Базарбаева М. Халықберген

b (S w ) Sis ХЯПЬ|КБЕРГЕН Ж«нкк« M trnk мыл Д «| i « v*» A vevt 'V

ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5 Каз)-44 Б 16 Казахстан Республикасы Мэдениет жене спортминистрл1г1 «Мэдениет жэне внер саласындаеы бэсекелестЫт! жогарылату, цазацстандых, мэдени мураны сацтау, зерделеумен насихаттаужэне мурагат 1с1н1ц \\ске асырылу тшмдШгм арттыру» багдарламасы «Эдебиеттщ элеуметтЫмацызды турлерЫ басып шыгару» Kiwiбагдарламасы бойынша жарыцкерд! БазарбаеваМ. 16 Хальщберген: / Маркиза Базарбаева. - Алматы: «Таймас» баспа уй1, 2016. -1 7 6 бет. ISBN 978-601-264-162-2 Маркиза Базарбайкызыньщ бул ютабы - урпактьщ ез халкын Калай суюдщ, Отанга калай адал кызмет етуд1ц, жер бетшдеп зулымдыцпен куресуд!ч улг1с!н керсет!п кеткен ерлерд!ц ерл!к кундерш дэрштейдк Бул KiTan кепшшк кауымга арналады. ЭОЖ821.512.122 КБЖ84 (5 Каз)-44 ISBN 978-601-264-162-2 © Базарбаева М.,2016 © «Таймас»баспауй1.2016

Буп к1тап махаббатпвн жазылаы - Апай, - дед1 жазушы Заря Жуманова. - С1здщ «Ж улдызга» шьщкан «Согыстьщ балалары» деген эц п м ещ з маган унайды. Баска да газет-журнал- дардан согыс такырыбына жазгандарьщызды окып журемш. Мына жещ стщ жетшс жылдыгы- на карай соларьщ ызды жинактап, 6ip ю та п eTin бермейаз бе? Менен он жасы Kiiui болса да, Заря м енщ ус- тазым. Жазушылык жолга икемдеп туарген де сол Жазушылар одагында кызметте отырган З.Жуманова: - Апай, мынандай бэй ге уйы м да сты ры лы п жа- тыр. Соган ана эцпмец1зд1 ж1берщ1з. Эл1 ж1бер- медщ1з бе, енд1 кашан? Бупннен калдырмацы з - деп ескерт1п, меш камшылап, ж етектеп оты раты н эдебиеттеп «бапкер1м».¥стазды сыйламауга, сезш тыцдамауга бола ма? Kipicin кетт1м. BapiH жинап к е л т ж1бергешмде квлем1 аздау си якты керш дь Согыс такы ры бы нда жазылган бес-ал ты елецд1 жэне костым. Сосын устазымньщ нускауымен оны алып тастадым. Тек 6ipeyiH кимай алып калып, окуш ы баланьщ ауызына салдым. Эл1 д е аздау сиякты. Таныс-туыстарыма хабарласып, эке-ата- ларында согыска катынаскан жандар бар ма деп сурады м.

Маркиза Базарбаева Сонда Сэуле маган: - Жазба! Неге жазасьщ? Сен согы ста бол дьщ ба? Жок;! О ц -дэрш щ ш сш б м е с щ бе? Жок;! Жазуга ку- цыц жоц! Жазба! - дед!. Рас-ау. Талабым цайтып цалды. Сейтш ж ургенде т уе керд1м. Босагага су й е н т ж асестр 1 м цыз Хадиша тур екен дей м ш . Улкен наркес кездер1 ботадай жаудырайды. «Шынымен мен туралы еш юм бглмей ете м е?» дей тш сияцты. Бул м енщ он тертж а сц а кел генде э к е а майданга аттанып, ал цызы он ceri3re к елгендеп (сотые аяцталар туе) си м волды ц кейшкер1м. 14 ж эне 18. Мыц т е р т жуз он сепз. Сонша кунге созылган со­ гыс. С огыстыц цазац ауылына экелген цапреть Ж асестр1м кек цурацты цырцып еткен согыстыц шалгысы. Уйцыдан тур а кггапца цайта оты рды м . Сэулеге осы эцпм емд1 оцып берд1м. 03iM дауы сы м элсш - эл сш бу зы лы п зор га аяцтадым. КеШпкер1ме жа- ным ашыды. Осы Хадишаны салган сурет уш ш сщ- л1ммен таласцанмын. - М ынауыц не? Концлагерьден шыццан адам сияцты етш цойыпсыц? -дед1м. Ол болса: - Ал сен олай жазба! Сенщ суреттеущ бойынша салдым, - дей дь Сол сезд1 айтцанда м енщ жаны нез1к cypeTmi сщл1м М эрзияньщ и е п д1рглдеп тур- ды . Кггапца ез1м салган cypeTTi Ж1берд1м. Сосын ойлана келе ciryiiM салган cypeTTi д е цоетым. Бул К1тап - аталары цны ц жанцияр ерл1п. Ер- лiri элем ге аян К ецес Одагыныц eKi р е т баты ры атагын алган Талгат, стратег Бауыржан Момыш- улы сияцты атацты аталарыцныц ерл1пн цайта ай туды мацеат тутпады м . Олар туралы He6ip кино- фильмдерд1 Kepin, ю тап тар ды езд ер щ д е оцып

яш ш яш ш ш ш ш яяш яаяаж яяш ш т ж т кянь: Халыкберген журацдер. Сондык;тан да мен кунделжт1 Kepin журген карапайым ерлж иелершщ ескерупздеу тустарын атагым келдь Б1зд1Ц осынау бей бгг eMi- piMi3re к;оск;ан тамшыдай улесш айтсам дед1м. Ел1М деген ерлердщ 6api аяулы. Ецбектер1 ар- дакты. Мен солардьщ каЬарман хальщтыц рухты аскактаткан ap6ip тыны сын айтсам дед1м. Май- дангер аталарыцныц, мына ceHi мен м енщ eMi- piMfli коргап калганы га на емес, олардыц жан ce3iMi, армандары туралы айткым келдь.. Менщ туган ауылым алакандай Сагыздьщ езш ен согы с- ка 229 адам аттаныпты. Кдншасы туган жерге, ескен елге оралмады. Согыстьщ айуандык бет- бейнесш кеш н п жас балалар бглсш дед1м. Олар да бесшип сыныптыц окушысы Сейтмуканбетов Кенжебек сиякты согыска лагнет айтсын дед1м. Менщ эр кейшкер1ме журепм ауырады. 8p6ipiH жан-журепммен суйемш. Олардыц жастьщ жже- р1нен цуат аламын, цыршын кеткен eMipiH ци- маймын. Кешпкерлер1мнщ 6api ем1рде болган адамдар. Тек айтушыныц кейб1р артьщ кетт1-ау деген жерш eTKip цайшымен циып, ш етш эдем1 зерл1 алтын жшпен эдштед1м. С огыс к езш д еп кансыраган казак даласынан, жойдасыз цыргын керген цазак; баласыныц eMipiHeH 6ip кураккерпе жасадым. Жещс туралы жырлаган кеп кггаптыц ш ш д е бул да 6ip ернек болып турсы н. Ел1мнщ сол кездеп кейшн окушым бглсш дед1м. Менщ ез кешпкерлер1мд1 сукйм - тещ зден улан-гайыр бетш ен ы сты к кун аймалаганда кетерш ген буы сиякты - калыц api келемдь Ш етаз де ш еказ. 9pi НЭЗЖ. Heri3i менщ эр эц пм ем эр кезде баспасез бе- т 'н де согы с туралы ыцгайсыз api р е та з (сол со- гы сты сез ете беру неге керек. Ол о р ы с пен не-

Маркиза Базарбаевс Micrin согы сы гой деген сьщ ылды) пш рл ерге карсы жауап ретш де туган болатын. Оны ю тапты оку барысында езщ де байкарсьщ, жас досым. Менщ согы ска бармаган Kapi нагашы атам со­ гыска езш щ жырларымен «каты сты ». Менщ Ко­ лы ма 6ip ж олы жуп-жука окуш ы дэптер1 TycTi. 1шшде маржандай Т1зй1ген эрш терм ен «Исатай- Махамбет» жыры жазылыпты. Ек соцында «1943 жылы, 18-акпанда, кешю сагат 9-да жазып бол- ды м. Жазган Кджыгали» деп койылган колы тур. Анам айтып оты руш ы е д г «нагашы атак Кажыгали ж ы рш ы болатын. Кеш болса жумыстан шаршап келген елдщ ецсесш KOTepin, батырлар жырын жырлайтын». «Кы ры мньщ кырык батыры». «Ал- памыс». «Кобыланды»... Эйтеу1р, шаршаган елд1 ж1герленд1рш, дом бы рага косылып айткан эуез- д1 жы рлары мен жанына рухани куат 6epin, боз- баланы ерлж ке кулш ындыратын болса керек. Сол дэптердщ ш щ де «Ел ymiH ецбек еткеннщ Сез бигген жанда какы бар» деген ш умакты окыдым. (Ж ы рды Ыгылман Ше- реков шыгарган). Сондьщтан мен де осы кггапты жаздым. Мен де Колыма калам устаган сод, мойнымдагы мшде- TiM - аталары м ньщ ерл1пн жас доста р ы м а жет- Ki3yiM керек деп ш е п т м . ¥лы Отан согысы - казак халкыньщ ержурек нагыз азаматтарын жуткан тажал. Елдщ батысы- на (Орал, А ты рау обл ы стары ньщ ж ерш е) жау уша- гы талай рет бом ба да тастаган. EipaK тж е октан тускен жарадан repi соты е сум ньщ журекке сал- ган жарасы эл1 жазылып болар емес. Bip уйден жет1 улды б1рдей алган с о к ош агы ортасы на туе-

кен казак отбасы кайдан к ебей ан-ау? Елдщ 6api Халыкберген бола ала ма? Куралайдьщ жан сы ры калай ашу-ызацды оятпайды? Кдрап отырсам м енщ барлы к к!табы м да алгы сез бар екен. Бул сездер1м сол алгы с е зд щ ор ны - нына болсын жэне саган окуга жолбасшы бол- сын деп жаздым, жас окырманым. Б13 уш ш канын теккен, жанын киган аталарымыздьщ дацкы ар- та 6epciH. Автор

Маркиза Базарбааоа о н ЯПЯКЯННЫН МЕЙР1М1 Сонау 1942-iHmi ж ы лды ц куз1 болатын. Рота командир! Базарбай он, колы н басынан асыра ке- Tepin: - Отан уппн алга! - деп, уран тастап, солдатта- рын урысца бастай берген. Эуел1 колы нан наганы уш ып кеткенш сездь Сосын айналасын тас ка­ р а т ы тунек басып, эбжыландай ыскырынган ок- тьщ , кундей Kypnipen жарылган снарядты ц уш де кум ыгы п барып eiuin ты нд ы . Кулакка урган та- надай мец1реу тыны ш ты к кашанга созылганын KiM б!лс1н. «Он те р т т е н калган ж алгы зы м» деп зарлайтын карт анасы ньщ зары ма, eMipre кезш енд1 ашкан сэбш н щ nepiuiTe т ш е п ме, аяулы жа- р ы н ьщ 03iH ацсап соккан ж уреп ме - Аллам кай- сы сы н ьщ тглепн кабыл кылса да, aftTeyip жас офицер кез1н ашты. Кезш ашканда айналасында еш юм ж ок екен. Солдаттарыньщ шабуылга дурк кетерглгеш есше TycTi. Кенет «6api сонда uirepi ж у п р ш кетш, 03iM жалгыз калган ш ы гарм ы н» деген урейл1 ойы Ба- зарбайды ц eciH тез ж игы зды. Есшен танган куш осы ж ерде 6ip тэу л ж етю зге н ш ол кезде бйлмеуип едь Урейл1 о й ды ц ж етеп н де шапшац ушып тур- макшы болганда басы зецш кетш, омакаса жаз- дады. Басын сипайын десе, оц колы TepiciHe ш - Hin салактап жур. Куры салактап турган оц колта ce3iMci3 караган кез1 болмаса, сол д а тты ц киялы т1птен баска жакта болаты н. Сол колымен эу- nipiMflen басы н сипап керсе - орны н да тур. Ор- ны ндасы орнында-ау, 6ipaK шокпардай iciK. Кан жок- Бас орны н да болган соц, асыкпай енд1 ycri- басы н туген деуге KipiCTi. Бглепндеп сагаты, ая- гы н дагы eTiri жок. Тескалтасынан шыгармайтын

Халыцберген партби лет! ж эне жок! М эссаган! Бул не бол та ны сонда? Cipo, е зш олд1 деп есептеп, ж ол дастары бэр ш алып штабка е т ю зге н ш ы гар? Енд1 елге муны елд1 деп хабарламаса e r r i. Карт анасы , 03i дегенде шыгарда жаны 6ipre анасыныц ондай жаманат хабарды ж уреп потере ала ма? Аналы- балалы болып кеш еп акар-шакар отбасынан екеуден екеу калгалы 6ipiH-6ipi ым ынан т у сш е- TiH ерекш е ж акы нды к бар ед1 араларында. Бала- сы н ы ц Tipi екенш ж у реп сезер б э л ю м . М уж ш п кайгыруга тусп есе екен, ofiTeyip. Кайратын ке- MiTnece екен, afiTeyip. Кой, не де болса эрекет ету керек. Жайлап коз- гала бастады . Мына аянмен узап кеткен эск ерге кашан жетед1? Ал ж упр еш н десе, салактап Tepire тана Lnirin турган он колы булгандап санына со- гылып кедерп келнре бередь Ызаланган жауын- гер колы н necin тастамакш ы болып, 6aKiciH 1здей- д1 - жок! Сол ж ерде Базарбайга бэр ш е н жанына катты батканы - осы 6aKiciH алдырганы бол ды . Э к есм щ K03i болаты н. Экеден калган жалгыз зат болатын. Шебер устаныц усыньщты колымен со- гылган дуние едь Сэндь Ешюмде жок. Елдеп езш KyTin оты рган жакындарын еске Tycipin оты рган нл екпйсш дей KepeTiH сол бэкш ь Мына колды ма? Кап, кол болудан калган, кол ем ес пэлеге айнал- ган, ж у р ю н е кедер п болганнан ба ск а . пайдасы жок. Tepire жабысып салактаган к е р е к а з нэрседен дэл Ka3ip кутылайын де се 6oKici д е ж ок болганы н Карамайсьщ ба?! TinTi болмаган сон, он колдьщ алаканын Tepic Кайырып, шуберекпен Еилепне таны п тастады . Енд1 жур!с! анагурлым жещ лдедь

гш яж еа Маркиза Базарбаеаа Согыстан к еш н п жайма-шуак уакы тта 03i куле эцг1мелеп отыратын, сол с э тт е 6aKici касында болса кедерп келт1ргеш ушш майдан даласына Kecin тастап кетпекпп болган оц колымен туран елгеж етк ен соц та ла й ш а ру а ты н ды рр а н -д ы .Б ейбп- кунде ш от сокты. Балаларыньщ к е к ш н е н сипады. Бауырларын аркадан к;ак;ты. Ж!герленд1рд1. Талайды колтыгынан демед1 тап сол он, колымен. Алдагы жаркын eMipre ынталандырды. Сол майданнан жас баланыц алацанындай болып Kimipeftin, 6ypicin, солы п келген оц колымен. Осы к;ан майданда тиген октан е ю ж ш п б1рдей опы рылып, тек Tepi мен ciHipre ш н ш салактап к;алган оц колымен! Базарбай сол кезде ез жауынгерлерш куып жете алмаганымен, штаб уйгарымы бойынша баска ротага ж е те к ш ш к eTin, кайта согы ска араласты. Жау уш арыныц бомбалауына тусш , денесш ен сау т а м ты к калмай, 36 жерш ен б1рдей жаракат алган. Естанды халде жатып та жаралылар эшалонында кы зм етш жалгастырган, бомбалаудан жанган вагондардагы Кызыл эскерлерд1 дер шагында куткарып, Heri3riтопка кайта коса бьлген командир тары 6ip эуе шабуылынан кеш н ec-Tycci3 куйде госпитальден 6ip-aK шыгады. А яктьщ булшык ет1н паршалап кеткен окты алып, TepiciH Tirin, жамау-жаскау солдатты, ендш согыска жарамсыз солдатты амалсыз елше кайтарады. Базекец елге оралганда уй imi Тайсойганньщ кумында о т ы р екен. Ол кезде эл1 Азгы р полигоны туспеген, uie6i шуйпн, бидайыгы мен баялышы белден келетш ен жайлау ед1 рой! Квгорай шалгынды, айнала тостагандай-тостагандай ю

келдер1кез жауын алатын, тунып турган сулулык; адам жанын баурайтын KepiKTi жерлер тугы н. Елге жеткен соц баяты жас с э б и д щ алаканын еске т у а р е т ш 6ypice ceMin кеткен 0 4 колы ньщ басы уш жылда ж е т ш п , кэд1мп ер к ек тщ куректей жумыскер алакднына айналды. Онысын Базекец узбей ш к е н сэры цымыздыц, дэр1 ц ы м ы зды ц аркасы деп есептейдь Рас та шыгар... Базарбайдьщ колында 03i вм1рден озганша 6ipfli-eKuii жылкысы болатын. Б1реулерге коскызып к;ойса да жылк;ы жарыктьщ тан кол узбедь Иэ, кецес егамет1 кезш де колга ар ты к мал устатпайтын зацга сэйкес мал басы н екеуден асырмау керек болатын. Иэ, кешн тутан балалар экем1здщ куректей аялы алаканын тана бЦщ. Бур1скен саусактарын олар кермедь Тек байты к;анды кыртын со гы ст ы еске TycipeTiH - бьлепнщ iiiiKi жатындаты оймацтай YHipefiin бггкен TeciK к;ана. Ж эне колдьщ сы р т жатындаты он тец ген щ келем ш дей унем1 аппак болып туратын жараньщ орны тана едк Адам айтса нантысыз мундай эцгтмелердщ талайын карт жауынгерлер эл1 де айта берер. Эл! талайын ecripMi3. Тек содан ой туш п, Кудайым сум соты стан урпагымызды аман еткей деп тьлешк. 1997 жыл

яшшшшшI Маркиза Базарбаааа КУРАЛАЙАЫН ЖАН СЫРЫ (ЖЯУ TblPHfiFblHflfl) (Куралай - Сабыр Рак,ымовтыц жары) Bip мын, да кы рьщ 6eciHmi ж ы лды ц жиырма екж ип cayipi бол аты н. Мен жак; суйепмд1 сеп зге бел in к еткен октан еы м нен таны п KeTinniH. К раковтагы конц л агерьде eciMfli жидым. HeMic- тердщ туткынында екешмд1 коргенде кандай халде бол ганы м ды сур еттеп ж атудьщ e3i артык. Шыбын жаныц кеудецнен шыкпаган со к к ер е беред1 екенсщ . Немштер калган Tic- TepiMfli б1ртшдеп суы рды . Эр TiCTi жулган сайын кез1мнщ оты жарк-журк ете жаным ыш- кы нады . Б уры м ы мды т у б ш е н ш ор т кест1. Бес жыл согысканда - казак кызы екенд1пмд! эй- п л е п тур а ты н кайран буры м дары м -ай! EciM ауы р соккы ла рдан ю р е с ш -ш ы га с ы л ы бол са да, сана ешпейд1 екен. Ф аш истщ эр кимылы тэнд1 гана емес, жанды - рухты корлауга багытталган. Цоргасын колгап киш аяусыз соккынын, астына алды. Кшмдер1мд1 сы пы ры п алып, 03iMfli «ш ай­ тан арбага» танып койды. Онысы 6ip т е т т ш бас- са, ш ыр кобел ек айналады. MeHi корлаудьщ бул 6ip жаца Typi екен деп, т а с т уш н болып, TicTeHin багудамын. Сэлден кеш н токсан градустагы сар- кылдап кайнап турган ысты к суды уш жерден денем е багы ттап шашырата бастады. Жан бер- м ек киын екен. Кез1мд1 таре жумы п алдым. Д енем ы с т ы к су ти ген д е пы рс eTin жарылады. Пырс жарылады да кемпш п icin шыга келедь Энш еш нде 6ip тамшы суга куйген ж ерщ удай ашыганда жанывды коярга жер таптырмайды гой . Ал, кара, б у ю л ден ен солай куйсе не ш тейсщ ? 1Z

Сумырайлар, менщ жаным мен тэш м цинал- ганынан лэззат алады-ау деймш! Каркылдап кулш мэз. Арсыз кулю жуйкемд1 жулцып жат- цандай, бэрш ен цатты бататыны осы! Мен де барынша ез1мд1 нагыз генералдьщ эй е л ш е сай кайраттылык; керсетуге, цайсарльщпен тезуге ты р ы сты м . Осылайша жет1 кун азаптады. Денем куш ктен icin шар тзр1зд1 бол ды . Кдтты жумы лган алацаныммен гана ж ерге TipeHin оты р ы п журд1м. MeHi бул азаптан полковник, Кецес О дагы ны ц жау тылындагы тьщ ш ысы Максим Исаев араша- лапты. (Ол - Ю.Семеновтын, «К ек тем н щ он жет1 сэт!» телефильм! арцылы дуниежузше Штирлиц атымен танылган барлаушы). 0збек цызы Санобар Султанова деген атты пижамамныц е т е п н е TiKKi3in, телц уж аты м ды да сол атпен тол ты р ты п , м енщ сурет1мд1 ж апсыр- тыпты. «Кэне, генерал Сабыр Рацымовтыц эйел1 деген- дер щ ? Бул басца эй ел !» деп ть Сабыр согыс басталсымен майданга аттанды. Артынан, он жет1 куннен кешн, сураны п м ен де келд1м. Сонда он жет1 жаста ед1м. MeHi С абырды ц 13

Маркиза Базарбаева касына ^осты. Солай, Кецес О дагыныц батыры, 1945 жылы 26-cayip куш жау огынан мерт болтан генерал Сабыр Ракымовтьщ тагды р коскан жары атанып, 6i3 екеум1з 6ip майданда Ti3e туш сп р ш 6ipre согыстык;. Алгашк,ы ерл1пм ел е у а з калды. Окшбеймш. Азаматымньщ абыройы аскак болса болды. Ал алгашкы ерл1пм - ол кдндай ерлж дей ач бе? Былай болды. Журачеваныч мацайы болатын. Соньщ алдында м еш ч аягымнан он; тид1 де, сол м ачдагы госпитальта жаткызган болатын. Зэул1м дуалмен коршалган бер ж камал едь Уш метрдей би ж . Сырттан еш ю м Kipe алмайды. Аягым тацулы. Жаудьщ сазайын бере алмаганыма кынжылып, кур боска терезеден сыртка кез салып турган- мын. Bip колечке келбеч erri. Терезеге жабыса Tycin бакыладым. Ойбай, нем1спч десанты. Мына госпитальд1 мина койып жарып ж1бермекип бо- лы п ты р тачдап жатыр. «Д ереу маган пулемет1м- fli ж етю зш бер1чдер!» десем санитарлар козгала коймайды. Еркекшелеп боктап та ж1берд1м. Уакыт кы м бат. TeMip тор туткан т ерезеш ч эй н еп н сау аятыммен 6ip Teyin сындырып, «максимкамды» ор натк ы зы п алдым да ажал огы н боратты м . Сол ж ерде нем1стерд1ч оты з егасш ел п р ш , ceri3iH ауыр жаракаттаппын. Эйтеу1р, госпитальд1 жаудан кор- гап калдым. Осы е р л т м ушш батыр атагын берем1з деген. Сабыр карсы болды. Концлагерьден калай аман ш ыктьщ д ей а ч бе? Исаев aMip еткен бол уы керек, м еш ч сынган жа- гы м ды кетерш тачып, куйген TepLnepiMe балык майын жагып емдей бастады. Сумдык ендь жау acKepi кала кеш есш де жас балаларды ш тьж т1ч уш ына глгенш, буаз эйел- 14

Халыкберген дщ iuiiH жарганын кергенб1з гой. Ал мына конц- лагерьде TinTi ойына келгешн icrefifli екен. Сем1з, ipi эйелдерд1 токпен, ягни электр пышак;пен ту- раганын керд1м. Оны ертеп тыцайтк;ыш жасайды екен! Сумдьщ! Тебе шашьщды TiK тургы зар неше турл1 айуандык болады екен-ay! Б1здщ 6epjMi3fli нем1рлеп к;ойган. Бэр1м1здщ б1лепм1зде куйд1рш бас^ан сан бар. Менщ атым - «немер1 586-ы н ш ы » тутк;ын. Сол лагерде кеп тутк;ын болды. Мьщ жарым ба екен?.. Фашистер Кецес жауынгерлер1 жакын к;ал- гандьщтан шапшац эрекетке Kipicri. Олар уш жуз жиырма туткынды Tipiflefi ер тед ь Жиналган отыннын, ycTiHe тастап, сыртынан май куйды. Байгустардьщ кашан жанып бггкенше шьщгыр- ган, ыцыранган, ьщ ырсыган дауыстары е с т ш п жатты. Кдлай гана жынданып кетпедш десейцп! Ж етш с шацты адамды ездер1мен 6ipre алып кетпекцп болып к;амап к;ойды. 1штершде мен де бармын. Бул мьщ тогы з жуз к;ырьщ 6eciHiui жыл- дын, yiuiHiiii мамыры болатын. Кызыл эскерлер екшелеп ^уып келш к;алган. Ф ашистер эне-м ш е жолга шыгамыз деп той тойлап жатцан. Сулу поляк, украин цыздарын к^шак;тап, шарап imin л э й л т отырганы н пайдаланып 6i3, 6ip топ тут- к;ын, канализацияны бойлап жасырынып к;аш- тьщ. Лагерьдщ дэл ортасынан шыгыппыз. Ушш- mi мамыр куш. Bi3fli жау тырнагынан жулып алганда менщ салмагым бар болганы оты з алты кило болыпты. MeHi жауынгер КдЬар Шарипов к;олына кетерш алды. Кейб1реулерш суйемелдеп, кейб1реулерш арбамен э к е гп . Содан меш Мэскеу госпиталшде е м д е т т , кешн Ташкент к;аласы- на ж1бердь Сол кезде жасым жиырма беске енд1 толган еды.

ь WBSi Маркиза Назарбаева ез аярь|н ез1 кушактяп Алдымызда жау. Жаудьщ жаяу acnepi. \"Пке- сш ен Tin турып, окты к а р та боратып келедь Ар- ты м ы зда улкен кала. Тапсырма - карыс кадам Kepi ш епнбеу. Тутеген октан жаныцды саугалау мумк1н еместей. Атака нэлеттер, 6 ip сэт тыным алуды би ш ей дь Мше, екшип кун, окоптан бас ке- тертер емес. Артымыздан ок тола жэипктер жет- кенде шыныменен-ак куанып каламыз. Bip жэ- инк конф ет у л есп р се олай куанбас едж. Ок жетсе жаудьщ бет1н кайтарамыз гой! ¥йкысыздык. аш- тык, к а р та бораган оцтьщ уреш - денем 6ip сэт тальщсып кеткендей болды. ¥йьщтадым деп айта алмас ед1м. Кезщ epiKci3 талып, ю р ш гщ ш н ген - дей болатын 6ip кез болатыны бар гой. Сондай 6ip caTTi басымнан еткерд1м. Кажы атам Жанузак: «Тур, тур, ауылга бара- мыз. Эж ецнщ nicipreH eTi, сорпасы суып калады» 16

МВИЮМИЙИ Халыкберген дейдь 0з1м1зд1ц жайлау екен деймш . Мурныма шыжгырган еттщ , шскен куйкдныц Hid келедь EKi санымды шапалак;тап, ез1м к;озы жайып оты рган тебеден тем ен к;арай, Был^ылдак;ты булакты бет- ке алып тура шабамын. Квз1мд1 ашсам, командир1м: «Н еге уйык;тайсьщ! Жау келш к;алды» деп тур. Тагы да т ой га келе жат- кандай сап тузеп к;аз-к;атар т1зш п келш кдлыпты. Тарсылдатып ата женелд1м. Кенет командир1м: «Отан ушш, алга!» - деп, уран тастап, шабуылды бастап кеп ж1бердь Буйрык;к;а сезс13 багынып уйренген мен де, жолдастарым да дурк кетершдж. Жау тап 6ip ушып турып менщ куганымды куткендей-ак; Kepi к;арай бурылды да, айналып к;аша женелдь Соган кушырланган ез басым ентелей, екшелей, еш п ен дш к п ен куа женелд1м. Кап, е ю кун бас кетертпей к;орла- гандарын-ай деп TicTeHin цоямын. Куып жетсем бар гой к;олымдагы винтовкамен басына 6ip пе- peTiHiM анык; едй Аркдма к;анат б1ткендей. Бул жацагы керген туам нщ acepi болуы да мумюн. Кажы атам-ай, желеп-жебеп жур екенсщ гой деп ойлап к;оямын. Атам кезш де к;ажылык;к;а жаяу барып келген мык;ты Kici! Исатай, Махамбет, Кенесары, Сырым баты рды ц аруацтары к;олдай гер деп коямын. Уралаган уран ж ер-дуниеш кущ рентш барады. Кенет м е т жанамалай 6ip танк ете бердь Су жана. Эл1 сыры кеппеген. MiHe, 6i3fli уралаткдн куш тщ куаты к;айда жатыр! 0з1м1здщ танкН Енд1 жаудьщ женшмеген Heci к;алды! Тан- кщен озба^шы болып ыцщына умтыламын. Жау- дьщ сазайын беремш! Кенет алдымда эуелей уцщан адамньщ аягына кез1м туст1. 0 з аягым! Кара саннан бел ш ш ушып барады. Ka3ip гана ^уйын перен ж упрш келе жат-

Маркеза Базарбаава нанмын. Ж упрш келе жатыр ед1м гой мен! Жу- ripin... Калай аттадым? Калай умтылдым? Еам де жоц. Тек санитарлар меш дала госпиталше экелгенде ез аягымды ез1м тас нылып кушантап алыппын. Дэржер менщ кушантап алган аягымды жалгап Tirin тастады. Кырлы М0лд1р стаканмен кан экелдь 1ш дедь Мен басымды шайкадым. Кан ш е т ш д ей канш ер емесшн. Мен тек жау солдатын гана елт1ремш. 6 л т!р егенд е де Отанымды коргау уш ш гана. Егер ол маган ок; атпаса, жер1мд1 таптамаса, менщ дос- тарымды елт1рмесе THicin не жыным бар? Иэ, халкым - батыр. Казак; - ержурек. Жаудан бугып кашпаган. Касьщ к;аны калганша шайка- сып, к;аск;айып т ж турып елген. Bipan кан урттау деген... Жо-жок- Кинама flapirepiM, ш пеймш . Айнала ьщ ырсыган жаралылар. Дэржердщ 6ip секунд та уакы ты жок. Шрак ол менщ ToceriM e келш оты рды . K03iH кез1ме кадап турып: «Сенщ туган аулыца кайткын, келе ме?» - дед!. Келедь эрине! Кенет ж урепм сазып кетть К¥\" лагыма кажы атам Жанузактьщ yHi келдь «Эжен ceHi KyTin отыр. Ас суып калатын болды ». Жу- periM улшлдеп, Ty6i тарта суырып ауырып кет- Ti. Арык; к;ара жптгшн. Какпыш, кырым ет1м жок;. Эл1м курып бара жатканын сеземш. Елдеп Курбыларым, буралган бойжеткен оз бурымын ©3i сипап, к;ырындай турып, маган коз астынан сузй лш карайтындай. Ата-анам, бауырларым кез1ме 6ip-6ip елестеп етть Дэржер устаткан стаканды к;олыма алдым. IuiiHe 6ip касьщ туз салып, былгап- былгап, тап 6ip сусын ш кен дей iuiin салдым. Сол сэт бар тамырым кец ей т, каным жылжи тамыр- ды бойлай агып, булж -булж соккандай болды. 18

Ka3ip fo fi система деп, б1рден тамырга ж1бередь Ол кезде ондай курылгы болмады ма, элде олай етуге жагдай келмед1 ме, кайдан бплешн. Bipai^ т1зеден буплм есе де ез аягыммен елге келд1м. 0 з аягыммен! (Имат к екесш щ естел ш н айтып берген к;ызы Сэлиманьщ аузынан жазылып алынган.^

Маркиза Базарбаева ЖЯУЫНГЕР ТЯРИОПН ЭУЛЕТ1 Жас политрук уралай шауып келе жатып ал- ды ндагы o p fa оцбай кулады. Асты бы лк ете TycTi. Жып-жылы мескарынньщ устш е кулапты. Караса, K03i шакишган HeMic офицер! екен. Ф аридтщ бул елген KiciHi 6ipiHiui рет ты м жакыннан Kepyi едь Шакшитан кез согы с бггкенше eciHeH шьщпай Койды. Фаридтщ сотыска араласкан кез1 - майданньщ нагыз кайнаган кызу айкасы басталган тусы бо- латын. Bip калада тацертец кецес эскерлер1 оян- са, туст е нем1стер тамактанып, кешке тагы б 1здщ эск е р л е р д ш болып жататын. Жан алысып, жан бер1скен шак;. Фарид Гурьев облысындагы Кызылкогадан ал- гаш ашылган партия ящейкасыныц ец алгашкы секретары болып icren журген. Согыска б1рден командир атагымен жиырма жасында Kipicri. Ба- тальонды баскарды. Ацгарымпаз, сауатты да ал- гы р ж1г1т кандай тапсырмаццы да м ул тж аз орын- дайтын. Карамагындагы барлы к жауынгерд1 бес саусатындай 6\\nyi керек. Олардьщ барлык eMip керектер1н м езгш м ен табуына, ок-дэрш щ , та- мактьщ, бэрйбэр1сш щ мшдет1 ез мойнында. Ал батальонына 6ip коркак ж ж п тщ пайда болган куш ар тозаты дегеннщ не екенш укты. 0 3 i де 39peci кетш корыккан тусы аз емес. BipaK урейд1 бойынан сол сэ тт е аластамаса оны ц Heci ер, Heci еркек! Bip коркактьщ KecipiHeH бую л майдан ше- бш ен айырылып кала жаздаганы eciHe туссе эл1 кунге деш н т е б е шашы т ж турады. Жалпы, кор- кактьщ колына кару беруге болмайды! Фарид соты е уетш де неше жараланды. Неше рет жарасын санитарга тацтызды, ол есш де жок- ZO

Хчлыцберген Согысып жатканда еститш кулагьщ, керетш кезщ болса болды. Жарыкшакжырып кеткен, окжулып кеткен ет пен Tepire кец1л аудару деген жок- Б1рде саусагын кулаган тан ю н щ тем1р бел ш еп кыркып тусть Кецм аударарльщ ештеце бол- магандай буркырап аккан канды eTiriH uieiuin ж1- 6epin, iuiKi дамбалыньщ балагынан Kecin алып, тавды да кызу урыстьщ ортасына ене бердь Рас, бей бп- заманда оты н бутап жатып дэл осы саусагына Kapi т е н г е ю рген. Тырнактьщ астында KepiHin-ак тур. Ала алмайды. Инемен ш укыган сайын жанын кезш е к ерсетедг Содан ipinflen ба- рып эзер алганы есшде. TinTi м ойнына асып алган колы колтыгыньщ тубш е деш н шаншып уйык- татпай койган едЬау. Жаны киналганда дэрж ер- ге барып осы саусагын KecKi3in тастагы сы да кел- ген. Ендь м1не, тук болмагандай байланган кызыл ала колымен буйры кты бораты п тур. Неше рет госпитальге тусш шыкты. Жец1сп жакындатуга бар кушш салды. Амангалиев Фарид Амангалиулы енбек май- данында да тартынган жан емес. Отан оны кайда жумсаса, - ол дереу сол жерден табылды. Жумыс- тьщ ен ауырына, ауданньщ ен шалгайына ж1бе- р1летш. Фаридтщ алган жары да езш е сай кездестк Согыстан оралмаган агасыньщ эйел1 е ю бала- сымен, ж эне эйел1 кайтыс болып кеткен Kapi жа- магайыны да ездер ш паналады. Сушп косылган жары Акуштап кабак шыткан- ды бш м ейтш жан болатын. Улкендердщ KyTiMi, жас балалардьщ тамагы, KHiMi, Kipi- к о н ы , сабагы . 9 p i жас сэбилк Балаларыньщ арасы ж ш болды. Он бала тэрбиелеп ж етю здь Фарид елу ею жасында опат болды. Алые ауыл- 21

Маркиза Назарбаева да, Карабауда турып жаткдн. Енд1 отбасы ньщ сал- магы Акуштаптьщ мойнында калды. Ец Kiiuici Марат эл1 емшекте болатын. MiHe3i мак;палдай, T03iMi тем1рдей келшшек жас балаларды эке рухына сай е а р д ь С епз улга эке жолын улп етш , намыстарын жанып отыратын. Bapi де жо- гаргы бш м д1 маман, елш е елеуль сайдьщ та- сындай азаматтар болып жетищь Акуштап ана студен т балаларына ж1берген ак;шаларыньщ ту- 6ipTeriH сацтап, жинап журетш . Келгендершде ездер ш е KepceTin, ацыл айтып к;оятын. Шуюр, т эубе. Ешкдйсысы эке атына дак; TycipreH емес. Акуштап ана ем1рден етерш де де к;азак;ы салттын ул п сш таны ты п етть Кенже кызы Хадишаны жа- нына шак;ырып алып, Астанада туратын цызы Салихасыньщ калыцдьщ атанып жатк;ан Мэди- расына жасаган жасауын керсетп, аманат erri. Сосын: «мына кепинктердъ м е т жерлегенде молдага ескерт, K;a6ipiMe 6ipre салсын» деп тап- сырды. Кыз болып шаш тараганнан бастап тускен шашын жинай 6epinTi, жинай 6epinTi. Шаш - киел1 нэрсе. Ол ез Heci туралы информацияны езш де сак;тайды. Аналарымыз «шашын, жерде шашылып жатпасын. Каракас алып кетсе басьщ ауырады. Ж эне оньщ eMi бул дуниеде табылмайды» деге- HiH ecTin ©ссек те, б1здщ шашымыздьщ кез кел- ген шаштаразда кдлып к;оя бер етж эдет1 бар. Ал А^уштап ана 6ipiH шашау шыгармай жинапты! Бес к епш ж шашы бар екен! Эне, сондай ата-ананьщ урпак;тары еш уацытта жаманат келт1ре к;оймас. Жан жары ем1рден елу ею жасында аттанып кете барганда жаны куйзелсе д е ceri3 улды катарыньщ алды етш жетшд1руге, жарыныц шацырагын шайкалтпаура куш-куатты к;айдан алды десейпп?! 2Z

Хапыцберген ЯТЯН ТУИЕ ТЯРТЯ ЯЛМЯИТЫН CflFbIHbim - ¥лгайша экесш ен аумай кдлыпты. - >Kypici де укдайды. - Кулгеш де ук;сайды. Тура э к е а сияк;ты алгыр окушы атанып тур. Бала кезш ен ест1ген эке аты, е зш щ бар жаты- нан экесш е уксагы сы келу1 сэби ж уреп нде экеге деген сагынышты элдилеуше себеп болган шыгар. Эке атына Kip келт1рмеуге тырыскдн пер зен ттж намысы оянган шыгар. Бэлюм, эке рухы баласын осылайша тэрбиелегеш болар. Эйтпесе, Амантай Зердебаев сонау к;ырыкушш- mi жылы e3i суранып жаудан Отанын коргауга аттанганында ¥лгайша бар болганы алты айлык; нэресте гана ед! foft. YiuiHiiii сэбш н е Амантай ¥л- гайша деп ат к;ойганда, ул сияк;ты еж ет болып ecciH дед1 ме екен. Элде артынан ул uiecciH дед1 ме екен? Эйтеу1р, ¥лгайша атанган к;ыз улдан ежет, алган бетш ен кайтпайтын кдйсар бол ы п ж етм д ь ¥лгайша еткен eMip жолына царап оты рса, эке 23

Маркиза Базарбаеоа арманы толы к орындалыпты. Эуел1 эке eciMiH ардактап, баты р экеге сай у л гш , б ш м д ь iciHe тиянакты азамат болып ecTi. Эке алакднын ацсаган сэби ж урепнде аялаган махаббаты сагынышын Кальщдата тусп . 9 p 6 ip алдынан кездескен киын- дьщ - сагынышын удете тусу1мен кабат ш эю рт киялын уш тай беретш . Э к еа к¥сап берген cepTi- не адал болды. Таудагы сиыр фермасында ецбек e-rri, канша циындык керсе де тездь Ce6e6i эк еа киындыктан кашатын жан ем ес едй EKi жылдан кеш н медициналык; ж огаргы оку орны нда Tycin, елш е xepeK Ti маманды кты жэне табандылыкпен игердь Эр кезде де эке образы кез алдында ал кызыл ту сиякты багы т алтеп туруш ы едь Мектепт1 алтын медальга 6iTipreH кыз гой. Тек осы м ектеп тарихында eKiHmi б о ­ лып алтын медаль алды. Сол м ек теп тщ е ч 6i- piHiui алты н медал1 - K;a3ipri Президент1м1з Нурсултанга, Нурсултан Эбш улы Н азарбаеву буйы рды. Ею жыл кешн дэл сондай улгер1ммен сэры к;ыз Улгайша 6iTipfli мектепть 0з колы ез ауызына жетамен экеа кызмет ет- кен жерлерд1 журш етш, экеге деген сагынышты азайтпакшы едь К,айдагы, бул сагыныш деген нэрсе еселеп кебеймесе, азаятын Typi ж ок екен. Кбайта эк еа м ен кы зм еттес болган жандар ¥л- гайшаны орталарына алып ез кыздарын, ез у рындастарын аялагандай 6ip ракат сез1мде бол­ ды . ¥лгайшага к,урмет керсету аркылы бурынгы басты гы , бурынгы кы зм еттеа , ардакты азаматы Амантай Зердебаевты еске алысып олар дагы 6ip жасап у л ы с т ы . Бул сапар ¥лгайшага улкен жауапкершипк артты. Жас кыз ел уппн ечбек ет- кен эк е рухына сай болуы KepeKTiriH зер деан е куйып алды. Сагынышы TinTi еселене тусш , осы 24

Хапыцбврген 6ip шуакты н эзж ce3iMfli кейш е з п ерзен ттерш е ауыстырды. Алладан жалгасып келе жаткан адам- гер ш ш к тщ i3ri бастауы, алтын TiHi осы болса керек-Ti. ¥лгайша есейе келе эк есш щ б е й т н табуды ойлады. Сейтш aKeci согыскан, ед содгы хаты келген Сталинградка баруга жиналды. Содан атадты Мамай дорганына жол ш екть Keiueri дан майданда опат болган ерлерге арнап согылган алып ескертю ш тщ дыз жанына acepi тьпмен айтып ж етю зп а з едь Соддан желмен 6ipre ызыддап аза кушн mepTin турган музыка к ею р егш д е жат- талып далды. Сагынышы бэсейд1 деп ойлап кал­ ган шыгарсыз? Жо-жод, бул экеге деген к¥Рмет пен сагыныш ж1бек торгы ндай ж уреп н элдилеп еселене туст1. Эке жаткан ж ерден 6ipybic топы р ак экелш, ата-бабасы ньщ дорымына косты . Куран окытты. ...«Экем, экепйм, экетайы м! Сагындым... Сен- а з еткен бакытсыз балалыд, жастык шагым, ж етш дж пен жаутаддап еткен жылдар...» - бул ¥лгайша Амантайкызыньщ «Ж ылдары м м ен щ - сырларым» ютабы нда жазылган, перзент журе- г1нен жарып шыккан сагыныш сездерь 25

Маркта Базарбаева ГИМНАСТЕРКА Согыс 6iTTi. Эне-мш е елге кайтамыз деп журм1з. ¥зак журш калдык;. Bip куш, эйтеу1р, жана эскери кшм ул еспр дь Су Жака кшм кшп, жутынып шыга келдш. Б1здщ де iiuiMi3fle He6ip KepiKTi, сымбат- ты ж т п т е р кеп екен. Кецшм1з ecin, ауылда 6i3re кез сузбейтш кыз калмайтындай 03iMi3re e3iMi3 мэзб1з. Жагамыз жайлау, тебенш кыстау. 1илм1зде 0теген деген кербез1м13 бар. Bcipece сол катты куанды. YcTi-басын сылап-сипап, шак жуытпай, элдене тиш кетсе жуып-шайып элек болады да Калады. Эйнек керсе айна к¥сатып алдына тура Калып, айналшыктап ycTi-басын т у з е т т ауре. Bip кундер! эшалонга тиед1-ау. Ол кезде к;аз1р- п д ей жолаушыньщ жайлы пойызы кайда? Жук тасыган, мал камаган вагондар. Журш келем1з, журш келем1з. Жол iueTi KepiHep емес. Киыр Шы- гыска бет алганымызды бай кап, кызмет ету эл1 б1тпеген1н уктык- Эр бекетке токтаган сайын жер- ruiiKTi эйелдер сут, айран, нан ала жупредь Bip бекетте 03iMi3 сиякты солдаттармен токайласып цалдык;. Олар кызметш аяктап, елд ерше багыт алган екен. Б1здщ су жака кшмдер4м1зге кызьщты. Олардьщ колдарында пэшек-пэшек акта. Киыр Шыгыстан келе жаткан жауынгерлер тозы гы жет- кен гинастеркасыньщ уст1не а к т а косып, 61зд1н и н е -ж тте н жака шыккан эскери кшмдер1м!зге ауыстырып жатыр. Акша колга ти а м ен картоп, нан, айран, бальщ алып жеп, каужакдап 6i3 6ip жыргап калдык- Этеген тана езгермедь Эуел1 езш е шак келетж KHiM 1здейтш шыгар дескенб4з. Жок, айырбаска кенбедь Акыры, ала каргадай белектенш 6ip e3i гана су жака кшммен калды. Bi3 колымызга ш к - 26

■ш ямвникажш Холыкбсрген кен т э т т Ь п э т п ш бурай сотып, аузы м ы зга урып жатырмыз. Ол бол са 6ip жутынып койы п гим- настеркасыныц к;ыртысын тузейдь Хош, алты ай рельсте сарты лдап ж урш Киыр Ш ыгысына да ж еттж -ау. Bi3fli кабылдап аларда койды тогытка айдагандай топырлатып экелш дезинфекциядан етю здь Успм1здепш тугел ше- uiin, ю рген еапм 1зд щ аузына койды к. б зе н н щ аргы жагасына еткен сеюлд1 к елеа еа к тен шык- канымызда кдлымызга 6ip-6ip таза кшм устатты. Алты айты Kip-коц ы м ы здан арылып, таза фор- маны киш алып жайнандап шыга келдж. Керген бей негп сэтте умытатын жастык; шак кой! Тек 9тегеш м!з тана судан шыккан сур тыш- Кандай сумпш п калды. Онын, сонш а м эпелеп ш ач т и п збеген су жаца гимнастеркасы да б1здщ ecKi- кускымызбен 6ipre ертелш кетть Сотые саяса- ты деген алып машина сенщ сулулыкка куштар кецшцд1 не кылсын. Аяусыз тапап, жаншып етш журе беред1-ау. 27

M EG fifib Кан майданнан цалай Tipi оралдым. 03iM e д е жумбац. Мен согысца Беларусь жерш де ара- ластым. Жасыц жетпейд) деп военкомат ж1бер- мей узац кедер п келт1рд1. Жасым жетпегеш рас. Сотые 6iTin цалатын болды деп цайгыра да бас- татанмын. Ауылдан бес бала аттандыц. Содан мен тана оралдым. Кейде сол достарымды желж- т1рмегеш мде 6api жер басып Tipi журер ме efli деп ойлатанда цапал боламын. Менщ пы сы цты гым- ды Kepin, менен басцарушы жасагысы келдиау деймш, майданга табанымыз ш ккен соц белек экетть Онда ненщ парцына барыппыз. Айт деген- ге тацылдап туратын Ke3iMi3 гой. Тез1рек майдан­ га арласып, «Кецес Одатыньщ Батыры» атангым келген цуштар кецй1 тана бар. Не сураса да «м ен!» деп, жулцынып саптьщ алдына шыгамын. Сол эдетпен «ю м н щ жазуы жацеы» десе, «м ен » депшн. Штабца апарып элденеш KemipTin цойды. Тап- туйнацтай eTin орындадым. Рапорт 6epin, енд1 босататын шыгар деп, танауым делдшп турмын. Таты тапсырма, тэты тапсырма... Мынау сумдыц цой! Мен штабца цагаз кеппруге келд1м бе? Сотые деген цагаз Keiuipy ме деп бурцан-талцанмын. Б1рац сыртца шытарып айту цайда? Енд1 не ic re y керек? Майданда журш, майданга цашып кете ал- майсьщ. TinTi елге хат жазуга уяламын. «Барып, 6apiH цуртып келемш, фашистерден KeriMfli ала- м ын» деп кеткенмш той. BipiHiui цан KepreHiM еам нен кетер емес. Мен| цасынан шытармай (бэл ю м 6 ip цазац баласы Tipi цалсын дед1 м е) журген командир1мд1 цацгыган оц жутып кетт1. КДЦ мацдайдан тиген. Бурц етш ноцаттай цан шыга келдь Не болганын уцпай, 28

Хапыцберген командир1мнен кез алмай карап калыппын. Ол мен1 кеуд еам ен сузе кулады. MyMKiH к е л е а октан солай коргады? Есецпреп эл1 оты рмы н. 03iM соны елердей жек Kepin, будан к;алай кутылсам екен деп, киялиланып жургенмш. Ендь мш е 6ip секунд ш ш д е ж ок болды. С огыс деген осы екен гой. Бул согыс мен батырлар жырынан окыган, жыршы атамнан еспген жекпе-жекке шыгып, бглек кучи мен журек туп н сынга салатын согы с емес екен! Бул к ездщ согы сы екен. Онда да тасада ты гы л ы п турып таре eTKi3in ата салатын. Казак угы мы н- дагы батырлыц, ерлш дегеннен алые жаткан, оны ездер1 «эдю> деп компайтатын м ергендердщ со ­ гы сы екен. Тфу! Kip, лас. Канга беккен дене. Ак су й е п ы рсиып керш ген жаралылар. Кызыл курен канньщ кул1м- ci Hici. Ka3ip гана макорка орап оты рган колдьщ мылжа-мылжа eTTepi. Жан-жагына шашылып кал­ ган, эл1 де жыбырлап жаткан саусактар. Bcipece, агып тускен кезш ез алаканына устап, келеп кв- з!мен карап оты рган солдатты eMipi ум ы та ал- маймын. 1шек-карны актарылып калган жаудьщ солдатына кезжт1м. Кан-жыны аралас. MeHi ым- дап касына шакырды. 0лт1р дедь 03i елгел1 жат- канда. Мен ац-тацмын. Сейтсем, бейш ара жаным Киналмасын дегеш екен. Оны сол кезде кайдан бш п п ш . Малды ауы лдьщ баласымын гой. Мал сойганды кеп кврд1м. BipaK K03i Tipi жатып ка- сындагы актарылган езш щ ш ек-карнына карап жаткан сол пенде кез алдыма келсе, жаным тур- uiirefli. Согыс деген аксак аяк, со гы с деген мукыл б1лек. Согыс деген окоп сызынан ш уры к т е а л - ген екпе. Согыс деген енш о к жулып, урпаксыз еткен гумыр. Согыс - кез жасы. Аякка тапталган арман, к ею р ек теп жара. Согыс деген н щ не екенш 29

Маркиза Базарбаева енд1 тусшд1м. Bcipece, Ka3ip. Кдртайып, еткенге кез ж упрткен кез1мде. Енд1 согы с тек ерлж тер орны емес, к;анды к;асап е к е н д т н тусшд1м. Баягы найза устап жекпе-жекте ел есш ен кетпестей ер- Л1К кер сететш жер кдлмаганын ук;тым. Батыр 6ip ок;тыц дегеннщ м энш туешд1м, М енщ елге Tipi оралуымнан к;айта Ke6ipeK пайда келт1ретшд1пмд1 TyciHfliM. Мен сол ок;тан жок; болсам гой, мына езщ Kepin риза болып отырган немерелер{м дуниеге кел мес едь Бейбгг кунде eriH e rin ел асырамас ед1м. Камбага миллиард пут астьщ ты KiM к;уяр едь Мше, ерл!к деп осы ны айту керек. Кднша комбайнер- fli тэрбиелеп шыгардым. Осы гой нагыз ерлж. Мен майданный eui6ip орден де, медаль де алмай оралдым. Мына саусылдагандар кейш «жеьрстщ пэлен жы лды гы » деп бериггендер. Тагып ала- мын. Балалар керсш. 0з eMipiMHin боск;а етпегенш т уй сш п м келш тагамын. Так;сын деп 6 ep fli гой, д у ры с па? бзгелер меш, менщ ерл1пмд1 улп-ен еге е тсш деп берд1 гой, дуры с па? Эншешн, сол ушш тагамын. Сол! Енд1 MeHi мазалама. 30

«B0 3 fifiK.TflpbiM-finm» Фашизмд1 жецген, тарихта ¥лы Отан согы - сы деген атпен енген канды к;ыргынныц аяк;- талганына жиырма шак;ты жыл еткен кез бола- тын. Мен жетшип сы н ы птьщ окуш ысымын. Апамньщ «уйьщтасащиы, туннщ 6ip уагы болды гой. Ертец тагы ер те туруьщ керек» деген к;амн;ор унше «Ka3ip-Ka3ip, ana. Енд1 к ш к е н е гана к;алды» деп, к;ызык; ютаптан кез ала алар емесш н. Апам сезш мен тьщ дар болмаган сон 03i келш к;олым- нан к ^апты алды. Алып жатып кез1 кггаптын, алдьщгы мукдбасындагы окуш ы кдлымен айбак;- сайбак; жазылган эрш терге тусть Typi езгерш , дауысы жарьщшак;танып: - Кайдан алдьщ? - дедь Анамньщ саусактары flip-flip етедь Муншальщ ашуланатындай не icren к;ойганымды туан бей : - Сабагымды тугел окыдым, - деп, ак;талып жатырмын. Жок; жерде анамньщ ашуын шак;ыр- ганыма iiirreft eKiHin калдым. - Жок^ мына ютапты ю мнен алдьщ? - А... ол Айжан дей тш мешмен 6ipre ок;итын кыздыц кггабы. - Мумк1н емес... Мумкш емес... - дейд1 апам, Ki-

ш ш Мс SSgfi? Ш О П тапты кеудесш е к;ыса устап кумыккан унмен. Абайсызда уршьщтан Tycin кеткен 6ipiueKiM жун- дей жерге ды бы сы з m ere 6epin: - Аты да, т е п де б 1рдей болуы мумк1н емес... Не мумкш емес? Неге жылайды? Тук тусш сем буйырмасын. Кез жасы омырауын жуып кетшть Мен к;апел1мде не айтарымды биш ей, улкен KiciHi Калай ж убатарымды бглмей дал болдым . BipmaMa уакы т еткенде анам кенет e3 i серпищь - Тур, киш. MeHi сол уйге epTin бар. Сенщ Энетов Карасай жэне Энетов Казн деген е п з eKi нага- шы агаларьщ болтан едь Ел ш етш е жау келд1 деп, eKeyi де он ж е н жасында ездер1 суранып, кеш еп Канды кыргын согыска аттанды. «Сталинград- тьщ тубш де турмыз. Ертец согыска юрем1з» деген уш буры ш ты хаты келдь Сол, 6ip гана хатын ал- дьщ. Бар болганы сол. Содан кёйш хабарсыз кетть Хабарсыз... Бул - сол сенщ нагашьщ шыгар... Bi3 кезш де кеп кешш едш. Б1зд1 таппай калган шы­ гар... Адасып калган болар... Жур, барайьщ! Мен тез-а к кшнд1м. Анамньщ куанганнан ба, корыкканнан ба, аягын басуы киындап к етть Сол кездер1 Ti3eci ауырып, емделш журген апамды аяп, ез1м-ак барып келеш н деп ш еп ш м . Апам да болмай м эа с ш KHin, eciK алдына шьщты. Сосын... ж урудщ киын THin турганы н мойындап, «ж арайды, е зщ барып келе гой, кушм. Мен уйде кутеш н» деп калып койды. Анашымньщ бауырын сагынган куштар кец ш маган ауыскан ба, айлы тунде уш шакырым ка- шьщта тураты н до с кызымньщ уй ш е карай кустай уштым. Цое бурым ы аш белш сипап eciK ашкан Айжан курбымньщ кой кездер1 шарасынан шыга бакы- райып, ж ет1 жунде алкынып жеткен маган та- 3Z

чыркап кдрайды. Апасы да ж упрш келдь Yftfli басына кетерш кеюре беретш жецеш еа урпиш ун а з кдрап кдлыпты. Мен к;азак;ы коржын уйдщ бш к табалдырыгынан эзер аттап eTin, алк;ынган дем1мд1 басу ymiH сол табалдырьщ кд оты р а кет- TiM. Достарым мынау менщ нагашым, анау белем; пэлен туы с, туген ж урагат деп жаткднда imiMfle б 1ртурл1 кызганыш оянатын. БйД1, м ш е, жок; ж ер­ дей жауды жецген дэу нагашым осы уйде ты- гылып жат^андай KepiHin - ацкылдап жетш кел- ген1м-ай! Жок; дейдь Сенщ нагашьщ ем ес дейдь Неге? Кайдасьщ, нагашы? Екеущ нщ б1рдей кет- кенщ не?! Ен болмаса 6 ip e y i T ipi келгенде гой! Бул менщ нагашым деп мен куанып ж урм ес пе efliM? Ол нагашымнан туган балалармен ойнап, сырласып журсем гой. Балалары кеп болып, ш ш д е 03iM катарлас к;ыз болганда...екеум1з 6ipre ок;ыган балаларды сыртынан сынап... Мейль ул- ац болсын. Нагашымнан туган нагашым меш камк;орлап... Калада турса, кыдыры п барып... ал ауылда турса ше? Мейль ауылда турса тайга MiHin, жарысып... Енд! соньщ бэр ш KiMMeH штеймш ? Кайда кдлдьщдар, менщ нагашыларым?!! Кайда- сыцдар.а?! Кеншм элем-жэлем болып, «Конып, танертец к;айт. Тунде к;алай жалгыз взщ кдйтасьщ, к;орк;а- сы ц гой. EHfli eKi-уш сагатта тац да к;ылац бередк Жарьщ тускенде к;айт», - деген Айжанньщ апасы мен ж ецеш есш щ ce3iH тьщдамадым. Олар MeHi анамньщ к;алай к у т т оты рганы н сезбей д1 гой. Сезсе, ездер^ак; «к е т » деп куалар едй Карга адым жер узатып салып олар цалды. Келер1мде к;алай тез келгенмш ? Eni уй д щ ара- сы не деген кдшык;? Тун неге сонш а узак;? Айдыц

л ;.-; .шшяшяшвшяяшштяштявяшшшш Маркта Баюрбааоа эл а з сэулеамен алакеупм жарыцтанган иен да- лада элденеш е есе узарып керш ген, царацдатан кубыжьщтар неткен кеп? Эне-мш е сол к;убы- жьщтар куып жетш устап алардай журепм урей- ге тунып мен келемш. Торык;к;анымнан ба, к;о- ры щ ан ы м нан ба? Иен даланы басыма кетерш жылап келемш. Бар дауысымен аныраймын ке- лш, ацыраймын. Дереп табылмай койган ната- шыларымды жоцтадым ба? Умггтен д е н е а тугел д 1рглдеп, менен тек жак;- сылык; хабар кутш отырган анашымды аядым ба? Элде атаусыз, атсыз кеткен боздак;тарга арнап шытарган он уш теп каршадай цыздьщ ce3i жок; жок;тауы той д ей а з бе? 9flTeyip, боздап келемш, боздап келемш... Эй, 6ip ацырадым-ау! «К ой!» дей тш еш ю м жок;. IrniM шерден 6ip босап, енд1 жылайтын жас цалмаган кезде уйге де ж етпм. Ертецшде бес жасар Энетов Карасайды жетек- теп экелш Женетова Озипага кер сегпк . Анам e3 i- нщ бауырымен аттас балдырганды тередей кутш, д э м д й т эт п с ш 6ep in, еркелетш 6ip маук;ын басты. KiM б1ледь егер сол балакдйды ез кез1мен кермесе eM ip бак;и сол бала езш щ iHici ем есп гш е сенбей ацсап eTyi мумкш бе ед1? Кешн, жеьрстщ 50 жылдыгына арнап «Книга памяти - Боздак;тар» деген атпен Алматы бас- пасынан шык;к;ан ютапта менщ жаужурек он ж ет1 жасар eri3 нагашыларымньщ аты жок; болып шьщты. 8pi ок;имын, 6epi окимын. Жок;. Т1з1мде жо^! Себебш i3flecTipin жазтан хатымызга: «олар туралы дерек архивте т 1ркелмеген» деген жауап алдьщ. Архив туртан уйд1 (ол кезде архив уш 34

Халыкберген Доссор посел к еан д е) ею р ет су шайтан, 6ip р ет ер т шалтан. Мекеш б1рнеше р ет ауы сты ры лы п, K;a3ipri тачда Атырау каласына кепнрш ген. Сол кездерде жоталып кетт1 м е екен? М умюн наташы агаларым мулде баска ок р угтен шакырылды ма? Ол кезде ауданды округ деп атайтын. Ауданныц атыньщ e3 i неш е р е т езгердь.. Эйтеу1р, i3 i жок... Кезш де оларды жылап журш майданга аттандырган апа- жецгелер1мнщ 03i K;a3ip мына ем1рде жок. Бейне 6ip туматандай, жер басып журм егендей, мына eMipre келш тит1мдей ж у реп жалындап жаута шаппатандай...Елш, ж ерш коргаймы н деп а сы ты с жау алдынан шауып, елге атылтан окка денесш тесеп калкан болмагандай. Сол 6 ip тун де кеш жатканша окы лтан ю та п ты анам Kepin калмаганда тутан ж иеш мен д е олар туралы еш теце бглмей етер ме ед1м мына ду- ниеден? Тете жазумен (арап харшмен) жазылган жалтыз хаттан баска арттарында em 6ip бел п калмаган кайран боздактарым-ай! Дэл осылайша 17-19-дагы бозба ланьщ каншасы i3 ci3 ж ок бол ды екен десецип! Исатай, Махамбет туган елкеден тулеп, батырлар жырымен ауыздантан, отанын коргаймын деп «жау кайдалап» алып-ушкан ак ед1л ацтал жау-журек жауынгерлер1м-ай!!! Т опы - рактарьщ торка болсын. Имандарьщ жолдас бол- сын. Ескермед1 демегрздер. Б1здщ осы н ау бей бгг 0MipiMi3re касыктай каньщмен, ш ыбындай жа- ньщмен коскан у л е а в д ешкашан умытпаспыз. Жадымызда, журепм1зде сактармыз.

ш ипят Майдангер Сагынгали атамныц айтцандары: БЯИЛЯНЫСШЫ Сол ж1пттщ б1здщ ротага келгенш е кеп те болтан жок- Ж укалтак сэры бала тутын. Минск тубшдем1з. Жан алысып, жан бершкен урыс. С оты сты ц uie6i 6ipece оц жатьщнан, 6ipece сол жатыцнан, 6ipece алдынан шытып, 6ipece артыц- да калып койып жатк;ан алматайып кезь Шздщ бел 1мш енщ м ш д еп - жаудыц эск ерш щ цалыц жерш, жау жаратыньщ шогырлантан жерш дэл KepceTin, арты м ы здаты аткыш тарта айты п туру. Ягни, 6i3 уипн байланысш ы ауадай кажет. MiHe, жацаты xciriT курал-сайманын алып алгы шелке жоргалап барады. Ок тутеп тур, бас квтертпейдь Сол баты тта 6ip бом ба жарылды. 0 л д1-ау дес- TiK. Дурб1ш кез1ме тоссам , жок, елм епт!. Тек eKi колы н снаряд жулып кеткен бе, нем ене? EciM 36

ШШШЯШШШШШЯШЯЬУЬ Халыц6«рг«н кет1п карап калыппын. JKiriT басын кетерш , оц колыныц икемге келмей калган саусактарын ки- мылдатпакшы. Жудырьщ жумылмайды, саусак буплм ей дь Енд1 сол колы ныц кан сорталатан му- Кылымен топыракка кем!лген байланыс сымын аршып жатыр. Тапты. Б1ракустайтын саусак жок! Жок!!! Япыр-ай, кайтпекип? Рация ты р к -ты р к д ы бы с шытарды. С ы ты р-сы ты р етедь Bapi6ip ештеце есплер емес. Таты дурб1ге жармастым. Байланысшы ж1пт eiri сым ды косып, TiciMeH Tic- теп жатыр екен. Командирдщ сацкылдатан буй- рыгы есплдь Жец1с!!! Ж ецдж! Сол бш к тж 61зд1к1 болды ! Эне, карак- тарым, бул ж ецю 6i3re оцай келген жок! Сотые саябырсыганда кез1 шыныланып кеткен кайран ж ж г т жер койнына бердж. Салют аттык. Сондай ежет, ержурек улды ecipreHi уш ш анасына алгыс хат ж1бердж .

Маркиза Назарбаева K.fl3flK C03I Bip жолы TinTi iuiKepuien к е т п к пе, ж елщ еп байланысымыз узы дь Жок. уз1лген жок-ау, немш ce3i буркырап тур. Шздщ орысшамыз батальонга ж етер емес. Уакыт болса зымырап барады. Мына аппарат басшыларта тез жету1 керек. Енд1 не ic- тедж ? Байланысшы айтты: - Комбат к;азак; я м г т той. Мен оган казакша сейлесем тусшер, - дедь Баска амал жок- Казак C03i кетт1 желЬтолкында. Нем1стер айран-асыр. Не екеш н капел!мде укпай калды. ЕИзге бе ге т жасауга улгермедь Ком бат та керем ет ж т т екен, «т у сш д 1м» д е д 1 жалтыз-ак! Радист «ракмет!» деп улгердь Буйрык орын- далды. Жау н у к теа жойылды! Мен туш м ен ала- тызып, куанып уйыктай алмадым. М енщ казак TiniM шарыктап ушкан сучкар се ю л д1 нэу бш кке к е т е р ш п , керек жерш е дэл ж етш конактап, 6i3flin кечес ж ауынгерлерш тэты 6ip ж еч1ске жетю здй 1Шркш, сол кезде немштерд1ч дегб!р ш кашырып, не болганын укпай ачтарылтан жузш кез1ммен керсем той! 38

Халыцберген 03 YHIH 031 БОМБАПЯП -. Сендер Хиуаз апаларьщды б1лес1вдер ме? Жок?! Ол казак кыздарыньщ ш ш д е тунгыш ушакка мш- ген батыр апаларьщ. Б1здщ елдщ кызы. Жайык- тан. Кейде басымыз косылып калады. Bip саябыр- да кездескешмде кез1 боталап тур екен. - Не, ауылдан жаманат хабар бар ма? - дед1м. Майдан туралы сурамаймыз. Heri3i еж ет, еш теце- ге мунайуды бглмейтш кыз болаты н. Эйтпесе, согыска да бармас ед1 той! Сейтсем, курбы сы , уш- кыш кыздын, 6ipeyi, умытпасам, аты Юля деген сиякты, ез туган селосына e3i бомба тастауы керек екен! Буйрык солай! Селоны жаудан та- зарту керек! Бэлюм, сол ушкыш кыздьщ ата- анасы эл1 сол ж ерде шыгар, Tipi ш ыгар? Ал ол болса e3i окыган мектебше, e3i туган уйше бом ­ ба жаудырмакшы. 03iHe ак сут 6epin, м эпелеп ерж етюзген анасыныц ел1мше e3i себеш ш бола ма? Карай гор, тагдырды... Тагдыр сол!.. Туган жерд1 жаудан тазалау керек! Курбысыньщ ке- зшен теплген моншактар Хиуаз Кайыркызы Дос- панова апаларьщньщ да журегш калай ауырт- пасын! Эне, карактарым, согы с деген зулым сол! 39

'J H H S B H B M B I Маркиза Базарбаеаа БОМБЯ БОЛ ЛЯ ЖЯРЫЛ ЖУРЕК! Абдолла агам жастьщты жырлаган ак;ын. Жа- лындап елец окитын. Кезше тусе беретш буйра шашын 6ip а л Kin тастап, iiiiKi к;иялына бер ш п алыстагы 6ip нуктеге ун а з те а л е тш . Ж уреп нэ- 3iK едь 0м1рд1 ш ек аз суйетш . Сулулыкка куштар болатын. Ел «ол Байрон к;¥сап жазады. 0лецдер1 ты м жылауык;» десетш . Куанганда да K63i жа- саурап кететш . Мен согы ска 6ipiHmi аттандым. Вагон eciriHe дейш келш, жыр ок;ыды. Bip шумак. Осыныц 03i маган улкен ж1гер бердь Абдолла eMipfli шын с у й е т ш д т н жауга борат- кан огы м ен дэлелдедь Ол жаудан цоргаган уй ок;- шау керш ген. Идиша атса да огы н т и п з е алмага- нына ызаланган жау жан-жагынан от койыпты. Абдолла болса автоматынан он; таусылганша ше- тш ен к;ыра берген. Аяулы агамды «жау огынан к;оргар ед 1м, кдсында болмадым -ау!» деп, э л 1 кунге ек1нем1н. Жас журек лап eTTi де, жанып Kerri. 0 з 1не м э ц г ш к ескертю ш согы п Kerri. Касым досы баллада жазды. Ол туралы эн де бар. Сол энд1 шыркдганда жш ерлент кетемш. С огыс деген енерд1 тас-талкан е тетш тажал! - дед1 Сагынгали С еш тов агам кез1 жасаурай кур- ciHin... 40

lasar.v Хаоыцбврг«н ЖЕН1СКЕ УШ-fiK CfiFflT KflflFflHflfl Нурэнияньщ K03i ш н т кеткен екен. Жакын жердей атылган м ылтык дауысынан селт eTin оя- нып Kerri. Эдетте майдан дэр терл ерш тек тунде тана алып журедь Мана кунд1з булар «Гайнау каласына 6ipa3 жаралы жауынгерлер жетюзьлдь Тез емдеу керек» деген буйрьщ алган. Карацгы тусе жолга шыккан. Дэр1герлерд1 кацгырган октан, мазасыз бомбадан аман сактаудьщ 6ip жолы - тунде жол журу. Майданньщ кед1р-будыр узак; жолы кунд1зп Miripci3 жумыс, к;иын отадан шьщ- кан денеш эдем 1 элдилеп, кезге уйк;ы уш рген екен. Машина журпзуин жолдан жацылганга уксайды. Согыстьщ алдьщгы шебшен 6ip-aK шыгып тур. Ой ец шапшац нэрсе екен гой. Адамньщ ойы оцтан да уцщыр-ау. Нурэния октан да ушкыр ойымен эк ес1н кезш е елестетть Садык басында кызыныц алые Лининградта окыганына карсы болды. Кызыньщ б ш м алуына, адам жаныныц арашасы болуына елш суйген эке ж уреп карсы болушы ма ед1?! Тек «халык жауыныц к ы зы » деп кудалап журе ме деген Kyfliri дагы. Нурэния жас болса да б1лед1 гой. Ke3 i Kepin ес- Ti. Сонау сурапыл револю ция кезш де 1917 жылы, жиырма екшпп казанда дуниеге келдь Экесш «алашордашыл» деп канша кудалады. TinTi жас балаларын ж етектеп К,ытай да асты. Кайда журсе де, перзенттер1 Кытайда туса да, Семейде туса да - балаларыньщ бэрш туган ауылы Каракестек- те туган деп кужат толтыртып алатын. Колы Кызметтен калт етсе балаларын uiecTipin алып Каракестектщ жайлауына тартатын. Айнала жа- сыл ну, кек сец п р таулар. Сылдырап аккан булак YHi элдилеген маужыраган мамыра-жай табигат. 41

6Марки» Ба»р а«ва Туган елдщ ауасы жупар. Тау-тасы керкем. Жер жаннаты Ж е т к у гой бул! Нурэния эке-шешесшщ бар киындаган керш ескен к;ыз. Содан да цайтпас-кдйсар м ш ез ца- лыптасты. Отыз екшщ ашаршылыгы, колдан жасалган нэубет, елдщ кун Kepin оты рган ма­ лый берсе - колынан, берм есе - жолынан деп, тарты п ала бастаганда зац цызметкерь к ез1 ашьщ азамат Садьщ бул цаулыга к;арсы шьщты. Ол кезде елдщ к;амын жеген ед1геш басынан сипау к;айда? Дереу «халык; жауы» атанып шыга кел- а н . Балалары аштан к;ырылып калмауы уш ш к;а- газ ж узш де эйел1мен «аж ырасып», балаларыньщ анасын к,ызметке орналастырады. Дэу к;ала Ал- матыда нанын тауып жеуше жагдай тугызады. Нурэнияньщ да жогаргы оку орнына алацсыз окуы уш ш фамилиясын анасыньщ к;ыз кезш деп тегш е ауыстырады. Алдына «б а й » сезш к;осып - Бай-сапина деп жазгызады. Бауыр eTi баласын езге атакка жаздыруы оцай тид1дейсщ бе экесше? Бес жыл Ленинградта алган б ш м ш енд1 мше халык; цажетше жаратып жур. Нурэнияньщ ал- «

■иш нннннвд Хапыцберген дынан неш е м ьщ жауынгер e r r i екен. KiM санап жатыр дейсщ. Эйтеу1р, ж е щ с п жакындатуга жан аямай кыз- м ет еткен Бай-сапина Нурания кдндай мактауга да лайы кты. Отыз ceri3iHmi жылы диплом ын алып, Алматысына оралган со ц кеп узамай ¥лы Отан согы сы басталды. Каракестекте жасактал- ган 213-гвардиялык; аткыштар дивизиясыньщ курамындагы 3 7 3 -д эр т е р л е р батал ьоны ньщ 6 ip Mymeci болып Нурания (Нина) согы ска Kipicin кеткен. Нурания, Нурания! Кацгыган октан аман бо л ­ т ы , айналайын. Енд1 жау ок ты к а р т а бор ат- канымен коймай, бул атысты байкап калган кенес жаунгерлер1 де машинаны тур е атуга KipicTi. Кап! Кайда бурылсац «к о р к ы ттьщ Kepi» деген осы болды-ау! Жан м урынньщ уш ына келд1 деген осы! Гайнау каласында ездерш куткен жаралы жауынгерлер ею кез1 терт болып сагат санап, сагатьщ не, секунд санап кансырап жатыр-ау! Бар у м т осыларда болып есжке телгшруде шыгар? Нурэниялар болса мынау, е ю жагынан б1рдей тутеген октьщ ортасында. Кенет орман imiHeH шыга келген а тты барлау- шы колындагы ак жалауын булгап буларга кайда журу KeperiH керсетть Сол барлаушыларга емЬ piH сактап калганы ymiH алгыс айтуга да мурша- сы ж ок кекес дэр1герлер1 Гайнаудьщ госпиталш е ж ет1ам ен, мурын cin6ipyre уакы т таппаган куш отага Kipicin кетть P.S. Нурэния Салыщызы Польша, Чехословакия, Румыния, Венгрия жерлерт азат еткен жауын- герлермен б!рге болып, бес жыл согыс вртшщ

Маркиза Базарбаева iiumde Воренеж, Курск, Орем, Украина, Молдавия к,алаларын квктей emin, жецктен кешн де к,ан- сыраган елге к,ызмет emmi. Майдан даласында алган мол тэж^рибест Сызганов атындагы ор- талы^та жалгастырды. Отанын суйген цыздыц ерен ецбегг елеуаз долган жоц. Неше орден-ме- дельдармен марапатталды. Ол тоцсан уш жасца келт, шебереанщ цолынан май жалап вм1рден вктшаз emmi.

Халычберген OKXflFflPbl БАР Бул э ц п м е ш Алматыдагы жиырма уш жыл кернн турган Эйкен атты келш шектщ ауызынан ecTin ед1м. «М енщ ж ет1-сеп зд е р д е п к;олды-аякк;а турм ай- тын урыншац кез1м. Уйге 6ip мыжырайган кемп1р келдь Камшыньщ е р 1мш дей ж ш -ж щ ш к е шашы- ныц ушында шашбауы бар. KyMic тец гелж терм ен 6ipre сол шашбауда 6ipybic к1лт туй 1лген. Улкендер эцпмелесш отырганда мен кемшрдщ шашбауын тесек жапк;ыштыц шашагына матап тастадым . Ойым: ол тура бергенде кулап екпетш ен тускенш Kepin, к;ызыкка батпак;шымын. Э ц п м еа 6iTin болмайты н улкендердщ к;асын- да кдшангы отырайын, 6ip кезле жацагы кулк1 ушш байлап к;ойган шашбауымды умытып, ойнап кетт1м. Кешн апам менен келген пэле екенш сезш к;ойып, маган эбден урысты: - Ол жай кемп1р емес. Кудайдьщ ьщ ыласына беленген кемп1р! Сен к;айта бул апаны к е зд е сп р е цалсац. сэлем 6epin, кемектесш , батасын ал. Ке- шеде осы апага тура к;алып амандасатын Kicinepfli к;алай байкдмай журсщ ? - «Кудайдьщ ьщыласы» деген не? - деймш мен бкппм келш. - Сонау согы с кезш де eni улы б!рдей жауга ат- танганда бул апа куш бойы, туш бой ы ауызынан дугасын тастамай, намаз окуды бьлмесе де жай- намазга мацдайын тесел жатып, Аллага сыйына 6epinTi. Алла тагала шын жылаган ананьщ тьлеуш к;абыл етш , ею улы да кан майданнан, тутеп турган оцтьщ арасынан аман-есен келедь Сонда 6ipre согыс^ан баск;а жауынгерлер д е тацгалып, «булардыц шщагары бар» десед1 екен. Кдндай

уры ста да, ок; жацбырдай жауып турса да, апаньщ улдары еш жерше сызат та туспей аман шыгады екен. Содан ба, ауылдастары апаны «Аллага мша- жатын етю зген эулие жан» деп курметтеп, ал- дынан кепп етпейдь Кулыным, сен де ол KiciHi сыйла, кергешчде амандасып ет. Жалпы, бул - 46

TYCI TYPfl KEflETIH flHfl Биб1хадиша бупн де жылап кдйтты. «Харьков майданында журмш» деп хат жазган жарынан осы м ен ушшип р ет «к;арак;агаз» алып оты р . Е неа урсып бердк «Барма сол п ойы зы TycKipre деп каш ангы айта- мын саган? Барасьщ да осындай кагаз экелесщ ! Уйде оты р! Барма! Жылама! Балам е з 1 келедь Ол Tipi. Т эй т эрП Жамандык; шак;ырма! Сурт кезщ д й » 1Шрюн, осы енемнщ айткдны айдай келсе гой. Ауылдан жетшс-ак; шакырым бекетке бармай к;а- лай гана шыдасын? Bapi барады, барады да жарым- жан болса да жарын пойыздан Tycipin алып, куа- нып, мэре-сэре болып келш жаткдны... Кдлай кезщ к;ызык;пасын. Ец болмаса ушбурыш хат экеледь Биб!хадиша соларга mecin бармай кдлса, сол куа- ныштан кагылып кдлардай жас журеп шыдамайды- ау, шыдамайды. EHeci соны неге туан бей д! екен? Биб1хадиша - дуни еге ата-анасы н сагы н ты п келген перзент. Ал Kyfleyi Ш ынжырбай да э к е -ш е ш е а эулие адацтап журш сурап алган жалгыз улдары екен. Е, жалгыздьщ жары кудай деген. «А, кудай тклепмд1 бере гер, жарым, аман-есен келе гор»... Енесшщ кезш ш е жылай да алмаган Биб1хадиша уй айна- лып куб1рлей бе р д 1, куб1рлей бердь Ал ене езш е сеш м дь Биб1 ел аягы басы лган со ц енесш ен сы р суыртпак;тады. - Апа-ау, мен де сол 6ip б ет кдгазга ceHin отыр- ганым жок;! Сенбегеншщ дэлел! ретш де кара кдгазды жыр- тып-жыртып отца тастады. 03i элденеш д э м е т т eHeciHe жалтак;тайды. EHeci есж к е кдрап крйып сыбырлайды:

- Ешюмге тш жаруш ы болма! Туе кер д1м. TyciM- де ак; жаулыгым дарияньщ как орта сы нда тул[ тур. Аппак болып кез тартады. Алайын десем, ж ете алмаймын. Калай жетер1мд! б!лмейм1н. Ба­ лам Tipi. Алланьщ аяны тура келедь Балам Ty6i оралады. Б1реулер устап оты рган оны . Сак бол! Бул сезд1 тгсщнен шыгарма! Ешюмге сезд}рм е! Ол келедь Келедй Бибнхадишага бул сездер жшер бердь Ceprin шыга келдь Кайраттанып кетть Колхоз бастык Кайда жумсаса да тарты нбайды , ж ум ы сты жа- пырып ж*беред1. Кун артыннан кун, ай артынан ай жылжып ж ер-дуниеш кан-каксаткан, талай уй д щ TyTi- HiH м эц п ге еипрген сум соты е та аякталды. Биб1хадиша пойы зды кутуд1 койган. Bip куш уйлерш е орыстын, маржасы келдь - Ж асабаев Ш ынжырбайдыц yfti осы ма? Ею куннен кешн e3i келедь Мен cyйiншi сурай кел- д1м, - дегеш . М уньщ куанышында шек жок- Кой сойылды, казан асылды. Ауыл куанышка шел- деп калган екен, сол хабарды тойлап ала жонел- дь Куанышка шелдеген ауыл, жаксы жацалыкка

Хапыкбсрген алгаусыз журепмен сенген ауыл, 6ipiH in куаны- шын бэрш щ куанышындай керетш ак к ец т, бала мшез ауыл тойлатып жатыр. У-шу болып шу- бырып барып, айткан куншде пойызды кутть «Такгы тертте жететш пойыздан Шынжырбай Tycefli екен» деп елде ес жок- Д урал деп пойыз eTTi. Ж ок! Ешюм туспедь Б ибш щ ж у рен жа- рылардай ерекпидь Кап, алдап кеткен арман-ай! Эли эйел1 TycKip кайда жогалган! Ж елкесш ен алып с т ю л е с е , жарын сол тауып берердей эр л 1- берл1 ж упрш 1здеп алашапкын бол ды . Ж ок! Ж ер жуткандай жок! Уйге келген с о д ен е п басу айтты: - Е, шырагым, б1здщ ум гг-ш ы рагы м ы зды урлеу ymiH келген Кызы р шыгар, сол ор ы с эйел1? 0 зге бейнеде кершген Кызыр тац алдында жок болып кетед1 деуий едь Сабыр ет. Енд1 е ю ай нем есе е ю жылда келш калар. Еюжыл!!! Кутеалмайды Биб1хадиша! Калайгана кутед1? Кайда жур езь Неге кутюзед1 жан жарын? Кустай ушпай ма? Элде езш Биб1хадишаньщ са- гынып, зарыгып к у т т жургенш сезбей ме? Ба- кырып жас баладай жы лагы сы келдь Ею жыл! Ау, 6ip eMip гой ол! Тез келий, зарыктырмай, Ш ын­ жырбай! Айткандай-ак е ю ай дегенде хат келдь Югас- лавияда туткында болы пты . Согыс 6ixin, е ю ел туткындарды езара айырбастаганда Кецес Одагы жагына, елге карай е т т т ь Колы-басы бутш , деш - карны cay. BipaK 33ipre Ресейеп согы с кезш де кираган калаларды кайта салу жумыстарында бо- лады екен. Иэ, аксарбас! Куанышты хабарды тойлап ел тагы 6ip се р п ш п калды. Ащы шектей шубатылган жет1 жыл еткенде 49