Алтынсарин Ы. Таза бұлақ

да К,¥дайдыц куддретсмен Жабрайыл nepiiirre кус бо- лып келш, аягымен кетерш алып KeTirni де, к,аланыц шетшдеп 6ip кемшрге экелш 6epinTi, О л кемшрдщ улы, к,ызыжок, екен. Сонда ол exi бала уш-терт жыл турыпты. Солуак;ыттаэлп кем тр eAinTi. Сонан сон, бала ок; мылтык, атып, к,улан-булан аулап, етш тамак, к,ылып, TepiciH кшм к;ылып ж у р и т . Сейтш 6ip таудьщ шучырына KeAin, соны уй к,ылып, сонда турыпты. О л баланыц Tipi екенш 6iAin, бурынры к;ас к,ылган meuieci баяга сик,ыршы кемшрдд ж1берштк Алтын Ай- дарлы баланы eATipin кел деп. Сонан соч ол сик,ыршы кемп1р баланы (здеп ш ы ры п келсе, бала a4 F a ш ы гы п кеттшт. К,арындасы уйде отыр екен, оран айтыпты: — Агаца айт, мына жак/га Кулмесхан дегеншч 6ip 6Heci бар; кунде к,улындайды, к,улындары аррымак,, тулпар болады, — дедд де, кетш к,алды. О л KeMnip к,астык,пен eATipyre ойлапты. О л жолга барран Kici жолда адасып кетш еледд екен. Кешке атасы KeAiirri. Сонда к,арындасы кемшрддч айтк;аныныц 6apiH де тамам айтыпты. Муны eciTin, арасы к,улынды 4здеп, сапар шырып KeTinTi. Жолда келе жатк,анда 6ip дарияга KeAiirri. О л дария- дан журген, еткен Kici элек болады екен. Бул Алтын Ай­ дар OTin келе жатса, дарияны 6ip перЬпц к;ызы толк,ын к,ылып, кемеш аударура келе жатыр екен. О л аудара бергенде, Алтын Айдарлы бала к,олынан устап алып, чолындагы сак,инасын, 6iAe3iriH тартып алып, жолына журе 6epinTi. Ж урш келе жаткан Кулмесханга KeAinTi. О л Кулмесханныц б и еа чулындап жатыр екен. Кулмес- xaHFa айтыпты: — Ай, так,сыр, к,улыныцызды улык,сат болса алайын, — депть Сонда хан: — Ала рой —деггп. 99

Олар ездер1 де кулындарын ала алмайды екен. Ол Кулынды туысымен 6ip nepirnu к,ызы алып кетед1 екен, Сол уак,ытта бала муны кузетш турранда, 6ip першщ булт болып келш, кулынды алып бара жатцанда, Алтын Айдар кылышпен булпы салып калыпты. Сонда першщ Ke6ici мен кулынды алып калыпты. Сонан соц ханра келш, кебк пен кулынды KepceTiirri. Сонда хан буран бата 6epiirri, бул алып карындасына келш, кулынды, сакинаны 6epiirri де, жэне aHFa кетпт. Сикыршы кемп1р тары келш, кулын мен сакинаны керш, карындасына айтыпты: — Мшекей, мен сендерге жаксылык ойлаймын, — деггп, — а?ац саган сакина алып келд1, — детз; тары енд1 6ip жакка ж1бер, онан барып, алтын сандык алып келс1н, — деггп де, кет1п калыпты. Атасы келген соц, карындасы: — Тары 6ip жерде 6ip жаксы сандык бар дед1, соны маран алып келш бер, — дед!. Сонан соц атасы тулпар кулынына мшш KeTim-i. Жол- да 6ip кемшрд1 Kopin-ri, ол кемп1ржерд1цжарырын жамап отыр екен; буран келш: — Шеше, не кылып отырсыц? — дептт. О л кемп1р ай­ тыпты; — Мен осы жердщ жарырын Tirin отырмын, — деп- Ti. — Не ymiH десец, осы жерге ез1цдей батырлар келш Kipin, 6ip сандык YmiH елМ - АеД1- Сонда бала: — Маган да сандык керек, - деп, келш Kipin кетштк Жердщ астынан 6ip nepi шырып айкайлапты: — Тапал-тас, уйде болсац, хабарлас, — деп айкайла- ганда, Алтын Айдарлы бала тас болып калыпты. Тулпары 6ip-eKi кун келмеген соц, уйше кайтып, жы- лап турыпты. Сонда кыз агасыныц елгенш бшп, тул- napFa MiHin, KeMnipre кел1п, манаты жер жамап отырран кемшрдд Kepin, арасын сурапты. KeMnip айтыпты: 100

— Арац влген, барма, барсац, сен де елерсщ, — деггп Сонда цыз айтыпты: — Мен арамды керш елермш, — деп, — керш кетешн деп! KeMnip айтыпты: — Сен жылай бар: «жер успнде мен муцдыц, жер астында сен муцдык;»,— деп. Сонда ол кыз осылайша жылап Kipin бара жатцанда, алдынан 6ip nepi к,ызы шырып, муцын сурап, муны аяп агасын TipiATin 6epinTi. Сонан сон булар 6ip улкен кеп агаш Kepin, сорэн келш KipinTi де, царындасын тулпарымен араштыц шетше койып кетттз де, e3i аралап араштыц imiH e журе 6epinTi. Сейтш ж урш 6ip ак; отау KepinTi де, оран келш KipinTi. K epin 6ipa3 отырран соц, eKi nepi цызы ушып кел1п, сол уйд1ц тебес1не к,онып отырып, eKeyi 6ipiHe- 6ipi айтыпты: — Ай, мен 6ip коры^тым, — депт1, — неге десец, мен1 6ip бала суда жур1п кемен1 аударып жургешмде к,олымдагы сак,инамды тартып алды, — депть — Мен ол баланы керсем, оран к,атын болар еддм, — депт1. Сонда Kimici айтты: — Мен де 6ip к,орык;тым — дед1. — Неге десец, мен де 6ip ханныц кулынын кунде алып кетуш1 еддм, 6ip KyHi алайын деп келген1мде, 6ip бала кузетзп тур екен. Мен ала бергешмде; менен кулынды тартып алып калды. Ол табылса мен де OFaH к,атын болар еддмдегенде: — MiHe, к,атын болсандар, оларды тартып алран бала мен, — деп турегелдь Сонан соц ею к,ыз да буран некесш циып THAi. Бул бала к,ыздарды отаумен Kemipin, манары царындасы мен тулпарына алып келдд. Сонан соц 6epi жиылып бурынры орнына келдг Сол жерде терт-бес жыл eMip e-rin турды. Неше кундер eTinTi, бала эр кунде ацра шырып журед! екен. 101

Bip KyHi aflFa шыгып журсе, 6ip адамды Kepimi. EKeyi келе жатса, алдынан 6ip ац шыцты да, келбектеп журе берд1. Сол уак,ытта бала да, цасындары Kici де атайын деп умтылганда, элп ац Kici болды да, атайын деген Kicire айтты: — Сенщ мынау балац, — AeAi. Балата айтты: — Сенщ мынау экец, — дед!, — сендердд Мыстан кем- nipдеген сицыршы кемшр айырран, — дедь e3i жоц болды. Сонан сон, экеа мен баласы 6ipiH 6ipi бшп жылап Kepicinri де, aKeci баласын уйше экелш к,онак, цылып, улкен цатыны мен мыстан кемтрдд шацырып алдырып OATipTinTi. Муныц шешесш бала таппадыц деп кайыршы к,ылып цацгыртып Ж1берген екен. Соны алдырып, e3ine бурынгыдай цатын кылыпты. Алтын Айдар бала патша болыпты. Бул баланын, царындасын, цатындарын ал- дыртыпты, берш жинап алып той кылдыртыпты, ат шап- тыртыпты, барша мураты басына жетпгп. МАК.ТА КЫЗ БЕН МЫСЫК, Бул eKeyi дос болып журедь Мацта к,ыз уйш жинап журт, 6ip мешз тауып алады. Мак,та к,ыз мысыцты ша- цырады. Мысык, келмейдд. Шацырады, келмейдд. Сон- соц «келмесец цой» деп 63i жеп цояды. Ж еп болтан соц мысык келш: — Неге шацырдыц? - деп сурайды. Мак,та к,ыз айт- пайды, сонсоц мысык,: — Ендеше цатырыцдытегем, — дейдд. Мацта: — Мен к,уйрытынды кесш аламын, — дейдд. Мысык, цатыцты TereAi. Мацта к,ыз мысыцтыц цуйрытын Kecin алады. Мысык,: — «Апа, апа, цуйрьнымды берпп», - дейдд. Мацта кыз: — Менщ цатыгымды теле, — дейдд. Мысык, сиырга барады: 102

— Сиыр, сиыр, маранк,атык, берпп, —дейдд. Сиырайтады: Менщ царным ашып тур, маран жапырак, экелш берий,—дейдд. Мысык, aFaniK,a барып: — Агаш, aFaiu, жапырарынды берпп,— дейдд. Агаш айтады: — Мен шелдеп турмын, су экелсец, жапырак, бе- peMiH, - дейдд. CyFa бара жатса, су экеле жатцан цыздарды Kepin: — К,ыздар, цыздар, маран су бер1цдерпп, - дейдд. К,ыздар: — Б1згесагыз экелш берсец, 6i3саран су берем1з, — дейдд. Мысык; дукенге барады: — Эй, дукенпп, маран сагыз 6epmi, — дейдд. Дукенпп: — Маган тук,ым бер, — дейдд. Мысык; тауьщца барады: — Тауык,, тауык,, маран туцым 6epmi, —дейдь Та- уыцтар айтады: — Б1зге дэн экелш берсец, 6i3 саган тукым бере- Mi3, - дейдь Мысык, «ендд не цыламын» деп бара жатса, 6ip iH к,азып жатцан тыпщанды кэредд. Мысык; тыпщанды цорцытып: — Жаныцныц барында айт, ушцде не бар? — дейдд. Тыпщан к,орык,к,анынан: — Ушмде 6ip батпан тарым бар,—дейдд. Мысык, ай­ тады: — Маган 6ip уыс тары бер, —дейдд. Тышцан ушне барып 6ip уыс тары бередд.. Тарыны апарып тауыкща бередд. Тауык, тук,ым бередд, туцымды апарып дукенппге бередд, дукенпп сагыз бередд. Сагызды апарып цыздарра бередд, цыздар су бередд. Суды апарып aFaniK,a бередд, агаш жапырагыи бередд, жапырацты апа­ рып, CHbipFa бередд, сиыр цатык, бередд. Катык,ты апарып Мацта к,ызра бередд, Мацта к,ыз мысыцтыц куйрыгын бередд. Сейтш мысык, муратына жетедд. 103

ДУНИЕДЕ Ж АМАНДЫК, НЕДЕН? Дуниеден 6e3in, тасца шырып кеткен, 6ip ак; журек шал цалыц ну орманды мекендейдд. Ормандагы ац мунан к,орык,пайды. Ацмен сейлесш урысатын болады. Bip аБаштыц тубшде ак, журек жатыр едь Сол жер- ге тунемек болып царга, кептер, буры, жылан жиылды. Олар «Дуниеде жамандык, неден болады?» - деп, кецес курды. — Дуниеде жамандык, Ty6i — аштык;, тамацца абден тойсац, 6ip бутацтан 6ip бутакда цонасыц. «К,арк,-к,арк,!» — деп, елецаД сорэсыч, тула бойыцлы- цылдап толган к,ызык,, цуаныш, не кореец, coFaH к,уа- насыц, — ал енд1, 6ipep кун аш болсац, кезще керш- геннщ 6apiH иттщ етшен жек Kepeci4, Кудайдыц кунше де царагыц келмейдд, к,айда барарынды бишейсщ, 6ip жацца жогалып кеткщ келед1 де турады. Б1рден ушып 6ip жерге цонасыц, сенде дамыл жок,. Ушып кореец, есщ ш ы ры п , бурынрыдан да жаман боласыц. Не екенш ацдамай киш кеп кетесщ, ceHi таспен, таяк,пен ж!берш урады. Ит, цаецыр суйрелеп журген жемтштен айы^и ймайсыц, тамак, ym iH аштан цанша K,apFa еледь Жа- 'мандыцтыц 6api анггыцтан, — деп шешен K,apFa соцты. — Дуниеде жамандык, аштыцтан емес, жамандык, T y 6i — махаббат. Bi3 жалгыз-жалрыз ©Mip сурсек, уа- йым-цайгы жок, болар едд. Жалгыз басца кедейлж, кемшшк жок,. B i3 жуптап журем1з, жуптап OMip суре- Mi3. Жарыцды езщнен артык, кересщ, жарыцды ойлап сенде тыныштык, жок,. Ток; па, аш па, суыцца тоцды ма? — деп, сорлайсыц да журесщ. Bip жацца белек ушып жырак, кетсе, не болды деп, ойлап эуре-сарсац боласыц; царшыга кезш шуцып жатыр ма, балалар устап алды ма деп, 1здеп езщ уша женелесщ, сейтш цацрып журш, не царшырага, не тузацца езщ кез келесщ. Жарыц жоралса, жарыц елее, 104

дуние тукке турмай кетедд. Ендддуниеде cyftiKTi ешнэрсе болмайды. Тук жемей, тук шшей 1здейЬч де, жылай- сыч- К,анша кек кептер осыдан еледд, жамандычтьщ 6api аштыдтан емес, махаббаттан, — деп кек кептер сейледд. — Жок,, жамандык, аштык,тан да, махаббаттан да емес. Жамандык, Ty6i — жаман мшез. Bi3 тату журсек, частыч ойламасак,, кекшгл болмасак,, жачсы болар едд. Bip нерсе ез1ц ойлатандай болмаса ашуланасын, дуние кез1це тук чурлы кершбейдд. Кез1це не туссе, 6epiH жек кереац. Ойлатаныц 6ipeyAeH кек алмач- BipeyAi шак,пак, болып ысчырып, 1здеп, шриип жургенде, ашуланып езшдд-ез1ч умытып кетеач, еш- имдд аямайсыц: эке-шешец турса, шагасьщ, ез1ЧДД- ез1ц жегщ кел1п турады. ©лгенге кешн ашуланасьщ- Дуниеде жамандык,тын 6epi — к,ара журектжтен деп, — жамандычтьщ Heci жылан сок,ты. — Жок,, дуниеде жамандык аштык,тан да емес, ма­ хаббаттан да емес, жаман мшезден де емес, — к,°Р\" к,актык,тан. К,орык,пайтын болса, дуниеде жачсыльщ жаугандай болар едд. Аягымыз жургенде желмен та- ласады. К,уат кеп, мык,ты жаудан чашып чутыласын,. BipaK, к,орык,паск,а болмайды. Сырт eTin 6ip бутак, сы- нып кетсе, 6ip жапырак, сылдырласа, к,орк,ып селшлдеп кетеач- Ж урегщ тас тебече шыгады, чаша женелеач- Коян жупрш келе жатса, чус талпынса, бутач сынса, жау келш чалды гой деп, тура женелесш, дел жаудыч езше жупрш кез келеач — О болмаса иттен чашып жупрш, ачшыга сочтыга- сыч, К,орчып жупрш женелеач- К,айда чашып бара жат- чанычды бйшейач, чузга шыгып KeTin, чулап е л е а ч — ¥йычтаганда да 6ip кез1чмен гана уйычтайсыч, тычдап жатасыч- Bepi чорыччанньщ азабы... тыныштыч 6i3- де жоч. Жамандыч чорчачтьщтан, — деп, момын бугы сейлейдь 105

— Жок, жамандыд аштыдтан да емес, махаббат- тан да емес, б13дщ керш журген азабымыздыц 6epi жамандыдтыц6api — б1здщтэшм1зден:аштыд,махаббат, жаман мшез, дордадтыд 6api тенге байлаулы. Аштыд, махаббат, жаман мшез, дордадтыд 6epi — тэннен ecin- енедд олар теннщ асырап ecipreii балапаны. Сондыдтан тэндд таза устау керек, — деп ад журек адсадал эцпмет байлады.

ХАЛЫК, AFAPTY М0СЕЛЕЛЕР1 Ж0Н1НДЕП ЕСКЕРТПЕЛЕР КДЗАК.ТЫЦ БОЛЫСТЫК, МЕКТЕПТЕР1 ТУРАЛЫ ЗА П И СК А 1876 жылы, бурынгы халы*; атарту министр! граф Толстой Орынбор ощу округшщ ок;у орындарын тексе- ру ушш Орынбор к;аласына келген кезде... Орынбор ел- кесшщ к,азак,тарын ок,ыту меселеа де талк,ыланган едь Онда ец алдымен талк,ыта салынган мэселе — к;азак; ара- сына орысша хат таныту жолдары жэне бул ушш к,азак, ■плане орыс алфавитш к,олданута болатын-болмайтыны туралы мэселе к,ойылган едд. Бул мэслихаттарга Орын­ бор елкесшщ бурынгы генерал-губернаторы гене­ рал адъютант Крыжановский, Орынбор ок,у округ1н1ц попечител1 Лавровский, К^азандаты ок;ытушылар семи- нариясыныц директоры Ильминский жэне Торгай, Орал облыстарыныц губернаторлары цатынасты; булардыц бэр1 де орыс алфавитш казак, тшне колданута эбден болады деген корытындыта келген ед1; 6ipaK, ол кез­ де киргиз даласында ашылмак болтан орыс-к,азак болыстык мектептершщ оку жумысын журпзетш, — казак тшн бьлетш, — окытушылар жок,, оларсыз, мек- тепке келгенде 6ip ауыз орысша бглмейтш казак бала- ларына орыс тшн уйрету жалпы мумюн емес, делшген ед1- Сондыктан Тортай, Орал облыстарына жакын калалардын, б1р1нде к,азак,тар уш1н окытушылар мектеб1 ашылсын деп каулы алынган болатын. Осыдан кешн 1879 жылы Торгай облысы мектептершщ ерекше инспекто­ ры деген кызмет татайындалган едд. Бул кызметке сол 107

облыс к,азак,тарыныц 6ipi — Алтынсарин шак,ырылып алынды. 1881 жылы Орсю каласында (Орынбор губер- ниясы) казак,тыч окытушылар мектеб1 ашылды. Осы айтылып отырран Алтынсарин мектеп инспек­ торы кызметше KipicyiMeH-ак Орынбор оку округшщ попечител1 мырзага езшщ осы жендеп мынадай niicipAepiH биуцрген болатын: 1) Орынбор елкесшщ ге­ нерал-губернаторы мырзаныц, сол кезде мектеп ашу ушш казактарга TinTi тутш салыгын да тагайындап, болыстык мектептер ашу меселесш кетеру1 эз1р тым ертерек; ейткен1 ол мектептерде оку жумысын журпзу унын орыс, казак \"плдерш б1лет1н окытушылар жок, ал окытушылык кызметше Орынбор зпы-казак эскершен казак TiAiH биетшдерад немесе солар сиякты баска сауат- ты адамдарды шакырганмен, олар Алтынсаринныц ni- иршше, ойдагыдай нэтиже бермейдд, ейткеш солардыц бул жумысты аткаруга арнаулы эз1рлт жок; 2) сондык- тан болыстык мектептерд1 ашу жумысын казактар уш1н окытушылар мектеб1 ашылганга д ейт кей1нге калдыра туру пайдалырак болар едД жене де, ешнпп жагынан, ол кезде округпк оку баскармасы тарапынан осы мек­ тептер жайында усыныс та жасалган болатын. Болыс­ тык мектептердщ орнына Алтынсарин, эуел1, казак арасындагы калалар мен беюшстерде уезд басына 6ip- б1рден орталык мектептер ашылып, оныц эркайсысында 50 казак баласы жатып окитын интернат болсын жэне ол мектептерге сол жерлерге кел1п коныстанган орыстардьщ балалары да уйлер1нен катынап окитын болсын, ал бул мектептердщ окытушылык кызметше, казак тшн 61лмегенмен де, казак ттлше уксас татар т1лш 6iAeTiH, Казан окытушылар семинариясын бтрген шокынган татарлар шакырылсын деген едп жэне 3) бул орталык мектептер сырткы Typi жагынан да, iuiKi оку жумысы жагынан да, барлык жагынан б1рдей улгш турде койылганы жен болар eAi, егер осылай етшп жен- 108

ге к,ойылса, онда империяныц отырыцшы аудандары- ныц баршен шалгай жаткан казак даласынан ашылмак,- шы болып отырган казак бастауыш мектептер! олардан ец жак,сы оку ад1стер1 женшен де, мектеп TapTi6i жэне шаруашылык, женшен де жак,сы улп алган болар едд; сондык,тан Алтынсарин мынадай усыныс жасады: сол кезде болыстык мектептерге жиналтан жэне жиналып жаткан ак,ша жогарыда айтылган орталык мектептер уппн 6epiK, мумюн болса, тас уйлер салуга жумсалсын жэне тазалык, сактаута, укыптылык, тэртш орнатута жагдай тугызатындай eTin ол мектептердд жаксы жабдьщтауга жумсалсын, егер осылай 1стелсе, бул ай- тылгандарды барлык, оку орындарында icKe асырудыц жалпы пайдалы екенш былай койтанда, казак, сиякты оку жумысын жацадан гана бастап отырган хальщтыц балаларына отырыкшылык турмыс дэстурлерш уйрету, тазалыкка, укыптылыкка, эдепке жэне тэртшке уйрету женшде муныц зор мацызы болтан болар едд. Бул шюрдд улы мэртебел! округ попечител1 Лавров­ ский мырза мен буратаналар мектебш1ц OKpyrriK ин­ спекторы Катаринский де, сол кезде cofbic губернато­ ры болтан генерал-майор Константинович те макулдап, Алтынсаринге жотарыдаты езппц усынысы бойын- ша гстей беруге epiK берген едк Осы руксат бойынша, соцты бес жыл iuiiHAe, оку баскармасыныц ыждататы жэне бурынты облыс началышктерппц кемеп бойын­ ша, уезддк калалардыц бэр1нде де 6ip-6ip ею кластык мектеп ашылып, оларта 20 мыц сомнан 40 мыч сомта дейш туратын тас уйлер салынды; тек Ыргыз уез1нде тана мектепке арналып 4 мыц coMFa 93ip уй сатылып алынды. К,ауым каржысынан немесе казактардыц жеке берген каражатымен, Алтынсаринныц !зденш алган немесе e3i елден жинаган акшасымен бул мектептер тым жаксы жабдыкталды жэне эртурл1 оку куралдары алынды. Бул мектептердеп окытушылардыц когшилич

Казан окытушылар семинариясын бтргендер, олар ез жумыстарын, тексеруш^лердщ айтуына Караганда, барынша адал, ойдагыдай журпзш жатыр. Ал оныц усине, округпк оку баскармасыныц сурануымен Орск каласында, жогарыда ескертшп еткен, казак окытушылар мектеб1 де ашылды. Буран соцры уш жыл шпнде жогарыда айтылтан орталык, мектептерден 30- дан аса окушылар келш ирдд. Биылры жылы будан 6ipiH- mi рет казак окытушылары окуларын 6iTipin шьщты, олардыц оны TopFafi облысыньщ к,азак,тары да, eKeyi Орал облысыньщ казактары. Сонымен, казак облыстарында ашылуга жобаланран мектептерден ашылмай калганы тек болыстык мектеп- тер рана болып отыр. Осы жардайды еске ала келш, Ал- тынсарин мырза, еткен 1883 жылы жорарыдагы, езшщ айткан, бастыктар макулдаган ппирше суйене отырып, онымен кабат, б1ршш1ден, уш жуз мыц халкы бар Торгай облысына, сол кезде 120 рана окушысы бар, терт е й кла­ сть! мектептщ ете жеткшказ болатындырына, еюнш- ден, уймет жыл сайын 30 мыч сомдай каражат жумсап, казактардан окытушылар даярлап отырган да, жас окы- тушыларды едет арналган жумысына пайдаланбай калдыру ете орынсыз болатынына суйене отырып, Тор- рай облысыньщ согас губернаторы мырзара болыстык мектептер салюта каржы ез1рлеу керекттп жайында ба- яндама хат жазып ж1берген едь Осы баяндамада кажетп каржылардыц табылу жолы да, казак арасына колайлы келетш мектептерддц Typi де керсетыдг. ол мектептер, ец алдымен, казактыц турмыс жардайларына сай келу1 ушш, олар кыстаран кезде кыстап, кешкен кезде 6ipre кешш журетш болсын делшдь Бул усынысты облыс губернаторыньщ орнында отырран действительный стат­ ский советник Ильин макул керш, сол кезде-ак жузеге асыру женшде батыл буйрык бердо. Ал Алтынсарин осы- дан кейш облысты аралап, облыстыч ьщпалды адамда- 110

рын, к,азак,тыцжаллы халык, агарту жумысына халыкдъщ ауцатты белтнен 1 сомнан, кедей б елтнен 30-40 тиын- нан алым жинауга кенддрдд. Бул талап ойдагыдай орын- далды. Торкай облысыныц болыстык, к,ауымдарыныц 6api де усынылган алымды жинауга приговор тапсырды, оны солкезде-ак, губернатор ез пурсатымен бекггп. Сонымен, болыста мектеп салу жумыстарда мектеп уйлерш алкаш салу жумыстарына, мектептщ жаз кешш журулерше керект! юнз уйлер алуга, ок,у, шаруашылык, дуралдарын алуга, одан кешн бул мектептерге унем1 к,аржы 6epin турута He6api, жалпы алганда, жылына 35-40 мьщ сомдай тутш алымы жиналатын болып белплендд. Енд1 барлык, болыстарда б1рдей болмаса да, a3ipre, ец болмаганда, 3-4 болысца 6ip мектеп салу жумысына xipicy ici FaHa цалды. BipaK, биылгы жылы, не себептен екеш белпс1з, — мумкш цандай да болса 6ip эюмшшк жумыс жешндеп тюрден тутан болу керек, — TopFaft облысыныц coFbic губернаторы генерал-майор Про­ ценко мырза уезд начальниктерше: 1-ппден, жогарыда керсет1лген алым мелшерш едэу1р азайту керек дешз; бул шара, осы айтылып отырган жумыстар, hfhh мектеп уйлерш салу сияцты жумыстар, кеп царажат т1лейтш болгандык,тан, к,азак,тарды оцыту жашнде жогарыда баяндалган жоспарымыздыц 6apiH бузумен тец болып отыр; 2-ш1ден, к,аз1р цолдагы бар жане еткен жылдарда- Fbi алымдардагы жиналган ак,шаны барлык, болыстар- дан жинап алып, Ыргыз уез1ндеп 6ip FaHa орталык, мек­ теп ушн салу жумысына жумсалсын дета; Ыргызда, жогарыда айтцанымыздай, 4 мыц coMFaсатылып алынган уй, шынында да, жарамсыз болып шыкдан едд. Ыргыз мектебше уй салу цажет бола турранымен де, K,a3ipri кезде буран acuFy, cipa, цажет бола к,ояр ма екен; ейткеш OFaHKepeKTi жарамды уй цаз1рдщ езшде-ац жалданылып алынды жане eKi-уш жылдан кешн OFaH Ыргыз уезшщ езшен осы 2 —3 жылдыц imiHAe ацшалай жиналатын

алымдардан тускен к,аржымен де дербес мектеп салуга болады; ал оныц бержарында, Ыррыз уез1ндег1 мектеп Корында к;аз1р 10 мындай сом акша бар сияк,ты. К,алай болтан кунде де, баска уездердщ, атап айтцанда, Торрай, Николаеве^ жене Елек уездершщ ез жандарынан 6epin отырран каржысын олармен eui6ip материалдык, байла- нысы жок, уездеп мектепт1 салу жумысына алып к,ою жене жалгыз Ыррыз мектебше бола б1рнеше болыстык, мектептер ашу жумысын токтата турура епщандай непз жок сияк,ты. ©йткен1, казак; болыстарыньщ мектепке деп тутш алымын белплеу туралы каулы шырарранда кездегеш тап осы болыстык мектептерд1 салу жене салранда баска уезддц балалары ушш емес, тек ез балала- ры ушш салу болтан ед1. Сонымен, ашамыздепэз1рленгенболыстыкмектептер енд1 ашылмай калып отыр жене облыс губернаторыныц жогарыдаайтылранбуйрыгына Караганда, олардьщкеле- шекте ашылуыда еюталай. ©йткен1, орталык мектептерд1 устау, олардыц уйш оцдау жешндеп шырындардыц 6ip 6eAiri, Красноуфимсю реальное училищесшдеп 4 стипендиаттын, стипендиясы жене баска да шыгындар казактардын, осы болыстык мектептерге арнап бел- плеген алымынан жумсалмак- Сондыктан, осы шы- рындарта керек ак т а шыгарылганнан кеЙ1Н жене жаца буйрык бойынша алым мелшершщ кем1т1лу1нен кей1н калатын каражапъщ осы болыстык мектептердд ашуга жене ycrayFa жету1 де ешталай болып отыр1. Оныц бер­ жарында, жогарыда айтканымыздай, биылры жылы 12 казак окытушылары окуын 6iTipin, болыстык мек- тептерддц салынбарандырынан кызметс1з калуга тше бо- ' Ыргазда мектеп ут н салудан акта артылып калатын болса, онда облыстык бастыктар ею гана болыстык мектеп салуга, оныц 6ipiH Елек уез1нде, еюнппеш Николаевский уезшде салуга руксат eTin отыр. Ал Торгай облысында 40шамалы болыс бар: сондыктан, егер 4 болыска 6ip рана мектептен ашканныц ез1нде де ендд 10 мектеп ашуымыз керек болады. (Ы. А.) 112

лып отыр, будан былай казак окытушылары жыл сайын окулары н 6iTipin uibiFbin отырады, ал олар ез1рленген icrepiHe пайдаланылмарандыктан, 6ip-eKi жылдан кешн ездерш щ еткен арнаулы пэндерш умытып та кетедд; со- иымен окытушылар мектебшщ e3i укш еттщ де, облыс халк,ыныц да одан куткен улы пайдасын ак,тай алмайтьн болады. Peri келгесш ескерте кетешк, оку жумысыныц бастыктары туцрыш казак окытушыларыныц жумыс- сыз калып ж урм еу! уппн б1ркатар шаралар колдан- ды. Олардыц тертеу1не О рал облысынан окытушы- лы к орын тауып бер1лдд, тертеу1не Красноуфимск1дег1 реальное училищ еге ж1берийп, онда казак турмысына ьщрайлырак келет1н, былтары OHAipici сиякты б1ркатар техникалык б ш м yftpeHin жатыр, ал калган тертеуш TopFaft облысы мектептершщ инспекторы олар ездер1- нщ мамандырын умытпай, оны тэж1рибе ж уз!нде уйрене бьлу yuiiH, мурамм KOMeKuiici етш, орталык, мектептер- ге ж1бермек болы п отыр. Алайда, оларды булайш а ор- наластыру тек осы жолы рана м умю н болы п отыр; 6ipaK бнылта жылы да оку 6iripin келген окытушылардын 6epi тиянакты турде тарайындалды деуге болмайды. Олардыц Ka3ip окытушыныц KOMeKuiici етиип алынып отырран тертеуш щ жумы сы уакытша ж ум ы с деп танылура THic. EKi жылдан кейш каз1р реальное училищ еге ж1бер1л1п отырран TepTeyi де окуы н 6riipin келедд. К е л е а жылда- ры тары да окытушылар келе бастайды. Егер жобаланран болыстык мектептер1м1з келешекте д е болмайтын болса, сонда б у л окытушыларды кайда Ж1бермекшз? K,a3ipri орталык мектептердд салудан калатын каржыра салы- натын eKi-уш мектеп уш ж у з мыц халыктыц талабын канараттандыраалар ма?.. Жорарыда баяндаганыма тары да косуды кажет деп табатыным — халкы б1рыцрай казак дерл1к, TopFaft облысыныц халкы уш ж уз мыцга жуык деп есептеледд; 113

осынша халык,тыц арасында K,a3ip 5-ак, мектеп бар, оныц TepTeyi ею класты мектептер де, 6ipeyi - тек 10 бала- ны FaHa ок,ыта алатын коленер мектеб1, осы айтылган мектептердщ окушыларыныц жалпы саны 200-ден аспайды. А л оныц бержагында, отырык,шы халыктармен сыбайлас болып отырран казак, халкыныц арасында езш щ керш1 халыктарыныц тш н белуге, олардыч жа- зуын уйренуге умтылушылык кушейш келедь ейткеш, 1-ш1ден, олардьщ Ka3ipri экономикалык жэне саяси жардайыньщ G3i аяктарын аттап баскан сайын дерлж, мысалы орыс тш н, орыс жазуын б1лудд кажет деп отыр; еюнпнден, б у л халык ез1н1ц табири жаратылы- сында эр нэрсеш б1луге к ¥ маР жене урымпаз зирек халык- К,азактыц осы касиет1н татар, взбек, башкурт сиякты Kepuii улттар каз1рддц ез1цде едэу1р пайдала- нып отыр. А л егер осы бузылмаран, icxep, дарынды халык, орыс арасында уш ж уз жыл турса да, фанатизм бойына сщгенджтен, аз FaHa белег! болмаса, эл1 кунге надандыктан шыга алмай отырран татарлардьщ ыкпалы- на б1ржолата Tycin кетсе, онда б у л ете OKiHiurri болтан бо- лар ед1. Осы жарынан да, онымен катар, е з коластындары халыктарын ой-niKip жарынан жэне экономика жарынан дамыту жен1ндег1 уиметт1н, жалпы мудделер1 жарынан Караганда да казак даласына орыс-казак мектептерш тез тарату кажет-ак болар ед1. Бул мектептер татар- ша окуды толык ырыстырып шырармаса да онымен тец тусетш 6ip куш болар ед1, хальщтыч iArepi дамуына зия- нын типзш отырран сокыр сез1мдерддц бетзн кайтаратын дурыс козкарас таратушы орын болар едь Бул казактьщ эз1рге жойылмай келген, ешкандай да ыкпалына туспей тэж1рибел1к нег1здерге суйенген дэстурлер1мен 6ipre халыктьщ адамгершшк жагынан азуына ж ол бермеген болар едд. К,азак, арасында орыс-казак мектептерш салу- ды тьлейтш тары 6ip ce6e6iMi3 — буран керект1 каржыны 114

казак кауымдарыныц ездер1 6epin отыр, бул к,аржы emKiMre епщандай ауыртпалык, келтчрш отырган жок,; бастьщтардан суралатыны осы каржы туралы приго- ворды бекпу, мектеп ашу жене сол мектептердщ жу- мысын баск,ару. К,орытындымда кейб1р мырзалардьщ: к,азак,тар угшн K,a3ipri уак,ытта техникалык,, ауыл шаруашылык, жене эйелдер мектептерш ашу пайдалырак, деген nixipi ту­ ралы б1рнеше сездер айтк,ым келедд. Бул мектептердщ 6epiH ашу, 6ip жагынан, халыктыц колын байлайтын кымбаттытынан, екшип жагынан, окудыц пайдалылы- гын, мысалы, ейелдер окуыныц пайдалылыгын, журт- тыц э м TyciHin болмагандыгынан, оларды K,a3ipri кезде ашу мумкш е м ес п п н бул арада тэптшггеп жатпай-ак,, тек мынаны гана айтып етешн: б1ршш)ден, казак, халкы тек жаца гана оки бастаган халык, сондыктан оныц окуы ец eyeAi елшпеден басталуга THic, ал оныц осы eAinneci бастауыш орыс-казак мектептер1 болу керек; екшш1ден, казактыц келешегш дурыс жолга кою ymiH, ал онымен катар, империяныц жеке бел1мдерш 6ip-6i- р1мен жакындастыру туралы уюметтщ езшщ мшдетш орындау уш!н, б1здщ ойымызша, ец алдымен, казак даласына жалпы, отандык орыс тшн, орыс жазуын ен- пзудщ камын icTey керек; буларды басканыц бэрш ен казактыц ез ортасынан ашылган халыктыц орыс-казак MeKTeirrepi гана дурыс тарата алады; ейткеш, халыктыц ез ортасынан ашылган оцай, карапайым, жалпыга б1рдей TyciHiKTi непздеп мектептер гана халыкпен 6iTe кайнаса байланысты болатыны, жалпы алганда, талас- сыз болар деп ойлаймыз. Мундай халык мектептершщ тэты 6ip артыцшылыгы — оларда окыган адамдар езшщ туган жер1нде калады, сейтт, алган 6iAiMi каншалык аз болганымен де, айналасындагы халыктыц экономика- лык турмысына жене олардыц ой-niKipiHe калай да пай- 115

далы ыкпалын тигДзДп отырады; жене сенДмсДз думше молдалардьщ елшеусДз к,анауларынан хальщты барран сайын к;оррап отырады, сейтДп казактыц жас урпары орыстыц тш мен жазуына медениет пен бДлДмнДц тш деп карайтын болады, оларра кумары артады жене аз- ды-Keirri орыс рухында еседД; ал ушДншДден, будан бы- лай жорары бДлДмалуына казактарга жол ашык,; ейткеш оларра барлык, жогары жэне орта дэрежелД ок,у орын- дарына тусуге жалпы право берДлгенДнщ устДне, к,азДр Орынбор, ТроицкД гимназияларында жене тДптД К,азан университетДнде к;азак;тар ушДн ерекше стипендиялар да бар, егер булар жеткДлДксДз болатын болса, к,азак,тар ушДнтарыда стипендия тарайындаура болады. БДрак; олар ушДн, к,ымбатк;а тусетДн жэне халык,к,а тусДнДксДз, дербес жорары дэрежелД оку орындарын ашудыч бугДнгД танда к,ажетД бола к,ояр ма екен. 1886жыл. 1881 Ж Ы Л Ы 6 ОКТЯБРЬДЕ ТОРБАЙ ОБЛЫСЫНЬЩ СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫНА БЕРГЕН РАПОРТЫ НиколаевскД уезДнде ТроицкД цаласында уацытша тек казак мектебД рана бары, ал бул уезде жобаланран екД класты орыс-казак мектебДн салу жумысына элД кДрДсДлмегенД, улы мэртебелД таксыр, езщДзге мэлДм. Ал облыстык баскармадагы мэлДметке Караганда, 1881 жылга дейДнгД мектеп корыныц сомасы 7418 сом 96 тиын екен, ал осы жылга алым мен келесД, 1882 жылры я ш мам косканда ол 10— 12 мыц сомга дешн кебеймек. Сондыктан: 1) Баска уездердДц барлыганда жобаланран екДкласты мектептер салынып болтаный не салынып жатканын, ал НиколаевскД уезДнде мектеп уйДн caayFa керектД матери­

ал жата орманньщ жэне KepeKTi заттыц барш де табуга болатын Троицк каласыныц жакындыгынан баска уез- дерден анагурлым жацсы жагдайда екенш еске алып; 2) Троицкздеп уацытша мектеп каз1р Троицгаге жак,ын болыстарды рана цамтитынын, ал онда казак, ба- лаларына орыс тшн сейлесш уйренетш орыс балалары жок, екенш еске алып; 3) Мектеп Троицкие уак,ытша туррандыктан, оныц шаруашылык, жарын керше жаксартута мумгандж бер- мей отырранын еске алып жене; 4) Ново-Николаевск каласыныц жанында, болыстык, мектеп уыпн дайындалган, енд1 era класты мектеп салу жумысына жумсауга болатын 50 мьщ гартш бар екенш; оныц устше Арацарарай болысыныц к,азары 0AiM К,алык,баев жаца мектеп уш салынатын жерге ез куппмен 500 б еренет TeriH жетгазш беретш болганын, ал жергшкт1 цауым мектепке KepeKTi калган агашты да жетгазш беруге ризалырын бглддрш отырранын еске алып, мен Николаевск уезшде era класты мектеп ушн салу жумысына KeAeci 1882 жылдыц кектемшен rapice беруге мумган болар, ал OFaH KepeKTi материал дайындау жумыстарына, мысалы, aFani жетгазу, гарпнп сатып алу, жумысшылар, шеберлер жалдау сиякты жумыстарра осы кыстан бастап rapice беруге болар деп бглемш; ал онсоц, 10— 12 мыц сом акша, материалдыц баска жерлер- ден арзандыгына, агаш, rapniui тасып екелу тепнге жуьщ тусет!нд1пне Караганда, ец кемц мектеп уйшщ непзп жумыстарына жетер, ал iuira белек-салак жумыстар кажет болса, 1883 жылдыц кектемше дешн немесе осы жылры жаца алымды жинаганга дешн калдырыла турар деп б1лемш. Осыларды баяндай келш, аздщ улы мертебещзге, Николаевск уезшде era класты орталык орыс-цазак мектебш тез 6iTipy ymiH Николаевск каласында мектеп

YHiH салуга керек™ материалды осы к,ыстадайындау же­ не оны салу жумысына келеа жылгы кектемнен бастап Kipicy жайында буйрык, берущ1здД мумкш жэне к,ажетп деп таппас па екеназ деген етЬпш етемш. Ал онсоц, бул мектептт, уезд начальник мен менщ бак,ылауым аркылы, Халык, агарту министрлшнщ е й класты мек- тептер жетндеп ережесшщ 14-бабына суйене отырып, шаруашылык, едДспен салу пайдалырак, болар едд деген niicipiMAi бЬуадремш. Осылар жайындагы буйрыгыцызды кутемш. Торгайоблысымектептершщ инспекторыЫ. Алтынсарин. Орынбор каласы. ТОРБАЙ ОБАЫСЫНЬЩ COFbIC ГУБЕРНАТОРЫНА РАПОРТ СДздщ улы мэртебещзге маглум болсын, уак,ытша Ак,тебе мектебш мен осы айдыц 23 куш аштым. Мектеп- тщ ашылуына к;азак,тар кеп жиылды. Мектетт ашарда ayeAi молда дуга ок,ыды, одан кешн мен к,азак,тар ара- сына орыс бДлДмштаратудьщ турмыстагы жене рухани пайдасын тусшддрш, сез сейледДм, ацырында межшсп шамалы к,онак,асымен аяк,тадык;. Мектеп апщанымыз жиналган журтк;а ете жак,сы веер еткен сияк,ты кершдь Мектепке баласын 6eprici келеттндер ете кеп болып шык,ты, ейткеш, белгЬленген комплектшщ, hfhh уезд бастьпы болыс басына уш баладан белш, к,азына есебше алынбак, 25 шэкДрттщсанын уш, терт (жене одан да кеп) есе кебейтуге болатын болып шык,ты. Сондык;тан мен жиналган к,азак;тарга: белпленген комплек-пден тыс тагы да 10 шэмрт алуга болады 6ipaK, олар ез есебшен ок,итын болсын дед1м, буган сол мектепте болтан жи-

налыста 8 адам ризалыгын б1лд1рдь Сонымен, осы айдыц 23 кун1 Берте болысыныц ауылдарынан цазына есеб1не 6 бала, ез есебшен оцитын 8 бала алынып, мектеп сабагы басталып та Kerri. К,алган шеюрттер ауылдарыныц алыстыганан мектепке ел1 келе алмай жатыр; келгендерш мектеп мецгеруппй ала бередь Буган к,оса айтарым, мен арнаулы тапсырма чиновни- п Кейкин мырзаныц кемепмен мектептщ шаруашылык, жумыстарын жайгастырып, ок,ытушыларра цазак, ба- лаларына орыс тш н ок,ытудыц eAicrepi жене мектептщ есеп жумыстарын журпзу TepTi6i жайында, мектеп пен мурал1мдердщ айналадагы хальщпен жене мусылман медресеамен цатынасы к,андай болуы KepeKTiri жай­ ында нусцау 6epin болраннан кейш, осы айдыц 26-нда Ацтебе мектебшен журш кетемш. 1881 жыл, 24 октябрь. Берте болысындаты мештг. ТОРБАЙ ОБЛЫСЫНЫЦ COFbIC ГУБЕРНАТОРЫНА РАПОРТ ©ткен октябрь айыныц 24 куш ж1берген №88-uii рапортыммен О здщ улы мэртебещзге Елек уезшде уацытша Ацтебе мектебтщ ашылган KyHi oFaH Берте болысынан цазына есебшен жене ез есебшен юрген цазак, балаларыныц санын хабарларан ед1м. Сонымен к,атар, бул туралы Електщ уезд начальнипне де хабар- лап, онан алыстагы болыстардыц балалары мектепке алдымыздагы 1882жылдыц 1январына дешн жетюзьтуш болыстардан талап етудд етшген ед1м, сонымен к,атар, егер булай болмаган кунде мектеп алатын балаларыныц 6epiH тек жак,ындагы болыстардан рана алуга межбур 119

болады деп ескерткен eAiM. К,аз1рде уак,ытша Адтебе мектебшщ мецгерунпа маран, мен кеткен куннен бас- тап 9 декабрьге дешн мектепке тек К,араторгай болысы- нан 2 бала FaHa жетюзиуу деп хабарлап отыр. Сонымен, к,азына есебшен Берте болысынан келген окушыларды к,оск,анда, He6api 16 бала болып отыр. Ацтебе мектебшщ ашылрандыгы жене бул мек- тепте окитын балаларды жетызу цажетпп туралы болыстарга кун iArepi хабар бер1лд1, ал мектеп ашы- лысымен, бала жетмзуге 22 октябрьден 1882 жылдын, 1 январына дей1н, hfhh 2,5 ай шамасындай мерз1м берьуу; сондьщтан енд1г1 жерде алыстагы болыстардан оцушылар келуш куте беру цолайсыз. Неге десещз, б1р1нш1ден, болыстарга жарияланганнан кей1н уш ай- дан астам уацыт 1шшде окушыларды жетмзбегеншщ 63i бул болыстардын, уак,ытша Ак,тебе мектеб1не 6eprici келмейт1ндшн делелдейдд; ек1нш1ден, мектеп ашылган кезде KipreH оцушылар уш ай 1ипнде едеу1р ок,ып, iArepi кеткендштен, жацадан юретсндерге цалай деген- мен, класта дербес бел1мше ашу керек болады, ейткеш буларра бурынрылармен б1рдей сабак, беруге болмайды; ал егер оцушылар алуды 1 январьдан да epi соза бере- TiH болсак; жене оларды ер мезплде алатын болсак,, онда мектепте жацадан, б1рнеше бел1мдер ашу керек болады; мектепте тек жалрыз оцытушы болып отыррандыцтан, булай ету мулде мумюн емес. Сондыцтан, С1зд1ц улы мэртебещзден: Ацтебе мектебше жацындагы болыстардан алдымыздары 1882 жылдыц 1 январынан бастап бала алура руцсат етущ1зд! етшемш. А л егер менщ бул усынысым мацулданатын болса, ол туралы маран жене уацыт уту унпн мектеп мецгеруннсше хабар етуйцзд1 етшемш. инспекторыЫ. Алтынсарин. 19декабрь, 1881 жьш. Торгай каласы. 120

1882 Ж Ы Л Ы T O P F A H О Б ЛЫ СЫ Н Д А РЫ ОК.У Ж ¥МЫ СЫ НЫ Ц Ж АЙЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП Облыстагы оку жумысыныц жалпы жайы TopFaft облысыныц терт уезшде, атап айтканда, TopFaii, blpFH3i Елек жэне Николаевск уездершщ аркайсысында б1р-б1рден мектеп бар. TopFaft уезшщ мектеб1 — TopFaft каласында, Ыргыз уезшщ мектеб1 — Ыррыз каласында, Николаевск уезшщ мектеб1 — Тро­ ицк каласында жэне Елек уезшщ мектеб1 кырдагы Берте болысында; бул мектеп уакьггша Актебе мектеб1 деп аталады, ейткеш ол Актебе бекш кш е кенпрьлмек, онда мектеп уш салынып жатыр. Бул мектептердщ алдыцгы eKeyi е й класты мектептер; олар орыс-казак мектептер1 деп аталады, ейткеш оларда казак балалары жэне кешш келш конысташан орыс балалары окиды; yuiiHuiici — Троицкдег1 е й класты мектеп, ал тертшпшй — Актебе немесе Берте мектебц — 6ip класты мектеп. С оцры ек1 мектепте ецкей казак балалары рана окиды; Осы ecenTi жылдыц аягында FaHa Актебе мектебше Гирьял станци- ясынан ез безмен катынап окитын уш казак-орыс ба­ лалары алынды; алган ce6e6iMi3, 6ip жагынан, олардыц ата-аналарыныц соцымыздан калмай сурауы болды да, eKiHuii жагынан, бул балалар казак балаларыныц орыс тшн сейлес1п уйрену1 yuiiH керек болды. Dud кезде эрб1р мектепте окушылардыц толык саны 50 баладан болсын дел1нгенмен, каз1р эрб1р мектепте тек 25 казак баласы- на FaHa арнаулы каражат 6epiAin отыр. Окушылардыц мундай толык алынбау ce6e6i Ka3ipri кезде когамдык каражатгыц жеткшказдДгшен болып отыр; бул каражат эз1рге тугелзмен мектеп уй1н салуга жумсалып жатыр; муны теменде тус1нд1рем1з. Б1рак казак балалары шын саны ep6ip мектепте 25 баладан емес. TopFaft мектебш- де — 29, Троицк мектебшде —33, Актебе мектеб1нде — 36, тек Ыррыз мектеб1нде рана 24. Олардыц шиндеп 121

комплектен тыс окушылардыц б1ркатары 25 окушыга берйип отырран каражаттыц ece6iHe, ал калгандары ата-аналарыныц каржысымен ок,ып жатыр. 0 з жагы- нан ок,ып жаткан казак окытушыларыныц саны Акте- бе мектеб1нде — И , Троицк мектеб1нде - 3 жене Торрай мектебшде — 2. Сонымен, Торрай облысындагы казак окушыларыныц жалпы саны - 122, Уйлершен катынап оцитын к,азак, оцушылары Ыррыз мектеб1нде — 26, Торрай мектебшде — 13 жене Актебе мектеб1нде — 3, барлыры — 42. Басца мектептерден Елек уез1нде жет1 медресе бар, буларда тек Мухамбет д1н! рана окытылады, орыс- ша окытатын кластары жок, ондай кластарды ангу- ды K33ipri кезде колайсыз деп журм1з, ейткен1 онда казактар арасында орынсыз эцг1ме туып кету1 мумк1н жене медреседе немесе казактыц ддни оку орындарын- да сабак беретш казак окытушылары да жок, ал мун- дай оку орындарында тек кана казак окытушыларына жол 6ер1лу1 мумк1н. Муныц устше, Торрайда бастауыш KOAOHepi мектеб1 ашылмак, бул мектепте, казак ба- лаларына, кешпел1 турмыстан отырыкшылыкка ауы- су кезецшде турган жергЫкт1 халыктыц муктажына сэйкес aFaiu усталык eHepi окытылмак жене мектеп- ке казак кыздарын тарта алсак, кол ici де окытылмак- Бул кыздар осы мектептщ жобасын жасаушылардыц ойынша, iAKi кезде уйлершен катынап окиды, оларра карапайым халыктыц турмысына керекп, мысалы, ки1м Tiry, KHiM niiny, швл1 току, тубгг шаркат току, ж*п шалу жене казактардыц колында кеп болатын жун, кыл сеюлдд материалдардан ермек току, ки1з басу, бау жене такыр юлемдер току сиякты ейелдер ютейтш жумыстар уйреттледд. Онсоц бул мектеп езшщ коленерл1к оку орны ретзндеп тткелей м1ндетшщ уст1не, кол icrepiH уйренш журген кыздарды орысша окура да кызыктырып тар- 122

татын орын болута тик; осы жолмен казак, кыздарына да бастауыш бш м беруге Heri3 саламыз ба деген умтм1з бар. BipaK, бул жумыстьщ ойдагыдай болуы кумэнд1 сияцты, ейткеш, менщ сурастырып керузме Караганда, кыздарын коленер мектебше ж1берпс1 келетш 6ipAe-6ip адам табылмай отыр. Попечительддк совет пен Орынбор оку окрупнщ попечитем мырза бул коленер мектебш ашуга руксат етсе де мен эл1 оны ашуга KipicKeH жокпын; ce6e6i, бул мектептщ «Яковлев мектеб!» деп аталуына руксат кутш отырмын, ейткеш, жергшкт1 кауым ездершщ осы мектепке каржы бер- ген каулыларында мектептщ осылай аталуын сураган ед1. К,азак даласында, шагын гана непзде, 6ipiHmi рет ашылайын деп отырган коленер мектебшщ жумысы ойдагыдай басталып кетуше жене оныц жаксара 6epyiHe елп айтылган етппштщ кабыл алынуы кеп кемек болтан болар ед1, ал буган карамастан, бул жаца мектепке уй табу жумысына, коленерлж аспаптар жене баска зат- тар алу жумысына каз!рден бастап к1р1с1лед1. Осы жогарыда айтканымыздан халык агарту жу- мысыныц Торгай облысында тек жаца гана басталып келе жаткандыгы керш ем 6ipaK бул Ka3ipri кезде халыктыц орыс мектептерше ынтасыныц аздыгынан емес жене халык агарту жумысына облыс еюмдершщ салак карап отыргандыгынан да емес, муныц себеб! бул icxe тек соцгы кездерде гана (этап айтканда: оку округшщ купия кецеспйо Лавровский буратаналар мектебш Катаринский мырза баскарып отырган мерз1м1н1ц соцгы жылдарында гана, Торгай облысыныц губернаторы кызметш генерал-майор Константинович атцарган соцгы — 1878— 1882 жылдардыц imiHAe гана) шындап кец1л бел1не бастады жене iAKi кезде мектепт1ц санын кебейтуте онша кызыга бермей, ец алдымен ap6ip уезде азды-кепт1 орныцты мектеп салу керек деп 123

табылды, ол уппн чолдагы бар к,аржыныц 6epi ep6ip уезде мектеп ушн салура жумсалсын делшдь Ал оныц устше, сол кезд1ц ез!нде-ак, к,азак,тын очытушылар мектебш ашу туралы епшш жасалган едр Мундай корытындыра келудщ басты себебшщ 6ipi - чазач балаларын ок,ытура бешмделген, чазач даласыныд TyKnipiHe KeAin, шамалы рана жалак,ыFaочытушы болып турура риза болатын очытушылардын, жок,ты ры жене оларды тауып алудыц MyMKiH eMecriri eAi. Сондьщтан, жогарыда керсет1лген терт мектептеп чазач балала- ры очуларын 6iTipreHHeH кешн, олардыч iiniHeH бала очытура чаб1\\етт1лерш очытушы eTin алуымызра жене басча чорэмдыч чызметтерге пайдалануымызга бо­ латын кезде рана, егер чаржы жары кетеретш болса, жергШктч мысалы, болыстык, мектептердд auiyFa Kipicy Чажет делшген eAi. Будан 6ipa3 кешшрек, очытушылар мектеб1 ашылран соц жене бул мектеп очытушыларды дайындап шырара бастаран сод чазачтыц езшен шыч- чан очытушылар да жеткшкт! болады рой деп жорамал- даран ед1к. Осы тургыдан чарай келш, жыл сайын уй басы 20 тиыннан, ал кей жерлерде 10 тиыннан жиналган алымг нан чуралган He6api — 1881 ж ы лры мэл1мет бойынша, Торгай уезшде - 4 556 сом 88 тиын, Елек уез1нде - 23 236 сом 50 тиын, Ыррыз уезшде — 4 208 сом 68 тиын жене Николаевсю ye3iHAe — 16 171 сом 36 тиын, — чол- да бар чогамдыч чаржыра барлыч жерде, ят и ep6ip уезде мектеп салу жумысына KipiciAAi. K,a3ipri кунде Торрайда мектеп уш салынып болды, Ыррызда дайын уй сатылып алынды, Ачтебеде салынып болуга жуычтады жене Николаевск уезшщ уездж чаласы болмач Ново- Николаевские алдагы 1883 жылдыч кектемшен ба- стап мектеп салу ymiH материалдар дайындалып жа- тыр. Сонымен, чырдары уездйс чалаларда (Торрайда, 124 _

Ыргызда, Актебе жэне Ново-Николаевсюде) орталык мектептердщ туракты уйлер1 Ыррыз бен Торрай калаларында салынып болды, ал Актебе мен Ново- Николаевсю калаларында салынып жатыр. Алганщы eKi мектептщ окушылары мектептщ ез уйлер!нде ор- наластырылды; ал соцры eKi мектептщ окушылары, 6ipiHinici Берте болысында, eKiHinici Троицк! цаласында уацытша петерлерде жатады. Осыларды айта келш, округ бастыцтарыныц карауына мына niKipAi малзмдей кетуд1 кажет деп табамын: егерде жорарыда айтылган мектептердщ эркайсысы бук1л 6ip уезге арнап ашылып, кырдагы уездж калада салынатын болса, сонын, езЬак булардыц уезддк мектеп сияк,ты сипат алатындыгын жэне олар- дыц жогарыда керсеттлген арнаулы кпндеттерйпц e3i де булардыц ауылдык; мектептерге Караганда жогары турдеп мектеп болып табылатындырын керсетедд. Сондьщтан, бул мектептерге каз!рпсшен repi не- ri3AipeK мэн 6epin, оларды ныгайту yuiiH бул Торрай, Актебе, Ыррыз жене Троицк! (Николаевск) мектепте- piH уезд!к немесе калалык, мектептерге айналдырып, оларра уезддк, к,алалык, мектептерд!ц праволарын бе- pyAi лайык, деп табура болмас па екен. Буран коса ай- татыным, каз!рде орталык мектептерге арнап салынып жаткан уйлер, менщ ойымша, калалык немесе уезд!к мектептерге де жарамды болады, мумк!н, тек болмашы турде рана икемдеу керек болар. К,алай болган кунде де Ka3ipri орталык мектептердд осылайша кайтадан куру окытушыларды да, окушыларды да 6ip KeTepin тастар едд, оларра б1ркатар праволар мен артыкшылыктардан казактар орысша биимнщ мэн!н де, казак арасына бшм таратудыц Heri3ri мэн!н де TyciH e алмайды. 125

Мектептердеп оку жэне тэрбие жумыстары TopFafi облысыньщ мектептер1нде оку жумысын К,азанньщ окытушылар семинариясын 6iTipin т ы к ­ вам жас окытушылар ж урп зш жатыр, булардан баска, казактардан шыккан ж узбасы султан Бабин, бул, Неплюев атындагы кадет корпусын б т р г е н жэне Троицк1деп казак мектебш б т р г е н Байжиенов бар. Булардыц алдыцгысы - TopFaft м е к т е б ^ ч 6ipiHiui класыньщ окытушысы, eKiHmici - Троицю мектебЫ ц 6ipiHmi класыныч окытушысы. Мектептерддч 6epi де кажетп оку куралдарымен толык жеткшкто турде жабдыкталды ж эне жабдыкталып жатыр. BipaK б у л о к у куралдарыныц 6api де езннч ана тш н бглеэтн оры с балаларына FaHa арнап курастырылган, ал каз1рде, мектепке ю рген кез1нде 6ip ауыз орыс- ша бишейтш, буратаналардыц балаларын окытуга ьщгайланран icKe татырлык 6ipAe-6ip оку куралы жок. М ш е, б у л жагдайларда казак балаларына орыс TiAiH окытудыц ойдагыдай журун, баска жерлердепден repi, окытушылардыц ж еке бастарыныч к а б ]л е т п л т н е FaHa байланысты. Сондыктан, каз1р казактарга биим ендд бергле бастаган кезде, еч эуел1 каб^лето окытушылар болуы керек екенш еске алып, мен TopFaft облысыныч мектептерше педагогнкалык кызмет женшде кабьлеи бар ж эне тэж 1рибес1 мол адамдарды тартута талай эрекет жасаран еддм. BipaK м еш ч б у л эрекеттер1м эрдайым ойдагыдай орындала бермедд, ейткеш алы- ста жаткан казак даласына кабйьетп ж эне тэж1рибел1 адамдардыч em6ipeyiHi4 KeArici келмедд, OFaH 6ipiHini- ден, окытушыларга белп леген жалакыныч аздыгы, ал еюнинден, eKi класты мектеп окытушылыгына мем- л ек етп к кызмет правосы бер1лметднддп себеп болды. BipaK мектеп ж умысын 6ipAeH жаксы ж урпзш кете алатын ондай тэж1рибел! окытушылар болмаганымен, 126

менщ к,арамарымдары мектептер, кебшесе, арнаулы мектептерддбтрген.адамгершиикжарынанбузылмаран, жумыстарына ыждагатпен KipiceTiH жас оцытушы- лармен цамтамасыз етШп отыр. Осы есеп жыльшыц imiHAeri жург1з1лген тексерудщ цорытындылары мек- теп жумыстарыньщ эбден цанараттанарлык, турде еке- HiH керсетт1; оцушылардыц KeniiiiAiri еткен жылдар- дыц imiHAeri цазак, балаларына бешмделш алганы жене тэж1рибе жуз1нде цазак, балаларын оцыту эддсш мецгерш алганы байцалды. Сондыцтан оцушылар да окыран пэндердщ бэршен де тым Teyip бглзм алгандарын Kepcerri. TopFaft, Троицк жэне Ыррыз мектептершщ жогары кластарыныц оцушыларына цаз1р география, сызу, тарих, белшект1 iuiiHe ала есеп жене жаратылыс тану пэндер1 оцытылады. Орыс тиинщ грамматикасы- менцазак,окушылары мектепке юрген жылынан бастап, орыс сездерш уйрене бастаранда-ац, таныса бастайды; орыс т ш оларра eyeAi мен цурастырран «Ок,у цуралым» бойынша, кейш Ушинскийдщ немесе Кирпичниковтыц грамматикалары бойынша уйреттледд. Бул арада тары 6ip айта кететппм; буратана елдердщ балаларына тарих, география, жаратылыс тану сияцты пэндердд оцытатын оку куралдар тацдап алу, менщ ойымша, буратаналар оцуымен шурылданатын адамдардыц к,ай-к,айсысына да к,иыншылык, KeAriperiHмеселе. Сондыцтан, кебшесе, к,ай пэндд болса да оцытура керекто оку цуралын тацдап алу ок,ытушылардыц ездерше жуктелш отыр. BipaK,, менщ ойымша, ок,у цуралдарын мугаммдермен жэне басца 6i- лет1н адамдармен кун iarepi сейлесш, тацдап алу керек сияцты; ейтпейшше оцыту жэне жалпы оку жумысы белгпй 6ip жуйеге салынбаса, онда iciMi3 ойдарыдай бо- лып шыцпайды. вйткеш буратана елдердщ балаларын белгш 6ip барыт-нусцау алмай-ак,, ез 6errepiMeH оцыта беру ок,ытушылардыц бершщ б1рдей цолынан келе 127

бермейдд. Осыны ескере келш, мен осы есеп жылыньщ imiHAe бул меселеш мектеп одытушыларымен 6ipre эбден талдыладым; олармен 6ipre отырып Паульсон- ныц, УшинскийдДн, Водовозовтыц жэне Бунаковтыч оду дуралдарын дарастыра келш, eKi класты мектептерд1ч 6ipiHini кластарында оду жумысы Н. Бунаковтыц елш- neci жэне Оду дуралы (бул мектепте жэне уйде одура арналган, 1882 жылы басылып шыддан гатап) бойын- ша журпзйцп керек, ал екшпп кластарда, hfhh жорары кластарда жеке пэндер, мысалы: тарих, география, жа- ратылыс тану жэне грамматика сыдылды пэндер осы пэндердщ эрдайсысына жасалган оду дуралдары бой- ынша журпз1лу! долайлы болады деген дорытындыга келдДк. Осындай жалпы niKipiMi3re суйене отырып, мен биылры жылы дажето мэлшерде Бунаков мырзаныц ютабын жаздырып алгалы отырмын. Басда пэндерден, Ыррыз мектеб]нде орыс одушы- ларына эн сабагы одытылады; муны эн-куйге эуес каз­ начей Бажанов дейтш Kici уйретзп жур; бул енерде де Ыррыз окушылары зор табыстарра жеттп отыр. Торгай мектеб1нде дэр1гер Орлов одушыларра шешек егу жэне оны ic жуз1нде долдану жайын одытып жатыр. Егер бул ic ойдагыдай жур1П кетсе, шешектен жуздеген, мыцдаран адам дырылатын дазад даласында муныц бара жетпес пайдасы болган болар ед1. Жалпы айтданда, 61здДц Heri3ri ceHiMiMi3 бойынша, дазад балаларына, басда биймн1ц барльпынан да repi, мумк1н болганынша орыстьщ тш мен жазуын ж ш 6uvy керек. Сондыдтан мен1ц дарамарымдары мектептерддч басты м1ндет1 дазад балаларына орыс тШ жене орыс- ша дурыс жазуды уйрету болып отыр. Осы себептен, мыс£1лы, тарих, география сиядты пэндерд1ч бэр!н одыту жумысы осы жорарыда айтылып отырган басты мшдетке байланыстыра дойылып отыр; бул пэндер 128

тусшш окуды, окыгандарын ауызею айтып шыгуды, ал одан кешн (кейде) жазба турде баяндауды талап етедк сондыктан, ок,ушылардыц осы пэндер жешндеп бшмдерш кебейтумен катар, олардьщ орысша тусйнсе бглуше жане ездершщ сезбен тусшддргендерш, ойла- рын жазып бере бьлуше айтарлыктай кемектеседь Мектептер1м1здщ орыс тш н жэне дурыс жазу сабагын ок,ыту жешндеп осы ж ы лры ез1м керген табыстары- на к,араганда, ок,ып жатк,ан казак, балалары, окуын бтргеннен кешн, iCTi орыс тШнде ез бетзиен ж урпзе алады деген yMiTiM бар. BipaK бул арада мектептер ез бетзмен жеце алмайтын 6ip жаман жагдай бар. Кептеген казак балалары суйектерше бггкен тиянаксыздык се- бептт, окуларын б трм ей, мектепте 6ip немесе е й жыл окыганнан кешн аулында калып кояды, буран кейде окушылардыц ездерк кейде ата-аналары себешш бола- ды; мысалы, осы есеп берглш отырган жылдар iuriHAe 19 бала, 1881 жылы 18 бала, 1880 жылы 21 бала окудан шы- рып кетт1. Сонымен, кейб1р реттерде ок ытушылардыц да жене окушылардьщ да ецбектер1 ешк1мге елеул1 пай- да келтзрмей, боска кетед1. Мундай жагдайдан кутылу ymiH мен, кейб1р окытушылар мектебшщ yArici бойын- ша, балаларын орысша окыткысы келетш казактарды балаларын мектепке алмастан бурын олардан балалары окуын толык б1т1ргенге дешн мектептен шыгарып алма- улары жен1нде колхат алынатын, ал мектепт1 б1т1рмей алып кеткен куншде балаларын уакытша тарбиелеуге жумсалган шы рынныц 6epi олардан енд1ршп алына­ тын болсын деген усыныс енпзш ед1м. BipaK облыс бастыктары менщ бул niKipiMAi макулдамады, олар мундай шарамен казактардыц орыс мектептерше ба­ лаларын окытудан кещлдерш суытып алармыз деп кауштенедД-ау деймш; сейтсе де, менщше, мундай жардайларда халык меселеш Tepic тусшуге уйренбес1 129

yiiiiH эрчашан icri4 пайдалы болатын жаилн чарастыру Tayip рой деп ойлаймын. ©йткеш мектеп очуын бтрмей кеткен балаларыныц шала сауаттылырына олар езш юнеламай, балаларра хат таныта алмайды, бшм бере алмайды деп мектепэт кшалайтыны даусыз. Маселеге мундай кезчарас, мектештч чойран шарттарына кан- беген балалардьщ мектепке алудан тжелей бастартудан repi Ke6ipeK зиян келттредь Оньщ устше мен ез1мшч мынадай ойымды да бйдДрейш: мектетт 6iTipin iuuFap- шьщпасына ceHiMi жок, жуз балага шырынданраннан repi азды-KenTi сауатты болып шыгатынына сешмдд аз бала унйн, TinTi он бала ymiH мектеп ашчан артьщ. Бул арада жумысын 1881 жылры ноябрь айында рана бастаран Ак,тебе мектебпйч ок,у жумысы айтылмай к,а- лып отыр; бул мектеп к,азак, медресеатч ушнде, к,азак, молдаларыныц жэне жалац дш сабарын очып жатчан ересек шеюртгерддц арасында. BipaK, бул мектепгпц очы- тушысы Мозохиншц аса зор чабиеттшгшщ, жак,сы мшездшпшч жене ыждараттылырыныц арчасында, бул орыс мектет-epi ушш чолайсыз жардайлар мектепттч очу жумысын ойдагыдай жург1зуге em6ip кедерп жа- сау жок;. Молдалар жене шешрттер тарапынан бесеке, кундеушшк болады Foft деп ойлап еддк, 6ipan, оньщ орнына медресе шэюрттерЫц ездер1 орыс-чазач мектебше Kipe бастады. Бул мектепке Kipin очука та- лаптанушылар кеп болрандьщтан, Торгай облысыныч сорыс губернаторы осы есешт жыл imiHAe Ак,тебе мектебше келш кеткен сапарында Ак,тебе мектебше штат бойынша белг1ленген 25 баланыч устше тары да 10 очушыга чогамдык, чаражат босатура буйрыч 6epAi. Бул мектеггпч 6ipiHuri белдмшде чаз1р орыс тш, орысша жазу жене есеп сабачтары басталып журш жатыр; екшхш бел1мшч очушылары диктовка- мен эжептеу1р дурыс жазады, очырандарын TyciHiKTi 130

турде айтып бередь орыс тш ш ц непзп грамматикалык, ережелер1мен каз1рдщ вз1нде-ак, танысып к,алды. Бул мектепте мен байкаган 6ip FaHa кемшшк — жергшктч казак карттарыныц TiAeri бойынша тагайындалган дш окытушысы молда К,убынияз болып отыр. Бул 6ip ете сыцарезу, топас жэне езше берьлген кецестч де тусше алмайтын адам. Сондык,тан оны дш ок,ытушылык, кызметшен мулде босатып ж1берген макул болар едд, 6ipaK, олай етш мектеп тец1репндеп к,азак,тарды жэне олардыц карттарын р е н ж т п алмайын деддм де, молданыц езшщ ризалыгымен, сол Ацтебе мектебтщ ез1нде ез жанынан KeAin ок,ып жаткан, Мухамбеттщ д1ни жак,сы окуына таныс 6ip казакты онын, кемекшкз етш тагайындадым. Ак,тебе мектебшде дш сабагын к,аз1рде осы казак x iriri ок,ытып жур. Оку куралдарынын жайы Жогарыда айтканымыздай, мектептердщ бэршде де окушыларга да, окытушыларра да кажепт йтаптар мен оку куралдары бар. А л ендд, ез беймен окып, бШмдерш арттыррысы келген казактардыц кггаппен жэне баска да оку куралдарымен пайдалана алатын орын — каз1р- де де жэне алдагы жерде де б1рталайра дешн осы кыр- да терт уездег1 Ka3ipri орталык мектептер рана болаты- нын еске ала отырып, жогарыда айтылган мектептердщ жанынан (окушыларга жэне окытушыларра арналган) ютапханалар ашуга уйрарылды. Осыган арнап, терт курметп камкоршы: Троицк казак мектебшщ курметп камкоршысы К,арпыков 260 сом, Актебе мектебшщ курметп камкоршысы Беркшбаев 109 сом, Торрай мектебшщ курметп камкоршысы Б1р1мжанов 200 сом жэне Ырияз мектебшщ курметп камкоршы­ сы К,улыбеков 100 сом каржы 6epin отыр. Бул акша- лар каз1р алынды; оныц б1ркатары Торрай облыстык 131

басцармасыныц сацтауында, ал б1рк,атары менщ к,о- лымда. Осы 1883 жылы бул туралы буратана халык,тар арасындат оку жайын б1летш адамдармен кун Larepi кецесш алып, ютап жаздырралы отырмын. Осыны баян- дай келш, беделдд казактарды халык, агарту iciHe будан былай да кемектесуге кецьлдендДру ушш, ал онымен Катар, TopFaft облысыньщ орталык, мектептершщ осы курметп к,амк,оршыларыныц уюметгщ HriAiKTi icTepi- шц кандайын болса да орындаура аз1р турулары жалгыз бул емес екенш еске ала келш, мен осы баяндаманыц соцын ала бул, кай жагынан Караганда да курметп казактарды жене менщ карамарымдары мектептер1мнщ к,амк,оршыларын наградтау туралы ерекше усыныс енпзгел1 отырмын... Мектептщ шаруашылык жагы Осы eceirri жылдьщ 1шшде аралап кергешм1зде Троицк жене Ацтебе мектептершщ уйлер1 ете тар екен1 байцалды. BipaK, бул цолайсыздык, жуык, ара- да жойылута тшс, ейткеш бул мектептерге арнаулы уйлер (Николаевские жене Ацтебеде) салынып жатыр; ал егер ic осылай болып шыратын болса, онда айтылып отырран ею мектеп ез орындарында калады, оларды KeuiipeMi3 деп отырран Николаевсюде жене Ацтебеде жаца оцушылар алуымызга мумкш болады (басында да 6ip жагынан осы кездел1п ед1); ал олай болтан кунде де Троицю мектеб1 мен уацытша Ацтебе мектебшдеп жогарыда айтылтан колайсыздыктар шамалы рана косымша уйлер салу жене жагдай жасау аркылы жойы- латын болады. Оныц уст1не, Ацтебе мектебшщ жанын- да монша жок едд жене бул мектеп монша деген мулде болмайтын к,азак, болыстарыныц iiniHAe туррандыцтан, жак,ын жерде баска монша да жок едь Сондыцтан мен Елек уезд начальниг! мырзадан мектеп жанында шым- 132

нан монша салура когамдык, каржыдан 50 сом ак,ша сурап алып, оны K,a3ip салдырып та койдым. Бул Ак,тебе мектебшщ казак болыстарыныц iiuiHAe болуынын, тары 6ip колайсыз acepi — жак,ын жерде дэр1гер де, ауруха- на да болмарандык,тан, ауырран окушыларды емдеуге em6ip мумюнддк болмады. Сондыктан, менщ усынысым бойынша, TopFaft облысыныц сорыс губернаторы мыр- за, Ак,тебе мектеб1 мецгеруцпсшщ кемекппа, фель­ дшер атары бар, Кейкинге ауырран балаларды емдеу ymiH кажетп дэрЬдэрмек яибер1лст, ал ауруы к,атты болтан жагдайда, ондай окушылар жак,ын жердег1 ауруханага ж1бер1лсш; ал ауруханага ж1беру мумкш болмаран жагдайда, бул туралы Орынбор к,аласында турран Елек уезшщ дэр1герше хабар берьлсш деген буй- рык; бердд. Осы жогарыда айтылган кемшшктерден баска карамарымдагы мектептерде eiu6ip кемшшк жок,: барлык мектептерде де балалардыц тамагы ток; жэне са- пасы жак,сы (салма немесе сорпа, бесбармак, берьледд, шекер мен шай жэне нан бер1ледд); мектеп уйлер1 таза, укыпты усталады; окушылар айына eKi рет моншара ба- рып турады жэне устше KHin журген кшмдер1 майлык,- саулыктары, тесек-орындары барлык; мектептерде де THicri дэрежеде таза. Торгайof,лысымектептершщ EKI КААСТЫК, М Е К ТЕБ Ш Щ МЕЦГЕРУШ1С1НЕ Н ¥СК Д У ХАТ Окытушыларра жэне окушыларра арналган оку к;уралдарын шзге Ж1бере отырып, азден жэне аздщ карамагыцыздары мектептщ баска окытушыларынан, 133

G3iMк,арап шыгып, орыс-к,азак, мектептер!нде колданура ете пайдалы деп тапк,ан мына кп-аптарга назар аудару- ларынызды кеп-кеп етшемш. 1) 6ipimm кластер ушш мен жэне менщ карамарым- дагы мектептерд1ц барлык, окытушылары дерлж, баска оку куралдардьщ бэршен де repi Н. Бунаковтьщ eAinneci мен оку кггабын, Тихомировтьщ элементар- лык, грамматика курсын (бул — киын тусшдДрулерден, грамматикалык терминдерден каша жазылган, орыс тш н aprypAi улг*леР бойынша, жетекпп сурактар бойынша уйрететш грамматика, acipece, 61зд1ц мектептер1м1зге колайлы) жэне мысалдар жинарын (жаттап алу ушш жазылган), кебшесе Крыловтыч мы- салдарын колайлы деп тауып отырмыз. 2) екшпп кластер ушш: Сент-Илерддч зоологиясы, Герд-пч минералогия к,ыск,аша курсы, Оливерд1ч бо- таникасы (ал ендд бул ботаника маган онша унамайды, сондык,тан карап шыгу ymiH баскаларын да жазды- рып отырмын), жаратылыс тарихыныч оку атласы, Крюгерддч элементарлык физикасы, Пуцыковичтсч географиясы — окушылар ymiH, Пуликошскийддч гео- графиясы — окытушылар ymiH, Островскийддч немесе уакыт жететш болса, Фармаковскийддч Россия тарихы, ал окытушылар ymiH Беллярминовтыч Россия тарихы мен Гуревичт1ч тарихи хрестоматиясы, Тихомировтыч таза жазу ережесч 3) окушылармен кешке ауызша эчпмелесу ушш Зобовтыч табигат жайындагы эцпмелерш, Констан- ти н о в и т ч химия жешндеп эцпмелерш жэне Фигьешч мачызды жачалыктары мен енертабыстарын усынамын жэне 4) булардан баска, окытушылардыч окуына жене енеге алуларына пайдалы деп усынатындарым: Боб- ровскийддч педагогикасы халык оку эдебиетппч жуйе- 134

Ai шолуы, Каменсюнщ «¥ лы дидактикасы», Бунаков- тыц «Ана т ш », Корф тщ «Б1здщ досы », Реклюдщ «Ж е р , к,¥рылык, ж эне м ух и т» деген штабы, Советовтщ «Е пнш ш к пен мал шаруашылыгы» жэне баскалары. Ескерте к етепш м халык мектептершде ок,ытылатын сабактардан ец ыцгайлы, ец TyciHiKTi болатын о к у куралдарын келешекте де карастырып отырамын, ал ондайлар табыла к,ойса жаздырып алып, карамагымдагы мектептерге ж1берш отырамын. Ал, онсоц, орыс тш , оны ц грамматикасы, география, сызу, тарих, жара- тылыс тану сиякты пэндердщ дербес окытылуына карамастан, мысалы Зобовтьщ табигат жайындагы (б у л ш т а ты мен ете-мете усынамын), Фигьенщ мацызды жацальщтар жэне енертабыстар жайындагы, сонымен катар, Константиновичтщ химия ж еш н деп эцп м елер сиякты штаптарды (к еп т гу ры м жэне баска орайы келген жагдайлардьщ бэр!нде) окушылармен 6ipre кайта-кайта окып, ауызша эцпмелер етшзш отыруды, эцпмеш орыс тш нде, эрине, TyciHAipe отырып, айкын етшзудд ете пайдалы деп бйштйпмдд айта кету борышым деп бйьемш; б у л э цпм елер д щ аягында окушылардан окыгандарын кайталап сурап отыру кажет. М ундай эц- пмелердд окушылардыц кызыгып тыцдайтынын жэне ж ещ л угып алатынын мен е з тэж1рибемде KepreHMiH. Химия мен физиканы окыганда, туандтргенде керек болатын аспаптарды каржы табылган бойдан жазды­ рып алуга тырысамын. 0p6ip оку куралыныц алдына койган максатын жэне оныц мазмунын айкын тусш ш алу yuiiH окытушылардыц ездер1 жогарыда аталган ютаптардыц 6epiH калай да басынан аягына дейш эбден мукият окып шьиулары керек, ал сонан кейга оларды окы ту ж умы сы на пайдалану каж ет дегенд1 айта кетудд артыкшылыгы болмас деп ойлаймын. Орыс тш н, жаратылыс тану гылымын, географияны жэне 135

тарихты одыту жумысы ap6ip мектепте кун uvrepi белгЬленген 6ip жуйемен, оду куралымен журпз!лу1 ке- рек; ейткеш, тэж1рибеге дараранда, одыту, тврбиелеу жумысына дэйект1 кездарасы 6eKin болмаган кейб1р жас одытушылар оду дуралдарын беталды жэне халык, мектептершде еттлетш пвндердщ, одыту aAicTepi мен TepTiirrepiHiH езш де езгерте бередд, сейтщ одушылар- ды 6ipece 6ip турл1 эддспен не 6ip оду куралы бойынша, 6ipece екшпн турл1 эдДспен не екншй 6ip оду дуралы бойынша одура зорлайды, немесе дурысын айтданда, бастадая em6ip пэнш ешуадыт тугел, тэртшпен етпейдд. Ондай окытушылар одушыларды адастырады, со- нан кешн дойылган сурадда одушылардьщ жауап бере бДлмегенше ренжш, вздер1 де ашулана бастайды, •rirni одушыларра emiryre дейш барады. Осыдан келш одушыларды бурынрыдан да адастырып, мулде ша- тастырып, оларды, Tiirri, em6ip жауап бере алмайтын халге жетизедд. Эрине, одыту жумысын булайша жур- г1зуден em6ip жадсылыд кутуге болмайтынын кун iArepi-ак, айтура болады; одушылардьщ тусшбеушЫпн одытушылардьщ ез кш эа деп бдлмей, одушылардьщ OK,yFa зер салмайтындырынан немесе топастырынан деп бДлетш мундай одытушылардьщ датты ада- сатыны айтпай-ад, TyciHiKTi. Мешч тежДрибемде мундай одытушылар педагогтер усынып отырран оду дуралдарымен ешуадытта дурыс танысып алмайды, олардыч em6ipeyiH аярына дейш одып шыдпайды, одушылардыч жалпы мшез-дулдына, адыл-парасаты- на, онымен датар, орыс балаларына дараранда дазад балаларыныч ана тыанде езгешелжтер болатынына, ана тш ш ч басдалырына зер салмайды, осылардыч бврш еске ала отырып, шычдап ечбек свдрмейдь Муныч аягы балаларды басы да жод, аяры да жод б1рдемеге, em6ip тэртшаз одытура экелш сорады. Осы 136

айтып отырганымныц к ебш есе coFaH катысы бар 6ip оцытушыра, о л иммен icrec болып отырранын ешуак,ытта да умытпауы керек екенш осы арада ескертпей кете ал- май отырмын. О л балалармен icTec болы п отыр, егер ба- лалар бДрдемет ту сш бейтш болса, онда оцытушы олар- ды кшэлауга тш с емес, оларра тус1нд1ре алмай отырран ез1н кшэлауга ra ic. О л балалармен сей лескенде ашулан- бай, жумсак, сейлесуД, шыдамдылык етуД керек, ep6ip HapceHi де ыкыласпен, TyciHiKTi етш тусДнддру керек; мэнерлД сез, оры нсы з терминдердд колданбау керек; мундай сездер окушыларра FaHa TyciHiKci3 болы п к;ой- майды, баска тындап отырран адамдардыц Кулагина да жак,пайды; ондай шет тындаушылар б у л ок,ытушыныц терец 6LaiMi не ойы жок, екенш, о л тек рылыми тер- миндермен, сездермен рана мацтангысы келетш ш , ал педагогтж ж ене оцытушылык, эдДстер женДнде оныц ете тапшы, ycTipT к,ана TyciHiri бар екенДн, немесе жалпы кернектД оцытудыц 6epi де оцыту эддстерД- нДц тусДнДктДлДпне, окытушылардыц тусДнддрулерДнДц урымдылырына негДзделуД керек екенш умытып, педагогтж, оцытушылык, эддстерге еюнш1 цатардагы 6ip нэрсе деп царайтынын кередд. Алайда, езДнДцтабиги кабДлеттДлДгДне Караганда, б у л жас окытушы е з пэнДне ендд терецдеу зер салар, езДнДц кателерДн тузетер, сейтДп ол, айта кетпей амалым жок, езДнен кеп ДлгерД кеткен, енерлес жолдастарынан калмас деп сене- MiH. Окытушыларды багалаганда олардыц Деке мэндд катысы жок сездерш е карап емес, олардыц егДстерДнДц бетДне шыккан жемДстерДне, я гн и окушыларына карай багалайтынын мойындаса; оны ц буран езДнДц де кезД жетедд. инспекторыЫ. Алтынсарин. 12февраль, 1883жыл. 137

О РЫ Н БО Р О К У ОКРУГ1 ПОПЕЧИТЕЛ1НЕ БАЯНДАМАХАТ Ka3ipri кезде Торгай облысыныц кырдагы к,ала- ларында — Ыргызда, Торгайда, Ак,тебеде жэне Нико­ лаевские 6ip-6ip ею класты мектептен ашылып отыр- FaHbi СМздщ улы мертебещзге мел1м. Бул мектептер уездж калалардыц ез1цде жене уезд басында б1р-б1рден ашылган соц, ез-езшен-ак, халык алдында FaHa емес, сонымен катар, к,азак,тыц эюмшшк орындарыныц ал­ дында да уездж мектеп деген мацыз алып, казак халк,ы оларды б трген адамдарды калган сауатсыз халык,к,а Караганда белгш 6ip право жене артыкшылык алатын болар деп кутш отыр. Бул женшде казактар маган да келш мен-жайын сурастырып Kopin едД, 6ipaK, мен, ерине, казактардыц ойынша, оларга канагаттанарлык жауап кайыра алмадым. Сондык,тан, б1ршпнден, казак, арасында халык агарту жумысы жаца басталып отырган кезде олардыц Ka3ip- п орыс-казак мектептершен, ecipece, жогарыда айт- канымыздай, казактар уездж мектеп деп танып отырган мектептерден кутетш демесшен тущлдДру колайсыз бо- латынын, ондай жагдайларда халык мектептерше бала окьггу пайдасыз деген сез iuuFbin KeTyi мумюн екенш еске ала отырып; ал екиошден, осы кырдагы мектептер- дД 6iTipin, мемлекет кызметше право алкан казак ба- лалары казак елш баскарып отырган, орыс пен казак ттлдерш, жазуларын б!рдей б1летш адамдарга муктаж мекемелерге де, мысалы, уезддц баскармаларга да пай­ дасыз болмайтынын еске ала отырып, — мен Оздщ улы мертебец1зден осы аталып отырган мектептердд, - не олардыц Ka3ipri окытушыларын ец болмаганда, 6ipiHnii кластардыц окытушысы етш калдырып (оныц Ka3ipri окытушыларын 6ipiHini класс окытушысы eTin калдыру кажет болатын ce6?6i — окытушылар ин-

ституттарын жэне баск;а жогары дэрежел! ок,у орын- дарын бтргендердщ шпнен орыс тш н б!рдей биьетш ок,ытушылар табылмас ед1, ал онсыз к,азак, балаларына орыс тшн, орысша жазу-сызуды уйрету мумган емес), уездж мектептерге айналдыру туралы, немесе бул мектептердщ бшм беру келешн K,a3ipri кушнде к;ал- дырып, OFaH, бэлгам, кейб1р к;осымшалар рана енпзш, K;a3ipri, era кластык, мектептерге уездж мектеп правосы 6epL\\y туралы суранбас па екеназ деген eTiHiui жасауга батылым барып отыр. Булай етсек, менщ ойымша, к;азак, даласындагы мектеп жумысы едэу1р ныгайып, келешек- те де ток,таусыз дами берген болар едд. Осыайтылгандарэквнтде буйрыцкутемт. Ы. Алтынсарин. Sоктябрь, 1883 жыл. ТОРБАЙ ОБАЫ СЫНЫЦ СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫ ИАЬИНГЕ БАЯНДАМА ХАТ ©зщ1зге белгш, улы мартебела так,сыр. СМздщ к;о- ластыцыздагы облыста к;азак; к,ауымдарыныц шыгар- ган к;аулылары бойынша болыстьщ мектеп салуга деп уй басына салык, салып, жиналган ак;шаны тап осы кез- де, к;ырдагы уездж к,алаларда — Ыргазда, Торгайда, Ак,тебеде жэне Николаевсгаде — к,алалык, era кластык, мектеп салу жумысына пайдалану к;олайлыдеп табылган ед1; муныц ce6e6i — арнаулы к;азак, ок;ытушылар мектебшен жэне жогарыда айтылган era кластык; мек- тептерден ок,ытушылар даярланып шык;к;анга дешн болыстык, мектептерге колайлы ок,ытушылар табылмай- ды делшген едд. А л онымен к;атар, облыс бастыгы мен ок,у округшщ баск;арушысы к;азак;тан ок,ытушы табыла к,ойган кунде болыстык; мектептерд1 де аша беру керек деген nirap айтылган едь I^a3ip езщ1зге мэл1м, к,ырдагы 139

уездж калаларда ею кластык мектептер де ашылып отыр, онымен катар, казак, окытушылар мектеб1 де ашылып отыр, мунда Слздщ коластыцыздагы облыстан, ж ер гЫ к п е ю кластык казак мектептершен келген 20- дан аса окушы окып та жатыр. Бутан окушылар, шама- сына карай, келешекте де ж ыл сайын алына бермек. Сондыктан: 1. Жотарыда аталган ею кластык мектептердщ эркайсысы да 50 казак баласына арналып ашылып, мектеп уйлер1 де соган мелшерленш салынранын, Ka3ip б у л мектептердщ эркайсысында 25- 30 шама- лы рана балалар окып жатканын, ейткеш, мемлекетгж казначействосыныц 6epin отырран каржысы будан артык окушы алуга жетпей отырранын, ал онан соц, Ыррыз уез!нен баска казак кауымдарыныц 6ipAe-6ipi кемек керсетпей отырранын еске алып; 2. Ею ж уз мыцдай халкы бар облыска 120 шамалы рана казак балалары окып жаткан каз1рп терт бастауыш мектептщ ете ж ет ю лж аз екенддпн еске алып; 3 Уюметтщ казактар жешндеп игшкп ойы кандай болса да,— казактарды орыстармен рухани жагынан 6ipiKTipy ме, казак халкын рухани жэне экономикалык жагынан дамыту ма, немесе, акырында, казактарды кершиуес Азия халыктарыныц рухани эсер1мен ертурл1 сокыр сез1м бугауында калдырмауы ма, — осыньщ бэр1не де, менщ терец сешм1м бойынша, жол корсете алатын, кажетп жагдайларда карсы тура алатын б1рден- 6ip курал - орыс-казак мектеш-epi аркылы казактарга, олардыц коныстарына апарып таратып, орысша бшм беру екен1н еске алып; 4. Yin жылдан не Timri ею жарым жылдан к ей н ка- зактыц ез!нен окытушылар шыгатыньш, б у л окытушы- ларды, облыс бастыгыныц жогарыда айтылган ниетзие карамастан, даярланып шыккан icrepiHe пайдаланбау 140

ете к,олайсыз болатынын, ейткеш будан кешн к,азак;тар да ездершщ балаларын ок,ытушылар мектеб1нде неме- се баск,а халык, мектептер1нде о^ытудын; пайдасы бар- жогына кумэн келаре бастаулары мумюн екенш еске алып; 5. К,алалык, мектептерде ок,итын ок,ушыларды кебейту ушш жэне кешн болыстык, мектептерд! ашу ушш кеп ак,ша керек екенш, ондай ак,шаны аз уак,ыттыц iiniHAe тауып алу мумин емес екендшн еске алып мен, осы ай- тылгандарды кун iArepi СИздщ улы мэртебещзге хабар- лап к,оюды ез1мнщ борышым деп санадым; осы себептен халык; мектептерше к,ор жасауга керек алымды кебейту туралы к,азак, к,ауымдарына кун iArepi усыныс енпзулд к,ажет деп таппас па екеншз, ейткеш K,a3ip буган алынып отырган алым ете аз (уй басына 10—20 тиын гана). Бул арада, таил да О зд щ улы мэртебещзге айтуга THicri борышым — к;азак, халк,ы орыс тШ н бйгудщ, орыс- ша сауатты болудыц к е р е к т т н K,a3ip айк,ын TyciHin отырганымен де, олардьщ б у л санасы эл1 де уездж ею мет орындарыньщ K0Merici3 жэне олардыц туанлдругаз мек- тепке жиналатын ак,ша алымын ез беттмен кебейтуге баргандай дережеге ж ете к,ойган жок;; ал б у л алым уй басына, Tiirri, 6ip сомнан алынатын болтан кунде де к,азак,тьщ K,a3ipri материалдык, жагдайында оларга он- шама салмак, болып туспейдь К,азактарга осы дарынды, ацыл-eci м ол халык,к,а K,a3ip, кеппкпей туры п рухани ж э­ не к;огамдык, даму жолына тусетш дурыс багыт бер у — к,алай дегенмен — аса к,ажет болып отыр. Осы айтк,андарым жайында хабар KyreMiH. С1здщ улы мэртебещзд1 аса к,аддрлейтш, Ci3re шын бер1лген багынышты пендещз. Ы. Алтынсарин 20 октябрь, 1883 жыл. 141

TOPFAfl ОБЛЫСЫ СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫ НЬЩ К.ЫЗМЕТ1Н АТКДРУШЫ ИЛЬИНГЕ БАЯНДАМА Менщ 2 октябрьде ж1берген хатыма к,осымша, С1здщ улы мертебещзге хабарлайын дегетм — Ыррыз уез1нде халык; мектептерше царжы жинауга шек цойылып отырран жардайда, жергшктс е й кластык, мектепке устап отырран щаржымыздан артылып к,алып отырран ак,ша бар. Бул ацша белим, аз рана цосымша цосылса, тары 6ip бастауыш мектептт, мысалы К,арабутак, фор- тында мектеп ainyFa жетш к,алар едД-ау деп ойлаймын. К,арабутак, пункта, менщ ойымша, оныц тещрег1ндеп цазак, облыстарыныц балаларын мектепке тартып, оларды кешш келген орыс балаларымен 6ipre оцытура цолайлы жер. Торгайоблысымектептершщ инспекторыЫ. Аятынсарин. 30 октябрь, 1883жыл. ТОРРАЙ ОБАЫСЫНЬЩ COFbIC ГУБЕРН АТОРЫ НЬЩ К.Ы ЗМЕПН АТКДРУШЫ ИЛЬИНГЕ БАЯНДАМА ХАТ Ci3 цырдагы уездерде болыстык; мектептердд ашу Typi мен терпбипц к,андай болатыны жайында менщ ойымды бишщз келгендштен, бул жешнде Ci3re мына niKipiMAi 6iAAipeMiH: менщ ойымша, таза к,азав; арасында болатын бул мектептердщ цурылысы осы халыцтыц турмыс жагдайларына ьщрайлануы керек; сондьщтан бул мектептер цазацтар цыстаган кез- де де, кешкен кезде де 6ipre кешш журулер1 керек. Оныц уппн, мысалы, облыс келемшде орталык; бола­ тын жене шаруашылык, жагынан цолайлы келетш 6ip орынды тацдап алып, менщ ойымша жергшктс мате-

риалдардан (шши иршштен, т. с.), мумкш болганынша 6epiK, 6ip кластык, белмес1 бар, ок,ытушы жататын, ас nicipeTiH белмес1, ауыз уш, шоланы бар мектеп ушн салу керек. Мунда к;азак; балалары жет1 жарым ай, hfhh 15 сентябрьден 1 майга дей1н, к,азак,тар дарды бойынша, жазгы жайлауларына кешкенше, ок,и алады; ал 1майдан бастап мектеп баск,а казак,тарша, ки1з уйге шырып кешкен кезде мектепке кел1к бере алатын не- месе эр ауылдыч мектепке кезекпен келш 6epyi жай- ында ресми буйрык; бере алатын 6ip беделд1, к,ызмет адамы да 6ipre Kernin отыруы мектепт1ц осы айтылган турде Keuiin журу1 к,азак,тарра ауыр бола к,оймайды; ce6e6i к,азак,тардын, Keuiyi жылдан-жылга сиреп жэне алыск,а узамайтын болып келед1; ал мектепт1ц кешуше 4-5-тен арты^ кел1к керек болмайды. Мектепке кшз уй, ок,ытушыра жолым уй алуга 300 сомдай FaHa ак;ша керек, ал оныц щыстыгуш болатын жер1нде уй салуFa 1000— 1500 сом ак,ша керек. Бул мэселе жешнде толыгырак, niKipiMAi, егер к;ажет болатын болса, кырдагы уездерге барып к,айтк;аннан кей1н тапсыра аламын. Бул арада тары 6ip айта кететтшм, болыстык, мек- тептерде ок,у iciH жург1зуддц жогарыда айтылган тэр- Ti6i ец алгаш рет к,араганда оте к,иын сияк,ты болып KepiHyi мумк1н, 6ipaK, ондаган жылдардан 6epi к;азак, балаларын осы тэрттппен ок,ытып келе жатк,ан молда- лар ic жуз1нде мундай eui6ip к,иыншылык, кермей-ак, келедд. Торгайоблысымектептерш1ц инспекторыЫ. Алтынсарин. 30октябрь, 1883 жьш. 143

TO PFA H ОБЛЫ СЫНДА1Ы ХАЛЫК, МЕКТЕПТЕР1НЩ 1883 Ж Ы ЛРЫ Ж А Й Ы ТУРА ЛЫ ЕСЕП Облыстагы оку жумысынын жалпы жайы 1882 жылгы берген есеб1мде мен облыстары жалпы оку жумысыныц жайы туралы да жэне казак; даласы- на орыс-казак мектептер1н тарату сиякты алдымызга койып отырран максатымызга б1рте-61рте осы жолдан аумай отырып жету1м1з yuiiH Ka3ipri кезде колданылып отырран жобаларымыз бен тюрлер1м1з туралы да толык айткан болатынмын. Осы ecenTi жылдыц шинде бурынры 3 е й кластык жене 6ip кластык мектеп- терге TopFaft каласында тары 6ip коленерлш мектеп косылды; бул мектеп жогары улыктардыц руксатымен Яковлев мектеб1 деп аталды. Менщ еткен жылдардары есептер1мнен, уездж калалардан ашылган осы жорарыдагы мектептердд негурлым 6epiK непзге коюды ойлап, оларга лайыкты уйлер салудыц амалын карастырранымыз, ондай уйдщ Торрайда салынып болтаны, Ыррызда сатылып алынганы, Николаеве^ мен Елек уездер1нде салынып жатканы да мэл!м бола- тын. Осы ecenTi жылдыц пшнде Елек уезшдеп Актебе бек1н1с1нде мектеп уш салынып болды, ал Николаевой уезппц Доставай деген жердей уезддк каласында салы­ нып болура жуыктады, оныц каз1р тек iniKi жумыстары мен OFaH агаш жумыстары рана калып отыр. Бул уйлер кауым каражатына, осымен коса ж!бер1л1п отырран жоспар бойынша, шаруашылык эддспен, куйддрген KipniurreH салынды, тебелер1 кацылтырмен жабыл- ды. Актебе мектеб1 мен Троицк! мектебш уакытша отырран уйлершен жацадан салынып жаткан уйлерше кепирудд осы ж ы лры кузге д ей т кццртпк; ейткеш, Ka3ip Елек уезшщ Берте болысында турран Актебе мектеб1 144

жайында TopFaft облысы сорыс губернаторыньщ iciH уак,ытша атцарушы мырза оныц осы кунп уак,ытша ор- нын туракты орынра айналдыру, оныц осы кунге д ет и орналасып отырран кауым у т н oFaH б1ржолата беру ту- ралы кауым алдына мэселе к,ойды; ейтпешнше Актебе бекйпсшде салынып отырран ете улкен уйд! устауга каржы да жеткпейтш eAi. Троицк! мектеб1 де e3ipre Троицкие кала турады; ce6e6i — оныц yfti, жогарыда айтцанымыздай, ел1 ебден салынып болтан жоц. Бурынры 4 мектептег! оцушылардыц жалпы саны мынадай: Торрай мектеб1нде 32 казак, баласы, цатынап окитын 9 орыс баласы бар; Ыргыз мектеб1нде 26 казак баласы, 23 орыс баласы; Троицю мектеб1нде 33 казак баласы, ал Актебе мектебшде 27 казак бала­ сы, 3 орыс баласы бар. Осы ж ы л ры ноябрь айыныц 15- де рана ашылган, жаца Яковлев коленер! мектеб1нде пансионда —7 бала, катынап окитын — 3 бала бар. Соны- мен, бук1л облыстары орыс-казак халык мектептершде- ri окушылардыц жалпы саны — 168. Окытушылар са­ ны: TopFaft мен Ыррыз мектептер1нде — терт-торттен, олардыц екеу1 православие христиан дшшщ жэне М у- хамбет дшшщ окытушылары; Троицк! мен Актебе мектептер!нде — уш-уштен, олардыц 6ipeyi Мухамбет дшшщ окытушысы, Яковлев мектеб!нде — екеу, олар­ дыц 6ipeyi aFaiu усталык-токарлык енер уйрететтн (онымен кабат, хат тану уйрететтн) окытушы, eKiHuiici ки!м Tiry eHepiH уйретет!н окытушы. Мухамбет д Ы бул мектепте e3ip окытылмайды; оны окытура жергш кп ею кластык мектепт!ц дш окытушысын шакырмакпыз. Жогарыда айтылтан мектептерден баска, осы есеп жылыныц шпнде, осы кезге д ет и уй басына 10— 15 ти- ыннан алынып келген алым мелшерш кебейту туралы меселе кетерЬлд!; ейткен!, жуырда Орск окытушылар мектеб!н б трген казак окытушылар келед!; ол

мектептщ окушыларыныц 6api дерлж бурын менщ карамагымдары мектептерден тэрбиеленш шьщкандар ж эне Торрай облысыныц к,азак,тары; сондыктан, еткен 1879-1880 жылдары ашура уйрарылран болыстык мек- тептер уш ш каржы эз1рлейтш мезг1л жет1п отыр. Осы жешнде Торрай облысы губернаторыныц iciH уакытша аткарушы действительный статский советник Ильин мырзаныц уй басынан жылма-жыл алынатын алымныц мелшер1 Елек пен Николаевск уездер1нде уй басына 1 сомнан, ал Торрай мен Ыррыз уездер1нде 50 тиыннан болсын деп к,азак; к;ауымдарына берген усынысы к,аз1р ж узеге де асырыла бастады, кейб1р болыстык; к;ауымдар, мен1ц алып отырран хабарыма к,араранда, осындай алым белг1леу туралы к,аулы да шырарып к,ойды. Сонымен, кеп узамай бастауыш болыстык; мектептер ашылатынын еске алып жане казак, уездершдег1 ок;у орындарыныц 6api б1рдей правосыз болмауын кездеп, булай болтан кунде орыс-к,азак, мектептер1 к,азак,тардыц алдында беделдн Tycipin алатынын ескерш, мен уездж к,алаларда ашылып отырран K;a3ipri терт мектеб1м1з уезддк неме- се raicTi калалык, мектептерге айналдырылсын, оларды 6iTipin, 6UiM алрандардыч мемлекетт1к к,ызметке право- сы болсын деген eTiHiui енпз1п отырмын; булай болмаран кунде к;азак;тардыц баск,а губернияларра барып к,ызмет icreyi былай турсын, TinTi, ездер1 азды-кегт 6iAiMi бар к,азак,тарра мук,таж болып отырран дала облыстарынын, езшде к,ызмет етулерше де ж ол жок, болып отыр.2 2 Мектептердеп оку жайы Торрай облысыныц мектептершде оку жумысын жур- ri3in жаткандар, кебшесе, К,азанныц окытушылар се- минариясын б т р г е н жастар; тек уш казак окытушысы рана семинария б1т1рмегендер; булардыц 6ipeyi Торрай 146

мектеб1нде, 6ipeyi Троицш мектеб1нде, ецлд 6ipeyi окытушыныц кемекшкя есебшде Актебе мектеб1нде 1стейд1. K,OA0Hepi мектеб1нде aFaiu усталык-токарьенерш жане хат танытуды Симбирск1деп граф Орлов-Давыдов K,OA0Hepi мектебшен тэрбиеленш шыккан окытушы журпзедд, ал кшм Tiry ©HepiH жерплпстт татар TiriHiuici уйретедь Eceirri жылдын, iiuiiiAe мен оку жумысын жалпы ал- ганда канагаттанарлык, деп, ал окытушыларды казак- тарга орыс тш н окытудыц адгсш мецгерш алган деп та- уып отырмын. Ок,ушылардыц окитын оку куралдары: 1-uii класс yuiiH — Бунаковтыц элшпесп мен бастырып шыгарган «К,азактарга орыс ттлш окытуга арналган оку курал» мен Казак хрестоматиясыныц» l-6©AiMi, Бунаковтыц оку куралы,ал орыс tlaihTayipipeK б1лет1нде- pi ушш — Тихомировтыц элементарлык грамматикасы, Лубенец пен Евтушевскийдщ есеп штабы; окушылар, Ka6lAeTriAiriHe жане орыс tlaih б1лулерше карай, ез беттер!мен казак тшнен орыс тшне, орыс тшнен казак тшне, жазба турде, ал кейде ауызша, сез аударады; 2-uii класс yuiiH — Бунаковтыц оку штабы, Пуцековичтщ географиясы, Острогорскийдщ кысцаша орыс тарихы; мунда кейде жеке уацигалар Беллярминовтыц жалпы тарихы бойынша туанддр1ледд; Тихомировтыц грамма­ тикасы, ал кластыц жогаргы 6©AiMi yuiiH — Кирпични- ков-Гильровтыц грамматикасы. Булардыц ycTiHe, окушылармен KeuiKiciH эцпмелесу yuiiH жане оцып TyciHAipin беру yuiiH мен муга/имдерге мына штаптарды усындым: Зобовтыц табигат тура- лы ацпмелерв Константиновичтщ химия жешндеп эцпмелер1, Фигьенщ мацызды жацалыктары мен ©нер- табыстары, Сент-Илердш зоологиясы, Гердтщ кыс- каша минерология курсы, Крюгердщ физиканыц элементарлык курсы жане Реклюдщ физикалык гео­ графиясы.

3 Оку куралдарынын жайы Халык; мектептер1нде окытылатын рылымдарды втуге к,ажет ютаптардыц, о к у КУралдарыныц жене кар­ та, глобус, счет сиякты кемекпп куралдарынын; 6epi д е мектептерде ж еткш ктк сондай-ак, окытушыларра Кажет о к у куралдары жагынан да e3ip кемшшк сез1лмейдД. Октын-октын шырып туратын баспалар- дан ep6ip мектеп: «Сем ья мен мектеп» немесе «Халык мектебЬ> ж урналын жаздырып алады. 0 p6 ip орталык мектеп жанынан ютапхана ашу упйн (муны мен 1882 жылры есеб1мде баяндаганмын) казактардыц жинап берген 600 сомнан аса акшасына каз1р ертурл1 кемекпп к ернеки куралдар алдырралы жатырмын; булар, мы- салы, Гестерманньщ техникалык коллекциясы (зырыр, макта, жун, ж 1бек, былгары, караз, эйнек сиякты зат- тарды ендДру ж ене оларды пайдалану улп лер ь бал арасын устау жайы т. б.), узындык, химиялык ка- бинетгер, барометр, микроскоп, компастар, электр- магнит, гстейтш телеграф, сикырлы фонарьлар, т. б. Каражатымызга карай б у л куралдардыц, эрине, ар- зандау, тусйпктглеу болатындары алдырылады. М енщ буларды керек деп тапкан себеб1м, б1ршппден, мыса- лы, электр сиякты заттарды жалац ютаптан туанддру окушыларра олар жайында тольщ TyciHiK бермейдд, ал екшпнден, казактар мектептен тек ездерше тусшйипз кй-аптарды рана кермей, мумтин болганынша, иллым мен енердщ ул п л ер ш де керсш деген ой едь Орталык мектептер жанындагы ютапханаларды байытудыц ама- лы н карастыра бермекппмш, сейте кел1п ерте ме, кеш пе, оларды казак халкыныц итап окып, ез бе-пмен 6iAiMiH кетерумен шурылданатын сауатты адамдарыныц талабын азды-кепй канагаттандыра алатын дережеге ж етю зем ш деп сенем1н. Буран сенетш себеб1м — казактар мундай пайдалы icKe келгенде тартынбайды, 148