Базарбаева М. Халықберген

Маркиза Базарбаааа айткан эцпмеилм меш енд1 немен тацдандыруды дал тауыпты. Ау, ол казак; ортасында, казак; т ш н щ м эй еп н eMin аскен бала гой!.Соган да тац калуга бола ма? Онысын бьлсе, сол конкурстагы жюри мушелер1 оган жулде бермей кояр ма едь KiM 6uiciH. Кандай тэтт1 дан eHin шыкса да, тускен топы- рагына байланысты-ау.

Хальщберген MflHflflHrEPflIH 93lflflEPI Сотые 6iTin, майдангерлер бала-шагасына opa- лып, ел м эре-сэре болып жатцан кез. Казак; ак;- жаркын, канша ауыр кдйгы керсе де ш у ш р ш ш п басым, 6 ip -6 ip iH iH колтыгынан демеуге дайы н ха- лык; кой. Ец ак;ыры «жак;сы сезд1 - жарым ы ры с» деп тус1нет1н ел аман-есен бас крскднын да олжа керетш. Жудеген елдщ к е ц ш н сезбен болса да кетеруге тырыскдндыгынан шыгар, бастары к;о- сылган жерде жауын сезбен мукатуга шеберлен- гендер екшелш шыга бастады. Ексеген оты р терлеп-тегншп. Алк;ам-салк;ам омырауын одан api ысырьщкырап ашады. - Кашпай коркайын ба дейсщ . Ал мен кдищаным жоц. Eip кез1 туздай немн: агаш арасынан шыга келш, эй соньщньщ кез1 тура осы б1здщ Элексей- дщ кезшен де кек к;ой деймш, маган: - хенде хох! - дейд1 жаман неме. Бетше бажырайып кдрадым да: «сенде болса, менде жок;!» деп, касынан етш журе

берд1м. Ол менщ не айтканымды тусш ш болганша агаш тыц арасына юрд1м де к етам ! Расында, он ш си якты винтовкам болса «хенде х о гы н » айтпай-ак ата салмаймын ба? - Сен орманды жерде согыссац, мен Днепрд! тацертеч spi xemin етемш . Кешке 6epi кешш ете- MiH. Суы бар ж ерде согы сты м . - Е, сосы н екен гой «Ш эмай Е алден пешком пайдет» деп жургенщ? - Шын, ей. Ею колын тебесш ен асырып кшмде- piH устай ды да, кешш о т е шыгады. - Ата, шыныменен немштен корыкпадьщыз ба? - дейд1 Калганбай жаутацдап. - Неге к;орк;ам, ол да ез1цдей Kici. Тек айырма- шылыгы - ол нем 1сше сейлейдь Мен казакша сейлеймш. - Рас, рас, - деп, w in ала женелд1 Эм1ржанныц экеск Bipfle колга тускен с э в е т солдатта ры н Ti3in Койып, атайын деп тур. Bi3 сап бойы нш а фэми- лем!зд1 айтып турмыз. Кезек маган келгенде, Калиев деп сачк е т а м . «Н^ой, Калиевт1 калай киып атамыз» деп, взара куц ю лдесп де, меш коя бердь - Ата, сонда олар казакша тусш е ме? - Е, мына Бельгер казакшага судай ем ес пе? - Гераганы айтасьщ ба, ол осы нда туы п-ескен емес пе? - Эй, маган сол немнггерщд1 осы н да экеп Ж1- 6epiui, мен соларды 6ip жылда сайратып казакша сейлетш шыгарайын. - Эй, мен айтсам бар гой, немкггщ де оп-орысша сейлейм ш болады екен. Мына жагымнан пуш­ ка, мына жагымнан пулемет - тарылдаты п атып жатыр, аты п жатыр. Мен ж ерде етпет1мнен тусш,

■ИМИИИИИШИ— llilllTfl - Халыкберген ofbi 6iTKeHiH кутш жатырмын. Эй, 6ip уш сагат жатк;ан шыгармын. Тез1мд1мш гой. - Не, ата, к;олыцыздагы сагатца нарап ж атты- ныз ба? - CiparacbiH айткдным гой. Ол кезде 6i3re сагат Найда. Сезд1 белме. Bip кезде тыныш талганын ecTin басымды кетерсем, 6ipeyi талтаадап насыма келш кдлыпты. А цшыныц баласымын гой. Дем1м- fli шпмнен алып к угп м . Касыма келе бергенде аягынан шалып Ж1берд1м де, к еудеане нонжия кетт1м. «Агатай-ай, к;оя бер!» дейд1 лагынет. - Ci3 орысша айтты дегеназ. - Е, иэ, «брат, т ы ч е» деген екен гой. Сейтсем, ез1м1здщ командир. - Агатай дегеннен шыгады. Осы батыста эл п он ceriHmi гасырда еткен Исатай баты рды ц ур- пагымен мен 6ipre согы сты м . Б1здщ жауга шап- Нандагы уранымыз «А гатай» дейдь Агатай?! Жаудан цашып бара жатк;анда айтпаушы ма efli ондай жалынган сезд1 десем, ашуланады, бэтш а- гар. Сонда да олардьщ наткан ж аудыц артынан «агатайлап» ж упр етш ш е миым жетер емес. Bapi кеу-кеулесш тагы куле женелдь - Ата, неше немкгп елт1рдщ1з? - Е, шырагым. Ол саган кой дей сщ бе, кунде котаннан санап шыгаратын. Эйтеу1р, баудай ту- cipeMi3. KiMHiH огы тид1 екен деп баягы ньщ ба- тырларынша кеудеанен ж ебесш суырып алып жатцан kim бар дейсщ. - Мына Ж олдыбай бар гой, согыска келгенде он мен солы н айырмаган бала болатын. - Кой, он тогы зга толган сон экеткен жок; па едь - Жок, жасын айтпаймын. Элп командирдщ «напавосы мен налевосын» биш ейтш ш айтамын дагы. 153

Маркиза Базарбаеоа - Сосын... - кызык; кумар тьщдаушылар ынтыга кулак; туредь Bip колына пилотка, eKiHmi колына касымдагы езбек тщ такиясын устаттым да, оцта десе - пи­ лотка жагыца, солга десе - такия жагына бурыл деп уйретпм. - Бул каскац сенщ аркаада согы стан Tipi келд1 десейпй. - Е, солай десен; де болады. Катша KeMnip курсшдь EKi баласы 6ipflefi сотые басталсы мен KeTin, эл1 кунге хабарсыз едь Bipaybi3 орысш а бы м ей тш балалар жау отынан каза тап- т ы ма, эпербакан оф ицердщ «б уй ры ты н» дэл ута алмай «сатк ы н » есебш де кез жумды ма, ол арасы б е л п а з едь

«РАШИЗМГЕ KflPFbIC Кенжебектер бул ауылга кешш келгел1 кеп бола койран жок. Сагыз беке™ керемет жер екен. Кенжебекке ecipece еспе шагыл унады. Сапырып кешке дейш ойнасач да еи ш м к;ой демейдь Сондай кеп! взен жагасына барып, су кумнан кала сок, корган тургыз - ез калауьщ бглсш. Ракат. Бшк жаркабакта кеп iH бар. Бурын мунда кустар турыпты. Bip уядан жылан шыгып келе жатса, екпшпсшен кустьщ балапаны шикылдап туратын дейдк BipaK неге екеш бел п а з, каз1р не кус жок, не жылан керш бейдг Е, мейль езен ж иепнде кунде ойнап кеп достар тапкан Кенжебекке 6api6ip емес пе? Атакты Жем-Сагыз осы! Талай гасырлар энге аркау болтан езен. Уйден алыстау барып Сатыздьщ шуцетше суга шомылуга болады. «Канды кара су» дейтш де жер1 бар екен. Апасы алташ еспген де байбалам салып барма дедь Ana-ay, 6i3 ол жерге жоламаймыз деп жалынып журш эзер кенд!рдь Ракат. Кенжебек ез ауылдарында ойнайтын «муш з-мушз» ойынын жаца тапкан достарына уйреттг взен жагасында дымкыл кумга т1зерлеп отыра калады. Бастаушы бала желке жагынан журш ойынды баскарады. Ол «еш кЬ десе, де- реу «лак» деп бак ете Tycyi4 керек. «Сиыр» - «бузау», «кошкар» - «к озы » дегендеш н. Таты жануарлардан: «таутеке» - «лак»; «аркар» - «к о ­ зы»; «кулан» - «бузау»; буты десе «бултындык» деп сайрап туруьщ керек. Ал бастаушы бала сеш жачылдырута тырысады. Зырылдатып этап келе жатып «жылкы десе «кулын» деп журме. Ондай Myfii3i мулдем жок жануарды этап койсач 6iTTi. Сута желкечнен 6ip тушп тупредт Баскалар мэз. Сен акымак болып суда шалпылдап журеач.

Маркиза Назарбаева Кенжебек e3i уйретш алып, ец кеп утылатын да e3i боп шык;ты. Ce6e6i агын сута к;арау ете к;ызык;. Ke3eri айналып келгенш е киялдап кетедь Мьщ букте-плген толк;ын кез алдьщ а сан турл1 cypeTTi тоспай ма? Ал шытылга к;ырык; кун цплдеде туссен, белдщ куяцын, аяк;тыц сы ркы рауы н к;агып алады дейдь Солардьщ 6ipi д е езш д е болматанына Кенжебек аздап р е н ж т те к;ойды. Кеп узамай он ы сы ж ен аз екенш, жас бала ондай аурумен ауырмайтынын ук;ты. Э ж есш щ кум булауга TycyiH e к ем ектесть Кызы к. эуел1 ертецм ен кумды ш учкырлап, Kici еркш сы й ы п жататын ор ы н эз1рлейд1 екен. Сосын сэск е т усте, нем есе туе ауа к;ум э б д ен кызган шак;та куяцы бар адам келш ы сты к к ум та кем ы едь Эрине, 6ipey-Mipey кем ектесп есе ж алтыз адамга киындау. Кейб1реулер1 м осы сы мен кара ш эй непн кетере келш кумнан шыккан соц терлеп-тешшп шай iinin оты р ады . Уш кун солай кумта туск ен Kici кыс бойы шаншу-маншу дегенд1 б т мей, шапкылап журед1 екен. Еш ауырганды, TinTi тым ауратканды бшмейд1 дей д ь Тутан ж ер дщ кумы да ем! Карак;аты кандай. Мелд1реп Ti3uiin тур. Кенже- бек к е ол та ц сы к емес. BipaK та ж е м т т щ кеп бол­ таны дуры с кой. Тек тущ ы суы тасымал болтаны жаман. Эрюм ез уш нщ касынан шункыр казып алады екен де оны ездер1 «к у дьщ » деп атайды екен. Ха-ха. Кудык дегеннщ суы ез тубш ен шыгып, шеке жаргандай суп- суьщ бол ы п мелд1реп турматан с од ! BipaK ен- д1 до ста р ы н ь щ к е ц ш н е келмеу1 уш ш олар айт- кан кудыкты бул да айтады. «Кудыктан су экледь Кудьщтьщ какпагын жауып кояды». Ал м ек теп уш не к е ц ш бек т'олды. Бшк. EKi к;а- тарлы. Сыныптары кец-кец. Бес терезеп бар зэу- 1S6

л1м зал кандай тамаша. Кеше сол залда линейка етю здь Басында селкос тьщдаган. Содан уйге келген соц Кенжебек туш мен алагызып уйьщтай алмады. Герман елше барып келген, тарих пэш- нен беретш Кунжарьщов Орак агайдын, э ц п м е а - нен кешн бесшип сыныптьщ окушысынан уйкы кашты. Япырым-ай, мундай да сумдык болады екен? Агай айтуынша: бурынгы туткындарды азаптау лагерьлерш, к;аз1р адам баласына согы с- тьщ катерл1 сум ды к е к е н д т ш к ер сету учли му- зейге айналдырып койган. Онда турган заттары адамды урейленд1ред1 екен. Жанын TypiniK Tipefli екен. Эншешнде касындагы кызды тур тш калып, шукып калып ты ны ш туруга бес минуттан api шыдай алмайтын едь Агайдьщ эцпмесш тыцда- ганда TinTi дем ала алмай калгандай. Кенжебек уйге келген сок ештецеге заукы сок- пады. TinTi апасыньщ жумсаганына да кундепдей кулдырандап кетпедь Апасы жакын келш басын устап кердь Жок, аурудан аман сиякты. Кенжебек кундепдей шала-пула тамак iuie сала ойынга да жупрмедь Сулесок отырып-отырып, штаптарын шыгарды. Дэптерш алдына алып, ба- гытсыз шимайлай бердГ шимайлай бердь Сосын элденелерд! жаза женелдк Bipa3 жазган со к жас- тыгынын, астына тыга салды. Тацертец кешеп жазгандарын окып керсе - елец сияктанды. Эде- биет пэншен беретш апайга керсетсем бе екен деп ойлады да, дереу айныды. Эдемглеп Kemipfli де Орак агайына экеп керсетть Агай паракты ш ш е н окыды. Окып болсы м ен Кенжебекл бауырына мыктап кысып алды. TinTi бала туншыккандай, ауа жетпей бара жаткан- дай сезш дь Булкынбай шыдады. Ce6e6i агайдьщ

03i кушагынан босатуын кутп. Бетш е цараса кез1 жасца меймглдеп тур екен. - Айналайын! - дед1 жалгыз-ац. Кешн мугал1мдерге елецд4 керсетш мацта- ныпты. «М е т ц лекциям сондай кушт! шыгыпты. Мен1ц maKipTiM ол туралы елец жазыпты -деп, эуел1 цабырта газетше, сосын аудандык газетке жариялатыпты. Мына елец менщ «жацагы-жаца- гы м сы з», кеп цыстыра беретш «ягн и сы з» тама- ша дуние, нагыз фашизмге латынет айтцан елец болып шыцты! Аталардыц те п л ге н цаныныц ку- нын бш етш жас урпац ecin келедЬ деп куаныпты сол ез ш эю ртш мацтан тутцан устаз. 158

Холыкберген УМЫТПЯ. flfiflM! Ж урегщ калтырамай Еске алу мумкш бе ед1 Концлагерьлердщ Тецселш курсшгенш?! Еарген фащистердщ Корлык; пен мазацтарын? Аязда жалацаштап Су куйып мазак;тауын?! Газ камераларында Туншык;к;ан туткы ндарды ? Жалган «емханаларда» Кел болы п тунган к;анды?! Майденек, Равенсбург Бухенвальд лагерлерш? Иленген адам ерю н Ж эне де ...тер1лерш?! Кул болтан адамдарды Тьщайтцыш есебшде? Тарих ум ыта ма, Адамзат кешед1 ме?! ¥мытпа, АДАМ! ¥мыту мумк1н бе ед1? Крематорийлердщ Кап-цара тутш дерш !?! Ол кезде е и ш м Кенжебектщ кейш республи калык; «Отан сакш ысы » газетш шыгарып оты

Маркиза Назарбаева абыройдан журдай болганы былай турсын, мына жас ж т п т щ ез басына катер. Адамшыльщтан шы- гады. Одан да менщ касыма ж1берщ1з. Б1рдеце ой- лап табарм ы н» дедь Ойлап та койган едь Тек сол к;алай болып шыгарына сенщ ю рем ей турганы болмаса. Дес 6epeci атасы езш мацулдады. Камшысын Эм1рдщ тесеп н щ бас жагына тыгып тастап, ертецш де соны апарып беруге жумсайтын болып келюлдь Ортальщтан KeTKici келмей булталактаган ба- ласы на 6ipece урсып, 6ipece жалынып - afiTeyip, жайлауга ж1бердь Ж е зд е а курец кабак карсы алды. Экелд1м кам- шысын, экемнщ тапсырманы орындадым гой деген ток; кещ лмен Эм1р кайтуга жиналды. Ж ез­ д е а келш ш епне кез кысып, ымдады да: «шеш шалбарды!» деп акырды. бзш ен зордьщ мыннан ш ыкканына сасып калган 0Mip буйрыкка багын- ды . 03i алып кел ген ceri3 epiM д эу к;амшы жотасын- да ойнап журе бердь EHflirapi мактанасьщ ба! Богауыз елец айтасьщ ба? Айт, к;ане, арак; iuiecin бе? Kicire 3a6ip кер сетесщ бе, саган елдщ 6api фаш ист емес, енд1 ойыца келгешцд1 icreficin бе? Не керек, «агатайлап» сауга сураганша айнала куып журш сабады. Арашага келер жан жок- Ж алгыз уйл1 жылкышы. Апайы сауап деп косыла урсы п тур. Таяк;ты э бден жеген соц eKeyi д е шар- шап койды. Зерецмен экелген кым ызды irnin жан шак;ырып, эжептэу1р жуасыган буры нгы жауын- гер сез угаты н, кулагына ак;ыл ю р етш дей ьщгайга келдь Ж е зд е а торгай шырылдаганнан тургызы п, 6ip кесе саумал ш кен бойда езш щ касынан калдыр- 162

Хапыцбергвн май жумыска салады. Солайша кыры к кун саумал ш к ен ссщ аракда деген тэбет1 жойылгандай бол- ды . Мак;тан сей л е й тш «и э, сосы н », «я п ы ра й.э», «MiHe, ба ты р дь щ ур п а гы !» деп к е те р м е л е й тш еш- KiM жок- 0TipiKTi шындай, аксакты ды цд ай к;ылып жНЗеретш ж ел сезд! ты ч д а й ты н кулак; бол м аган соч, ол эдет те калган сыкылданды. Жайлауда жургенше жылга жуыктаганда жез- д е а BipiHmi май м ерекесш е арналган жиналыска ер тш барды. Кдсынан 6ip ел\\ калдырмай 03i сез сей л ей тш м и ти н п н щ жылжымалы MiH6epi - астаулы машинага касына uiecripin ш ыкты. Мен карап сейлейтш кагазды устап тур деген. Жез- д еа e3i сейлеп болган соч кальщ кепш ш кке бал- дызын таныстырды. Согыстагы ерлшш, ечбек майданында да керсетюнн жаксы екенш айта ке- 163

Маркиза Базарбаева лш , Tsyip кальщдьщ !здеп жур деп салды. 0Mip кып-кызыл болды. ¥зын сэры ж т т имецдеп, кызарактап калтанмен то п т ы кез1мен кезш, кызгалдактай кулпыртан цыздарга кез тастап та улгерген. Ж ездеа бастап барып, окушы фор- масын киген талдырмаш кызды алтыбакан те- буге шакырды. Жана ездер1мен 6ipre машина бортында уран сездерш окыган кыз. Пысыксияк- ты . Тартынтан да, бэл а н ге н де жок- BipaK оны - мен 6ipre эн шыркай ж енелетш Эм1рде ш еберлж болмай к;алды. Муныц « э н ш ш п » еш ю м т э й т де- мегенде тана екен. Арата т е р т -б е с ай салып сол кызга куда т у сп . Ж езд е а м эз. «Эй, бала, енд1 сен балдыз емес, 6i3- д щ ауы лдьщ кызын алтан со н матан куйеу бала болдьщ- Кайнаганы сыйлау керек. Айтканын ею етпеу керек», - деп койып, жжггке дегенш штете- дь Кдлауы - тутан балды зы ньщ Tayip адам болуы. Баска не дейсщ- 9Mip Элжанов уакы тты н ету1мен елге сыйлы ата атанды. Ш ебересш щ алаканынан май жала- ды . М ереке сайын м ектеп тщ ец сыйлы да кад1рл1 конаты 6ip e3i. О рден-медальдарын жаркыратып терд е отырады. Бакита аттанган ж ездесш щ езш калай тэртш к е салтанын, мактаншактыктын ен жаман касиет екенш жас урпакка ез аузымен ай- тып отырады. 1б<>

Б13А1К ЭКЕПЕР Атырауда, Мусиев М ураттьщ уйшдемпз. Алма- тыдан, Шетпеден, Кулсарыдан, Макдттан, Миялы- дан, Сагыздан жиналап жатк;ан ce6e6iMi3: нагашы жецгем1з Жупарды еске алып, ас бермекплинз. Кызы Гулсараньщ эке-шешес1 туралы жасап к;у- растырган бейнежазба таспасын Kepin, эрк;ай- сы м ы з ез эке-ш еш ем1зд1 ойлап кеткен тэр1зд1м1з. Bip с э т ю жым-ж ырт тыны ш тьщ ты Гулсараньщ 63i бузды: - Эй, «ага», тагы не ок;ып кеттщ ? «Агасы » ез!нен 6ip ай гана улкен Кауысбай. Нагашылы-жиен боп кдлжыцдаган турь Ал ол кулместен: - Кара, не деп жазгандарын: «¥лы Отан согы сы деп дэр ш теудщ к;ажет1 цанша? Ол о р ы с пен немкггщ согы сы гой. Казак;к;а тук те к;атысы жок;. Боск;а даурьщпайык;» деп жазыпты. - Юм! KiM жазыпты? Сонда не, 6i3 экелер1м1здщ Отанын к;ан кешш журш коргаган бес жыл eMipiH жоцца шыгаруымыз керек пе? Бул шыр ете тус- кен Марго. Кашан да эд1леттшкт1 1здеп 6ipiHiui ун кдтатын эдетш е басып, шыдамсыздана кезш улкейтп. - Жас журналист сияк;ты, атын 6ipiHuii р ет кез- д е с п р т отырмы н, - дед1 Кауысбай сабырлы, бай- салды унмен. Алматыдан келген Мэрзия: - Карай гер езш, жазгышбектщ! Сонда не, менщ экем майданда жараланбай ойнап журд1 д е п а келе ме? взш щ атасы согыскд бармаган бокмурын 6ipey дагы. - Иэ, иэ! Ka3ip жастар б и т ш -б ш п ш дегенге цутырып... Ойына не келсе соны жазуга бола ма? Сол бес жылгы к;ыргында жараланбаган дене, 165

Маркиза Базарбаева Капаланбаган халык калды ма? Он т огы з бен оты з бе с т щ арасы тугел кару алып Отан коргауга кеткен ж ок па? Bipfle-6ipi калмастан! б з ш еркек- niH д еген дер дщ 6api. Осы, э а р е с е , баты с жактан. М ахамбет пен Исатайдьщ урпактары. TinTi 6ip уй ден жет1 жшгг кетш, 6ipeyi де оралмаган ошакты Кайда коясьщ ? - Сабыр-сабыр. Мше, осы н ы осылайш а айту кем болгандыктан жас бала б и т е й жазган шыгар. - Эй, газет окыгыш дегенге соларды жакта- май оты р ш ы ! Сен д е 6ip. Мен айтсам бар гой, сол согы ста б1здщ эскердщ жещ ске жетуш де тап б1здщ казактардьщ е ц б е п зор. Кара, Александр Бектщ «Волакалам тасжолын» окы дьщ ба? Сонда М оскваны коргаган ю м ?! А! Кдзакстаннан бар- ган ж иы рм а с е п з панфиловш ылар! «К дры с кадам ш е п н бе ! Жок; ондай сез т е гщ д е !» деген д е казак акыны! TinTi кыздарга шейш. Элия мен Мэншук! - Е, олар ам азонканьщ урпактары гой! - Иэ, иэ! Ж айы ктьщ кыздары! - Хиуаз ше, уш кыш кыз? Ол да Жайыктан. - Ол э л п Назарбаев е ю м ьщ yuiiHiui жылы «Кд- Ьарман» атагын 6epeTiH Доспанова деген бе? -Иэ,дэлайттьщ.Талайерлер1м1зге батырльщты кимай ор ы ста р 6ipa3 суйретш едк EHfli келш ез imiMi3fleH пэле ш ьщ ты десейип? О Heci, эй? - М енщ эк ем н щ Отанш ылдыгы сол шала пат- р и отта р ьщ д ы он есе орап алатын шыгар-ау. Bi3flin к улагы м ы зды аяп майдан туралы айтпаса да, «сондай согыска тагы шакырса, барар ме едщ?» д еген м ш 6ipfle. «Барамын. О танныц шекарасына жау келсе неге уйде калуым керек. Барамын!» дедь Мен кулд1м. «Папа-ау, K33ip пехота ньщ заманы ем е с» дед1м. Ал ол болса; «ер-азам ат жау келген- д е уйде бугы п о ты р м а с бол а р!» дед ь «Ш ал болсан 166

Халыкберген да ма?» дейм ш тек турмай. Эне, экелер1м1здщ кез- карасы сондай едь жарьщтьщ. - Ие, елдщ 6api бш едь Бауыржан Момышулы каЬарманымыз... - Мэ, оны ц сотые тактикасы туралы кеп е ц беп бар екен гой, быесщ дер ме? - Рейхстахкд т у тж кен Рахымжан Коищарбаев атамыз... - Касым Кайсенов ше? - Канша дегенмен сол кездщ езш д е ток;сан жет1 жерлепм1з Кен,ес Одагыньщ Батыры атанган жок; па? - Жок;-ау, кдншасын мойындамай, керене кезге киянат... - Туу, к;ыздар, то есть кемшр жолдастар, ездерщ ж т т т е р д е н бетер кызу к;анды екенещдер-ау! - Е, 6i3 айтпасак; KiM айтады. Экелер1м1здщ ус- т ш д еп жарасын кердж. Жаны ауырганына куе болдьщ. Эцпмесш естщж. - Тек дастаркан басында емес. Баск;а жерлерде де айту керек шыгар муны!? Гулсара ойланып отыр. - Менщ экем TinTi согы с басталмай турып ас­ кер кдтарына алынган екен. Он 6eciHini танк ди- визиясында, нагыз кызу майданда, ок; пен ер ттщ iuiiHfle согысы пты. Жараланып, госпитальде ем- делген соц тагы майдан, енд1 к;ырык; ушшпп ат- цыштар полкшде, Махатчкалада, закавказ деуип efli гой, сол багытта согыскдн. 03i балалары сураса да майдан туралы сез еткеннен кашатын. «Оны, согы с жылдарын еске алу маган к;иын, кан мен оцтьщ Heci жак;сы дейсщ . «Жак;сы сез - жарым ы рыс» дейд1 хальщ мак;алы. Содан баск;а эц п м е курып к;алып па» деп, сол атьщ еш ю р согы сты энпмелеуден, еске алудан кдшатын. Мен ол юеш щ

куж аттарындагы жазулардан окыганымды ай- ты п отырмы н. Отан согысыныщ 6ipiHini дэрежел1 м угед еп деген к;ужаты бар. Согыс бпчп, казан айы туган сон, гана елге оралган деп тур кужатында. С огыс мамыр айында 6iTinTi гой, сосы н да эскерде журдвдз бе дегешмде, экем: - Согыстан кираган калдларды ю м жонге кел- Tipyi керек? - деп, ез1ме кдрсы сурак койды. Сонда деймш-ау, отыз тогызыншы жылдан кырык бестщ казан айына д е й ш п аралын; тугел майдан id. Запастагы Kiiui лейтенант шенш де аяктапты. Жет1 медал1 болды. Эл1 еа м де, б1здщ уй д щ кабыргасына «Кызыл (зпплдер» кып-кызыл жулдыз жапсырып, «Бул уйде ¥лы Отан согы сы ньщ apflarepi тура- д ы » деген какылты рга эсем эрш терм ен т1з1лген жазуы бар ескертю ш тацтайшаны uirem. Мактан тутатынмын. Достарымды уйге epdn экелгешмде «бул б1здщ уй» деп, оц колымды жогары к етерт, жазуга кездер1 туссе екен деп туратынмын. - Ал менщ экем Нугыманов Салыкты майданда жаралы болып, ел1м ауызында жатканда 6ip мол­ даван к;ызы ауызына су тамызып, жау эскерш ен ж ер телеге жасырып аман сактап калган, - деп, э ц п м еге араласкан Люба жаулыгын 6ip тузеп койды . Согыстан сон; туыскандарыньщ карсылы- гына карамастан 03i сол кызга уйленш, мен жэне Кайрош, Кайырбек деген eKi iHiM дуниеге келдж. С огыс салган жаракаты экем1зд1 ем1рден ерте экетп егенд е бауырларым кеп болар ма efli? - деп, KypciHin салды. - Менщ экем втепбергенов Макташты армия- га экеткен де жап-жас бозбала кайда, неге бара жатканын да укпаганга уксайды, - деп, эцпме жалгады Жумаш. - Тун ш ш д е тесектен тургы- зып, пойызга м ш пзгеннен жол uieTi фин согы-

■■■■■■■M V Хапыцберген сына барып т1релген foft. Одан Отан согы сы на жалгаскдн. Кейш жауынгерден к¥РЬ|ЛЫСШЫГа айналып, Ресейдщ кираган кдлаларын салысып eip-ак; оралады. Отыз тогы зы нш ы жылы уйден кеткен бозбала к;ырык алтыншы жылы гана ез табы лды ры гы н аттайды. Б1рнеше ретж араланып, кайта катарга крсылып, барлык; м ш детш м ш аз аткдрып, арага жет1 жыл салып эзер жеткен улын ата-анасы елге келамен дереу уйленд1редь Кы- рык; жетшпп жылы мен eMipre келш шн. С е й т т , улы бар, к;ызы бар б1рнеше бала сушп, кара жумыс- ты ц неше атасын icTen экем бацига аттанды. Ецбеккор жан едь Соцгы кездерде, жасы улгайган шак;та баягы со гы с салган жаралар - шпнен, аягы- нан тиген ок;тары кеп мазалайтын. Е, майданнан жаракатсыз келген KiM бар дейсщ ? - Менщ экем Есболаев Базарбай отыз алты же- р1мнен жараландым деп отыратын. Жаралы аягы сыркыраганда маган «экецнщ аягын укалап бер- uii» дейтш анам. Ол кезде мен мектепте окимын, - деп, еске алды Мэрзия. Бул - Мусиев 1змук;ан- ньщ Озипа деген деген кдрындасынан туган жиен к;ыз. Алматыда турады, суретпп. - Сонда экемнщ аягындагы тыртыкты керш, балалык; кызыгу- шылыцпен: «бул не» демеймш бе? Экем: «ок. мше мыннан Kipin, муннан шыгып Kerri» деп отыратын. Отыз алты жерден ок тиген! Кудай б1здщ керер жарыгымыз ушш аман кдлдырган шыгар экем1зд1? - «Канша баты р болса да, жауга салма жал- гы зд ы » деп оты раты н к;азак;ы тэмс1лд1 ор ы с бас- Карган одак; кайтсш ? Тек кудай кагып аман-есен оралганын айтсайшы, - деп, басын шайк;ап-шай- к;ап койды Сэл1мжан апа. Ол Базекецнщ он т е р т баладан жалгыз e3i ю н дж жалгар болы п к;алга- нын бглетш. 169

laagsgа т ин 'н -т н т и т тм Маркиза Базарбаеаа - Оц жак; б т е п н д е кш дж сияк;ты ущ рейген жараныц орны бар тугы н, - деп, М эрзияньщ агасы Кауысбай да к;остап н;ойды. - Елге келген со ц атам маркумныц согы ста каза тапк;ан асыл ерлердщ орны н толты рам ы н деп, он eni баланы eMipre экелгеш дуры с болы пты , - деп, олардыц ж ецгеа, Наурызбайдыц келш ш еп Люба да жымия костады. - Ал м енщ экем, осы Жупар ананыц туган ага- сы Хасангалиев Цожахмет 6ipiHini Украин май- данында согысы пты. - деп, win эк е тп Мурат Хасангалиев. 0з жумысын шебер мецгерген жауынгерд1 унем1 калоннаныц алдында жол бас- таушы болып журуге буйырады екен командир!. Ал жау бол са алдыцты машинаны 6ipiHiui ныса- нага алады. TinTi т ебед ен ушакпен он; жаудырган- да да жак;ын турган орманга лезде ж е т т жан саугалайды екен. «Б1здщ жанымызды сак;тап кал­ ган орман» деп айтып оты руш ы едъ жарыкггык; экем маркум. Сотые деген айла-тэал жэне шапшац шепйм кабылдаудан турады гой. Сорыстыц бес жылын алгы шепте журш, жан аямай женю куши жакындатк;ан эк ем н щ аман-сау келуш щ 63i олжа емес пе? Ацжурек жан едь Оган б е р т г е н орден-медаль- дардын, ш ш д е еюнпи дэрежел1 «Отан согысында кер сетк ен ерл>п уш ш » деген ор деш болды. 0зге- лер сол ордендерш керсетш еюметтен бес сом алып туратын. Жэне сол орденд1 керсетш автобус- та т е п н ж уретш . Bi3 баламыз. Экем1здщ бес сомын алып 6i3 д е балмуздак; жесек деп киялдаймыз. Сонда 6i3re не деп урыекднын бш есщ дер ме? «Мен ордешмд1 булдап тепн журешн деп согысып- пын ба? Мен Отанымды коргадым. Ал Отанды жаудан коргау эр ер-азаматтыц цасиеттт пары- 170

Хчлыцберген зы. 0 з Отанымды коргаганымды еш ю мге м ш дет етп ей м ш !» Уй и еа де оларды нуаттап, эц п м е жалгады: - Bip жолы тартпаларды актарып отырып бейтаныс суреттерд1 кврд1м. Булар юмдер, 6i3- дщ туысканымыз ба, кдйда турады, неге аралас- паймыз деп сураганымда, экем: Булар - менщ агаларым. Майданнан оралмады. Мынау - Кдбдол, мынау - Кенжегали деген болатын. Олардан бас­ ка, «ер тец согыска Kiprani турм ы з» деген 6ip па- ракка жазылган хатынан баска cype-ri де кал- маган Кдрасай мен Казн атты епзд ер болды. Он жет1 жасында эскерге алынып, хабар-ошарсыз кыршын кеткен агаларыц... Урпакта калмады гой олардан... - деп, терец курсшген. Балажан efli экем. Доссорда туратынбыз. Мунай- шылардыц ежелп конысы. Ата-анам мугал1м. Мен кешн Ресейден окып келш мунайшы болдым. Мектеп 6iTipreH соц Гурьевте техникумда окып журген кез1м тугын. Ол кезде тем1ржолмен 6ip гана жолаушылар пойызы журедь 03i б1здщ бе- кетке тацгы алтыларда жетедь Автобус деген жок- Уй мен вокзал арасы кашьщ. Эй, 6ip уш -терт шакырымдай болар-ау ею арасы. Жер тайгак- Кыстыц Кызыл шунак аязына карамай, Атырауда окып журген меш пойызга ылги тан, елец-алацнан турып, экем e3i экелш отыргызып ж1беретш. Гулсараныц уншен экесш е деген сагыныш жа- лын атып турды. Жэне балальщ кездщ эсем су- perrepi кез алдынан eTin жаткан болуы керек, 6ipa3 ун а з калды. Сосын орныкты дауыспен эц пм есш жалгады. Экем 6ipa3 жыл ец бепн щ жем1сш керш, бертш - де кайтты. ¥лы Отан согысы ныц ардагер1 ретш - де «Таврия» машинасын сыйлыкка алды. Отан

гшяшшшшшшшш Норки» Боюрбоеоо согысыньщ мугедеп ретшде емдеу орындарын- да демалды. Тек бИздщ ce3iMiMi3fli аяды ма екен, к;анды кыргынды эцпм елеуден кдшатын. Элде «м ен бу й тп м , мен с у й гп м » деп ерл1гш асыра айтып мак;танатындарга керсеткен к;арсылыгы бол ды ма екен? Ж ещ с кунь ылги тогы зы ш ы мамырда балала- ры 6apiMi3 жиналып оты рган дастаркан басын- да «К атю ш аны » айтк;ызатын. ЕПздщ шьщылтыр бала дауы сы м ы зды ракдттана тыцдайтын. Энге экем н щ e3i де крсылып шыркап, майдандас дос- тарын еске алгандай сез1мде болатын. Гулсараньщ эцпмесш ен кешн эрю м ез экесшен еспгендерш еске алды. Эцпме аягы саябырсып, жацагы газет макдласы умытылып, шаруа жайы- на карай ойысты. 172

M fl3M YHb| Б у л K iT a n м а х а б б а т п е н ж а з ы л д ы ............................. 3 О н а л а к а н н ы н м е й р ! м 1............................................... 8 К у р а л а й д ь щ ж а н с ы р ы (Жау тырнагында)........... 1 2 0 з а я г ы н о з ! к у ш а к т а п ............................................... 1 6 Ж а у ы н г е р Ф а р и д т щ э у л е п .......................................2 0 А т а н т у й с т а р т а а л м а й т ы н с а г ы н ы ш ......................2 3 Г и м н а с т е р к а ................................................................2 6 М е д а л ь ......................................................................... 2 8 « Б о з д а к т а р ы м - а й М ! » ...................................................3 1 М а й д а н г е р С а г ы н г а л и а т а м н ы ц а й т к а н д а р ы : ........3 6 Б а й л а н ы с ш ы ............................................................3 6 К а з а к с е з ! .....................................................................3 8 0 з у й ш e 3 i б о м б а л а п ................................................... 3 9 Б о м б а б о л д а ж а р ы л ж у р е н ! ...................................... 4 0 Ж е ц 1с к е у ш а к с а г а т к а л г а н д а .................................. 4 1 О к к а г а р ы б а р ...............................................................4 5 T y c i т у р а к е л е т ш а н а ................................................. 4 7 Д о м а л а к а н а н ы ц у р п а г ы ............................................ 51 С о н и я а п а м м е н щ ........................................................ 5 6 Э з е н м а м а ......................................................................6 3 Халы кберген немесе « Т а и о с ы н д а й б о л м а й д м » ......................................6 8 Е р т е с е н г е н г у м ы р ......................................................7 5 С о г ы с т ы н б а л а л а р ы ................................................. 81 1- М а л и к е ................................................................. 8 1 2. А к б а л а .................................................................. 8 9 3. К а м а ж а й ...............................................................9 3 C o fb iC T a H б у р ы н т у ы п п ы з .......................................... 9 9 К о й д ы н т е р ю .......................................................... 99 Б а л ы к т ы к у м г а к е м д 1 м ..........................................1 0 1 0 3 1 м е - в з 1 м к ы з а й т т ы р ы п ......................................1 0 3 Т у н - т ы л с ы м .......................................................... 1 0 7 Б а т ы р . П е т р , П ь е р ...................................................1 1 3 Ж о г а л г а н у р п а к - ......................................................1 1 5

К о я н н ы ц н а н ы __________________ ______________ _______ „ 1 3 2 С а б и н а ____________ 135 К о с М а р и я ....................................................................... 1 4 3 М а й д а н г е р д щ Э31лдер1............... 151 Ф а ш и з м г е м р г ы с ___________________________ 155 У м ы т п а , А д а м ! ...................... 159 Э м 1 р ............................................................................ — 1 6 1 Б й з д щ эк сл ер ............................................................... 1 6 5

Маркиза БАЗАРБАЕВА ХАЛЬЩБЕРГЕН Редакторы ЕрсЫбай Манатов Техникалыкредакторы Гулмаржан Сэбитова Дизайнер! Нурге/idi Ссргожаулы Керкемдеп, компьютерде беттеген ЭйгерЫ Молдахметова

3 9 0 '0 0 Баспага Казахстан Республикасы Б1л1мжэне гылым министрл1г1н1ч № 0000082 мемлекегпк лицензиясы 2005 жылы 11 кантарда бер1лген Басуга 08.08.16 ж. кол койылды. ГПш|м1 60x90'/,,. Spin Typi \"Cambria\". Офсетт1к басылым. Офсетт1к кагаз. Шартты баспа табагы 11,0. Есепт1кбаспа табагы 6,27. Таралымы 2000дана. Тапсырыс 315. \"Таймас\" баспа уйГ ЖШС. Алматы каласы, Шэршов кешесь 90-уй, 206-офис. Факс: 295-27-20, 295-27-21. Отпечатано сготовых файлов заказчика. «Полиграфсервис» баспаханасында басылды Алматы каласы, 050050, Зелена» хешей, 13-а.