Алтынсарин Ы. Таза бұлақ

ал екшпп жарынан, Торгай облысыныц халык;к,а exiMi журетш жене ык,палы к у п т кейб1р еимдер1 цазацтарра бш м беруге ерекше т1лектес. 4 Оку орындарына жумсалатын каржынын шыгаратын жеpi Торгай облысыныц халык, агарту жумысына мемле- кет казначействосынан барлыгы —8710 сом бер1ледд; будан: Торгай мектеб1не —2 943 сом 50 тиын, Троицк! мектебше —2731 сом 40 тиын, Ацтебе, мектебше 2 390 сом жене Ыррыз мектебше —645 сом бер1ледД, онан соц Ыррыз мектебше Ыррыздыц цалалык, царжысынан 800 сом, цазав; цауымдарынан — 1 400 сом бер1лед1, Яков­ лев к;оленер1 мектеб1 тугел1мен к,азак;тардыц есеб1нен усталады; OFaH осы жылы 1697 сом бер1лмек. Сонымен, Торгай облысыныц халык; мектептер1не жумсалатын жалпы шырын — 12607 сом болып отыр.5 5 Мектептш шаруашылык жайы Осы eceirri жыл imiHAe журпзген тексерупм бой- ынша мен мектептердщ шаруашылык; жарын, жалпы алганда, цанараттанарлык, деп тауып отырмын. Тек Троицка мектеб1н1ц уш рана тарлау, 6ipaK, ол да ок,у- шылардыц денсаулырына зиян келт1рерлштей тар емес сиякты, ондай цорытындыга келет1н себеб1м, онда айта калтандай б1рде-б1р ауру-сырк,ау болтан емес. Бул уйд1ц цолайсыздыры туралы мен бурынры есептер1мде талай рет айтцан еддм; б1рак, Троицк1де 600 —800 сомнан арзан цолайлы петер табура мумк1н емес екенш жене К,останайда мектепке дербес уй салынып жатцанын еске алып, мен бул мектетт басца 6ip уйге кеш1руге ез1р шара цолданган жоцпын. Оран тары 6ip себеп 149

болтан нэрсе - мектептщ K,a3ipri уш не ш ыры н да болса 8 б елм е а, белек ас уш, моншасы, сарайы тары сондай косалкы жайлары бар уйге, менщше, шамалы рана ак;ы, этап айтканда 300 сом теленш отыр. Окушылардын тамары азиялык,тардыч далауынша дайындалады, мыса- лы, тацертец нанмен, шекермен, эрю мнщ ттлегенжше, шай бер1ледд, сагат еюде, шпнде улкен 6ip кесек eTi бар к ою кеспе бер1лед1, ал, кешке, сагат 6 —7 шамасында, нанмен, шекермен шай берьледь ал кейб1р мектептерде май салран ботк,а ж ене нан берьледд. Парта, такта, устел сиякты о к у MyAiKTepi ж ене ас т й р е т ж уйге, асханара керект1 аяк-табактардьщ жене баска да ыдыстардын, 6epi де барлык мектептерде молынан жеткшкть

ЭТНОГРАФИЯЛЫК, ОЧЕРКТЕР О Р Ы Н БО Р В Е Д О М С Т В О С Ы КДЗАК,ТАРЫНЬЩ ©ЛГЕН АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ Ж ЭНЕ ОРАН А С БЕРУ ДЭСТУР1НЩ ОЧЕРКЕ 0лген адамды цазацтар эдетте уш-терт сагаттан ар- тык,, ал кеп дегенде жарты тэулштен артык, сацтамайды; сол caFaira елген адамныц ушне тещректеп ауылдыц молдалары шацырылады; олар шацырысымен тез келш жетедг Шаригат бойынша OAiicri арулап жуып, жаназа- сын оцып кемгеннен кейш, оныц кейлек-кеншектер1 жене де баск,а кшм-кешектер1 кедейлерге бергледр со- дан кешн молдаларра садаца улеспрьледр бул садак,а — ысцат деп аталады. Ыск,ат, цазацтардыц т у с ш т бой­ ынша, молдаларра шаригат зацы арцылы белг1ленген телеммен, елген адамныц кунэсш сату деген сез. Мухамбеттщ шаригаты бойынша ысцат — елген адам­ ныц Tipi кушнде, балирыга жеткен кезшен бастап, кунше бес рет оцылатын намаздыц оцылмай калган к,азалары ушш жене рамазан айын (мусылмандардыц ораза устайтын айыныц аты) оразасыз етшзгеш ушш Кудай жолы (садаца) туршде кедейлерге бер1луге raic. Bipan, осы шаригат бойынша: «©лген адамныц кунэс1н кетеру», ягаи елж басында —«кетердщ бе?» — «кетерд4м» деп уэде беру мшдетс молдаларра жук- телмеген; мундай сездерд1 молдаларра цазацтардыц ездер1 айтцызады. Шаригат бойынша елген адамныц1 1 Осы ецбек 1870 ж илы ш ыккан Россиянин географиялык, кога- мыныц Орынбор бз/амшщ I-санды запискасында басылган. —Ред.

Tipi кезш деп ep6ip кунш е 30 к,адак, бидайдан, ал рама­ зан айыныц ap6ip кунш е 35 к,адак, бидайдан - сонда 365 кунге - 277 пут 20 к,адак, бидай ыск,ат 6epiAyi керек. Бул бидай жергшкт1 бага бойынша ак,шага шагылады. Ак,ша малга аударылады, мал келш молдаларра улест1р1ледь А л енд1, б у л есеп бойынша елген адамньщ уш нен ете кеп мал немесе ак,ша шыгару керек болатын, оны телеуге кей адамныц бук1л мал-мулк1 жетпейтш болрандыктан, эдетте, молдалар, эйтеупр, кайткен кунде де шарират талабын сактау ymiH ыскатка шырарылган малды аса Кымбат баралайды, мысалы, 20 сомныц жылкысын 100 coMFa не онан да жогары багалайды, осы 6aFa бойын­ ша ыскат малый алады. Бул дэстурд1 казактар былай- ша орындайды: елж тщ 6ip жагында, басына таман, оны ц баласы не туысканы отырады, ал екшш1 жарында, к,олына к,уран алып молда отырады. Сонан елген адам, жогарыда айтканымыздай, балигыра жеткеннен 6epi (куйий адамныц балаларын 13 жастан, кедей балаларын 15 жастан бастап есептегенде) неше жас жасаган болса, елген адамныц туысканы молдага куранды ел1к усп н ен сонша рет 6epin: — «Экемнщ , арамныц не сондай 6ip туысцанымныц кунэс1н кабыл етесщ бе? » — деген сурак койып отырады. Молда, к¥РанАЫ ала 6epin, — «кабыл e ir iM »1 деп жауап кайырып отырады. Суйектт уйден шыгарарда елген адамныц ейелдер1 ойбай салып дауыс шырарады, оран ауылдары баска ейелдер де косылады; беттерщ тырнап, кан кылады; бастарына тускен кайры- KacipeiiH ж урт алдында каншалык к у н т р е к KepceTKici келсе, беттер1не де жара соншалык кеп тусед1. Сонан1 1Шарират бойынша елж успнен куран емес, елген адамныц 6ip цымбатты заты 6epiAyi керек. Бул ретте молдага: «осы мар- кумныц оци алмай кеткен намазы, устай алмай кеткен ораза- сы ymiH KemipiM жасауга оныц осы затын аласыц ба?» - де­ ген сурац койылады. Молда: «аламын» деп жауап 6epyi керек. K,a3ipri кезде казацтарда ыскаттыц осы занды TepTi6i кебшесе сацталып отырады (Ы. А.). 152

кешн Мухамбет зацы бойынша, молдалар елж басына кел1п, жаназа ок,иды. Жаназадан кешн елж бештке апа- рылады. Бешт ауыл тещрепндеп ец бшк жердщ усгшен цазылады, ал оньщ устше салынатын ескертюш алыстан кершетш болуы ушш, мумкш к,атары бшк етиип жа- салынады; еркектердщ ескерткишнщ тебесше — най- за, эйелдердщ бештшщ устше — бак,ан немесе шскек, ал балаларджше — бесж цойылады. Бул бешттерд! жергшкэт к,азак,тардыц 6api де жацсы б1\\едд; елаз, жолсыз ен далада келе жатцан жолаушыра ол бешттер жен с1лтейтщ белп болып табылады; ейткеш цазацтар бештке царап бара жатцан багытын тузей,ад де, дащыл жолдыц ycTiHAeri жолаушылар сыцылды журе бередь ©лген KiciHi жерлейтш орынды царастырранда, онын, бештшщ сура жацын болу жаты еске алынады, ейткеш жургшшьлердщ сол бешгп бардарлап су тауып iiiiy мацсаты кездеспржедь ©лген KiciHiH; ейел! ершщ цайтыс болран кушнен бас- тап, басына к,ара жамылады. ©лген гасшщ эйелр оныц к,ызы, апа-дарындастары жэне ауыл айелдер1 кун сай- ын (ас бергенше, тацертец турады да, керегенщ кезше беттерш 6epin отырады,содан кешн уш-терт саратуак,ыт бойы елецге к,осып дауыс шыгарады, — бул «жоцтау» деп аталады. Бул жоцтау елецде марцумнын e3i, оныц Tipi кез4ндеп icTereH icTepi мацталады, оныц цайтыс болгандыры, уй imiHi4 жэне туран-туыск,андарыныц бак,ытсыздык,к,а ушырараны еске туоргдедь Бата ок,и келген цонацтардыц алдында елген адамныц OMipi туралы жоцтау айту — оныц цызына немесе, егер жас болса, оныц ейелше тапсырылады. А л егер булар ез жа- нынан жоцтау елецш шыгарып айта алмайтын болса, онда елец uiuFapa б1летш басца бйреуден уйренш, жат- тап алады. 153

Бата о к у уппн елген адамньщ алыста туратын агайын- тугандары, дос-жарлары, тамыр-таныстары келедд. Кел- ген адамдар, ездершщ деулетше карай, елген адаммен кецьлдеспгше карай ыскатка, ж ерлеуге шыгарылган шыгынныц орнын толтыру ушш eKi, уш, жет! не он шацты жылк,ы немесе туй е жетектеп келедд, б ул «аза» деп аталады. Келунплердд елген адамньщ туыск,андары зор к,¥Рметпен карсы алады, ал ейелдер жоктау ай- тып карсы алады; жоктау, к,онак;тар 6ipa3 уакыт тыц- дап, к,уран окуга ирщкенге дей1н созыла беред4, куран ок,ылган кезде басылады. ©лген адамныц ер-турмандары, ки1мдер1, к;ару-жа- рактары жене баска жаксы затгарыныц 6epi уй imiHAe 1лул1 турады; уйдщ сол жагына ушы сыртка шыгарылган узын найза койылады. Найзаныц ушына улкен орамал байланады. Егер елген адам жас болса — кызыл, орта жастагы адам болса — кара, карт болса — ак орамал байланады. Муньщ MeHici — бул уйде кандай жастагы адамньщ елгенш осы белп бойынша журпншглерге бьлддру. Бул заттардьщ 6epi кейде букьл жыл бойы сол калпында тура бередд. К,ырык кун еткен соц — кыркы, жыл толганнан кей1н — асы бергледд. Bip ай бурын тещректеп жене алыстаfu ауылдарга ас берьлеттн кун туралы (астыц сауыны айтылып) хабар бер1ледь Аска катыскысы келет4ндер бэйгеге косу yuiifl аттарын жаратуга raic болады. Тагайындалган мерз1мде ауылдыц касына толып жаткан каз-катар ки1з уйлер •ппледд, содан кейш келушглердд конак ету ушш астыц малы сойыла бастайды. Бай казактардыц асы ас берунпш кеп шыгынга ушы- ратады; мысалы, менщ ез1М бглеттн 6ip байдыц асында 100-ге жуык жылкы, одан элдекайда кеп кой сойылды, 30 пут Kypiiu асылып, оныц устше 10 пут мей1з салынды, келген конактардыц KenTiri сонша, олар 200 кшз уйге 154

орналастырылды, аск,а косылган аттардыц бас бейгесше 40 ЖЫЛК.Ы, 4 туйе ттлдД1. К,онак,тарга тДгДлген уйлерге кыемдер теселш, кер- пелер жайылады; шакырылган адамдардын 6api осы уйлерге келш орналасады. Аск,а келген ep6ip курметп казак саба-саба кымыз экелуге тшс; жасы улкен адам­ ныц экелген сабасы сондай жасы улкен карт адамдардын алдына койылады. К,онак,асы берген кезде ap6ip к,азак,к,а, онын курметтшгше карай еттщ т т с п сыбагалы Myiueci тартылады, атап айтканда; карттар мен молдаларга — бас тартылады, онын 6ip кулага балага берДледп султандар мен жалпы курмегп адамдарга — жая, кабырга, 6ip ке- сек бауыр жене куйрык тартылады. 1шек-карын ауыл ейелдерДне берДледД. Мойын малшыга берДледД. Сиракта- ры мен буйректерД балаларга берДледД. Бул двстурлер сакталынбаса, конактар катты зэбДрленш калады. Ет, палау жеп, кымыз ДшДпболганнан кейДн жиналган журттыц 6epi ат шабысты карау ушДн кырга шыгады. Бул арада, ат бэйгДден келгенше, курес басталады; куресте жыккан адам азын-аулак байге алады. Бэйгеде аты озып келген адам мен куресте жыгап шыккан адам бэйгелерДн тугел ала алмайды; бэйгенД олардьщ туыскандары, таныстары улесДп экетедД. Сондыктан, кейде аты озып келген адам мен куресДп жыккан адам, тек жецДстДцдацкына риза болып кала бередД. Бэйгеден кейДн конактар тарайды, елген адамныц ушне iAiHin койылган заттардыц 6epi жиналып алынады, ушына белгДтагылган найза сындырылады; елген адамFa молда куран окыганнан кейДн, елген адамныц эйелДнДц басындагы кара орамал алынады, сейтДп 6epi де дагдылы калпына келтДрДледД. Ас тек ер адамдарга рана берДледД; ал егер вйел- дерге берДле калса, конакасыдан баска жогарыда 1Кейде будан да кеп бэйгДтДгДледД, ал бурынгы заманда бвйпге, баска мал-мулДкпен катар, кундер де берДлген (Ы. А.). 155

айт^анымыздай, байге курес жене де баск;а к,ызрылык,ты сэн-салтанаттар керсетишейд! жэне уйге ейелдщ к,айтыс болгандыгы жешнде белплер де к,ойылмайды. Балигыга толмай елген балага, жогарыда айтылгандай, жаназа ок,ып жерлеуден баск;а, ецщандай ас беру деген болмайды. Ы. Алтынсарин. 1870 жыл. ОРЫ Н БО Р ВЕД О М СТВ О СЫ КДЗАК.ТАРЫНЫЦ К,¥ДА ТУСУ, К.ЫЗ ¥ З АТ У Ж Э Н Е Т О Й Ж А С А У ДЭСТУРАЕРЩ Щ ОЧЕРКЕ К,азак;тардьщ езара к,огамдьщ катынастары тек к;ана ескшетз эдет-гурыптар бойынша реттелш отырган кез- де, ездершщ достарын жегжат болып нырайтк,ысы кел- ген адамдар, 6ipiHin эйел1 ул, екшппсшщ эйел! к,ыз тап- са, оларды некелеп 6ip-6ipiHe косатын болып уаделесе берупп едь Бул едет K33ipri уакытта к;алып барады, муны керш1лес халык,тардьщ б1рк,атар ык,палыныц нэ- тижесгаен (олардыц ык,палы бул жагынан ете аз) деуге болар едд. Б1рак; солай бола турса да, бул эдет кеп рет- терде эл1 кунге д ет и бар. Ега-уш жасар улы бар дэулетп к;азак,тыц к,ай-к,айсысы болса да, баласына ез1 сьщыл- ды дэулетп жэне беделдд б1реудщ к;ызын айттыруга тырысады. Баласы 10—11 жаск,а толысымен-ак,, оныц ата-анасы THicri кэдес1н 6epin, калыцдырына урын ж1беред1. Баласын езшщ куй1нежэне жалпы жагдайына к;арай жасы толмай турьга та, жасы толганнан кей1н де уйлендДре алады, 6ipaK, кеб1несе, балигыга жеткенше уйленддрш кояды. Аук,атты к,азак,тар баласын 11—12 жасында-ак уйленддре бередд; ал ендД мынадай ретгер-1 1Осы ечбек 1879 жылы шыккан Россияныч географиялык, когамыныч Орынбор бел1м1н1ч 1-сачды запискасында ба- сылран. —Ред. 156

де, мысалы, б1реудщ жэлрыз баласы болса, сондыктан ол к;азак;тарша айтк,анда, «баласына келш anepin, Кызырын Keprici келсе» онда баласын 8 —9 жасын- да уйленддре салады. Сол сиякты, осындай реттер- де он жастагы не одан да жас к,ызды да куйеуге бере бередд. Онан соц, кейде он жасар бала, алды 7 —8 жаск,а келген балалары бар эйелге де уйленш к,алады. Бул адетге, баланыц aFacu елш, оныц артында айел1 калган жардайда кездеседд. Мундай жардайда эйел эмецгерлж дэстур бойынша, елген куйеушщ туран iHiciHe тиедд, ал егер оныц туран aFa-iHici болмаса, онда оныц туысцандарыныц 6ipiHe куйеуге тиюге THic. Ал егер елген кнпнщ жеардд алатын жас туыск,андары бол­ маса, онда ол эйел (жас та болса) кейде алпыс немесе жетшске келген шалга тиюге THic. К,азак,тардыц жалпы неке шарты бойынша жес!р ейелддц eKunni epiMeH жас айырмашылыры да, оныц TiAeri де, сол сияцты баска дэлелдер1 де есепке алынбайды. Эмецгерлерддц мундай правосына баска рудыц адамдарыныц кандай да болса кол суруы б тсп е с дау турызады, мундай араздыктыц Ty6i, кейде Kici елшше апарып соктырады1. Эйел1нен айырылып калран казак eKiHmi эйел ала алады, алганда eKiHmi кайын атасына айып телеп ала- ды, бул айыптыц белгш мелшер1 жок, 6ipaK солай бола турса да, кеб1несе кымбатка туседд. К,азак кызы эйел1 елген адамныц айттыруын эз1не кемшшк деп санайды. Ондай куйеу—«yfti сынык» деп аталады, бул оныц куй- 3eAreHiH корсетедд. Мундай жагдайларРа карамастан казак байларыныц Ke6i 6ipneme катын алады. Бул кэп 1Жес|р дауы деген зор дау: ол даура правосына кол сурылран казак'гыц момындыры да, ic K°3Faypa оныц ойыныц жоцтыры да бегет бола алмайды. Шет адамныц мундай ретге кол суруы жвб1рленген адамныц буюл руына корлык болып есептелед1, сондыктан бул icKe оныц барлык руы жумылады. Сонымен, карсы жактыц мундай 3a6ip беруден бастартпауы ею жактыц ру араздырын турызады. Оныц соцы барымтага не TinTi ашыктаи- ашык урысца апарып соктырады (Ы. А.). 157

к,атын алудыц ce6e6i, дшнщ ж ол беруш былай койганда, мынадай себептерден де болады: эйелш e3i суйш алмай, ата-аналарыныц косуы бойынша алган казактар, муцдай ейелш ен e3i суйетш касиегп эркашан таба бермейдД, осыныц салдарынан ондай ерлЬзайыпты адамдардыц арасы суиды, шыгысады, сонан кешн куй! кетерсе ол еюнин айел алады, бурынгы эйелш де азше калдырады1. Егер екшш! эйел женшде де кателескен болса, онда ол езш щ мунысына ыза болып, кейде, ymiHiiri айел алады. Онан соц, кап к;атын алута тагы баска да казактардыц ойынша, ете мацызды, мысалы, эйел1н!ц мурагер бола- тын у л таппауы сиякты, себептер де болады, К,азактарда ездерш щ кап катын алуларыныц максатын айтпай-ак TyciHAipeTiH 6ip макал бар. Оны орысшага аудармай-ак казак тШ нде жазайын: «Байтал кап болса, кулын да кап болады»2дейдд казактар. Дацкты казактар эркашан ез1н1ц баласына баска 6ip рудан, тайпадан барып, ез1ндей дацкты адамдардыц Кызын айттыруга тырысады, Ka3ip де солай. К,азак арасындагы ацызга Караганда, кыз айттырудыц мундай TapTi6i EciM деген ханныц буйрыпл бойынша орнаган KepiHeAi. К,азак карттары мундай тэрттпкеалысты болжагандык бар екенш ейткен!, казак арасы тыныш болмаган кез- дерде оныц халыкка пайда келттргенш айтады. Шы- нында да, казактарга кейб1р билерддц ыкпалыныц ете куш тш пне Караганда (би деген атак каз1рде де бар), жауласып отырган рулардыц басты адамдарыныц 6ip- 6ipiMeH к¥Аа болуы жеке рулардыц езара татуласуына себеп болды деуге болады. Казак арасында каз1р 6epiK орын теу!п отырган эдет, этап айтканда, а з Ы ц сепз ата- 1Эйелш ез ерюмен коя беру казакта еркектер уш'н лайыксыз ic деп саналады, ж урт ондай адамды кулк! етед|. (Ы. А). 2М уны В. Н. Плотников орысшага: «Если много будет кобыл, то и жеребят будет много» деп аударган екен (Ы, А.).

дан жак,ын туыскандарыныц кызына уйленбеу эдетд мумкш, осы себептен енпздлген болар. Бул арада 6ip айта кететш нэрсе, Мухамбеттщ зацы тштт жак,ын карындастарына да уйленуге руксат етедд Бул к,азак,тан баска мусылмандардыц баршде де бар. EKi-уш катыны бар к,азак,тардыц ец алгашцы уйлен- ген эйел1 бэйб1ше деп аталады. Оны epi де, баскалар да сыйлауга THic. Барлык, уй шаруашылыгын басцару ici coFaHжуктеледд Калган айелдер1 ток,алдеп аталады. Осы аттан казацтардыц оларды онша кеп сыйламайтындыры кершедд солай бола турса да олардыц Ke6i е р т щ суйщп жары болып табылады. Деулетп к,азак,тар ep6ip эйелш жеке уйге, тштд белек ауылра к,оял ы. BipaK, кепшшп 6ip уйде-ак тура бередд Баласына калыц 6eprici келген ата-ана, куда бол- f u c h келген адамныц уш не езш щ eKi-уш жакын адамдарын жЮерш, куда болу женшде сез салтызады, Егер к,ыздыц ата-анасы бул усынысты кабыл алса, ж 1бер1лген адамдар сол арада калыц мал туралы сейлесш келкедд Деулетп адамдардыц беретш калыц малы, басцаша айтцанда карамалы, эдетте, келкуше карай, ipiAi-уакты 47 жылкы болады. Калыц малдыц мвлшер! жешнде мынадай 6ip езгешелжтер бар: Kiuii жузде (бурынгы Орынбор облысы казактарыныц ба- тыс жаты мен орта жершде) калыц малга 50 жылкы (бес жиырма) бердледд Орта деулетп казактар уак мал- дарын, мысалы, кулынын, бузауын, тары баскаларын косканда, 37 кара бередд Оныц уст1не, калыц малмен кабат, бесжаксы туралы да келкдледд Бесжаксыны калыцдыгыныц сеукелесше арнап, куйеу беруге тик. Ец бай казак бесжаксыга 5 0 0-6 0 0 сом бередд орта деулетп адам 200 —300 сом бередд мундай кеде, кебшесе, акшалай теленедк EKi жак сез байласканнан кейш, сез салуБа ж1бердлген адамдар ауылына кайтады. Осыдан кешн кеп кеппкпей, 159

куйеу баланыц ата-анасы оныц кайын атасыньщ уйше, жогарыда айтылран шартты эбден бейту ушш, 5—10 адамнан куралган кудашылар ж1бередд. Кудалардыц келе жатцан хабарын есптп калыцдьщтыц ата-анасы ау- ылдан оцшаулау 6ip жерге уй тнедд де оныц iiniHe юлем жайып, керпетесеп, кепппктер кояды; к,онак,тарсол уйде кабылданады, б1рак, муныц езгеше салты болмайды. Ертецше цудалар айттырылып отырран цыздыц екесййц ушне шацырылады. Бул арада мынадай 6ip цызык, эдет болады. К,онак,тар к;алындык,тыц уйше шакырылранра дейш 6ip топ айел жиналып, суйык, к,амыр эз1рлейд1, балшык акелед1, оныц бэрш жеке табацтарра салып Кояды, б1рнеше жаулык, аркан дайындап к,ояды, уйдщ жанында ег1здер байлаулы турады. Б1рнеше айел aari айтылран балшык, цамырларын цолдарына алып, есж- тщ жанына кершбей турып алады, содан кей1н уйге к,удалар шакырылады. Булар келш табалдырыцтан ат- тай бергенде, жасырынып турран эйелдер, цапылыста бас салып, 6ipeyAepi кудалардыц бетше цамыр жагады, eidHiniAepi балшык, жарады, содан кешн куштеп баста- рына жаулык, тартады, Tepic царатып ег1зге мшпзедд, сейт1п тацып тастайды да, ег1здд далага карай к,уып ала женеледь Осыран эбден кулдсш алганнан кешн eKiHmiciHe KipiceAi. Арканныц 6ip ушын шацырацтан етк1з1п алады да, ек1нш1 ушына, бет-аузы цамыр- камыр, балшыц-балшыц болран кудалардыц 6ipeyiH байлап, арканныц ана ушынан тартып, байрус куданы шацыракка салбыратып ш п кояды. Шацырацтан Tycipin алып балшыцца аунатады, anaHFa салады, тары сондай эзШн кггейдь К,удалардыц мундай турш е Караганда, мысалы, е п зд щ устш е тацылган куданы eri3 тулап ж ы рып кеткен1н кергенде, шынында да, 1шек-с1лец катады, сацалы желп1лдеген еркект1ц басына жаулык тарткан

кезде, TinTi кулмндД тыя алмайсыц. Bipan, муньщ 6epi бейшара кудаларFa к,андай болып тиеттндшн ешгам ойламайды. Ащырында муньщ 6api аяк,талып, чудалар к,альщ- дык,тыц ушне шачырылады. Осы арада оларга кеде берьледь BipiHmi, ец багалы кэде куйеудщ экесше 6epi- ледд, ечшнп кэде сол ауылдыц улкенше бер1ледь сонан к е т н п а келген коначтарта yAecTipiAeAi. Кэдешч ба- Fa/vbi болуы берупншч кечшне, мырзальпына байланы- сты; б1рак; кебше, оньщ багасы бесжачсыньщ сомасына тенелу1 керек Кебшесе, бесжачсыньщ e3i де кит кипзудщ есебшен куйеуддч ата-анасына чайтарылып берьледь К,удалар аулына к,айтк,аннан кейш куйеуддч aKeci- нен кэде, чалын, мал, бесжак,сы алу уппн енд! ол ауылга к,алыцдык,тыц экеаш ч 63i барады, немесе езнйч орнына баласын, не туыск,анын Ж1беред1. Ауыл адамдары куйеудщ аулына келген к,онак;тар- ды да к,алыцдык,тьщ аулында болтан тэртшпен, сон- дагы эзьлмен к,арсы алады. Варган чудалар чалычдыч- тьщ аулында к,андай келемежге ушыраса, куйеуддч аулына келген кудалар да нак; сондай келемежге ушырайды. Келген к,онак,тар, к,азак,тардыц дэстурл: тойынан кейш, чальщ мал алуга KipiceAi, егер чальщга арналган малдыц imiHAe ауру, не баск,а 6ip кемшшп бар мал бол- са, ондай мал чальщ мал чатарынан шыгарылады, оныч орнына басча мал чосылады. Куйеуддч экеаш ч беретш кэделер1, бул сапар, к,алындык,тыч экесшен алынган кэделерден, багасы жагынан алып Караганда кем бола- ды, 6ipa4 к;алычдык,тыч экеаш ч шеккен мундай зияны басча 6ip реттермен етеледд. Алгашк,ы чуда тускеннен кешн eKi-уш ж ы л еткен соч куйеуддч ата-аналары куйеудд чымбатты кэделермен чалычдыгына ж1бередд, — б у л кэде «ь\\у» деп аталады. Бай адамдардыч беретш iayi, орта есеппен, 40 —50 жылк,ы бо-

лады. Ьлумен 6ipre жене баск,ада заттар — ертурл1 ж!бек, шуга, шыт сияк,ты (эйелдерге улеспру ушш) ж1бер1лед1; бул кэделер «жыртыс» деп аталады. Жыртыстыч барасы 200 coMFaдешн барады. Куйеу к,айнына барранда мумюн чатарынан жак,сы KHiHyre, ер-турманы сай жачсы ат М1нуге тшс, атча са- лынатын ер-турман таза кумкпен не, еч болмаранда, KyMic жалатк,ан заттармен ешекейленуге тшс. Куйеу ба- сына 6epiK кимеу керек, ейткеш 6epiK оныч бетга тугел жаба алмайды, ал чазачтьщ эдепттлж TepTi6i бойынша, ондай жардайда, куйеудщ бетт тугел KepiH6eyi керек, сондык,тан ол 6epiKTi4 орнына, бул жолы, окалы1тымак, киюге тшс. Куйеуддч жанында уш-терт жолдасы бола- ды, олардьщ жасы улкен1 кеде yAecripy сияк,ты шаруа- шылык, жагын басчарады. Бай куйеуаДч жолдасыныч imiHAe вини, кулддрпш, сычаччой адамдары да болады. Куйеу чалычдычтыч аулына келген соч чайындары шырып, 1луге экелген малый кередд, егер оны аз деп тап- са, немесе мал басында кем1спк бар деп тапса, куйеу байрусты ауылга тус1рмей, кеййн чайтарып ж1бередд. Куйеу чайын атасына оныч кечоиндепдей Uy экелуге raic, тек сонда рана ол кеч^лдд-чурметт! турде чарсы алы- нады. Ашыч турде ручсат еттлген тэртш бойынша келш, чалындырын еч алгашчы рет керуге келген куйеу, ша- руашылыч жарынан чаншама ece6iHe жетак болса дары, чалындырын керуге ете ынталы болгандычтан, чайын атасыныч2арсыз-уятсыз талаптарына, кебшесе, epiKci3 1Куйеу чайын атасына, чайын енесше, чайын арасына жене чайын атасынычжасы улкен тумаларына неке чияррадей^нжузш керсетпеуге тик, сондычтан олармен элдечалай кездесш калган кезде жасырынып чалуы не чашып кету1 керек (Ы. А.). 2 Куйеудщ алгашчы урын келуден бурын чалындытымен KepicyiHe чатты тыйым салынады. Егер чайындарыондай керкудд сезшчалса, онда куйеу саукете алмайды, —чайындарыоранайып салады, немесе, чолгатусш чалса, сабап ждбередд. (Ы. А.). 162

кенедД. Ацырында, аларын алып, кецш тынрэн цайын атасы куйеудДц ауылга келш тусуДне руцсат етедД. Ауылдан eKi шацырымдай жерге шатыр TiriAeAi, оган тещректеп ауылдан куйеудД царсы алура шацырылган айелдер жиналады, Шатырра царай келе жатцан куйеу мен оныц жолдастары айелдер шатырдан шыццан кезде Teric аттарынан туседД. Эйелдер жацындап кел- ген кезде, куйеу бас иДп тэж1м етедД. Сонан кейДн к,алындык,тыц жак,ын туысцандары оны колтьщтап, жолдас-жораларымен 6ipre куйеуге арнап тДгДлген кДлем теселДп, жацсы тесек салынран шатырра екелш кДргДзедД. Осы арада куйеу жолдастарыньщ улкенД — отагасы экелген кэделершщ 61рк,атарын эйелдерге улеспредД: к,алындык,тыц туысцандарына бутш 6ip кесек мата- дан, басцаларына 6ip кезден, е й кезден эртурлД мата бередД, к,алындык,тыц туысцандарыныц цыздарына KepiMAiK деп аталатын аса к,унды кеделер берДдедД. EKi торыз, hfhh торыз-торыздан eKi белек зат цайын атасы- на ж1берДледь онымен цатар, оран куйеудДц экелген аты ер-турманымен жДберДледД. Егер ол ат пен ер-турман унаса, цайын атасы алып цалады, ал унамаса, куйеуден ер-турманы сендД жак,сы ат талап етедД. Бул осы жолы беримесе де, цайын атасыныц кецДлД толгандай етДлДп, кешшрек берДледь Оран дейДн цалыцдыцтыц ауылында мал сойылып той басталады. Ат шабыс, курес, алтын к,абак, ату сыцылды к,ызрылык,ты сауыцтар жасалады, домбыра тартылып, елец айтылады, куйеудД, цалыцдыцты жене олардыц ата-аналарын мацтаран жырлар жырланады, осынысы ymiH ацындар сыйлыц алады. Бул кездерде куйеу басца цыздармен, келДншектер- мен yHeMi шатырда отырады, 6ipaK, муныц imiHAe цалындыры болмайды. Олардыц к,ай-к,айсысы болса да куйеуден теж1м етуд1 талап етуге праволы, руцсат 163

еплмей турып куйеу орнына к,айта отыра алмайды. Эдетте эйелдер куйеудД узак, уак;ыт турегелгДзДп к,ояды, тэжДм етуДн талап етедД, ал егер куйеу муны орында- маса, онда олардын, кез келгенД куйеудд шапалащпен тартып жДберуге не итерДп жДберуге толык, праволы. Егер куйеуге бул да эсер етпейтДн болса, онда эйел- дер урыс-керДс шыгарып, тарап кетедД; муньщ соцы жаманга айналады, мысалы, к,айын атасы куйеудд к,уып жДберуД мумюн. А л к,азДр осы дастур кейбДр ацгаргыш к,азак;тардыц арасында к,алып барады. КуйеудДч бул арада квретДн бар к,ызыгы — к;алындыгыныц аулын- да болтан осы кундерДнДц бэрДн де ол куйеуге тДлектес к,ыздардьщ арасында болады. Кун кешке айналып, тун болады, к,алындьтк,тын ата- анасы эдеттепсшен ерте жатады; ал айелдер к,алындык,- ты к,асындаты баск,а 6ip ауылга алып кетедД (бДрак, куйеуге эзДр жолатпайды). Осы кеш сол ауылда 6ip уй взДрленедД. Оныц к,о- жасына куйеу ат мшгДзуге, не шапан жабута тиДс, бул кеде «к;ызк;ашар» деп аталады. Осы уйде журт екДтопк,а белшедД. Оныч 6ipi — кэдеге жалданылып алынтан, куйеу ж аш н жак,тайтын топ та, екшшДсД — к,алындык, жатын жак,тайтын топ. Сочгы топ к,алындык,ты жасы- рып к,ояды. Куйеу жата оны Дздеп тауып алтан кезде тартыс басталады. Бул тартыстаты к,алындык; жатыныч мак,саты к,алындык,ты K,opFan, бермей к,алу Да. куйеу жак, топтьщ мак,саты к,алындык,ты тартып алу болады. Ак,ырында бДреулерДнДч к,олы жараланып, бДреулершДч бет-аузы даладай к,ан болып, кшмдерД жыртылтаннан кешн, эдетте, эрк,ашан куйеу жаты жечедД, олар к,ызды тартып алып, оны жечгелерДнДч к,олыиа бередД, к;ызды куйеуге алып барады. Ауылда осы тартыс болып жатк,ан кезде, куйеу ша- тырдан к,айын атасыньщ уйДне апарылады. К,айын атасы 164

мен к;айын eHeci б у л кезде, жогарыда айтк,анымыздай, уйык,тап далулары керек, Уйдщ сол жагына, есжке таман куйеуге жак,сы тесек тесел1п, ж1бектен не баск,а 6ip багалы матадан жасалган шымылдык, курылады. Куйеу келш, табалдырьщтан ат- тай бергенде оган уш рет теждм епизедо де, уй ортасында жанып TypFaH отк,а акелш долина суйык, май к,уйылган TeMip бак,ыраш бередД. Куйеу бул майды отк,а к,уяды. Май жалындап жанган кезде, кемшрлер от басы- на келш, эуел1 жалынга к;олдарын типзедД, сонан кейш мацдайларын, тестерш сыйпап тэубэ етедд. Будан кешн куйеудд тесегше отыррызыл, тамак, бередд, ак,ырында шет адамдардьщ 6epi кетш к,алады. К,алыцдык,ты куйеуге алып келген кезде, эйелдер мы- надай ырымдар icreftAi. EciK алдына келш, OTipiK елш 6ip кемшр жатады. Куйеу OFaH аз рана кеде бередд, бул коде «KeMnip елдд» деп аталады. Тесек жанында ит болып к,алыцдык,ты тосекке жабермей тары 6ip KeMnip жатады. Оны койгызу ушш жене оны ол жерден кепру ушш куйеу OFaH «ит ырылдар» деп аталатын кеде бередд. KeMnip осы кэдеге риза болады да, уйден шыгып кетш к,алады. Одан кешн жецгелер1 к,альщдык,ты куйеуге алып келш, оны куйеудщ к,асына отыргызады. Осы арада 6ip ейел олардьщ керпесшщ шетш кетерш, жабайын деп отыргансиды, ол ушш ол «керпе кимылдатар» деген кеде алады. Осыдан кешн куйеу мен к,альщдык; 6ip тесекке жатады1. Куйеу к;айын атасынын, аулында уш кундей болып, ез аулына к,айтады. Кайтарында к,айындары онын, успндеп кшмдер1н сыпырып алып, оньщ орнына ша- малы кшмдер кипзедд. ' Бул арада 6ip ескерте кететш нврсе — Мухамбет дш1 неке кимай турып, куйеу мен калыцдыктьщ 6ipre жатуына катан тыйым салады, BipaK казактардыч бул женшде ез дзетуpi бар, сондыктан куйеуд1ч, жогарыда айтканымыздай, калыцдырымен 6ipжатуына eui6ip кедерп жок (Ы. А.). 165

Сонымен, некелер1 киылып к,осылранша, куйеу, ейел- дерге улестзретш азды-кеггп багалы кэделер алып, к,а- лындыгана келш-кетш журедк Куйеу болып керген ка- зактардыц 6api дермк неке к,иылранша калыцдыгына осылайша келш-кетт (к,алыцдык, ойнап.—Яед.) журген уакытын ез empiHin ец кызыцты, ец жацсы Aayipi деп есептейдд. Куйеу калыцдыгана урын келш кеткеннен кейш, Калындьщтыц ата-анасы кептеген юлем, шапан, шик, сьщылды жасау эз1рлей бастайды, зергерлерге саукеле жасатады. Муны келшшек 6ip жылдай KHinжуредь Эке- ci эз1рлейтга басты-басты жасаулардан баска, uieineci езшщ cyftiKTi кызына, экесшен жасырьш 6iAe3iK, CbipFa, кейлек сияк,ты заттар эз1рлейдд. Барлык кыздардыц да жасаулары б1рдей бола бер- мейдд. Мысал ушш бул жерде ез1м б1летш 6ip байдыц берген жасауын айтып етешн. ¥л-кызыныц жасауына: уй жане жасау артатын 25 туйе, кэнауыздан, ж1бектен, жай маталардан Tiri/vreH 125 шапан, 50 юлем, оныц 20- сы улкен, к,ымбат кьлемдер де, к,алгандары орташа к1лемдер; 25 imiK, оныц 6ipeyi жанат imiK, 10 тулю imiK, калгандары царсак, каскыр imiicrep, 6api де мауытпен, Ж1бекпен тысталган; 300 сомдык отау, 5 ат, оныц eKeyi Кызы MiHeTiHжорга, жуз сомдык; ат-турман, тесек-орын, б1рнеше керпе, кейлектер бердд, булардан баска тага да, багасы ец KeMi 400 сом туратын, аяк-табак, кшз сиякты шаруашылык заттар бердь Калай болтан кунде де уяты бар, аукатты казактардыц жасауга 6epeTiHi оныц алган к,алыц малынан жене куйеудщ берген каделершен1 кем болмайды. Муныц 1 К,алыц малка жане баска каделерге куйеудщ барлык AepAiK мал-мулюн сыпырып алып, акырында OFaH кел1ншеп мен жалац отауын FaHa беретш жагдайлар да болады. Кедей куйеулер 6yFaH наразылык 6iAAipin, казак егамдерше шагынса да, ондай наразылыктар, казак Aacrypi бойынша, кабылданып, канагаттандырыла бермейдд (Ы. Л.). 166

тек 6ip жаман жер!: кызыныц келешек уй жумысыньщ кереп ушш емес, ата-аналарыньщ ез дацк,ы ушш бе- рглген бул жасаулар, кальщ малга теленген колма- кол акшалар мен малга Караганда, жас косылган ерлй зайыптарга онын оннан б1р1ндей де пайда келтсрмейдд. Keft6ip казактар малыньщ кебш кальщ малга, глуге жене баска кэделерге берш, акырында e3i катты жок,шылык,к,а ушырайды. ^алындырымен келген жасау онын; шаруа- сын кетере алмайды, ол жасаулардыц да жартысына жуыры дерлж келшшек тускен кундерЬак,, эдет бойын- ша туран-туыск,андарына улеспрШ п бер1ледд. 0 Keci баласын уйленддруге бел байласа (атастырган- нан кешн 6ip жыл еткен соц), онда оран «той малы» деп аталатын тары да 30 —40 —50 жылк,ы айдатып, онын, ycri- не эйелдерге арналган, 1лу ьлгенде бер1лет1ндей, баска да затгай кеделер 6epin, касына жолдас ертш куйеу баланы калындырынын; аулына женелтедд. Келшшектщ отауына керек кшздщ жартысын куйеудщ e3i бередд. Той малы, кеделер тары баскалардьщ устше куйеу кайын атасы- на «сут ак,ы» деп 6ip жаксы туйе беруге тшс, сонымен катар, «жаныма жаксы» дейтш тары 6ip кеде беруге тшс, 6ipaK бул кеде еппймге деп арналып бер1лмейдд. Куйеу калындырын алайын деп келген кезде, калындык eKeci, 1лу 1ле келгендепдей, айдап келген малый жаратпаса, кудасыньщ етшшйн кабылдамауы мумюн (мундай жардайлар да кездесе бередд). BipaK, едпмет узарта бермеу ушш, куйеудд кабылдады делж. ¥зак уакыт еб1герленш тойга дайындалраннан кешн (бул дайындык кейде eKi-уш айга да созылады), акырында, неке киятын кун де KeAin жетедд. Бул куш той жасалып, ат шаптырылады, балуан курест1ргледд жоне тары да баска сауыктар болады. Той еткен соц узатылатын кыз, апа-ацлДлерш, жецгелерш жене баска кыздарды касына epTin алып, туыскандарын ара- 167

лап танысады. 0p6ip туысцан жене жацын-жоралары таныса келген цызга сыйлык, беруге тшс: 6ipeyAepi крлем, 6ipeyAepi шапан береди ал Kefi6ipeyAepi б1рнеше к!лем, шапан, imiK бередД. С ол куш KemKiciH тещректег1 ауылдыц барлык, жастары узатылатын к,ыздыц ушне жиналып — ойын-сауыц жасайды, елец айтады, дом- быра тартады, ен салады, цыз бен ж ш т айтысады — к,ыз жецДлсе жецген ж т т к е орамал бередь жiriт ж ещ лсе цызра шапан ю тзед д . Будан кейш барып неке к,ию' AacTypi штеледд. Осы жерде рана, журттыц умытцан Hepceci жаца есше тускендей, eKi куе ялдин ля цалындыцтан оныц осы узатылталы отырран куйеуше шырура ризашылып.1 суралады. НекелесушДлер кебЬ несе ундемейд1, олардыц ундемегеш риза болтаны деп, молда неке циюга KipiceAi. Н еке циылран куннщ ертещ не цыз жары куйеудщ жолдастарын шацырып, оларра жасауга бердлетш буйымдарды керсетедь Со- нан кешн б у л буйымдар туйеге артылып, келшшектщ цайын атасыныц аулына царай женелт1лед1 де, келшшекке ат ерттеледд. К,ыздыц aKeci, uieuieci, ара- iHiAepi ж эне баска туысцандарыныц 6api ец соцры рет кушацтасып цоштасады, сыцсу басталады. Бул куш туысцандарыныц шын кецш м ен жыларан кез жасы кел болады, ал узатылган цыз бейшара 6apiHeH де кеп жылайды; цыздыц цасындагылар оран: тацияцды тас- тап, сэукеле ки деп кеп жалынады, к,ыз буран кепке д е й т кенбейдд, 6ipan; киер куш жеткен соц не шара, жецгелер1 оны жас келшшекше кшнддрш, женелтедд. К,ызын куйеуш щ аулына дешн, едетге, шешесшщ 63i шырарып салады, цыздыц uieuieci о л ауылда уш-терт кун болып елш е к,айтады. К,ыздыц шешесше цудалары ат MiHri3in, туйе жетектетш, оны шырарып салады.1 1 Неке киюды молда Мухамбетпц Aim жолымен епазедд, сондыктан казак дэстурше катынасы жок нарсе болтан соц, оны бул арада суреттеп жатуды артык деп санаймын (Ы. А.). 168

Келшшек тускен куш ауылга олардыц тойын той- AayFa, келшшект! жене оныц жасауын керуге журт жи- налады.Келшшектсч отауыатасыныц ушнщоц жарынан TiriAin, отау шине жасаулары iAiHeAi. Келген журт оны керш, 6ipeyAep мак,тайды, 6ipeyAep саран екен деп, келшшекэтч екесш cerin кетедд. Ж ас ж т ттер келшшек отырган шымылдык,тьщ imiHe Kipin, келшшектсч бетше жапк,ан nepAeciH KeTepin к,арайды, оныч KHiMiH1KepeAi. Кешке келшшек™ атасыныч уйше eKeAin Kipri3eAi. Келшшек келерден бурын ол уйге к,онак,тар, куйеуд1ч барлык, туыскандары, жыршылар жиналады. Келш- шект1ц еч алраш атасыныч ушне KeAyi мынадай турде болады: eKi эйел оны ею жарынан к,олтык;тап, 6ip топ эйел оран ере келш уйге KipeAi. Кел1ншек табалдырык,- тан аттаган бойдан, ошакка жеткенше Ti3eciH 6yrin уш рет селем етедд, содан кешн уй ортасында жанып турран отк,а май куяды (бул майды к,атындардыч 6ipi дайындап турып, сол жерде келшшекке бере к;ояды). Лапылдап жанран майдын жалынына кемшрлер колдарын тосып: «от —еулие.май — аулие» депбеттершсипайды. Осыдан кешн KeAiHiueKTi уйддч сол жарына, eciKKeтаман апарып отыргызады. Сол кезде жыршы беташар елечш айта- ды. Онда: « Атачды сыйла — ол сешч екеч. енецд1 сыйла — ол сешч шешеч, KyfteyiHAi сыйла — ол сешч к,ожач, есек айтпа» деген сияк,ты есиеттер айтылады. Жыршы октын-ок,тын «кайын атача 6ip селем» не баск,аларын айтып, соган «6ip селем» деген кезде,— келшшек^ц касында отырган ейел келшшекич 6eTiHAeri буркешшш 6ip кетерйп, к,айта жабады, келшшек турып, селем етедг 9p6ip осындай селемнен кешн, селем арналган адам, осы селем ушш берет1н кэдесш жариялауы ке- рек. К,айын атасы айгыр ушр жылк,ы, туыск,андары ша-1 1 Келшшек тускен кезшде бетше перде жамылып журед1. Буркешшш тек 6ip ай, ею ай, не одан да кеб!рек уак,ыт еткеннен кейш ранаалады (Ы. Л.). 169

г пан атаулары мумюн, т. с. с. Беташардан кейш эйелдер келшшек-п е з отауына апарып енпзедд, тек содан кешн FaHa узак; кунге шаршаран кемншек шамалы демалуга мумю нш ш к алады. Ж асаудыц ец жацсыларын, к,айын атасы алады, к,алрандарын, 6ip-6ip шапаннан, iiuiKTeH ж эне басца заттан, куйеудщ езге туысцандарына улесэтредд. Корыта келе 6ip айта кетерлж нврсе: келшшек езш щ тускен кунш ен бастап, е й -у ш ж ы л бойы к,айын атасына, к уйеуш щ жэне баск,а да жасы улкен туыск,андарыныц бэрш е кершбейдь Олардыц у т н е барса, оныц тврше шьщпайды, eciK жацта болады. К,айын агаларымен элде- к,алай кездесе цалса, ж узш тайдырады, сэлем етедд, сэлем еткеш уш ш к,айын агалары 0FaH: «кеп жаса» деп aAFbic айтады. А л онан соц, келшшек езш щ куйеушщ ер-ейел туысцандарын шын атымен атай алмайды, сондыцтан олардыц эрцайсысына езшше ат цойып алады. Бул дэстурдщ цандай екенш мына 6ip кулю эцг1меден айцын тусш е аласыздар: «B ip цазацтыц бес улы болыпты. Олардыц аты: Кел, К,амыс' Касцыр, К,°й ж эне Пышак, екен. Bip KyHi келий cyFa барса, келдщ ар жарында, цамыстыц бер жарында цасцыр цойды жеп жатыр екен. Сонда келий ауылга жуг1рш келш, «Сарцыраманыц ар жарында, сылдыраманыц бер жарында мацыраманы улыма жеп жатыр, тез1рек жанырыш пен к е с к ш т жетюз1цдер», — дети. 1870жыл.

COHFbl ХАТТАРЫ 1887 Ф. Д. С О К О Л О В К А Аса суйюмдДдосым Федор Демьянович! СДздш, уй шпщздщ бак,ытсыздьщк,а ушырап к,ал- ранына к,абыргам к,айысады бДрак, Алланыц iciHe не шара. ЭйелщДздщ циналмай тыныш oMip cypyiHe бар- лык, шараны цолданыцыз. Ойда жок, жерден шыгында- нып цалрандырыцыздан, мен Ci3re цолымнан келгенш- ше жэрдем етуге тырысармын. CypaFaH ашык; хатьщызды жДберш отырмын, ал егер атбасына 1'/2тиыннан артык; ак,ша сурайтын поч­ та устаушысы тап келе цойса, Ci3 олардыц сурауына кенбещз, табанды болыцыз, ацырында келш олардыц ездерЬак, айтк,аныцызга кенедД. Ашык, хатта мен СДздД цызмет бабында шацырамын деп жаздым, шынында да бДз мунда цызмет женДнде сейлесермДз. ЭйелДцДздДц тез жазылып, уй ДшДцДздДц цайтадан цалпына келуДне шын журегДммен тДлектеспДн. Телеграммацызга мен сол бойда-ак; руцсатымды бДл- дДрДп жауап цайырранмын. Оны СДздДц алган-алмага- ныцызды бДлмеймДн. СЫе шын бершген 1887жыл. 5январь. Костанай. 171

Н. И. ИЛЬМИНСКИЙГЕ Аса кад1рл1 Николай Иванович! ...Менщ мектеп жумыстарым орталык, мектептер- де, К,удайра uryKip, жак,сы ж урш жатыр. Эйтеу1р, б1зде болгандардыц 6api де жене ею класты мектептер1м1зд1 6iTipreHHeH кейш окушыларымыз барып тускен оку орындарыныц бастык,тары да осыны айтады. Жуырда 6ip куаныш хабар алдым: K,a3ip б1здщ терт окушымыз ок,ып жатк,ан Красноуфимсюдеп реальное училищенщ директоры бодщ окушыларымыздыц к,аб1летплшн та- маша мак,тап, муны дэлелдеу ушш округгщ попечителше олардыц icrereH заттарыныц yAiiciH — былтары мен са- бын — ж1берйгп. К,азак,тарга мундай енер уйретудд Ва­ силий Владимирович eKeyiMi3 щоймай журш енпзген едж. А л попечитель ез тарапынан э лп заттарды минис- трге ж1бернгп. Бул казак балаларыныц реальное учи- лищеде ок,и бастаганына алты ай FaHa болды. Bi3, Ва­ силий Владимирович екеу1м!з, казактардыц арасынан бастауыш орыс мектептершщ ашылуын, буларды жак,- сы бтргендерш щ б1рк,атарынан: 1) баск,аларга орыстьщ TiAi мен жазуын уйретупп етга шыгаратын окута; 2) Tepi илеу, сабын кайнату, майшам жасау жэне казактардыц мал шаруашылыгынан тусетш жун-журк,адан жай мата току сияк,ты енер уйрететш практикалык, мектептерге Ж1бер1луш сурап келем1з. А л казактардыц тез кадаммен отырыкшыльщ турмыска кеппп жатк,анын еске алып, халыкка осы жешнде кемектесу максатымен араш усталары уйреттлетш ерекше, тек к,ана ерекше ега-уш K,OAonepi мектептер1н ашуды усынып едж. MiHe ендь б!здщ бакытымызра, б у л алгашцы твж1рибем!з жаксы жемгс 6epin отыр. Торрайда ашылган Яковлев атындары к,оленер1 мектеб1нде aFaui усталары жэне к т м Tiry (ма- шинамен Tiry) жумыстары K.a3ipвте жаксы журш жатыр. BipaK б1здщ кунвм1з бастаудан api аягымызды бастыр- 172

май отыр1. Болыстык; мектептер туралы a3ip eni6ip ресми хабар жою Баск;а жобаларымыз да ток;тап жатыр, бул — к,арацры адамдардын айыбы емес, сауатты адамдарддю... БДздщiciMi3AiH жайы осындай!.. Бул арада СЗздщ алдьщызра 6ip ттлек к,ойып мазацыз- ды алайын деп отырмын. СМздщ жас таныстарыцыздын, imiHAe арнаулы к,оленер1 мектебш б т р г е н aFaiu устасы немесе уста-токарь 6ip адам жок; па? Б ул сабак,тарды ок,ытып ж урген ок,ытушымыз май айында б1зден кеткелД жатыр. Егер колайлы 6ip ок,ытушыга мецзесещз, ал о л 6i3re келуге к,арсы болмаса маран арыз жаздырып жДберсецДз, б у л 6i3re гстеген улк ен к,айырымыцыз бо- лар едд. Ана ж олы СДздщ маган К,азаннан усынран е й ок,ытушыцыз жайында амалсыз сезДмнен шык,пап едДм, бДрак, б у л ж олы олай болмайды. Оныц жайы баск,аша едД. М ен онда бастык,тарымыздын, ауызша берген уэдесше сенш, К,останайра келш к,оныстанран орыстардыц балала- ры уппн жуырда баск,а 6ip е ю класты мектеп ашамын Foft деп ойлап еддм. БДрак, б у л м эселе эюмдерДмДздщ эрк,ашан да icTen отыратын кесДршен эм кунге дейш шешДлген жок;. М уньщ себебш щ не екенш д е бДлмеймш, бДрак, ж урт б у л мектеп аш у маселесш эюмдер котермей, ок,у бастык;тары кетергендДктен рана ток,тап жатыр деседД. Бул ок,ытушылардыц 6ipeyi, к,алай болтан кунде де, май айында керек болады. М ен СДздДцк,айырымдылырыцызра сенемДн. взДмнДн, алрашк,ы етДнДшДмдД epiKci3 орындай алмасам да, Ci3 оны жДберерсДз деп ойлаймын. К,ол- eHepi мектебДне татар тш н бДлетДн ок,ытушы табылса жак,сы болтан болар едД, бДрак, ондай одытушы табыл- майды рой. Сондык,тан, к,азак, не татар тДлДн бДлмейтДн, орыс ок,ытушысымен де к;анараттана 6epeMi3. К,оленерД MeKTe6iHin ок,ытушысына 400 сом жалак,ы беремДз, ал патер, отын, шам TeriH берДледД. ' Бул жерде автор орыстьщ «Рай бы рай, да грехи не пуска­ ют» («Пешшке баргым-ак келедд, бДрак, кунем жДбермейдД») деген мадалын пайдаланып айтып отыр.— Ред. 173

Александр Павловичке кеп-кеп селем айтыцыз. Смо­ ленский мырзалар мен Смоленская ханымдарра, Нико­ лай Алексеевичке селем айтыцыз. Мен олардыц алдында кшал1мш, ейткеш осы уацытца дейш хаттарына жауап берген жоцпын. Эз1рге урса берсш, 6ipaK, егер Свдщ бьлетш адамыцыз жок, болса, к,оленер1 мектебше оныц да ок,ытушылар тауып 6epyiH сураймын. М ен б у л мылжыцмен Ci3Ai жальщтырып ж1берген шыгармын, сондыцтан жазуымды тоцтатып, Ci3re жене Екатерина Степановнара мыц сан цулдык, айтумен ха- тымды аяцтаймын. Саге шын вершен Костанайцаяасы. В. В. К А Т А Р И Н С К И Й Г Е Аса к,аддрл1 Василий Владимирович! М енщ процент (пенсия — Ред.) к,агаздарым жешнде снцрген кеп ецбегщ1з yuiiH Ci3re цандай алгыс айтарым- ды б1ле алмай отырмын. BipaK, б ул icrereH цайырыцыз Кудайдан цайтар, ейткеш О зд щ б у л снцрген коп ецбепщ з менщ себи балаларымныц напацасы. Олар ержетш, адам болганынша мен Tipi боламын ба, бол- маймын ба, — К,¥Дай б1\\ед1 Foft. Ал, е з тарапымнан ай- тарым, К,айырымды Василий Владимирович, мен О зд щ мэцп адал цызметнпщзбш. Егер керек бола цалса, мен де Ci3Ain к,ызметщ4зге дайынмын. К,азак,тардан ок,ып жатцан жас оцытушылар ойымнан кетпейдд. Булдуниенщ куигплер1мен куресугеэл1м келмей, мен ендд царсыласуды цойдым, сейтш, болыстарра оларды necip етш алыцдар деп к,ана отырмын. О зд щ егер цазацтар ок,ытушылардыц пэтерш, отынын, жарырын, цызметппсш ез мшдетгерше алатын болса, онда жалацы табура болар eAi деп умгг берген сезйцз бойынша мен бай казацтарга 174

осы шыгынды ездерщ кетерщдер дегенд1 аитып керсем к,айтед1 деген ойга келш отырмын. Bipax, муныц езше де жылына 400 сомбэ жуык, ак,ша керек болрандьщтан, мундай унеш 6epin туратын шыгынды мойнына алатын KiciHi табу к,иын. К,азак,тардын, арасында к,апиталистер1 жок,, сондьщтан оларда мундай иплнсп жумыстъщ 6api уй басына ак,ша салу арк,ылы FaHa icreAyl мумюн, мундай icri олар штеп те отыр. Онсыз да болыстьщ мек- тептерге деп жиналып жаткдн алым аз емес, мысалы: Николаевск уезше жылма-жыл 20 мьщ сомдай ак,ша жиналады. Сондьщтан, тары 6ip алым аламын деу — колайсыз да жене оны губернатордьщ FaHa рук,- сатымен журпзуге болады. А л губернатордьщ буран руксатын бермейтшдшне кумэн жок,. Сейтсе де, Ва­ силий Владимирович, к,азына тарапынан к,андай жер­ дей болатынын жене ep6ip ок,ытушыра дандай жалак,ы 6epuvyi мумюн екенш хабарладыз. Мумюн, 6ip-eKi не- месе уш, одушылар датынап ок,итын мектеп ашып далармыз. Олардыц 6ipeyiH анык, ашамыз, ол менщ ушмнщ жанында болар. Оран мен Красноуфимсюдеп реальное училшцет бтретшдердщ 6ipeyiH шак,ырралы отырмын. Осы кузде, сентябрьдщ 2-ci шамасында, мен eyeAi Орынборра, сонан Адтебеге жене одан да epi бармадшы ед1м. А л егер ол жакща тап сол кезде Ci3 де баратын болсадыз, онда менщ баруым керек болар ма екен? Сондьщтан ОздД К,останайдан кутш алсам деймш; ейт- кен1, мен ол жак,тан, емтихан жумысына датынасып, жуырда рана келддм. Мен бара дойсам, дызмет женшен де жене ез басыма тшсп 6ip жумыс женшен де попечи- тельмен сейлесейш деп еддм. О л сейлесейш дегешм — менщ ок,ытушы болтан жене т1лмеш болтан уадыттарым мемлекеттж дызмет есебше Kipe ме екен, соны бьлешн деп ед1м, ал егер юрмейтш болса жумыстарда болтан уадытымды мемлекет к,ызмет1 есебше юрпзу жешнде 175

еташш жасауын суранайын деп ед1м, ейткеш, мундай ic баск,а мекеме салаларында аз емес. М е т ц цаз1рп жумыс жардайымда ертурлд киыншылык,к,а дайын болу ушш, езш туралы осындай 1зденуддете керек деп б1лемш... Бул жешнде Ci3 маран 6ipep ак,ыл бермес пе екеназ? epTypAi eiiHini айтып О здщ басыцызды да цатырып болдым-ау. Кепйре керпцз. взйцздщ жубайыцызга ме- нен жалынды салем айтыцыз. Сагешын берикен цызметш1ф. Ы. Алтынсарин. Осы хатыммен 6ipre доверенность ж1берш отырмын. Я, умытып бара жатыр екенмш рой. Ыррызда цыздар мектебш ашу ушш августыц аярында сонда боламын. Оныц устше, Берте болысында болыстык, мектептщ аышлуын тездету ушш Елек уез1нде де болуым керек. Бул мектеггп ашуга руцсат алынды. Бул мэселелер осын- да губернатор келгеннен кешн абден аньщталмак,. Гу- бернатордыц ^останайга келуш июньшц онына кутш турмыз. Кешin келген орыстардыц балалары ymiH мек- теп ашу жешнде губернатормен Караулов та, мен де сейлесетш болдык,. Губернатор кеткеннен кешн, icrin ыцрайына царай, 6i3 к,алай KepiceTiHiMi3Ai, менщ Оздд К,останайда к,алай кездеспретш1мд1 Ci3re хабарлармын. К,останайра келунцздо к,аттытьлек етемш. 1887жш . 28май. А. А. МОЗОХИНГЕ Ci3re, cyftiKTi досым Арсений Андреевич, кеп-кеп салем. Оздщ сауда e iw p ic i жешндеп гснцз попечитель- дщ бекйуше Ж1бер1лдь Одан хабар алысымен Слзге дереу жетюземш. Бул icTi мен ез1мде калдырып, попе- чительге мулде ж1бермейш деп ед1М, ейткеш, бурышы жылдардагысынша, палата оны суратпас деп ед1м. Bi- 176

рак, ол оны сураткан с о ц -м е н щ тапсыруым керек болды. Сондык;тан, к,аз1р кеш те болса ол icri лоберш отырмын. 03ipre бак;ылау палатасына сауда гатаптары маран ж1бершп едД, оларды одан к,айтарып алгалы жа- тырмын деп хабарлап к,ойыцыз. Ж ас ханымыцызга ме- нен сэлем айтьщыз. Емтиханды ощушылардыц к;алай бергенш жазьщыз. Иван Спиридоновичке, Е. Ф. атайга жэне Мария Васильевнара сэлем айтыцыз. Осы жылы июльдщ 15-де Актебеде болгым келш отыррандьщтан, ок;у жумысы жешнде кецесу1м1зге керек болып к;ала ма деп Иван Спиридоновичтщ демалысын 15 кунге к;ыск,артып от­ ырмын. Егер ол баск;а 6ip жак;к;а ауыск;ысы келет1н бол­ са, муны маран кун iArepi хабарлауыцызды ет1нем1н. Эйтпесе, кеюн оны ауыстыра алмаймыз, ейткеш, мектепт1 ок,ытушысыз цалдырура болмайды. 1887жыл, 2 июньдеалынды. В. В. К А Т АР И Н СК И Й ГЕ Аса к,аддрл1 Василий Владимирович! Б1зддч мектеп жумыстарымыз жэне губернатор- мен к,ырри к,абак, болып жургешм1з кутпеген жерден оцра к,арай бет алып отыр. К,останайда болтан кезшде улы мэртебелд бастырымыз мен1 жэне уезд бастырын Николаевск! уезшде ей , Торрай уез1нде 6ip, Ыррыз уез1нде 6ip жэне Елек уезшде 6ip мектеп ашу жен1нде езше усыныс берпцз деп асык;тырып ед1; онын, уст1не, К,останай орыс мектебше к;аражат кемеп жен1нен де усыныс енпзуге асык,тырып ед1. Мен муныц бэр1н де тез орындадым. Ол Kici маран: Орынборга барысымен болыстык, мектептерге уй жалдап алуга жэне оларды устаура суралып отырран акша мэселесш тез шешш бе- 177

реши деп уэде бердД, А л бул жобаныц 6epiH ic жуз1нде орындап шыгу ymiH мен, бул жешндеп буйрьщтардыц келуше карай, август айыныц басында немесе ортасын- да облысты аралап кайтуга THicniH. А л ¥лы мэртебел1 бастьщтьщ берген уэделер1 орын- далганга дейш мен азден, к,ымбатгы Василий Владими­ рович, Ыргыздагы к,ыздар мектебше 6ip ок,ытушы эйел тагайындап ж1беру1щздя сурар едхм. ©йткеш, осы уак,ытк,а дейш Воронцовадан eiu6ip хабар жок,. Ол, cipa, Ыргызга келпо келмейдд гой деймш. Бул мектенп ахну уинн мен epi кетсе августын, орта шеншен к,алмай Ыргызга барамын. Ырхызда немесе августыц аягында Елек уезшде 6i3 кезде- се аламыз ба? Мен Озге буюл уездд аралатар еддм, ал онан кешн К,останайдагыменщ ушме келшдемалар едцс. Ал егер маган хат жаза к,ойсацыз, онда ец eyeAi, К,ос- танай мектебше к,аражат жэрдемш алу жайында попе- чительдщ де етйпш жасауына кемепхрздд типзуцрздд, одан кейих осы жешнде маган хабарлауыцызды етшемш. Евпраксия Васильевнаны аса к;¥Рметгейт'™мА* б1лддремш. Ф. Д. С О К О Л О В К А Кептен 6epi Ci3re хат жазбаганыма, к,ымбатты досым Федор Демьянович, ренж1мехрз. Хат жазбаган ce6e6iM, Костанайда ашылатын орыс мектеб1 жешндеп меселе осы уак,ытк,а дейш шешшп болтан жок,. бул мэселенщ жауабы бупн болмаса, ертец келер деп кутш отырмын. Оныц бержагында, мынадай да жагдай болып к,алды: егер уезд начальнигшщ ттлмэпп болып Kipe алатын болса, Маужан Байжиенович окытушылык, кызметп тастагысы келш жур. Ал бул жумыс каз1рп тглмеш Каржасов мырзаныц уезддк баскармага ic журпзухш 178

болып татайындалуына байланысты, б ул жешнде губер­ натор уэдесш берген кершедд. Bipan, осы шытырман- шатак;тар алд шеш1л!п болтан жок,. Сондык,тан, мен Ci3- Ai шын квчшмнен куантк;ым келсе де, к;уанта алмай отырранымды езщ!з де ryciHeTiH боларсыз. BipaK,, умтщ зд! узбеу1щзд1 етшемш, онан соц, егер e3i т1лемейттн болса, эйелщ1здд алып кетпеущ1здд сураймын, К,останайда мектеп ашу м еселеа немесе Байжиеновты т1лмэш етш татайындау маселеср к,алай болтан кунде де, сентябрьден к,алмай, немесе, ец api кет- кенде октябрьден к,алмай, Орынборта ез1м бартанымда, 6ip жайлы болып uieuiiAyi керек. Ыртызда к,ыздар мектебш ашу упнн август айынын, орта шешнде сонда барталы отырмын. Сонда Kepicep- Mi3. 03ipre cay бола турыцыз. Эйелйцзге менен сэлем айтьщыз. Шын ьщыласыммен онын, аман-есен болуын TiaeftTiHiMAi айтыцыз. О л idci уайым жемесш. Куйеуш, о юсшщ к,алауы бойынша, K,a3ip болмаса да жуык, аранын; imiHAe орналастырамын. Асытып отырмын, досым, хатымнын, TapTinci3Aey жазылганына KemipiM еттщз. 0зщ!здщЫ. Алтынсариныцыз. 1887ж ш ,5 август. Костанай. В. В. К А ТАРИ Н СК И Й ГЕ Аса к,аддрл1 Василий Владимирович! СНзбен соншальщты жолык,к,ым келсе даты, биылты жылы em6ip кездесе алмай, талай рет опынып к,алдым: Ci3 кектемде 6i3re келмекип едвдз, келе алмай к;алды- цыз, С1збен Орынборда KepiceMiH той деп барып ед1м, менщ алдымда тана KeTin цалыпсыз, ал мен Елек уезь нен KeTiciMeH Ci3 сонда KeAinci3. Осындай да егашпт жатдайлар бола бередд екен! 179

СМздщ маран деген жалпы ык,ыласыцыз уппн жане биыл менде мектеп жумыстарымньщ жацсы журш жатцанына к,уанатыныцызды быдорш жазган хаты- Чыз уппн шын ние-пммен размет айтамын. Шынын- да да, бул жолы облыс бастыгы маран жацсы ьщылас Kepcerri, чойран меселелер1мшч 6apiH мак,улдап, тез шешш берд1; мен, Tiirri, ез чуларыма e3iM сене алмадым; «урнскен KapFa бутадан чорчады» дегендей, муныч 6api жачсылычча KepiHce ип едц баск;а 6ip астыртын ойла- ры жок, па екен деген ойга да келдДм. Сейтсе де, ез1ме KepeKTi руцсаттарын алраннан кейш «тем1рдд чызран кез1нде сок;» дегендей, icri тез орындап тастадым. Со- нымен, K,a3ipri ашылып отырран уш мектепттц успнде, декабрь айында Николаевск уезшен тары да eKi мек­ теп ашк,алы отырмын. 03ipre олардыц шаруашылык, жабдьщтары мен ок,у цуралдары дайындалып жатыр. СЯздщорыс балалары уппн Ащтебеге yniiHuii очытушы тарайындараныцыз ете жак,сы болтан екен; ейткет, осы жылы к,оныс аударып келуыи орыстар кебетп жатыр, ал бурын орыстар жок;, бар болса аз болатын. Сондычтан, мен Ацтебеде тым болмаса ер балалар уппн 6ip класты орыс мектебш ашу жешнде уезде, облыс бастыцтарына к,араз да жазып еддм. А л К,останай халчы yuiiH мектеп ашу туралы маселе ам кунге аяк,талмай отыр. Енд1 об­ лыс бастьщтары жарынан ктелетга ктщ 6api ктелдД, оны осы почтамен попечительге хабарлап отырмын. BipaK, мунда icri Ацтебедепдей журпзу мумкш емес, ейткет 20 мындай халчы бар жардайда ез алдына мектеп ке- рек, мунда 200—300, ал егер мумйндт болатын болса 1 000 орыс ок,ушы табылады, ал е й класты орыс-цазац мектебше к,аз1рддцез1нде де орыс балалары сыймай кетп. Оныц устше, губернатордыч цатты тапсыруы бойынша, олардыц жанынан к,ол-енер1 бел1мдерш де ашцалы отыр- мыз. Губернатордыц айтцанына будан былай царсы шыга беруге де болмайды жене бул пайдасыз да ic емес.

Биылры жылы артурл1 жардайлармен б1здщ мектеп- TepiMi3Ae кептеген ок,ытушылар ауыстырылды. Олардьщ Р. Ч-дан басцасыныцбэрше эз1р ризамын. Бул 6ip есалац, оцбаран адам екен; егер ол менен баска 6ipeyre кездессе, оны эртурл1 кара icTepi ушш осы уак,ытк,а дешн 30 рет сотка берген болар едь EipaK,, оны к,агаз жуз1нде каралап жату маран уят кой; сондыктан, оны езшщ eTiHiiiii бой- ынша кызметтен босатып ж1берддм. Оньщ устше, ол a3i де, мен оны босаткысы келмецад деп губернаторга шарым 6epinTi. Губернатордыц м ет жаратпайтынын есггкеннен кешн, oFaH осындай шаплм берушщ e3i жаксы ic емес кой. Tiirri, ак,ыр анилида, орнына баска Kici келген кезде, ол мектептщ осы жаца мецгерунисше аз бе-пмен iciH тапсырмгпты. Оньщ кызметтен босаты- луы женшде мектептщ жаца мецгерунисше емес, оныц езше жазу керек ед1 деп дэлел айтыпты. Мен TinTi бул сияк,ты оцбаган, аз бетсмен кеткен еркек туралы айта беруге де арланып отырмын. СЗздщ Барте мектебше coFa кете алатыныцызга куанып отырмын. Мектеп ашылган кезде мен онда era тэул1к болып, оку жумысын бастатып ж1берд1м. BipaK окытушы Kasip жумысын калай журпзш жатканын айта алмаймын. О здщ кецеащз бен нускауыцыз оныц жумысыныцжемйгп болуына себепкер болар деп ойлай- мын. О л тек жалцау болмаса ип ед1 деп коркамын, тым кербездеу e3i Асауов, бул жещлтекпктщ 6eArici Foft. Евпраксия Васильевнага менщ аса курметтейпшмдд быддрнцз. Балаларыцызра менен сэлем айтыцыз. К,алай болтан кунде де кактемде Ci3Ai К,останайда керермш жэ- не аз басым жешндеп icrereH жаксылыплныз унпн кезбе- каз шын журепмнен рацмет айтармын деп сенемш... 1887жыл, 27ноябрь. 181

1888 В. В. К А ТАРИНСКИЙГЕ К,ымбатты Василий Владимирович! Жаца губернатор да, адырында, келш кетп. Журт- тыц 6api ол жайында жаден ппирде далды. Ал мектеп MeceAeci жайында ол мешмен эбден толыд сейлесп, айтданымныц ein6ipeyiH есшен шыгарып ж1бермесш деп, мен OFaH айтданымды эдеш жазып та бердм. О л запискамда облыста оду жумысынын, барысы, училищелерд1ц мудтаждары туралы, жацадан керекп оду орындары мен оду жумысын жадсартудыч шарала- ры жешндеп ез ойларым туралы толыд жазып бердДм. Маган ете риза болып далган сиядты; Tiirri, мешмен кер1скенге д ей т уезд начальниктер1шц усынысы бой- ынша жасаран кейб1р буйрыдтарын да езгертп. Тек Адтебе мектеб1нде рана Спиридоновтьщ e3i жэне оныц maKipTTepi, мысалы, глобустьщ не екенш бьлмей далып уятты болды, деседь Жогаргы класс одытушыларыныц мундай болмашы заттарды 6iAMeyi, арине, мумюн емес; б1рад сауал доюдыч Typi, одушылармен жэне Tiirri, одытушылармен де сейлесудщ Typi улкен мэселе Foft; олардьщ дай-дайсысыныц техникалыд мектеп ашу, не тым болмаранда уезге сонда дордып, сасып далуы MyMKiH. Оныч успне К. де Спиридоновты жек кередг О л (К) ете мисыз адам (эдежпздеу айтданыма KeuiipiM етераз), дидач шыгаррыш, ашуланшад e3i ешнэрсешч пардына тусшбейтш болса да, эр нэрсеге араласа берем езш1ч тусшушше дарапайым, жай адамныц дандай да болса 6ip дарсы шкдрде болуын ез басыньщ жогары дэрежесше кемктж келттру, абыройын тегу деп б1ле- М — ондай бастыд деген сор рой, б1рад амалыч не? Сондыдтан мен губернаторра уезд бастыдтарыныч мек- 182

тептщ 1шю турмысына араласуыныч, жалпы алранда, Кажет1 жок, сиякты дегендд ауызша да, запискамда да еппен, сыпайы турде ескертш койдым. Сез арасында губернаторра: б1здеп ютап туптеу ici — уйде гстелетш ic, ол уппн 6i3 ешюмнен еыщандай к,аржы сураганымыз жок,, ал ана жуз сом дегетщз ep6ip мектеггпч жалпы сме- тасынан жумсалып отырылады, деддм; ал онан соц, мун- дай коленершщ мектеп шаруашылыгына ете пайдалы екенш, ейткет, оку куралдарыньщ бэрш окушылардьщ ездер1 туптеп алатынын, сейтш, ол 6i3Ai жаца ютаптар алу шырынынан, мукабасы жок, болгандыктан окушы- лар к,олында тез жыртылып к,алатын ютаптарды жылма- жыл сатып ала беруден к,утк,аратынын айттым; етжшшк eHepi де к,азак,тарга мектештч кемепаз де ете таныс енер екенш тус1нд1рд1м. Губернатор менщ айтк,андарымныц бэрш де макулдай бердд, сейтш, жYpepiндe уезд басшы- сы 6ip-6ip техникалык мектеп ашу, не тым болмаганда уезге сондай ею мектеп ашу жайында гпюрщ1зд1 тап- сырыцыз деп сурады; муны мен OFaH запискамда да жазган еддм. Бул niKipAepiMAi мен Орынборра бар Faн соц тапсырамын Foft деймш, ол жакка август айыныч орта шешнде барралы отырмын. М ешч ойымша бастау- ыш мектептер эз1рге жеткшктт, оларды тек ныгайтып, оку icrepiH ойдагыдай журпзуге багыттап отыруымыз керек. EHAiri жерде, Министерствоныч керсеткешндей, жача тишт техникалык; немесе еч кем1 енеркэсштж мек­ теп ашу, ол мектептерде былгары илеу, сабын кайнату сиякты мамандыкты уйрету, ол енерлердд уйрететш окытушыларды казактан даярлау уппн, кажет бол- са Красноуфимсю реальдык училищеанде стипендия мелшерш кебейту жайын каз1рден ойлаган пайдалы бо- лар едГ Осы мэселелер жайында мен Слзбен жайгасып отырып сейлесюм, акылдаскым келедд. Орынборра август айыныч ортасына таман барамын. Жогарыда айтылган жобаларым туралы жумысымды 183

бтргеннен кетн, сол жацтан Ацтебеге, онан Косганайра барамын. Апрель айыньщ шпнде уш уездщ — TopFaft, Ыр- рыз, Николаевскуездершщжаца, есю мектептершщбарш аралап шык,тым, тек Електе рана бола алмадым; ейткеш балам сырк,ат деген телеграмма алып, кайтып кетпм; ба­ лам сузек екен, эрец жаны калды. K,a3ip ол, К,удайрашуюр Tayip болып кетп, ен/цат кулатында ойнап, шауып жур. А л егер б1эдщ облысты араламак болсадыз, Орын- бордан 6ipre шык,к,анымыз жак,сы болар едД. Уезде де, облыста да, жалпы алранда, жайшыльщ; астыцтыц шырысы жак,сы, елдщ малы аман. Жаза к,ойрандай баска ешнэрсе жок. Содщ жу- байыцызды аса к,урметтейтш1мд1 биуурем, ал Оздщ езййздщ шын бер1лген кызметппщзбш. Ы. Аптынсарин. 1888жыл. 3июнь. Костанай. Н. И. И ЛЬМ И Н С К И Й ГЕ Аса к,адДрл1 Николай Иванович! Ci3 аркылы тапсырылган хаттыц б!здщ оку мэселе- Mi3re улкен жэрдем! тигешн Ci3 езпцз де ендпт б1летш боларсыз. Бурын к,азак,тар ymiH мектеп ашу пайдасыз деп болмай келген губернатор, облыста б!рден алты болыстык мектеп аш деп MeHi асыктыра бастады, ал мен де оныцорындалуын кеппкпрмеддм; осыжылдыцбасына дейт, eKi жарым айдыц шпнде, айтылтан алты мектетт ашып, орналастырып та болдым. Содан кейш жардай да езгерш цалды. Губернатор Проценко цызметшен боса- тылды. Оныц орнына генералБарабаш келш отырды; бул ак,ылды, окымысты жене, жалпы алранда, к,азак,тарга, олардыц турмыс мэселелерше жаман царамайтын адам екен. Едеу1р cepniAin цалдым, цымбатты Николай Ива­ нович, цулашты сермеп жатырмын; Ыргыздары цыздар

мектебшщ жанынан к,азак, к,ыздары уш ш биы л эйелдер пансионын ашамын; К,останайга кешш келген орыстар уш ш орыс мектебш ашып к,ойдым, А^тебеде цыздар мектебш аштым, Торгай, Елек уездер1нде тары да ею болыстык, мектеп аштым, Красноуф имсю деп реаль­ ное училищеде к,азак,тарды техникальщ кылымдарра ок,ыту ymiH терт стипендия тагайындалды, ал ауы л шаруашылык, мектеб1нде к,азак,тарга атацты, icKep, ез енерш ете суйетш Соковниннщ басшылыгымен ауыл шаруашылырын ок,ыту ymiH бес стипендия тагайындалды. Б ул ауы л шаруашылыгы мектебшде оц у ici тугелш ен тэж1рибеге н еп зд елш цойылган, онда: былгары илеу, сабын цайнату, май шайцау, к у ­ мира жасау icTepi, агаш-токарь, уста-слесарь енерлер1 уйретыедь ал ауыл шаруашылыFbiнан — огород егу, бау-бак,ша салу, мал шаруашылыгы, е п н ш ш к жайла- ры уйретыедд, осылармен к,абат жаца машиналармен, олардын, цурылыстарымен, таныстырылады, мал ем- д еу тасыдерр астык,к,а зиянды жэнджтермен куресу тэс1лдер1 уйрет1ледь М ен K,a3ip осы Красноуфимсю училищесшдей етш облыстыч езшде к,азак,тар уш ш ар- наулы ауыл шаруашылык; мектебш аш у туралы жоба усынып отырмын. Элдек,ашан-ак, ашылуы к,ажет бол- FaH, 6ipan, осы уак,ытк,а дешн, юна ез1м1зден де болар, ашылмай келген б у л жаца ок,у орындарыныц 6apiH ашу- Fa енд1 асыгуымызга тура келш отыр; асыгуымыздыц к,ажет болатын тары 6ip ce6e6i, б1здщ облысымыз тара- тылады деген лацап кушешп барады, ал таратыла цойса, K,oFaMцаржысы eKi немесе уш жерге белш ш кетед1, олай болтан кунде, жанында завод, фермалары болатын ауыл шаруашылыгы мектебш салу сияцты курдел1 жумысты ю гей алмай цалуымыз да мумюн. Ал енд1, Килячковты тез1рек ж1бере кервдз, бул жен- де етшш eTin мазацызды алганыма кецадкпен KeiuipiM етщ1з. Ол осы уак,ытк,а дейш келген жоц, ал мектеб1 185

21 августа ашылды. Килячков KiAipin калган соц мен жергиикп поп Малышевтан езшщ диаконын уак,ытша еттп тагайындауын е-пнш отырмын; бул диаконныц баск,а icTepi де аз емес, сондьщтан, ол ойдагыдай ок,ы- тады-ау деп сене алмаймын. Орынборра эдеш губерна- торга жолыгайын деп жэне онымен жогарыда айтыл- ган мэселелер жайында сейлесешн деп келген ед!м. Ол облыстаил хальщ aFapry жумыстарына байланысты к,араздардыц 6apiH жазуды менщ ез1ме тапсырды; сон- дьщтан, мен мунда губернатордьщ мектеп маселес1 же- шндег1 ic журпзушйп есеб1нде дулшына icTen отырмын. Осы айдыц 11-куш тунде округт1к попечитель келдг ол б1здщ жак,к,а, ^останайга баргалы жатыр, Орын- бор тещрепнде б1рк,атар мектептер ашу женшдеп жу- мысымды октябрьге дети к;оя турып, онымен 6ipre журу1м керек болып отыр. Мен осы жерден шанамен К,азанга, аздерге баргалы жатыр еддм рой, 6ipaK, ендД жагдай езгерш, ез1мнщбул ынтык, т1лег1мд1коя туруыма тура келш отыр. Мен ОздД сыркаттаудеп естадм. О л рас болса, 6i3 — бук1л казак, ел! болып — Цудайдан С1зге саулык, 6epyiH т1лейм1з жэне шарапаты кец Алла б1здщ бул дурамызды кабыл к,ылар деп сенем1з. Сэлем бердж, кымбатты Екатерина Степановна! Мен Калай да Оздщ уйге барайыкшы деп ед1м, 6ipaK, ceTi тус- пей к,алды. Tipi болсам, келеа жылы калай да барамын. СЫНшынцуриеттутатын. взифге мейлшшебертгенцызметшщпЫ. Алтынсарин. 1888жыл. сентябрь. Ф. д. соколовкд Аса суйжп досым Федор Демьянович! Менщ тапсырран жумыстарымды дереу орын- дараньщыз yuiiH кеп-кеп радмет. К,останай мектебшщ

1-класына ок,ытушы етш езйцз бглетш Балрымбаев тарайындалды. Онымен екеуицздщ 6ipAecin ктей ала- тыныцызра ceHiMiM зор. Царегородцев келгеннен кешн Ci3 2-класты ок,ы- туыцызды цойып журмещз. Царегородцев мырза эуе/а Оздщ ок,ыту тэрт1б1щзбен, оцыту еддсйцзбен танысып алсын, муны мен Царегородцевке де айттым. Егер, Tiirri, Сергей Данилович келе цойган кунде де Ci3, баска адамныц оцытуында кенет e3repic болып кет- пеу ушш, б1рл!-жарым кун класца барып журнцз. Мен муны ете кажет деп б1лем. Сергей Данилович казак, тшн б1летт адам болгандык,тан 1-класты оцытады жене мектептщ мецгерушкн болады. Егер ол келген болса, менен сэлем айтыцыз жэне 2 ноябрьге дейш улпре алатын болса, менщ уй шнм жайында хат жазуын сурацыз. Балаларымныц не куйде екешн бглмей к,атты тыныш- сызданып журмш; олар жайында 20 сентябрьден 6epi eui6ip хабарым жок,. Элекец мен ШаБмуратца менен сэлем айтыцыз. Ыргызга ендД бара алмаймын. К,ырмен тура Николаевск уезше, немесе OpcKi арцылы жургел1 отырмын. Сахарова ханымга менен жалынды сэлем. О л тура- лы жацсы деген хабарлар естш жатырмын, оган бек куаныштымын. К,удай оныц iciH оцгара 6epciH. К,останайра тез кел1щз. О л жерде мен Ci3,ai куаныш- пен к,арсы алам. Бул жакта мен цазацтарга жолырып, балаларын мек- тепке орналастыру жайында сейлесш журмш; муныц ойдарыдай болып шыратын Typi бар. Гайджевская ханымра да менен сэлем айтарсыз; ал Павел Платоновичпен осы жакта KepiceTiH шыгармын. Cbdi mayipкоретЫдосьщыз Ы. Алтынсарин. 187

Ф. Д. С О К О Л О В К А Аса к,ад1рл1 Федор Демьянович! Осы айдыц 11-нен 12-не к,араран туш FaHa Перьмнен попечитель келдд, к;аз1р Костанайга жургел1 жатыр, 16-нда шырады, Троицк! аркылы журедд. ©зшдздщ мектеб^здц де, орыс мектебш де дурыставдырап устауыцыз жай- ында менщ С1зге етйпш жасап жатуымньщ каже-ri бол- мас. Диаконнан жумысын мумган цадар жаксырак турде керсетуге тырысуын сурацыз; арине, муны ол Оздщ басшыльпъщызбен icreirriH болсын. Тусуше С1зддц патер цолайлырак, болар деп ойлаймын; ал Ci3 83ipre Балрымбаевтыц уйше юре турарсыз; бул пэтерге жацсылап мебель койыцыз, ютапхана белмесш де ме- бельаз калдырмацыз, оган ез1м тусем. Менщ уй1ме де хабар 6epini3, уйддц iiuiH жаксылап жасаулап койсын; по­ печитель бодщ уйге де барады. Николай Петровичке ме- нен сэлем айтып, етчшппмддтапсырыцыз, осы хатты алы- сымен, Троицюден К °станайра- Костзнайдан Торрайра баратын жолдагы почта устаушыларды кун iArepi хабар- лап койсын; олардыц атгары a3ip, KHi3 ywiepi таза бола- тын болсын. Егер б1здщуйде ол-пул KeMicriKболатын бол- са, ол женшде маран Н. П. жэрдем етер деп сенем. Тек ас nicipyAin жайы калай боларын рана бьле алмай отырмын. Ci3 анау маган келш журетга белгш acna3Fa кун iArepi ескерччп цойыцызшы, 33ip болсын, тандаулы ас icreyre керектч нэрсенщ бэрш алып койсын; OFaHкажет акшаны Оспан берер. Шарап жарын 03iMала барам. OcnaHFa тары мынаны айтыцыз: менщ ушмнщ те- HiperiHAeri кора-жайлар, кешелер тертшке келтчршп, сыпырылсын, уйдщ neiirrepi арартылсын, ал егер онша колайсыздык болмайтын болса, кыстаута кешin алсын. Баска жазрандай ештеце жок-ау деймш. взщЬгИцад1рдеуи11 Бул хат 1888 жылы, 20 сентябрьде Костанайда алынтан. - Ред. 188

В. В. К А ТАР И Н С К И Й ГЕ Аса K,aAipAi Василий Владимирович! Ак,ырында улы мэртебел! бастырымызды да женелт- TiK. СентябрьдДц 19-да Орск1ден тура К,останайра карай uibiFbin, буран 22-с1нде келдДм. Сентябрьдщ 23-нде улы мэртебел! бастырымызды алдынан, оньщ ез OTiHiiiii бойынша Троицюге ез1ч13 б1летш трлмэш Досжанды ж!берд1м; попечитель КДстанайга 29 куш кешке таман келш, 30 кун1 сонда болды да, октябрдщ 1куш, тура жол- мен Орсиге жету уппн, Николаевск станциясына карай журш кетть Мен оныК,останайдан 120шакырым жердей Николаевск станциясына дейш шыгарып салдым. К,останай мектептерше, acipece, олардыц шаруашы- лыгана жэне орыс тш н окыту жешндеп табыстарына ол риза болтан тэр1здь О л 2-класс окытушыларыныц есеп жешндеп бшмдерш нашарлау деп тапты. Бул TyciHiKTi де. 03i4i3 де 6iAeci3, б1зде 1-класта орыстыц тш мен жазуын уйретуге Ke6ipeK зер салынады да, есеп- тен тек жай терт амал рана еттледь Попечитель мырза окушылардыц мгае осы к у й те кездесш отыр. BipaK ол 2-класс окушыларыныц программа бойынша Ke6ipeK 6iAyi raic екенш айтты. Мен оран: 6i3re программаны мулт1кс1з цолданура болмайтынын, ейткеш 1-класта 6ip ауыз орыс тш н бшиейтш казак балалары окитынын, сондыктан оларра ец эуел! орыс тшн уйренш алуы керек екенш, 2-класка еткенде орыс окытушыныц окытуын толык тусшетш болуы керек екенш, ал есеп сабагыныц THicTi келем1н eKiHmi жыл бойында, 2-класта олар бэр! 6ip eTin yATipeTiHiH тусшд!рд1м. Мен1ц бул дэлел!ме улы мертебел! бастык канараттанган сиякты болды. Жалпы айтканда, попечитель катты риза болгандай, кец!лд! журдь Егер кецшне 6ip кулДк сактап, 6i3re оны- сын айтпай койган болса, — онда бул оныц ез ici рой. MiHe, попечительд!ц б!зд!ц мектептер!м1зд! аралауы жайында мен!ц СЗзге айтарым осы.

Мен к;аз1р жазу-сызуларыммен айналысып жатыр- мын. Жуырда, октябрьдщ 10 шамасында TopFaftFa жур- мектн, сол жактан Ыррызра, К^арабутакка, ал егер улг1ре алсам Актебеге де барып кайтпакпын. BipaK Актебеге к;ыск,а дешн барып улпре алмаймын-ау дей- м1н. Ж аза койрандай эз1р бетен ешнарсе жок,. Евпрак- сия Васильевнага аса К¥рметтейт1шмд1 бглдДрем. ©з уй 1ш1м, К,удайра шуюр, Teric аман. взщпдщшынвершен В. В. К А Т А Р И Н С К И Й Г Е Аса к,ад1рл1 Василий Владимирович! Попечительд1 октябрьдщ 1 куш шыгарып салып, 14 куш уйден шык,к,ан ед1м. Содан бермен TopFaft, Ыррыз уездер1н аралап журм1н. Ок,уга к,азак кыздарын жинау, оларды орналастыру упнн, онан кешн к,азак, к,ыздары интернатындары ок;у жумысыныц езш жолга салып ж1беру уш ш Ыргызда ею жеттдей отырып к,алдым. Онда, ез1ц1з де енд1г1 ест1ген боларсыз, ютщ беталысы ете жак,сы; алгашкы куннен бастап к,ол ici уйреттле бастады, оны к,азак, к,ыздары ете унатады, ал олардыч ата-аналары да icTepiH Kepin мэз болып жатыр. К. сиякты адамдардыц мундайды кер1не жаратпайтынына карамастан б1зд1ц б у л iciMi3 де жаман болмас деп ойлаймын. Ендд мше, терт куннен 6epi Торрайда отырмын; ce6e6i, жуырда ашылмак, К,араторрай болыстык; мектеб1не деп icTeyre бер!лген парталар мен устелдер эл1 б1тпеген екен. А л куннщ райы ете жаман: бурын 6ipece жацбыр, 6ipece кар жауып тур едд, енд1 суык Tycin кетт1. Шанамен де, арбамен д е ж уре алмайсыц. BipaK. амал жок. колра алган icTi тез1рек 6iTipyiM керек. Ыррызда далалык облыстар жен!нде декабрь айында жаца ереже жарияланады екен деген, журттыц айтуын- 190

ша, анык хабар жетп. О л ереже бойынша б1здщ облы- сымыз таратылып, оныц ею ye3i — TopFafi жэне Ыргыз уездер1 — К,азалы облысына карайтын кершедд. К,азалы облысы терт уезден — Перовсю, К,азалы, Ыргыз жэне TopFail уездершен курылатын кершедд. K,a3ipri TopFafi облысыньщ ею ye3i — Николаевич жэне Елек уездер1 — Орынбор губерниясына белшш кететш кершедд... Осы- дан кейш, мен: мешч кызмет орным калай болады екен, деген oftFa кетш отырмын. Егер бул орын жойылатын болса, онда менщ oFaH эз1рлену1м керек, ал егер жойыл- майтын болса, — оныц кай турде болатынын 6L\\yiM ке­ рек, атап айтканда, бул инспекцияга буюл К,азалы об­ лысы KeAin косылатын бола ма, муныц осылай болуы да мумюн; ейткеш бул облыс Турюстан елкесшен мулдем шеткер1 калады, сондыктан оку жумысы женшде ол Орынбор оку округтне барынатын болар; немесе ин- спекцияны, муныч к,арауына ею губернияныц да кейб1р бел1мдер1 юретзн болса да, бурынгы куйшде калдыра ма? Мше, осыны 6L\\yiM керек. Муныч кайсысы болтан кунде де бул жачалык маган ете унамсыз; инспекция таратыла- тын болса, онда, ез жайымды былай к,оя турганда, баста- лып кеткен icrepiMAi 6rripin, ныгайта алмай каламын; ал OFaH К,азалы, Перовсю уездерш екелш коса тапсыратын болса, онда жыл бойы тынбай мектептердд аралап журуге тура келедд. К,алай болатын болса да, К,удай акына, мен1ч алдагы жайымды кун iarepi аныктап беру1ц1здд етшемш; жаца жардайга мен кенет юшгш калмайын, ол MeHi icTen жаткан жумыстарым женшде де, ез жешмдеде ойламаган жерден киыншылык жардайгаTycipin кетпесш. Мешч тары 6ip улкен eTimuiiM бар. «BepiMi3де К,удай- дыч пендеим1з» деген сез бар гой. Мен каз1р денсаулыгым бурынрыдай жаксы деп мактана алмаймын, тесек тар- тып жатып калмаранмен де, ж ш -ж т сыркаттана беретш болып журмш. 1степ жаткан iciMe, кездеген максатыма берШп кетш, мен осы кезге дешн езшш ч келешепмдд, 191

ез ушмнщ келешепн ойланбаппын гой; муны ойлану ке- рек сиякты кершедд. Ci3re, балюм, бимамм емес болар, мен 1860 жылдан 6epi кызмет icTen келемш, ец Luci кезде облыстык баск,армада штаттары (болар деймш) ттлмэш болып icreAiM; одан кейш Торрайра кел1п бастауыш мек- тепокытушысы болдымжэне коменданттыц-плмепп бол- дым, - бул кызмет орындары мемлекетпк кызмет пра- восында жок-ау деп ойлаймын. Осыдан кейш 1869жылы уезд баскармасына ic журпзупп болып кызметке юрдДм, сол кезден бастап осы кунге дей1н штаттагы кызметге icTen келем1н. Округ попечител1 К,останайда болран кез­ де, улы мэртебел1 бастыкпен тура свйлесуге бата алмай, менщ сол казак мектебшщ окытушысы болып гстеген кез1мд1 мемлекетпк кызмет есеб1не жаткызу туралы сурануын вт1нет1н1мд1 ретт келген жерде ол Kicire ай- тарсыз деп Карл Андреевичтен ет1нген ед1м; менщ одан бурынры облыстык баскармада тхлмеш болып icrereH 6ipiHiui кызмет орным штатты кызмет болрандьщтан, бул OTiHimiM орынды да рой. Егер менш кызметсм аз да болса 6ip пайда келт1рген болса жене ол кандай да болса 6ip сияпатка турарлык кызмет болтан болса, онда улы мэртебел1 таксыр OTiHim жасап керсе менщ уй 11шмнщ келешег1н пансион [пенсия] жагынан камтамасыз етш, маран шын экелж камкорлык жасаган болар ед1; ал мен ез1м де, шамамнын; келгеншше пайдамды типзт, КызмепмдД алацсыз Детей берер едДм. Слздщ маран жаксы карайтыньщызды пайдаланып, баска амалым болмаган соц, О зге OTiHim айтып, ертурл1 арыздарыммен уакытьщызды бел1п, мазацызды ала 6epin журмш. Буран, 6ip жагынан, С1здщ кайырымдылыры- цыз да кшвлД; жогарыда айтылтан ет1н1ш1мд1 ¥лы марте- бел1 таксырга жетюзущДздд сурап, мен СМздщ осы ка- йырымдылырыцызра тары да кол артып отырмын. Егер ол юсшщ сурануы уш1н ол-пул аныктама керек болатын болса, оларды ти1ст1 адамына тапсыра керщДз. 192

А л енд1 осы хатыма О здщ жауабыцызды acbiFa кутем. Оны Костанайга жазарсыз, ейткеш, ноябрьдщ 15-20- ларында сонда боламын гой деп отырмын. цызметш1ф Ы. Алтынсарин. N. В. TaFbi 6ip етшшйм: дш сабагын ок;ытушыларды ьщыластандыра тусу ушш TopFaft священнигш наград- тау туралы суранган ед1м, муныц немен тынганын 6L\\e алмай отырмын. TopFaft губернаторы Байжиеновк,а 100 сом жэрдем беру туралы уэде к,ылып, ол жен1нде эм1р де берген едь Байжиенов бул ак,шаны эл1 кунге дей1н алган жок,. Осы жен1нде, cipa, уезд начальнипне жазып ж1беруд1 умытып кетп-ау деп ойлаймын. Ыррыздагы к,ыздар интернатында к,азак, цыздарыньщ санын 20-Fa дей1н кебейтутуралы губернаторга усыныс енг1зген ед1м. К,олыцыз босай к;ойран кезде осы мвселелер жвн1нде 6ip сурау салып кермес пе екенс1з, к,айырымды Василий Владимирович? К-нщ жамандауымен губернатор к,азак, к,ыздары интернатыныц кец1лдепдей болуына 6ipa3 кумэн келт1рет1н кер1нед1. Ондай пайдалы icri бастап кермесек, онда ешуак,ытта да ештеце шьщпайды Foft. Ал мен, acipece, Сейдалиннщ жэне к;урмегп к,амк,оршы бо- лып тагайындалып отырган уезд начальнигшщ эйелшщ кемепмен бул жумыстын, Ыргызда жак,сы журет1н1не кез1м жетш отыр. Мазацызды алраныма KemipiM, рафу етпцз. 1888жыл. 5 ноябрь. Ы Алтынсарин. В. В. К А ТАР И Н СК И Й ГЕ Аса к,аддрл1 Василий Владимирович! Жаца жылыцыз к,утты болсын, аса к;айырымды Ва­ силий Владимирович жэне аса к,ад1рл1 Евпраксия Ва­ сильевна!!! Шын журепм1зден Оздердщ жэне к,ымбат- 193

ты уй шпэдздщ аман-сау, бакытгы болуьщызды жене барлык 1стерщ1зд1ч сети болуын т1лейм1з! Bi3, Николаевою уезшщ барлык; оку кызметкерлерь Ka3ip б4зддц аса каддрлз уезд начальнипм1здщ уйшде отырмыз; уй кожасын тшсшше куттыктап курмет керсеткеннен кешн, 6i3 6ipiHiui тосты оку жумысыныц адамшылыры мол, адал кайраткерлер1нщ саулыры уппн кетердж. К,айырымды адамдар жасасын! Шын магынасындары адамдарра кулДретз куигп К,удай жар болсын! Ура!!! (Булхаттыуезд начальнипшч уйшде жазыпотырмыз). Мен буратанамын foh сейтсе де орыстыц жача жылды карсы алуында 6ip тамаша кетер1цюлж бар; сондыктан, хатымныц e3i де кетерщю рухпен жазылып отырса, оран тацыркамачыз. Шын каддр тутатын достарыц, суйетш адамдарьщ осындайда epiKci3 еске туседд. Осындай адам- дарым eciMe тусш, мен каз1рд1ц езшде мае болып отыр- мын. Сондыктан сез1мнщ TapTinci3AiriHe ренжшещз. Жаксы адамдардыц саулыры ушга ушшнп рюмкамды iuiin жатырмын. Тары да ура!!! 1889 В. В. КАТАРИ НСК И Й ГЕ Аса каддрл1 Василий Владимирович! Ci3re ете 6ip кайгылы хабар б1лддру1ме тура келш отыр. Б1зд1ч Бессонов Александр Григорьевич, cipe есшен айрылган болар деймш. вйтпесе, оныц ез окушыларына icTereH соракылыктарын баскаша туеше алатын емесшн. Баксам, ол окытушылар мектебчод З-пп жене 4-кластарында, окушылардьщ карсы болуы- 194

на к,арамастан, 6ip ай бойы 1нж1л мен оныц парыздарын уагаздай бастапты. Осынын нэтижеинде, 6ip жаганан, ол окушыларга eiiririn, к,атал карай бастайды да, еюшш жагынан, окушылар окудан бас тарта бастапты. TinTi ол шэюрттерш залым деу сияк,ты сездерге дешн жэне олар- ды кластан желкелеп шьтеаруга дешн барыпты. Бул ал1 ешнэрсе емес, К,удай сак,тасын, Александр Григорьевичей; бул кылырын к,азак,тар eciin коймасын, нагыз бвлеге сонда каламыз. Осыганш к болгандай сездер Орск татарларыныц арасында K,a3ip де бар кершедь К,айта, бул 3-mi, 4-nii класс шэюрттерше мыц сан ракмет, олар ата-аналарымыз мектептен шыгарып алып, окып бшм алуга жол бермей к;ояр деп кауштенш, Александр Григорьевичей элп уагыздарын естершен шыгармай жасырыпты гой. Эйтпегенде мунымен, тек ок,ытушылар мектебшщ келешепн гана емес, онымен к,абат, жалпы орыс-казак мектептершщ бэршщ де келешепн мулдем булддрш алуымыз мумюн FOft. Бул меселе, Василий Владимирович, менщше, ете мацызды мэселе, сондыктан муны кешеуьлдетуге бол- майды. Орсюде бедел1 куш е ею казак губернаторга, министрге шарым беруге ойлары барын айтты. Орыс- казак мектеб1 аркылы бшм алуга мецп зиян келеретш 6ip маскара жанжал кетершп KeTyi мумюн. Александр Григорьевиче баска 6ip жерге (мумюн болганынша тез1рек) аудару, оньщ орнына баска 6ipeyAi тагайындау жайын к,арастыра керщ1з, эйтпесе, б1здщ бул досымыз, мумюн казактарга жак,сыльщ ойлап журген де болар, SipaK,, езшщ мшезд1гзмен, ал тура айтканда (эдепаздеу айтканыма гафу еещ з) межнундтмен б1здщ бэр1м1здд де к,ашып кутылтысыз 6ip бэлеге душар етер деп коркамын. Осылардыц барш мен емеск1леу турде К,останайда есеген еддм, ал аныгын келш окушылардыц ездершен 195

6l*AiM. Александр Григорьевичке, ерине, барран жок,- пын, одан 6api6ip ешчандай манпагат шычпаган болар ед1- ©йткеш, OpcKire попечитель келш кеткен кезде ол меш e3iHin чылыгымен тац чалдырран болатын. Мен сонда-ак,: осыныч eci дурыс па екен деп ойлаган еддм. Ал, шынында да, e3i4i3 ойлап к,арацызшы, — осыныц eci дурыс па?.. Ожданымныц наразылырын басу ушш осындай тым Чолайсыз жардайларды e3i4i3re хабарлап, бул сияк,ты болып кермеген халден 6i3Ai чалай да к,утк,арардыз деп сенем1н. Александр Григорьевичке ендД, cipe, сешм бола чояр ма екен. Егер K,a3ip оны масчара болудан K,opFan Чалмайтын болсак,, муньщ Ty6i оны 6ip жаманшылычча экелш сочтырар деп чорчамын. Шынына келгенде, орыс очу орындары ушш оныц очытушы бола алаты- нын Ci3Ai4 e3i4i3 де Tepic деп айта алмассыз, ал 6ipa4 аярыцды басчан сайын эдеп сачтап, абайлап отыруды керек чылатын буратана халыч арасында ол жачсы эшм не инспектор бола алмайды. Qcipece, осы соцры жардай жешнде мешч журег1м сыздайтын ce6e6i — очытушылар мектеб1 6i3Ai4 очу- шыларымыздыц барып тусетш мектеб1 ед1, булар сонда белгШ 6ip бийм алып, чазач халчыньщ турмысына, шы­ нында да, пайдалы болтан болар ед1. Олар, Александр Григорьевичей елегешндей, тез араныц 1ппнде хри­ стиан дшш таратушылар болып uibiFa алмаганымен де, дуниен! дурыс тануды таратып, фанатиктж идеяларра чарсы тура алатын, чазач халчыныч ачыл-ойы мен эко- номикасыныч дами 6epyiHe кемектесе алатын адамдар болар едь Мше, осылардыч 6api мундай enci3, жарым ecri басшылыч салдарынан жойылып KeTyi мумкш. К,атты айтып отырраныма KemipiM еторз; чайтешн, iiniM куйедН Евпраксия Васильевнага менен жалынды сэлем айтычыз, хатымныч тартшшздеу жазылтанына KemipiM 196

етщ1з. Оны дурыстап жазуБа б ул пэтерден сия да, Tiirri, чаламуш та табылмай отыр. Я, айтпачшы, мен ею класты мектептердД к,алалык, мектептерге айналдыру керек деген сиячты 6ip улкен усыныс енпзген едом. О л жешнде не icTeAin жатыр, оган не деседь ез1ц1з осыларга чалай чарайсыз? Ci3re бул усыныстыч мазмунын эр кездерде айтчанмын, СЦэдщ оны мак,улдаганьщыз еамде. TaFbi 6ip жацалык; мынау: Ыррыз мектебйпч мецгерушкзтц орнына Н. И. физика- математика фак,ультетшщ кандидаты А. Смоленскийдд ж1берш отыр; мен оны алуга уэде 6epAiM. K,a3ip Ак,тебеге бара жатырмын; ейткеш онда не жасалып жатк,анын еткен жылдан 6epi керген жок, еддм. Оныц басынан бачытсыздыч арылмай-ак, чойды; Спиридоновты ауыс- тырып, Даниловты тагайындап еднс, ол ел1п чалды. К. дегенщ1з жача талаптар к,ойып, нусчаулар 6epyiH чоймайды, Tiirri очытушылар дайындауга дешн барды. Онымен ендД шатасып чаламын-ау деп чорчам, чандай шыдамга да 6ip шек бар рой. Ал шатаса чойсам, эдМетпк ушш мен1 чолдарсыз. 1888жыл, 20февраль. Н. И. ИЛЬМИНСКИЙГЕ Аса чадДрл!, чымбатты Николай Иванович! Александр Васильевич Смоленскийддч б1зддч момын ел1м1зге келуш улкен чуанышпен чарсы аламыз. Оныч 6i3re унайтынына eiu6ip кумэшм жоч, 6ipa4 6i3 жэне 6i3/\\i4 журтча Teric суйюмдд бола бермейтш сахарамыз оган унар ма екен; acipece, Александр Григорьевичт1 С1зд1ч т1лепч!здей, Ачтебеге ж!бере алмайын деп отырмын, ендД оны Ыррызра тагайындаура тура келедь 197

Ce6e6i, Данилов бейшара цайтыс болганынан кешн, eiu6ip лайык, адам таба алмай, мен сол бойда-ац Ацтебе мектебшщ мецгерушкп етш, бурын тэж1рибеа кем деп мундай жумысца ез1м таБайындамай журген Лапшинд1 тагайындап ед1м. BipaK, K,a3ip, 6ipiHiuiAeH, оныц тэжЬ рибесшщ жеткшкп екенше кешн кез1м жетп, ал екшподен, ол жергшкти Ацтебе Keneci Саморуковтыц цызына уйлендд, сондыцтан оныц да жардайын кетере TycyiM эд1летп болады-ау деп б1лд1м. Ендт жерде, бул жастардыц алдан куткен умет-ттлектерше жене олардыц жаца туыск,андарыныц куткен умггтерше царамастан, оларды Ацтебеден Ыррызра аудару цолайсыз деп б1лемш. BipaK, Александр Васильевич уппн Ацтебе мен Ыррыздыц арасындаоншалык, айырмаболар маекен? Рас Ыррыздын; табират жардайы Електен нашарлау Ыррызда семинари- ядан ешк1м жок,, ейткеш б1зден Царегородцев те уездпс басцармара кетешн деп жатыр (p eii келген соц айта кетейш, мен бул жешнде попечительге шэрынып, оныц семинарияда цазына есебшен тэрбиеленш шыццанын, оцытушылык, к,ызметте алты жыл icTeyre мшдетп екенш, цазынадан жол ак,ша алганын айттым, мен оны эбден цолдан шырып кеткенджтен босатцанымды бйлддрддм), 6ipap; Ыррыздыц eKi класты мектеб1нде ею цазак, Ж1г т бар: оныц 6ipeyi Красноуфимсюдеп реаль­ ное училищеш 6iTipin келген, екшшкп — оцытушылар мектебш бтрген, — eKeyi де ете жацсы адамдар, Алек­ сандр Васильевич олармен уйлест кете алады. Одан кейш, Ыррызда мировой судья жене тергеупп болып Элмухаммед Сейдалин штейдь О л цазацтарды оцыту iciHe ете ынталы адам. Биыл ол цазак, цыздары уппн Ыррызда К,азак, сахарасындагы ец туцрыш, 20 юсшк цыздар мектеб1н ашуыма кемектесп, ал уезд начальнип бурын К,азанда эскер командованиясы кецсесшщ бастыры болып цызмет icTereH- — Гайжевский де icKep,