Алтынсарин Ы. Таза бұлақ

дурыс адам. Ыргызда тек окушылардын yin FaHa нашар- лау едд, 6ipaK, бул ушш жаз uibiFa белек уй салмак, болып жатырмыз. Бул айткандарыма коса айта кетейш, мен каз!р е й класты терт мектеб1м4здд уш класты калалык немесе уезддк мектептерге айналдыруды суранып жатырмын; булардыч жанында б1р-б1рден окытушы-инспектор болмак,; оныц жалацысы, жацылмасам, 300 сомдай, neTepi казынадан жене ол жалпыга б1рдей мемлекетпк кызмет правосымен пайдаланады. Бул niKip ic жуз1нде жузеге асатын болуы керек, вйткеш, округ попечителе менщ niKipiMAi макулдады, ал оныц бержарында, ею класты мектептердщ бурынгы царажатыныц устше аз-ак цосымша царажат керек, бул царажатты цайдан алура болатынын мен керсетш те берддм. Егер бул ойы- мыз жузеге асатын болса, онда Александр Васильевич- ке, оныц б т м ш е карай колайлырак келетш, оцытушы- инспекторлык, кызмет те e3ip болады. А л онан соц, егер ол б1здщ сахараны, киргизляндияны уната к,ойса, б!зддц облысымызда одан жогары да кызмет табыла бередд... Мше, Александр Васильевичтщ алдында турган жумыстар осылар. Bi3re оныц келу1 керек пе, керек емес пе деген жарын, кымбатты Николай Иванович пен Ека­ терина Степановна, ендд ездерйцз шенпщздер. Осымен 6ipre Ci3re телеграмма сорып, оныц жауа- бын Орсюге ж1берущ!зд1 сурап отырмын; ейткеш, мен Ацтебеге журга барамын, жолшыбай Орсюге сорамын, сол арада С1здщ ризашылыгыцызды алып, Александр Васильевича тагайындау жайында ресми буйрык бер- пм келедд. Смоленскийге жол шырынын телеу туралы сурануым мумк1н бе екенш бьле алмай отырмын, вйткеш ол, С1зддц жазганыцызра Караганда, казына есебше окыган адам емес жэне семинариядан да ж!бер1лген адам емес кершед! рой. Мундай жардайга 6ipiHuii рет кездесш

отырмын, сондычтан бул жайында бь\\етш адамдармен кецесш алуым керек. Айщандай, тага 6ip епшш. Округтж басцарманыц буйрыты бойынша, мен жацадан тарайындалран ок,ы- тушыныц саяси жарынан сен1мдшгш жергшкп губер- натордан сурап 6iAyiM керек едь Ал, менщ ойымша, ол Оздщ сурауыцызга тез1рек жауап берген болар едь Сондычтан жергшкп жерде керек болатын куэлжп суратьш алуды ез мойыныцызга алмас па екеншз. Б1здщжак,таe3ipre eni6ip жацалык, жок,. IciMi3, Кудайга шуюр, iArepi басьш келедд. Соцры кезде тек денсаулыгам нашарлап жур. Элсш-элД алые ауылдарды, унемД салцын мезплде, не чара суык, кузде, не ерте кектемде ара- лап журу денсаулыгама эсер ете бастады. Эйткенмен, Алланыц 6ip рачымы болар тага, б1рцатар мшдетгерДмДзд! орындатанша чызмет етш, кейш тыным алармыз... MeHi умытпараныцызра, чымбатты Екатерина Степа­ новна, шын журепмнен размет айтамын. СДздщ маран эрчашан зер салып, yHeMi жачсы чараганыцыз Кудайдан чайтар. 1889 жылгы февраль iun. Н. И. ИЛЬМИНСКИЙГЕ Аса чаддрл! Николай Иванович! О зд щ 2 мартта соччан соцры телеграммацызды мен 5 мартта — кеше алдым. Александр Васильевич езшщ ойын озгерткен болса, оран не шара; онда Ыргаз мектебшщ менгерушю етш Тимофеев мырзаны да сон- дай улкен ычыласпен чарсы алуга ризамын. Bipa4 цаз1р жол бузылралы жатыр, бул май айыныц басына дейш созылады. Сондычтан оныц келемш деп асыруыныц да цажетД жоч, оныц уетше жуырда (15 майда) жазга 200

демалыс та басталады. Менщше ол 6i3re - Ыррызга июль айынын; орта шеншде не, тштт, аягында келсе де болады рой деп ойлаймын. Ок;у жумысы августыц 15-i мен 20-сыныц арасында басталатын болрандык,тан, ок,у басталганга дешн к,олы бос кез1нде, мектептщ шаруашылыгымен жене жалпы TepTi6iMeH танысып улг1ред1. А л ендд уйге барысымен мен Тимофеевт1 ок,ы- тушы eTin алура ризалык, 6iAAipeTiHiMAi ресми турде жа- зып ж1берермш. Ак,тебе жене Бертебе болысында болраннан кешн мен ез жайыма, уйге к;айтып бара жатырмын. Николаевсю жене Елек уездер1нде к,ыс к,атты, шеп к;ымбатгап кеткен. К,азак, астрономдарыньщ болжауындай, к,ыс со- зылып кетсе, онда к,азак,тардьщ хал1 мушк1л болады, ейткеш, олардыц menTepi таусылута таянып к,алыпты, ал муздак; туеin к,алгандык,тан малды тебшге nibiFapyFa болатын емес. Екатерина Степановнага шын журепмнен алдияр дурай селем. Улкенцхриетпен Сиге шын бертгенцызметшщиЫ. Алтынсарин. 1889 жыл, 6 март. В. В. К А Т АР И Н СК И Й ГЕ Аса к,аддрл1 Василий Владимирович! Орск арк,ылы Ак,тебеге етш бара жатып, OpcKiAeri ок,ытушылар мектеб1нде болтан к;олайсыз ецпмелердД ecrin, Ci3re Александр Григорьевич жайында б1рк,атар кещ лаз нарселердд хабарлаган ед1м. Ак,тебеден к;айтып кел1п, мен ок,ушылар жагынан да к,улак, аспаушылык;тар болганын, буран ок,ытушылардыц да кшааз емес екенш анык,тадым. Qcipece м ет, езвдзге мел1мдегенiмдей, Александр Григорьевичтщ 1нж1лд1 тусшддргеш ку- 201

джтенддрш кушнд1рген eAi. Ал енд1 аныктай келген- де, бул о^ыту сипатында немесе соран уксас сипат- та болтан нэрсе емес екен, педагогика сабагын ок,ыту успнде, сез арасында рана айтылган нарселер екен. Сондыктан, Ci3re жазган хатымдары, белгии жардайдыц acepiHeH epiKci3 айтылып кеткен к,атты сездер1м мен таккан юнеларымды кайтып аламын. Мен тек 6ip свз1м жешнде рана сол шюр1мде каламын; оным: егер Александр Григорьевич езш б1разырак езгертщшреп устамайтын болса, онда, cipa, олокушылармен, ецэуелн ак, ок,ытушылармен уйлесе коймас; ейткеш, осы болып отырган эцпменщ вц басы солардыц наразылыгынан туып отырган кершедд (муны Ci3re купия турде айтып отырмын). Жакында Орсиге Карл Андреевич болып кеткен екен, казак окушыларына тым катты карамаса ед1 деп коркып отырмын. Олардьщ iiuiHAeri 6ip бекейлжтен баскаларыныц 6apiH мен ез1м жаксы бйемш, 6api де ете дурыс барыттары окушылар, inrrepiHAe ате дарынды ©те зешнд1лер1 де аз емес. Оларды, К,удай ушш, коргай керщ1з! Пенсия жайында, езпцзге мэл!м, мен попечитель- ге хат жазып ж1бергенмш. Осы мэселе жайында жэне менщ калалык мектептер мен кыздар мектептер! ту- ралы сурагандарым жайында 6ipep рет хабар алмас па екеназ. Уйге жетуге асырып отырмын, кар epin, жол бузылып кете ме деп коркамын. Евпраксия Васильевнага дугай сэлем. Мен 200 мыц уткан жокпын ба? Наследницкая станциясы, 1889жыл, 6 март. 202 _

В. В. К А Т А Р И Н С К И Й ГЕ Аса к,ад1рм Василий Владимирович! Ак,тебеден кайтып келгеннен кейш, март айынын, орта шеншде жэне содан кейшп уак,ыттьщ бэршде сыркаттау болып журддм де, апрель айыньщ аярында мулдем жатып калдым, екпем кайталап к,абынып, журег1мнщ coFybi кушейш Kerri. K,a3ip ендд, Кудайра niyKip, тары да Tayip болып келе жатырмын. А л О зден де eui6ip хабарым жок. амансыздар ма, кымбатты Васи­ лий Владимирович? Оныц устше, окытушылар мектеб! жайындагы хаттарыммен СМздд peнжiтiп алган жок па екенмш деген ой да мазамды KeTipin жур. Егер ондай б1рдеце болтан болса, ойланбай жазтаныма KeuiipiM ете керщ1з. 6з1мнщ шын бердлген адамдарыма осындай ойланбай жаза салушыльщ менде кейде, шынында да, болып журедь Ендд тары 6ip наразылык. я т и казак окушыларыныц наразылыты, Красноуфимсюдеп ауыл шаруашылыгы мектеб1нде де туып отыртан кершедд. Муныц ce6e6i: мусылман дэстурш мулде елемеу, ягаи шопща етш асып беру, окушыларта шошка бактыру, орыс окушыларымен 6ipre тибадат етгазу деседд. Муныц 6api де ете унамсыз нерсе рой; сондыктан, e3ip епггеце бола коймай турран кезшде сонда барып, окушыларды тусшддрт, наразылыкты жойрым келедд. А л егер, кажет болтан жардайда, директордыц ез!мен де сейлесюм келедд. Кектем салкын. Кыс казактарра онша колайлы бол- мады. Шептщ тапшылыгынан малдыц ел1м -ж тш де болды. Мектептер1м1здщ хал! барлык жерде де жаксы. Айтпакшы, егер маран хат жазура уакытыцыз бола койса, Ыргыздагы мектептщ мецгеруппа eTin тарайындалган Тимофеевке (Сазандары Тимофеевич баласына) жол шы рынын беру туралы суранура правомныц бар-жорын хабарлацыз. О л гимназияныц 203

алтыншы класын бтрген , содан кешн к,алалык, жане уезддк мектептщ ок;ытушысы болута емтихан устаран, одан кешн шок,ынран татарлар мектебшщ ок,ытушысы болтан... Егер к;азынадан жол шырынын cypayFa болмай- тын болса, ондай жагдайларда не icTey керек, жэрдем сурау керек пе? Будан артык, жаза алар еместн, к,олымталып отыр. Кер- генше к,ошболыцыз, к,ымбапы Василий Владимирович. Евпраксия Васильевнара менен жалынды сэлем айтьщыз. 1389 жыл. 10 май. Сигешынкофшен беригеи К,останай. пендафЫ. Алтынсарш,. Ф. д. соколовкд Аса cymKTi Федор Демьянович! Бупн 6ipTypAi бойым ауыр тартьга отыр. Сондык,тан, cipa, КДстанаЙра бара алмаспын. Баск,алармен 6ipre Ci3 де губернаторды к,арсы альщыз. TayipipeK болсам,— ертец барармын. Реп келсе, осыны Николай Григерье- вичке де айтып к,ойыцыз. Онан соц, Константин Давыдовичтщ 6ip минут­ ке маган кел1п, TiciMAi суырып тастауын сурацызшы. сырк;атыма к;оса бул да жанымды кинап отыр. Маужан Байжиеновтен — K,a3ip барып, Мендщара- ньщ болысы Нурхан Мырзабакиншч келген, келмегенш бш п 6epyiH сураймын. Егер келген болса, онын бупн б1здщ уйге келуш етшемш. Губернаторга жолык,пастан бурын онымен 6ip ете кажети ic жешнде сейлесш алу- ым керек. Cadi Kfidipтутатын Ы. Аптынсарин. 1889 жыл, 24 май. 204

В. В. К А Т А Р И Н С К И Й ГЕ Аса к,ад1рл1 Василий Владимирович! Ci3re соцпл хатымды жазганнан кейш мен тары да ауырып далдым. Бул жолы бурынгыдан анагурлым к,атгы ауырдым, журт м е т жаны к,алса болар елд деп кау1птенд1. Эла де аурумын, уйк;ым жок, десем де болады, тамак, штеймш, журепмнщ соруы купгп, eHTire беремш. Троицк1ден ymiHiiii доктор шак,ыртк,анымнан кейш, к,аз1р TeyipipeKciH, деседь ол маган 10 июльге дей1н iuieTiH дэр1 6epin кетгь 0з1мд1 6ip К^удайьа тапсырдым, тардырда жазылтаннан артык; ештеце болмайды Foft. СЗздщ хатьщызды алдым, оньщызга улкен размет. Егер Tayip болсам, август айыньщ аярынан бастап облыс- ты барлап к,айтпак,шымын. А л егер Ci3 август айыньщ орта шешнде, не болмаса, 20-лары шамасында 6i3re келсец1з, онда 6i3 TopFaft, Ыргыз арк;ылы Орынборга дейш аралаган болар едш. Будан артык, жаза алатын емесшн. Кергенше к,ош болыцыз, к,ымбатты Василий Владимирович. Саге шынкоцШменбер'шген багыныштыпендеф Ы Алтынсарин. 1889 жыл, 151

МАЗМ¥НЫ •ОнерЧпшмбар журггар» Ьалрожа бидт баласына жазгаи хоты B p ium? Венет елецдер Эй. досгарым! .. . . .... Эй жтттер! Жат Оэен ОЛ1ЛЛ1Ккермеген ущ|нтореге лйтылран Ананын суюi «КаАырымды* тулы ___________ Епинщ багтары Карга ментуш...... ....... Врмекш! кумырска. карлыраш Сатемф хан .. Талантын найласы -Эхе мин бала..................... ...... Jllcine мен бала ' Аурудан - ляган куштТрек . ‘ MeHipiMAi бала................... Лзбасты.—........................ ......................... Карга мен аур»-.......... .......... ................ Сауысцан мен царга. ЭКан-жануарлардын дауласцаны -Кара батыр I Байулы.______ _______________________ — Жентбех батыр -Бай баллеы мен жарлы баллеь: Валаиын лйласы Окулагы балалардьт уйтме жазран хагтары 206

-*Эм« kici J Лукиан okIm •|3ерект1к ................ •'Силинпп деген ханым Мдллы пайдага жарату Дуни*- калай «тоен табылады - 1нлгенн1н иайласы •Кмпшак Сейикул -Таза булак •Эден *1^анагаг •*Мунемз адат .ЭЛ1ЛЛ1К -Петр иапнанын тергелгенг .Мужык пен жасауыл. -*Жомарт ............... ■Сарандык пен жинактылык ТСалакгык лАкымак Доен ................ - Жаман жоллас ............................... JАйуаннын еспа кон. б||>акадамлай толык акылы ж .. OnpiKTiH задали ............................... -* Наландык *Жамандыкка жаксылык -‘Сакып -Тдкаппарлык JKHI3 уй мен aiaui уй УНД1 ............................. -.Жиранте шешен -1 КарагылмП! Таэша бала....................... Ллгмн айдар Л-Макта кыэ бен мысык Дуниеде жамандык нелеп? ХАЛЫКAFAPTY МЭСЕЛЕЛЕР1Ж0Н1НДЕП ЕСКЕРТПЕЛЕР Казактын болыстык мектептер! туралы записка ■сгубернаторына рапорт 1Cгубернаторына рапорт. :ындагыоку жумысынын Eki класгык мектеб!н1н менгерушнтне нускау хат Орынбороку окруп понечителше баяндама хат Торгай облмсынын согыс губернаторы Ильинге баяндама х* Торгайоблысысогыс губернагорынынкызметш аткарушы Ильинге баяндама Торгайоблыгынмнсогыс губернагорынын кыэмет1наткарушы Ильинге баяндама хат 207

,„„7 0ргайоблысындага халык,мектептершщ 151 1883жылры жайытуралы есеп.... 156 ЭТНОГРАФИЯЛЫК ОЧЕРКТНР Орынбор ведомгтвосыказадтарынынилген адамдыжерлеу женеоранас беру дестурш1ночерк! Орынбор аедомствосыкезлктарынынкулатусу. кыз узату женетой жасаудестурлершточерм ООЦРЫ ХАТТАРЫ Д О --- Балалар эдебиет! Ыбырай Алтынсарин ТАЗА Б¥ЛАК влец дер, знпм елер, очерктер, хаттар Бас директор 3. Тен Редактор Б. К,ошым-Ногай Cyperiui Б. Сер1кбай Техникалык редактор О. Пегова Компьютерде беттеген Н. Лесбаев Басуга 03.12.08 кол койылды. Калпы 84x108'/,,. Кагазы офссгл. Kapin Typi «Балтика». Баспа табагы 13,0. Таралымы 2000дана. Тапсырыс №2346. \"Раритет” баспа компаниясы, 050022, Алматы к., Масанчи, 98 Телефакс: 8(727) 260-67-08,292-88-36 Тапсырыс берушшщ файлдарынан Казакстаи Республикам «Атамура» корпорациясы» ЖШС-нщ Полиграфкомбина!ында басылды. 050002, Алматы к., Макагаев к.,41



«Ы . Ллтынсарин мурасынын басым кошпЫп эдеби-коркем шыгармалар болып келс;и, ал айда сол елендер1 мен корнем энпмелерш ол тек педагогикалык мурат-максатка сойкес жазып жаратады, бул жэйт оный жазушылыгы мен педагогтыгынын 6ip арнадан бастау алагынын ангартады». Мухамедрахым ЖАРМУХАМЕДОВ