейш бе» деп сурады. Ол жас цыздьщ бул Kici узак; оты р а ма, элде тез к;айта ма деген сурагы болатын. Баск;арма аз-кем унс1з калды да, «ерелей гой, айналайын, - дедь Ак;бала атты жайгасымен самаурынга жармасты. Осы кезде тацгы сауымнан memeci д е оралды. Кыз анасымен жаркылдай амандаскдн баскарма eTiriHin к;онышын камш ысыныц сабы м ен как;- кылай Tycin уйге беттедь Шай куйып оты ры п Акбаланьщ укканы - е зш айттыра келшть - Сен жак;сы штедщ, курдас. Балаларды эск ерге кетпей туры п уйленд1ргенщ оцды бол ды . MiHe, немере сушп оты рсьщ . Сол акыл м енщ басыма келмепть Э лп Жэд1гер1м ауданга баргыш тап ке- Tin едь Военкоматка арыз 6epinTi. Ж асын ecipin KepceTinTi. Элi жас кой деп журсем... - Темен карап кез жасын керсетпеуге тырысып, кожырап кет- кен дауысын жинап, каткыл унмен сезш жалга- ды. - Шакыру кагаз келш тур. Курдас, баягыньщ Кдрабайы мен Сарыбайы кусап, ацта шыккан эне 6ip жылы «б1реум1зде ул, екшцйм1зде кыз болса, досты гы м ы з балаларымызда жалгассын. Кудай коскан куда болайыкдесш ек кой. Есщде ме? 89

Маркиза Базарбаева - Е, булар Козы Керпеш-Баяндай... - Э к еа кулдь - КУРДас! Менщ т е р т улым майдан даласында калды. Мынау кенжемнщ icren отырганы ... Агала- ры м ньщ кегш ез1м аламын деп... Жэд1герд1 б1лед1 Акбала. б зш е н 6ip жастай ул- кен-ау сол. Эл1 е ю жылдай уакы ты бар ем ес пе? - Мен де т е р т улымньщ n;a6ipiH кермей, - деп, зарлы дауыспен жоктауын бастай 6epin ед1 ше- iueci: - Тэйт, жаксы тьлектщ устш де дауыс салмас болар! - деп, эк еа тиып тастады. Ерюн жылай алмай булыккан анасы «япыр-ай, жасауын 6epin, кэд1мпдей узатып...» деп куцюлдедь - Курдас-ау, бала согыстан аман-есен келген со ц 6api де бола жатар. Кдз1р уак;ыт ты гы з. Тацер- т е ц п эш алонга улгеру1 керек. Ke3i жаудыраган Акбала KiMre жаны кеб1рек ашыганын e3i де TyciHin жарытпады. Урпаксыз Калам-ау деп жанушырган баскармага ма, той сы з кыз бер ген ш е киналган анасына ма, булацдап ка- льщ ды к бола алмаган езш е ме, келу-келмеу! не- гайб1л сапарга кулшынып оты рган бозбалага ма? - Келш мен А кф лек кы зы м ericTiK Te ед1 деп ку- б1рлей ж урш анасы 6ip туш нш екпен езш арбага MiHri3in, ж аулыгыныц уш ымен кезш басып кала бергеш-ай... Bip к;ойды сойып, айналасын шакырып той жа- саган баскарма ел-журтын тез таратып, ауылдыц майданга ж уретш я а п ттер ш е тацгы бестен кал- май осы нда жиналуды ескертть Акбала 6ipybic болып тесекте жылып жатыр. Белпаздж тен. Урейден. Крркыныштан. Ж эдж ер жылагын к ы зды ц шашынан сипап жу- батуга KipicTi. «Т ж спей м ш . Тек жыламашы. Экем гой. Оша-

тымныц оты ешпесш деп журген. Осыдан майдан- та жетеш н. Бэлем, агаларымды е л т 1рген фашис- тен кепмд1 алайын!» «М енщ агаларымныц да кегш ал!» - дед! Амба­ ла ж терленш : «сен келгенше ошагьщнын, отын еппрмеймш. Жуз жыл кут десец де кутемш!» Мачдайынан сушп жубаткдн Ж эдтерге тыты- лып жатып уанып, алацсыз уйык;тап KeTinTi. Кез1н ашса, так атыпты. EHeci уйге Kipin келед1 екен. Апыл-гупыл уш ып турды . Ж э д т е р жок;. Те- ceri суып кдлыпты. Жанындаты xyfieyi к етш к;ал- танын байкдматанына елердей уялды. Мезпл кузге ойыск;ан кез едь Тура самаурынды тутатты . Ошактыц оты н епнрме... Кеше атасы ны ц арбасына м ш ген де бей не 6ip к;онакк;а келе жаткдндай сез!мде болаты н. Енд! тагдырта бой усынып, Ж эдтерге берген уэдесш 6epiK устап оша^тын, оты н emipMeyi THic. Кун артынан кун, ай артынан ай ауды. Ke3i келгенде кетпен шапты, орайы келгенде оран; орды. Bip кун1 атасы «б1здщ куш -куатымыз барда оцып ал. Ka3ipri заман о ц ы га н д ш » деп, к;аладан ютапханапш ны ц окуын б т р т ш , цолына к;атты кагаз эпердь Сол жылы баскарма атасы 6ip арба ютап тиеп экелш, мектептщ 6ip белмесш босат- тырып ютапхана icreTin бердь Ауылда eKi аяты т1зелжтен жок; уста бар едь Соны алдырып агаш- тан сере ж асаттырды. С ельсоветтен жалак;ы ала- ты н eTin жумыскд ю р п зд ь Сейткен атасы сотые бтгкен соц уш жылдан кейш кайтыс болды. Жастыгынын, астынан бая- тыда Жэджерден келген кдракдтазды сонда тауып алып, eHeci exi ел1мд1 6ipre жоцтады. Жарыктык^ сонша салмацты ун аз тана кетерш , еш ю мге сыр ашпай, iuiTefi тана бес улын 6ipre

Паркою Базарбаева алган сум согы сты лагынеттеп еткен екен-ау. Акбала да жылады. «Ж уз жыл кутем» деп нем бар едь жуз кун кутем десем гой, Жэд1гер1м тез оралар ма ед1 деген арман к е ю р е п н ты рналайды . Енеа жас баладай жаудырап т1лс13 караганы болмаса Акбалага тук айтпайды. Атасы елген жылы ез meiueci келш epTin экетпекпп бол ды . «Апамды тастап ешкайда кетпеймш » деп табандап отырып алды. 0Mip солай ет е бердь EHeci кайткан жылы апайы Ацбьлек бес жасар кызын экеп бауырына салды. Балага онш а MefipiMi болмады ма, элде ти тт е й кы з уяластарын сагынып ацсай ма, кашып уй ге турм аган соц е з колы мен апарып бер дь Иен уйде жападан-жалгыз калган Акбала Жэд1гердщ ош агы ньщ о ты ез1мен 6ipre еш ер ш ойлаганда жаны туршжть Ойлап тапк;аны: е ю аягы т1зеден жок, мшез1 ауыр устага ш ел епн жаматуга апарды. Цинала, кысыла отырып ойын жетюздь Ж1пт агасы муньщ кыз екенш кергенде кезЬ нен жасы ыршып, «каргам-ай, каргам-ай» деген- нен баска ештеце айта алмады. Арада ай еткенде шелегше айыр тыгып алып жаматуга жэне барды. TyciH де сол устага ж ор ы тты . К уй еуш щ cypeTiHe карап, а р м а н -т м е гш enipen оты р ы п шаккан туш ту сш д е Жэд1гер1 колына камшы устаты п KeTinTi. 03i улга ж оры п ж уреп жарыла куанды. Арада ceri3 ай еткенде устан ы ц улкен кызын сурап ушне барды. -Ж ецеш е, Раушанды маган кемекплл жке ютап- ханага ж!берщ1з1ш. Мен калага барып дэрш ерге каралайын деп ед1м. Сол жактан жет1мханага сок- сам деген ойы м да бар. Келген соц Раушанга ез айлы гымды берем1н, - дедг 92

шшшшшшшшшшшшшиякяяшашшшшяяшшшь? Халыкберген ¥станьщ эйел1 сезге келген жок;. ¥ста бул кезде балаларыньщ 6apiH ю тап окуга насихаттап, оныц карадомалантары ютапхана- дан шынпайтын болып алган. Тумса болгандык;- | тан ба, Ак;баланыц iuii кезге тусе берм ейтш . 9p i «бел1м ауырып ж ур» деп, бе л ю набаттап шэл1мен орап тастайты н. Калада, Ак;бклек апай ы н ш н де босанып, к;ол-аягын бауыры на алган сон улын к;ушак;тап ауылга оралды. Ж эдю ердщ баягы су- рет1н улкейтш , эйнектеп жарга надады. YcTiHe узын сулпш кестелеп сэндеп нойды. Цасындагы шегеге уста берген се п з epiM намшыны uifli. TuieKiui гой. Куданьщ н;¥Д1рет1-ай, улы Ж эд1гердщ кудды 03i дерсщ . Шашы да, K03i де. Камшыгер аумаган экесь Экем согыскд кеткенде мен ш т е кдлыппын деп отырады, кулыным сол! Экецнщ атын вппрме, кулыным! Bip нызыгы, устаньщ улдарына не Typi, не MiHe3i унсамайтын ю п-ю ш кен тай Камшыгерд1 бес ул, уш к;ыз тугел намнорлайтын. Колга тускен TaTTiHi соган б е л ю беруге ум тылаты н. Ал е ю эйел апалы-сщлш жандардай ете тэту болды. Бэлюм сырды бшд1, бэл ю м бьлмедь Ол арасы 6i3re гаранты. Эйтеу1р болашак;галым Камшыгер Ж эдюерулы алансыз M efiipiM re ш омы лы п ecin жатты. «Мен экем согы скд кеткенде ш т е налган бала екенмш...» 3. Камажаи Согыстан бурын Кэмшат туды. Согыс болатын жылы Шэмшат OMipre келдь Жас келш ш ек K yfieyi- 93

Маркиза Базарбаава не назданды. Шеп устш ен маяны бастырыкпен басып жаткан Kyfieyi кылжактайды: - EHfliri жылы Гулшатты, сосын Нурзатты... Камажай жулып алгандай: - Неге те к к;ыз?! ¥л туам!!! Мэз болган ж т т келш ш епн ш епке ж ы гып са- лы п; «он да ма, онда Канат, Кайрат, Талгат» деп шубы рта женелдь Eneyi ез киялдарына ceMipin, мэз-м айрам бо- лып уйге оралды. Ауданнан еюл келш, жиналыс ашып жатыр екен. - Б1здщ ел1м1зге жау шапты. Баты стагы шека- рамы зды бузып, Гитлер деген канкуйлы халык;- ты ц канын судай сапырып келедь - Юмге ти1скен1н б1лмей жур екен ол зэнталак;! Бутын бут, колы н кол гы п тастайы н. >Ki6epiui м еш ! - деп, Камажайдьщ Kyfieyi ш ьщ ты жулкы- нып. Н эш эн дж тщ eHfliri ce3i тьщ далмай, жаужу- р ек жастар жарыса урандап, к езш е KepiHce жау- ды к;аз1р-актапап тастардай дурл ж ть - Пай-пай, батырлардьщ урпактары-ай! - деп шалдар каукылдасты. Он т о гы з бен о т ы з 6ipflin арасындагы азаматтарды Т1з1мдеп е ю л кетть Сол кузде-ак; ауылдагы жжгг бггкен сыпырылып май- данга аттанды да, ауыр кол жумыстарга сэмб1 талдай м айыскан кы з-кел ш ш ектер ж еп л д ь Тац- ньщ аты сы , куннщ баты сы далада. Кешке, кас карая с у р л ж т уй ш е ж етш кулайды. Енелер1 бар- лары алдында кайнап турган кара куманга мше т уседь Уш нде адамы ж огы 6ip куш ак КУ том ары н суйрей келедь Тамагын nicipin, KipiH жуганша тан да кылан бер ед ь Bip 6yriH емес, кунде сол. Белш босаты п , epKiH к е с ш п жатуга да уакы т жок- Bapi д е майдан уш ш деп жанталаскан eMip. АзамаТ- 94

*5 £ Ш ВШ Л тьщ амандыгын сыртынан тшеп сарыла хуту. Куту... Bip ауылдан 6 ipre кеткен со н 6api 6ip майдан- да ж ургендей сезш е д г Bip кдтынга хат келсе 6opi жабыла ок;ып м эз бол ы сады . Бара-бара хат жаты сиреп, к;арак;агаз деген п э л е а хе б е й д ь Кенжесш к уте-к уте eHeci бах;ига аттанды . Ж ылдар жылжи бердь Камажай Кэмшаты мен Шэмшатына 6ip кун- де eKi ниырдан уэдел ескенд ей к;¥ДалаР келгенде шын састы . Камьщ ты . А тасы к;ыз баланы ц ж олы н байлама деп торта м айтпаганда ны здарын к;имай 6ipa3 крнкылдар едк Енд1 м ш е, атасы exeyi иен уйдщ exi бурышында шошайып отырыстары. Камажай тамагын кенеп сез бастады. - Ата, енд1 екеум1з exi буры ш та со сти ы п нала берем1з бе? Кен ж ебол атты н axeci келш ш е т е п л е к;аРаДЫ- Пысык;-ах; хел ш ь Осы бел1мш енщ бригадир!. Мунсыз осы ауылда ештене бггпейдь Таскдйнат. - Exeyapa 6ip-6ip бала тауы п алмасак^ о с ы ша- ны ракты н TyTiHi шьщпай к;алады-ау... Карт TixciHin ж отасы дур е т п . Не дегел1 хелед1 мына зэндем1? Ашуы алнымына тыгылып, xe3i от шаша намшысын кдрманды. Камажай атасыны ц зэрл1 хезкарасынан ай бы н ы п х е зш то м е н т у а р - дь Bipax; соз!нен ж ачылган жох;. Дастархднньщ ш етш жымырах; сипап отырып: - Ата, осы ауылга пайда бол ган диуана х;ыз бар efli гой. Кеше ci3 жон;та уй ге экелш , ш ылапш ы нга шомылдырдым. Эйелд1х муш еа тугел жетшген сияк;ты, соны нехелеп... Молда атам ды оз1м ша- цырамын... т е х ул туы п бер се бол ды , ез1м багып жетх1зер ед1м. Карт жанагы ашуы денесшен бу боп ушып хет- 95

Маркиза Базарбаава кендей, кенет э л а р еп , ор м ы ртк дсы б у гш п , эл1 курып ш екелей оты р а Kerri. Атасы к;ызылшырайлы, колхоздыц жумысы- нан колы сел босаса ацшылык; курады. Кебш ш е далада. EKi иытына eni ж ш т м ш гендей денель Кдйратты. Иэ, келш енесш узак к утть Шуйкедей кемп1р т е се к тарты п жатып калганда 6ip e3i шо- мылдырып.жуындырып, баладай колына кетерш бакты . Kyfieyi касында бол са exi кы збен ток;та- лы п калмас па ед1? Ку согы с-ай! Кез алдынан зу- лап етк ен eMip елесш е ущ ле оты р ы п карт езш ен жауап куткен келшше тж теп карамай: - Кудай солай киыстырып турса, не шара, - дед1 Ky6ipre жакын унмен. Келш тас аягын шапшац жинастырып шыга женелдь Ертецш е, кеш курым уйге Kipce, ш элш ш щ ша- шагымен ойнап отырган диуана кызды кердь Ке­ лш ! м олда шалга: - Епз лак;ты еш ю м бар. Кузде сем1з тушаны некекиярьщыздьщ акысы деп ез колыммен ко- рацызта апарып байлап беремш, -деп жатыр екен. М олда 6ipa3 кикандаган си якты . Амалсыз ке- лшкен сьщай байкатып кутпа окыды. Неке суын iuncisin бол сы м ен кел1ш eKeyi сы п 6epin жогал- ДЫ. Келшнщ сонсоцты жумысы диуананы бату болды. Касынан шытармайды. Жогалып кетсе тауып экеледь Оны босан ды р ы п алута бу к 1л ауыл жабылды десе артык болмас. «Мше, бепец» деп усынтан екен, жанын к;инап, т эн ш ауы рткан осы пэле ме дегендей диуана саусактарын тарбитып балага бас салыпты. 96

Сэбид1 к;олынан жулып алган Кдмажай кейле- п н щ ашык; омырауынан iiuiHe салып алып, к;ыз- ды n;aFbin ж1бердп Ол шьщгырып далага к;ашты. - Эй, шуьщды шубатып кайда барасьщ ! - деп, табалдырык;та куып ж етш кулатып, басып оты - рып баланыц жолдасы тускенш е алысты . Эб1лет квргендей ацтарылган к;атындар Камажайдьщ «ш у» дегенш е 6ipa3 шуылдап кул1сш, 6ip бой жазып кдлысты. Таппайтын се зщ жок; дейд1 де куледь Э л п шарана сей тш ауре болып жургенде Ка- мажайдын, кеудесш е жабысып алып т е сш eMin жатыр дейдь Япыр-ай, ку т1рш ш к-ай! Ал Кама- жайдын, мына к;ылык;к;а MempiMi оянды ма, сол куш т есш ен сут шыгып к е т т т ь Т абигат ана да адамдарды аяганы шыгар. Елде жок; эд е т тауып, еш ю асырап, euiKi cyTi ананыц сутшдей жугымды болады екен деп жур­ генде, терщ ен ем1з1к жасап жургенде мынау 6ip квктен келген сыйлык; болды. Келеы кун1 «м ш е балацыз» деп атасына усы н- ганда ол балага назар салмастан устш ен асыра к;арап туры п айтк;аны: - Карагым, Камажай, сен буны Кенжеболаттьщ атагына жаздыр. А тын Кдражал деп к;ой. Баланын, арнасы тугел жун, ж ел к еа куж1решп турды. Сап-сары диуана ныздан емге 6ip белпш тартпапты. Камажай ез сутш е к;амыр илеп, кеш болса болды баланы -пзесше келденен салып алып, арнасына домалатады да отырады. Домалатады да отырады. Баланьщ арнасындагы к;ыл тугел тазарганы мен ол он ceri3re келгенде ж елкесше шудаланып шаш шьщты. Диуана болса жогалып кетш , eKi-уш жыл- да найта оралып журдь Келген сайын ж уынды- 97

Маркиза Базарбаева рып, тамагын той гы зы п зшберетш. Ак;ыры ауы- рып, Камажайдьщ кдлында кайтты. Жаназасын шыгартып, а та-енеан щ к;асына жерледь Кдражал болса е р ж е т т , экесп Кенжеболаттьщ атын шы- гарды. UJbiFapraHbi емей не, Кенжеболат ¥лы Отан согы сы нда баты р атанса, Каражал кеш еп AyfaH согысында батальон бастарды деседь

Халыцбсргвн COFbICTflH БУРЫ Н ТУЫППЬ|3... Косшын, терт Экем согыскд кеткенде мен жупрш журген бала екенмш. 1шм ш т е кдлыпты. ¥л тусац атын Амангелд1 к;оярсьщ. К|ыз болса атын мына Наси- рага уйк;астырып езщ чоярсыц депт1 экем маркум. Ол кездщ HeciH сурайсыц. TinTi еске алуга к;ор- к;ынышты шацтар емес пе. Т ер тбур ы ш ты те- резенщ е ю K03i ш уберекпен б!теул1 болатын. Bi3 пеш устш де жатамыз. Аягы шыккан бала эдет- те к;олды-аяк;к;а турмай зырылдайды ем ес пе. Bi3fli пештен туа р м е й устайты н цара суык;. Ею кез1м терезеден к;ыдырып жер еденге туседь Эй, ппрюн, eMiH-epnir 6ip жерге Tycin ойнасам деп армандаумен телм1ремш. Ce6e6i жерге тусш ой ­ насам ез куплммен жылы орныма кетергле ал- маймын. Жер сыз. Артык; он м инут оты рсац ауы- рып кдласьщ деп анам урсады. Bip елердей куанганым еа м де. Кайдан экел- ген1н бглмеймш 6 ip куш анам жумыстан келген- де цазанга су толты ры п кдйнатып, б1здерге Tepi nicipin бердь Кекпецбек. Жей алмаймыз. Ж агы- мыз талганша шайнап, суын жутамыз. Кэд1мгщей элдендж. Жарты кез чазган жерден су шыгады. Картоп жак;сы еш м бередь Соны отк;а кемш жейм1з. Сыр­ ты куйж, куйе. Ал imi т э п -т э г п . Сонымен кунелт- TiK. Айтпакдиы адам басына елшеп беретш наны бар. Кек найзаньщ наны деп атайды. 03i к;ап-к;ара. Содан 6ip т ш м Kecin 6epin анамыз жумысына кетедь Кешке келгенде жэне солай улест1редь Орап Tbifbin к;ояды. Bi3 баламыз. 0зд1пм1зден i3flen тауып алмайыз. 03i келгенш кутем1з. 99