Алтынсарин Ы. Таза бұлақ

— Усен, Усен! М ынау тайыз ж ердей балыцтарды царашы! — деп. — У сен оран царамай баягы журттан тапцан инеш отца салды, Ине б1раздан соц оттыц куппмен epin, цызарды, сол уацытта пышацпен инеш алып, ептеп идд, цармак, icTe,ai. Сонан соц Асанды шацырып: — Сен uieripTKe тере бер, — дедд де, e3i манаты цылдан ecin к,армак,к,а б ау icTen байлап, талдан Kecin оран сап штедд. Сейтш, цармапл эбзел1мен даяр болтан соц, У сен сура барып, Асанныц жиган ш епрткесш ж ем ге шаншып, цармагын сура салды. С у едем1, айнадай таза с у екен, шпндег1 ойнаган балыцтары KepiHin журетурын. Эуел1 шабацтар келдд, 6ipeyi 6ip, eKeyi е й жемдд шскеп, тиш- цашып, ж улцып OTin журдд. Сейтзп турранда шабацтар дурюрей келга цашты. I^apaca, 6ip шортан келген екен. О л шортан жемге де царамай, тэкаппарланып жайымен былгацдап eTin ж уре бердд. Шортан еткен соц манаты бытырап кеткен шабацтар тары жалма-жан жиылып KeAicin, ж емнщ айналасында ойнап, 6ipiH-6ipi куып, жемге де тшп-цашып, сорып eTin журдд. Сейтга турранда, шабацтар жене дурю рей цашып, жок, боп кегп. К,араса, 6ip белек алабуралар келген екен, жемдд ец бурын керген 6ipeyi тоцталмастан келш асап келш «.алганда, Усен цармацты тартып алып, оны шыгарып тастады. С ол цалыпша Усен б1рталай алабура алды. Балыцтыц алынган цызьнына айналып турып, бала- лар куншц кешке таянып калганын ацрармаган да екен. Bip мезплде Усен Кунге царап: — Ah, кун кеш боп цалыпты рой, жарыцта етк ел тауып алайык,, — деп, цармацпен алган балыцтарын б1реушщ шапанына орап алып, манары шацпак, тасын жене сабы- бауымен цармарын да цалдырмай алып, енд1 еткел 1здест1. Бул турада У сен юддрместен, манаты ездерш щ 49

xycin келген сурлеудщ еткен жерш тауып алып, сол жер­ дей ете шык,ты. Б1раз ж урген соц-ак, к ун кеш болды ж эне б1раздан соц ымырт жабылып, ж ол кэршбедд. Т ун болтан соц, балалар eKeyi де коркайын дедь Сейтсе де Усен сыр б1лд!рмей енд1 ж урсек адасармыз деп токтады, тезек терш от жакты. Б1раз отырран соц Асан кунд1з кеп ж урш шаршатан бала, уйыцтап цалды. У сен ойлады: экем айтушы ед1 «елдд ж ер дщ урысы, далалы жердщ 6epici болад ы » — деп, уйыцтамай отца кунддзп алган балыгын nicipin, ерм ек eTin отыра бердд; eciTyi бар eAi: от жатып отырса, цасцыр келмейд1-м1с деп. К,арап отырса, 6ip мезгьлде 6ip топ KHiK келдд, Олар анадай- дан одырайып царап турып-турып, эз-езш ен уркш жэнелдд. Б1раздан соц кулын, тайы бар 6ip уш р кулан келдд; айрыры алдында басын тткшитш, куйрытын шаншып, осцырынып, е згелер ! тацданып карап тур- ды-турды да, олар да шауып ж енелдь Bip мезгьлде жацын ж ерде касцы р улыды; алысырацта епз-шарала адамша шыцгырып, 6ipece жыларан балаша, 6ipece каркылдап к улген адамша, эртурлд дауыска салды. У се н туйсш щ ю реп , бойы муздап, цолы на манаты кармацтыц таягын кысыцкырап устап ж эне отыра бердд. Сейтш, эр жануарларды Kepin ж эне оттыц жа- рырына ж иылган курт-кумырсца, кебелектерд1 ка­ рап, б у л кебелек-коцы здар неге керш е е л 1М 1здеп отца ту се беред1 екен деп, эртурлд ойларра к алып, суйенш жатып, тацды атырды. К уиш ьты ста тац э уел алтын- мен боягандай кызарып, ж ан-жакка жайыла-жайыла барып, ацыры цызылы тарап агара бастаранда, Усен Асанды да оята бастады: « Ж у р е р уацы т болды », - деп. Асан далада екенга умытып, уйдег! калыбынша, жуык арада оянбай ыцырсыса да, У сен цоймай оятып алып, цасына epTin жолга шырысты. 50

Кун сэскеге шешн ж урш отырып, сэскеде сур ле у 6ip к,атац шокатгау ж ерге тусш кершбей кетп. Балалар ендд кай жак,к,а ж урерш б1лмей дардарып турды. Сейтш, жан- жагына к,арап турса, iArepri алдында 6ip бш к к,ыр устш- де, улкен мола кершдд. Сонда У сен н щ ойына экесш щ ce3i тусп: далада ж урш адассац, молалы ж ерде с у бола- ды, суды жерде е л болады, дейдд екен. С о л ак,ыл бойынша Усен Асанды eprin, молага карай журдд. М олага жак,ын- дап келгенде, каедылдаган каздьщ даусы шык,ты, У сен ендд 6L\\ai жак,ын ж ерде кел бар екенш, оны ц уш ш каз су- сыз жердд мекен етпейдд. К елш eKeyi ендд молалы кырга шык,ты, караса, кырдьщ ж ьпылар асты улкен кел екен, келдщ айналасы да, iuii де жыцылдаган мал; жарасындары ж1бектей жапырылран кекорай кора-кора кой мен жылкы, жылкыныц 6ip парасы кел iuiiHe Kipin, белш ен куракка Kipin тур, ендд 6ip жак, жарасындагы сортадда 6ip топ туйе жатыр. Буларды Kepin, балалар к,ырдан тусш, ж уйрш малга келдд. К елсе е з ауылдарынын, малы екен. Малшылар Асан, Усендд Kepin, олар да куанып, 6ipeyi эке- шешелершен суйшип сураймыз деп шауып кетп, езгеле- pi балаларды атк,а MiHri3in, ауылра алып журдд. Ж олда ке- ле жатып малшылар айтгы: - Сендердщ журтта калраныдды бШп, кешеден ауылдьщ жан бп-кеш i3Aeyre кетш е м — деп. Нак, 6eciH мезгшнде балалар аман-есен уйлерше келш, еке- шешелерше косылды дейдд. БАЛАНЫЦ АЙЛАСЫ Bip ел1м адам жапанда келе жатып, аягы астында 6ip улкен тасда суршш ж ырылып, ойлады: бул тас адамра зиян келпретш тас екен, жолдан алып тастайын деп. Сол оймен тасты кетерш едд, астынан 6ip сандык шыкты, сандыкты ашып едд, imiHeH 6ip жылан шы рып, шагамын деп eAiMre умтылды, элДмайтгы: 51

— М ен ceHi к,арацры, тар жерден, тущ ы ннан шы- гардым, жак,сылык,к,а жамандык, бар ма? Ж ы лан айтты: — Бар. Эллм айтты: — Олай болса 6ipeyre ж упнелж , тере саран тисе шарарсьщ, — деп. Ж ы лан да б у л сезге ток,тап, eKeyi келе жатып, туйеге жолыкды. Туйеге булар icrepm iq MeHiciH айтып е м туйе айтты: — Жак;сылык,к;а жамандык; бар; не уш ш десещз: мен адамнын, к,анша ауыр жугш, мулюн тасып, eMipiMine к,ызмет icreceM де, адам к,ай уак,ытта шамамнан тыск,ары ж ук артады да, ж уре алмасам урып-сорып р ен ж п ем Ж ы лан муны естгш, ал1мнщ мойнына 6ip оралды. М унан шырып ж ем к агаштарына келш жугшдк Бул агаш та айтты: — Жак;сылык;к,ажамандык; бар; не ymiH десещз: менщ жемгаммен к,анша адам кун Kepin пайдаланып турса да, жемюмдд жан ауыртпай к;олымен алмай, туб 1мнен к,атты урып, жемгсмад} ж ерге туснрш алып жейдд, — дед1. Ж ы лан эл1мнщ мойнына тары 6ip оралды. Онан ке- Tin, 6ip итке жолыры сты. Ит те айтты: — Жак,сылык,к,а жамандык, бар; мен иеме канша тун-кун уйыктамай мулкш, малый, езш барып кызмет к,ылып едДм, ак,ырында мен к,артайып аурулы болтан соц таяк,тап урып м е т в;уып ж1бердд, — дедь Ж ы лан жене 6ip оралып, ендд шагамын дедк 0AiM айтты: — Енд! тары e ipeyre-ак, ж упнеш к, терелж тары саган тисе, шага бер. Сонан шырып 6ip топ ойнап журген балаларта келдд. 1шшде 6ip бала ел1мге сэлем б е р м Эл1м сэлемш алып, сол балага icTepiHiH MeHiciH айтты. Бала естгш болып: 52

— Эй, ата, бекер сейлейсщ , осы к,олыцдагы кш-юш- кентай цобдира мойныца уш оралган эйднс жылан сыю- шы маед1?—дедД. — Сонда жылан да айтты: — Бул сез рас, — деп. Бала Tiirri нанбады, « б у л сезге кезбен кермей Kici на- нып болмас» деп. Сонда жылан баланы нандыру уш ш HipiAin барды да, манары к,обдира Kipin жатты. Бала сонда таре етю зш сандьщты жауып бек ггп де, елДмнщ к;олына б е р м «апарып алган орныцызга к,ойыцыз» деп. ОК,УДАБЫ Б А Л А Л А Р Д Ь Щ Y H IHE ЖАЗБАН ХАТТАРЫ А К,амк,ор, дуагей атам мен эже, азд ер ге ыкдасты свлемдер1мдд жолдап к,аламын. 03iM сДздердщ он ба- лаларыцыздыц арк,асында сау-саламат бармын. ©т- кен почтадан жДберген сэлем хатыцызды, азын-аулак; ак,шасымен, жолырып алдым. Алда разы болсын, мен- дей нашар балацызды естен шыгармай турраньщызга. Ыцыласыммен Кудайтагаладан ттлеймш: сДздердщ ец- бек к,амк,оршылыгыцызды 6i3re де к,ызмет1м1збен етеуге жазгай е м деп. Ок,ыран ок,уымыз турасында б у л кунде устаздарымыз сонша разы. Ж анада ец жак,сы ок,ыган балалардыц есебш е к,осып, кенегесш е жазып к,ойды, Ата, сДз арк,ашан ак,ыл айтушы едйрз: «балам, алац бол- май устаздарыцныц айтк,анын орнына келтДрш, бер- геи сабацтарын толык, уйренш , б1луге ты р ы с» деп, ол сездерщ1зд1 умытк;аным жок;... Ci3 жазасыз, ата, К,асенге к,орасан' шык,ты деп. Аман И- жазылып кеткеш не к,атгы куандым. Б1зге устаздарымыз 1Корасан —шешек. 53

айтады: цорасанды erin шьтеарран балага цайта цорасан шык,пайды, nibiFa к,алса цатераз, ж ецы шыгады деп. Осы сездд ж еш келсе ecKepin, жацын ж ердей лекарьлер- ге' юшкентай Ьплершдо апарып, шешек екйрген к,алай болар екен? К,ош, дауаларьщыздан yMincep балацыз Н. Б А бэмыз Ыбырайра кеп селемдер1мдд жолдадым. © зщ нен кептен ein6ip хат-хабар болмады; тек ауру- сырцаура душар болмасац болады дары, шаруалык, жумыстан да цолыц тимейтш шыгар. Сейтсе де, уацыт тауып есендтйдд биурргейсщ. ©3iM дешм сау, устаздарымыздыц Tayip назарындамын. Eip-exi айдан сон, еюнпп класца шыгармын деген у м т м бар. Осы хатты тапсырушыдан Кадишага exi цадацтай конфет ж1берддм, сен алып езш е тапсыра кер. ©кеме бас кулдырымды айтып жене менен ейн, маран бер- ген акшасын боск,а шыгарды деп урыспасын. К,адиша юшкене бала рой, арам ж1бер1пй деп, к,уанып калсын дед1м. К,ош, ара, сау бол. Хат жаз дегетмдд умытпа деп, — есендтндд К,удайдан т1леп жазушы шйцз Н. В М ш екей, достым Муратбай, мен еюнпп класца шы- рып, енд1 6ip-eKi жумадан соц елге де цайтура турмын. Енд1 кеп узамай-ак сендердд керсем керек. Осы кун- де-ац кез1ме елестеп тур, ауы л кекорай шалрындарра К.ОНЫП, жан-жак,тыц 6epi желкыдеген кек шеп шпвде жьщылдаган малдыц жургендерй Кеп жазура уак,ыт жок, курбы-курдастарыма селем; агама айт: менщ ку- рец денешмдд Kicire мшйзбей, сем1з сактасын, барран соц ез1м жаратып жайлармын. Достыц Н. 'Л е к а р ь л е р г е - дер1герлерге. 54

г Агамыз Ыбырайга селем. Сен бекер цауш етесщ, менщ азырак ауырранымнан; ceHi Kepin эжемдерде урей к,алмаран-ды. Ауырраным ce6e6i, кыстыц куш ау- ылы жакын жердег1 6ip ептеппмнщ1, ушне к,онак;к,а ба- рып ед1м. Агаш уй жок, екен, кшз уйде патшалык, жещл ки1ммен жатып-турып жургенде бойымды суык уста- ды; сонан азырак, басым ауырран соц, к,айтып Aepirepre айттым. Aapirep Aapi 6epin, ендд жазылып келемга. Ай, aFa, екеме айтып, жылы aFaiii уй салып алсацызшы. Кшз уй жаздыц кун1 к;анша жак,сы болса, кыстыц куш сонша жаман рой. Суык, кшз уйде кыс куш 6ypicin, алдыц отца жылынса, аркан; тоцып отырып, не таза жуынура болмай- ды, не таза тамак, жеуге болмайды. Осындары оцымысты дэр1герлер айтады: казактыц дертшщ Ke6ici — не бой- ын суыкка алдырраннан, не тазальщ жоктыцтан пайда болады дейдц котыр, берткен, таза болмаганнан, сузек, шаншу, жетел 6epi де суыцтан дейдд. Ер1ккен соц, ойыма келгенш жазып, ермек етш жатыр- мын. Коп мылжындады деп айыпца буйырма жене менщ уш1н келемш деп азаптанба; экем Kepi Kici, шаруашылык, жумысыцнан каларсыц. 1нщ Н. Э М М KICI Bip зор эл1м молдадан жаца дднге KipreH 6ip адам: — Тацсыр, мен иманды цалай етсем уйренемш? — деп сурапты. Эл1м айтты: — Шыккан Кун мен Айдан, кек пен жерден, су мен жел- ден, жер мен таудан, жацбыр мен кардан уйрен, — дедд. Сурап турран адам бул сез не сез екешн б1ле алмай дардарып турды. Сонда ел1м айтты: 1 E n T e m iM iiin — жолдасымньщ. — Ред. 35

- Далара шык,сац кек пен жердД кересщ, Кун мен Айды, кек успиде жулдыздарды, тауды-тасты, жел мен жацбырды - осыныц бэрш кересщ. соларра карап ой ж1берсец, оныц 6epiH адам жаратура колынан келер icrep емес; олай болса, сонын, берш жоктан бар еткен 6ip ку- дДретп ие болса керек, 6i3 кермеген. Сол акылга ойланып жеттссец иманын,ныц жартысы тамам болтаны, —дедь Л¥К,ПАН ЭК1М Лукпан эюмге 6ip сопысымак адам 6ip жиылыста айтгы: — Оздщ аурура ем етуйрз куне, К,удайдьщ ж1берген каза-бэлесше себеп табамын деген К,удайра карсылык болып табылады деп бьлемш, — дедь Лукпан айтты: — Олай болса, сол айтк,ан сезпрз жазылран штаты келтгрцйз, сешмдд ютап болса 6i3 тоба етш доршерлпсп к,оялык„— деп. Сопы б ул сезд1 еш ютаптан KepreHi жок, ютап алып келе коямын деп козралмады. Жиылып отырран халык шулап коя бердд: — Сопы, Лукпан ж еарге байдай, жеимге атадай бо­ лып, неше муцды бейшаралардыц кезшщ жасын тыйды, сен бул icri кунэ деп б1лсец ютабьщды корсет, болмаса казыра алып барып, жазаландырамыз, — деп. 1стщ булайынша зорайып бара жатканын Kopin, Лукпан халыктан OTiHiui етш тыска шырып, сопыны оцаша калдырып айтты: — Алда разы болсын, молдам, бглген шамацызша б1здд кунэдан тыю ушш акыл айтканьщызра. BipaK б1зден де ci3re 6ip акыл айтылсын: кашан да 6ip icTiштегирЭкелсе, ayeAi акылыцызды, онан сон кезщ1зд1 жумсацыз, сонан соц акыльщыз дурыстаса, кез1щз Kopin, женш танып макул керсе, тшщз бен колыцызра сонда epiK берщ1з. EKiHmi, аздщ айткан сезщ1зден окып жеиспегендж 56

KepiHeAi, К,удайтарала адамFa эртурм дене бердд: кол берд1 жумыс кылмац ушш, кез бердд кермек ушш, аяк, берд1 журмек ушш, кулак бердд eciTyre, ак,ыл берд1 ой- ланып, жаман-жацсыны aHFapyFa. С ол берген денелерд1 THicTi орнына жумсамасац, К,удайдыц буйрырына царсылык болып табылса керек; оныц ушш журмей, турмай, отырмай, кермей, есггпей К,удайга кулшылык eTin те болмайды. Сол peyiiiiTi жансыз нэрселердщ де кереказ жаратылганы жок- Bip ineirri у eTin жаратты, екшцн шептт оран басытцы eTin жаратты; буларды да танып, 6iAin, буйрыцты орнына жумсамасац кунэл1 боласыц, THicTi пайдалы орнына жумсаудан обал бол- маса керек, —дедд. 3EPEKTIK Англия журтында Броун деген биймдд уста судыц устше 6ip колайлы Kenip салуга журш, цалайша салсам цолайлы, нык болар екен деп ойта к,алып келе жатса, жолдыц устше кесе тартцан ермекшшщ ермепне кез1 тусп. Муны Kepin Броун тоцтай калып ойланды: «Бул ермекпп мынау жол арцылы Kenip салыпты, астында Tipeyi жок,, осындай Kenip цолайлы болар едд», — деп. Сонымен, келдд де, су ycTiHe eKi узын шынжыр тартып, ортасына тацтай салып, eKi жац басын кургац жерден биж, ныц баганаларга бектп, Kenip icTeAi. Шынжырдан Kenip салу содан калган улг1 екен. СИЛИНШ1 ДЕГЕН ХАН Ы М К,ытай журтыныц патшасыныц ханымы Силинпп ж>бек курттарын абайлап карап журсе, бул курттар елершде езшщ ермепне Kipin еледд екен. Ханым сол ермект1 алып ширатып жш 1стедд, сонан тоцып жаца ж1бек орамал icTeAi дейдд. Мунан соц куртка назар са- 57

лып к,арап журсе, тут деген агаштьщ жапырагын жеп кун керед1 екен. Ханымтутерашыньщжапырагын жиып, элпдей кеп курт жиып асырап, ацырында, бул курттыц пайдасын халдына уйретп дейдь Ж1бектщ шыратын ор- нын ец эуел1 сол ханым тауыпты-мыс. Бул уакытга Силинш! ханымныц еткенше бес мьщ жыл болыпты. К,ытай журты aAi кунге данышпан ханы- мын умытпай, жыл сайын соныц курметше той етедь МАЛДЫ ПАЙДАРА ЖАРАТУ Dip уйпп жумысымен кеп мал тауып турса да, сон- ша азбен к,анагат етш, аз жумсап турады екен. Bip к у т Kepuiici сурады: — Осы сен бай бола турып, малыцды кай жакка ж1бересщ кезге тусетш ешнэрсец кершбейдД, — дедд. Yftuii айтты: — Тапкан малымныц 6ip бел1м1мен борышымды етеймш, 6ip бел1мш eciMre 6epeMiH. Kepuii: — Цойшы, батыр, сенщ борышыц бар ма едд жене eciMre кашан ак,ша 6epyuii едщ? — дедд. Yftuii айтты: — К,арт эке-шешеме берген акшаларымды етеп турран борышым деп быемш, ез1мнен туган балаларга оку окы- тура, асырауБа uibiFapFaH малымды eciMre берген мал деп бглемт. Балалар адам болып, 6i3 картайранда жаксы асы- раса, олардын, борышыцды erereHi емес пе, — дедд. ДУНИЕ КДЛАЙ ЕТСЕЧ ТАБЫЛАДЫ Француз журтыньщ 6ip бшмдд адамы жазады: — 1791 жылда, 63iM университет деген улкен школ- да окып журген жшт кушмде, ер жет1 сайын Зерсаль каласындагы шешеме жаяу барып-кайтып турушы еддм. 58

Сонда эрдайым жолымда 6ip Антон деген тглетш оты- рып, к,айыр сурап алып журуип едд. Bip куш тарысолжол- мен келе жатып, 6ip орта бойлы арыцтау Kicire ушыра- сып, жешм1з 6ip болтан соц 6ipre келе жатцанымызда, едетше манаты Антон алдымыздан шыгып цайыр сура- ды. К^асымдагы Kici тоцтап, Антонныц бетше царап турды да айтты: — Сен царауга en-ecri Kici сегалдд кершесщ жене жумыс icTeyre цуатыц да бардай керш ем сейтш турып мундай жаман icneH ез1цдд кемшникке салып журсщ. Бай болгыц келсе мен саган ак,ыл айтайын: мен ез1м де сендей кедей еддм, б1рак, сендей т1леншшк цылганым жоц; елден, к,ала-к,аладан цыдырып журш, eyeAi боцтык, салам арасынан, не болмаса жай юсьлерден е с и шубе- рек сурап жиып журддм. О л шуберектердд апарып цагаз ютейтш фабриктерге сатып, соныменен азды-кеггп ак,ша болтан соц 6ip есек, 6ip арба алдым, мунан соц eyeAi аз- дап, бара-бара Ke6ipeK, ер уйден есга-к,усцы, тутынута жарамайтын шуберектердд сатып алып, арбамен ж урш сауда ете бастадым. Осындай icneH жетт жылда он мыц франк1ацша тауып, ендд6ip цатаз фабрикасына KipicriM. Жасым жас, iciMe нык,, жинацты жене epiHuieKTiKTi бишегеннен соц, осы кунде era ейддк тас журтым2 бар, фабрикамды балама берддм, у м т м бар, балам да аштык, кере цалмас деген. Ce6e6i: баламды да жасынан бос жу- руге, epiHuieKTiKKe, циналмай мал табута уйретпеддм. Осы айтцанымша машацаттанудан цашпасац, сен де бай боласыц, Антон, — деддде, женше журш кетп. Антон бул сездердд есггкен соц терец ойта к,алып, цайыр сурауын да умытып турып цалды. 1815 жылда Брюссель деген каладан етш бара жа­ тып, 6ip кйтап сататын улкен дукенге KipAiM. Дукеннщ 1 Француз журтыныц тецгеа; б!здщ адшамызра шакканда, 6ip франк жиырма бес тиын кум!ске есеп. - (Автор). 'Ж у р ты м — уЙ1м.—Ред. 59

1шшде 6ipHeme приказчиктерге олай-булай eTi4i3 деп, буйырып турган 6ip Kyneprin кескйб кецшме таныс peyinrri KepiHAi. Сейтш турганымда влп Kici MeHi керш, бетзме чарап турды-турды да, часыма келга айпы: — Айып етпесещз сураймын, мунан жиырма бес жыл бурын ci3 ок,у ок,ып журш, жума сайын Версальдеп уйщ зге барып журген жер1щз бар ма едд? Сонда ойыма тусш, тач чалып: — Сен Антонбысьщ? —деддм. — Рас, — дедд Антон, — мен сондагы керген пленил 4Антонычыздыч 03iMiH. Сол жургешч1здеп 6ip кун ча- сьщызда 6ipre жолыччан KiciHi айтчандары кечййме Kipin кетш, ттленшЫкт! тастап, жумысча KipicriM, iciMe нык,, малыма купмдд болдым; ак,ырында, сол KiciHi4 айтчаны келш, мшекей, осы зор дукеншч Heci бол­ дым, - дедд. Б1ЛГЕННЩ ПАЙДАСЫ Bip чарт уста куш -туш тынбай ic сорып отырады екен. Оран Kepmi, заманындагы 6ip зор бай, Броун дегеншч баласы ойнап журш чы зы чча кунде устара KeAin, ic соччанына чарап турады екен. Bip куш уста мырзага айтгы: — Терем, чарап турранша, тым болмаса, шеге соруды у й р ен сетш , KiM б1ледд, 6ip кундерде сол енерддч де кереп болар. Бала нем кетедд деп, кунде мазачча шеге сорып журш, 6ipHeme кунде жачсы coFypa уйренпгп. М унан соч б1рнеше жылдар еткен соч, журтында чатгы жаугерш1лж басталып, Броунныч мал-жаны та- ланып 6iTin, e3i чатын, баласымен чашып шырыпты. Сонымен, iinepre-жеуге, киюге де кемтар сорып, 6ip чалада ж урген уачытта, чаланыч eidMi буйрыч шаш- 60

ты: ескерге кеп етж керек, жак,ын жердеп к,алалардьщ сататын мыты' таусылды, мык, даярласын деп. Сонда манаты мырзаныц мазак,к;а уйренген eHepi есше Tycin, патшалык, етшшиерге хабар салды: — Егер кеп мык, шеге керек болса, мен педоретш ала- мын, — деп. Етйшплер icTereH мырын Kepin унатк,ан соч. эскердщ ет тне мык; ютеуадч мшдетш алып, кеп мал тауып, ак,ыр eMipiHe шейш кемддк кермей етппт-мк:. К,ЫПШАК, С Е Й ГП ^ ¥ Л К,ыпшак, Сеттк,ул отыз уйл1 тобырымен, журттыч тепе аттаныс барымтасы бар уачытта, бул отыз уй кедейд1 к,алайынша етсем байытып, халык к,атарына чосамын деп ойга к,алды. Сауда етуге мал жоч. барым- тамен мал алсам, 6ip кундерде жау да б1зден куып ала- ды, ачырында бурынгылардьщ айтып кетушше, жорту- ыл басы жолда к,алса керек. Соныц 6apiH де шамалап карап, ачыр 6ip к,иялга Tycin, Сештчул еуел1 мекен еткендей 6ip орын 1здедп Кеп жерлерлд кезш журш, ачырындаTopFaft тересшдеп К,абырра деген езен-судыч бойына точтады. Мына жак,та YpreHiui, Кок,аннан, мы- на жак,та к,алмак,тан шет1рек жене жаманшылык, бол­ са, чальщ К,ыпшак, деген pyFa жак,ынырак, екен деп, сол жердд унатып к,айтк,ан соч, чысты етюзш, жаздыч жылы уачытында кедейлердд жалачаш-жалпы Keuiipin, К,абырра бойына алып келдд. Сешткулдьщ 6ip aFacu бар едд, жол журш, урлык,, барымтаны едет еткен; iHiciHi4 Чанша айтк,ан ак,ылына болмай, уш-терт уймен жалгыз- ач сол кешпей, ecKi орны Туршстан жагында чалды. К,абырраныч бойына келген соч, Сештчул чолына кетпен алып, отыз уйл1 кедей1не де кетпен 6epin, жер тепстеп, епн егуге Kipicri. Турюстан жагында керген ' Мыг ы - шereci.— Ред. 61

улггамен судан арык; к,азып шыгарып, епнге су ж1бердд. EriHi п1скен сон; орып, жиып алып, артыгын терцрепндеп кешпел! елге сатып, мал етп. Ж аца мекен еткен жерше орныччан соц, Сештчул eriHAi жылдан-жылра кушейтш, арык, басына шыгыр салып, суды шырырмен айдап, астычтьщ (ол кунде бидай, тары, арпа егед1) артьнын тец1ректеп елге малка айырбас етумен, булардьщ мал- дары кебейш, бай болды. Муны Kepin ap6ip кешпел! елдеп жарлы-жак,ыбайлар да кел!п, Сештчулга чосылып кел!п, бес-алты жылда Сештчул ела деген терт жуз уйге таянды дейдь К,ос Сештчулдыч 63i де, жиылрэн халк,ы да малдары кебейш, бай болды, ел жиылып Сештчул журт агасы болды, ендд сол журтыньщ адал бейнет, табан ет, ман­ дай тер1мен тапк,ан деулетш андыган жаудан, урыдан, даладары бер!ден сачтаудьщ к;амын ойлап, уайымра чалды. Солардан сак,тану уппн, Сештчул журтын жиып кецест, судын 6ip чолайлы жерше шымнан бшк корран салдырды, малдарына реттеп бачташы, к;ару-жарак;ты к,арауыл-шыцдауыл жургзздд. Булардыч былайша 6ip ауызга карап беюнген халык, екенш байк,аран соч, малга чызыччан сырттары кешпел! хальщтар батып келе ал- мады. Бул жарынан кеч!л! тыныш болтан соч, Сештчул енд! Бухара, К,очанга мал айдатып, ол кенттерден1 чазач чолды эртурл! товар алдырып, жылда eriH nic- кен уачытта манаты чорганда жэрмечке peyiurri базар болды. Кешпел! халыч белгпй уачытта малый, жун- жабарысын, Tepi-TepceriH KeATipin, епнпнлер оларра ас- ты ры н, товарын айырбас етт, осы чалыпша 6ip жары егш, 6ip жары саудамен Сештчулдыц журты журттан асчан бай болыпты. Манаты Сей!тчулдыч агасы атганыс-тусшпен журт- тыч малый урлап бай боламын.деп жургенде, Кочырат2 1К е н т — чала. - Ред. гК ° Ч ы р а т — Чарачалпач елшщ чаласы. —Ред. 62

жагында к,олга тусш, юм екеш де белпаз, 6ipey eATipin KeTiirri; калган мал-жанын урыныц малы деп Турюстан еюмдер1 талап алып, жамараттарын Сешткул кеп жыл- дар 1здет1п, таптырып, касына алыпты-мыс. Сешткул, курмета Т1леу Сейдалин султаннын; айтуы бойынша, 1830-шы жылдарда eTinTi-Mic. Сол даныш- пан KiciHin акылымен eriHAi эдет еткен халык К,абыр- ра суыныц бойында эл1 кеп. Жарлы болып, бетен Kaci6i жок юс1лер Торрай жагында дереу erimnire айнала- ды, ершбей азаптанса, 6ipHeuie жылда тузел!п, халык, к,атарына к;осылады. Т А ЗА Б¥ЛАК, Уш жолаушы 6ip булак,тьщ басында 6ip-6ipiHe кез болыпты. Булак; 6ip тастак, жерден шыккан, айнала- сы к,алыц бггкен араш жапырактары булактьщ устше тегшп, суы муздай, салкын, шыныдай жылтылдап турран сонша эдем1, таза булак екен. Су шыккан жерше 6ip казандай тасты 6ipey ойып корраныш кылып, тастын, су aFap жер1не жазу жазыпты: — Эй, жолаушы, болсац осы булактай бол,— деп. Манары уш жолаушы булактан 1ш1пканран соц, жазуды окып, 6ipeyi саудагер екен, ол айтты: — Бул жазылран акыл сез екен, булак кун-тун тын- бай арып, алые жерлерге барады, бара-бара кецешп, улкейед1, буран бетен булактар куйып, сейте бара улкен езен болып кетедь Мунан мурат сол: сен де, адам, тын- бай кызмет кыл, ешуакытта жалкауланып токтап калма, сейтсец, акырында, сен де зорайып муратыца жетес1ц деген1 ме деп б^лемш, — дед1, Екшнп жолаушы Mycenip молда екен, басын шайкап: — Жок, менолайойламаймын, булжазудьщмарынасы с!зд1ц ойлаганнан repi жорарырак сокса керек, бул 63

булак,: К1м-юмге болса да даяр, ыстык,таранды салцын- датып, жанын рацатгандырады, сусаранныц сусынын цандырады, оныц уппн ешимнен ацы дэметпейдд; булай болса адамра да e6ipeT сол: 6ipeyre жацсылыц етсец, ол жацсылырыцды ешимге мшдет етпе дегеш болса ке- рек, - дедд. YiniHUii жолаушы керкем келген 6ip эдеш ж т т екен, бул ундемей турды. Жолдастары: «Сен не ойлайсьщ?» - деп сурады. Ж т т айпы: — MeHin ойыма бетен 6ip нэрсе келедд: бул булак,тыц суы 6ip орында тынып турып, шеп-шалам тусга, лай- к;ок;ым болса, буран адам мен айуан мунша ынтьщ бол- мас едд; булак, кун1-тун1 тынбай агып тазаланып турраны ymiH ынтык, болады. Олай болса, жазудыц марынасы: кечшндд, бойыцды осы булак,тай таза сак,та, неннк булак;к1а к,арасак, кун туссе куннщ, шеп туссе шеггпц cayAeciH керем!з, кецшц сол peyinrri сыртк;а ашык, KepiHin турсын деген! ме деймш, — дедд. 0ДЕП Bip журттыц бас aKiMi еюнпп 6ip байга жолырысып сайлесш турганда, к;асынан 6ip жарлы мужык, eTin бара жатып ишп, бас урып сэлем бердд дейдд. Оран к;арсы элп улкен эмм таре онан да темешрек бас урып сэлем алды. К^асындары бай: — Так,сыр, осынша журттыц уопнен цараран эммс!з, осы 6ip мужыцца неге сонша бас урасыз? — деп айтгы дейдд. Сонда эмм: — Eui6ip iAiM-6UiM уйренбеген мужык, сонша ишп, эдептшпн керсеткенде, мен онанэдепс1з болып калайын ба? - дедддейдд. 64

KAHAFAT 03ipeT Эл1ден 6 ip жут1 келш сурады дейдд: — Толык, байлык, цайтсец табылады? 0 л и айтты: — К,анарат ете бысец. К,анша мал кеп те болса, цанага- ты жок; Kici байльщца жетпм деп тоймайды; к,анша мал аз да болса барына цанагат ете бглсе, бул адамныц кеции жайлы, тынышырак, болады; — соныц ушш 03ipeT 0Ai, — байлык, — цанагатта, — дедд. М ¥ЦСЫЗ АДАМ Bip патшаныц ханымы ауру болып, журттан неше- неше Aapirep жидырып, ем етюзсе де eui6ip дауасы та- былмады. Патша мунан соц бацсы-балгерлердд жиды­ рып жарлык, айтты: — Балдарыцызды ашып, осы ханымга не ем бола- тынын табыцыз, егер таппасацыз бэрйцздд де астырып ел-ripeMiH, — деп. Бацсы-балгерлер к,орк,ып, сасып турганда, iuiiHAe 6ipeyi айтты: «М ен б ул аурудыц ем1н таптым». Сол сез- бен муны xaHFa алып KeAicTi. Бул балгер xaHFa айтты: — Дуниеде муцсыз Kici тауып, соныц кейлепмен к,ак,- тырсацыз, бул aypyFa сол ем екен. Патша жер жузше жасауылдарын таратып, к,ан- ша 1здесе де муцсыз адам табылмады; 6ipey бай, не бак,ты болса баласы жок,, eKeyi де болса не к,атыны, не баласыныц MeftipiMi жок;, болмаса б1реулерден керген KeMiuiAiri бар, болмаса не 03i, не цатын-балалары сырцау, ец болмаса сол айтылганныц 6epiH К,удай бер- ген болса, цанагат жок, болтанная уайымы кеп — тары iArepipeK болмадым деп. Кудер y3in, муцсыз адам жок, екен деп цойган кез- де, 6 ip кун патшаныц баласы келе жатса, 6ip кедей адам ' ж у т - еврей. - Ред.

даладагы бузылран тамныц тубш е келш айтады: «Бугш жумысымды 6iTipAiM, к,арнымды тойдырдым, ендД не уайымым бар, кел жатып уйьщтайын», - деп, тамныц к,асындары жиынды салам ус п н е жырылды да жатгы, б1тегене болмай к,орылдап уйык,тап та к,алды. Патшазада муны Kepin, муцсыз Kici таптым деп патшара хабар бердД. Патша к,уанып жасауылдарын ж1берд1, ол муцсызды алып кел1Ц1з деп. Алып келген соц, бул адамра алтын-кумк 6epin, енд! кейлег1нд1 бер деп к,араса, муцсыздыц устшде кейлеп де жок, екен. ЭД1ЛД1К Хусешн к,азыныц терезесшщ тубше келш, ею жаман ктмдд ттленип: — К,удай ушш, к,айыр берйрз, — дедь — ^удай e3i берер, барьщыз, — дед1 к,азы. — Пайрамбар ак;ы yrniH. — Ей, TiAeHuiiAep, ендД басымды ауыртпай кетщ1з, — деп ашуланып, к,азы о^ып отырран ютабын жерге атып урды. — Ah, к,азы, бейшарашылык,к;а 6ip нврсе берсецпп, — деп т1ленш1лер кетпей, жылап турды. Сонда к,азы ыза болып, ушып турып, жумыскерлерш шацырып буйырды: — Мынау 6ip-exi к,ыдырындыны зынданра таста- цыз, — деп. Bipan, ол арада ттленшьлер жок, болып кетп. Мунан соц уш кун вткен соц, цазыга кеп конацтар келш, той болды. Казыныц ушнщ iuii жарцыраран алтын, шамасыз саулет, e3i терезесш ашып, сол терезе туб1нде муфтимен1 эцпмелест, кезш Бардаттыц цаласына са- лып отыр екен, сол уак,ытта терезе тусына анакунп ею т1 ленш1 тагы келдд. — К,уаныштарыцыз цайырлы болсын, цазы, осы 1М у ф т и —мусылмандардыцдш басысы. —Ред.

куаныш успнде 6i3Ai де 6ip нэрсе берш к,уантьщыз, — деп жылап турды. Сонда к,азы к;асындагы муфтиге айтты: — Осы eKi к,ыдырынды т1ленш1лер екшпп рет келш беймаза етедд, к;алипа K,a3ipeTi осындайларга жаза буйырмайды. Сойтсе де, бул жолы буйрык,сыз да бол- са, осы ею тДленпиш устатып юеендетемш, Багдаттай к,аланьщ сынын бузып, к,ыдырып журмесш, — деп, адам- дарын шак,ырды. Сол уак,ытта ею ттленшшщ ездер1 уйге Kipin KeAin, успндег! есы кшмдерш тастап, 6ipeyi айбатты дауыспен ак,ырды: — К,азы, мен сеш к,азы койганымда журтк,а к,айырлы, байга, жарлыга б 1рдей, ак,-сарагат би болар ма екен деп yMiT етш еддм, бул жацылысыма тоба к,ылдым. Ж а- пар! Мынау оцбаган к,уртты алып, эддлджпен жазасын бер, журтым керш-бглсш патша к,урыгы узын екенш, ерте ме, кеш пе к,ылган жамандык, патшага бийнбей к,алмайтынын, биинсе улкен-юшШкке к,арамай, жаза тартатынын, — деп. Жиылган к,онак,тар буларды танып, аяк;тарына к;улап жыгылысты. Т1ленш1 болып кел1п журген Ьарун-Рашит деген к,алипа патшасы, кдсындагы Жапар деген yo3ipi екен. ПЕТР ПАТШ АНЫ Ц ТЕРГЕЛГЕН1 Рига деген к,аланы жаулап алганньщ соцында, Петр патша Меньшиков деген князьга жене Шереметьев де­ ген графк;а наград есебДнде жаулап алган жерлерден жер 6epiirri-Mic. Осындай берьлген жердщ 6ipeyi Рига к,аласыныц 6ip карапайым адамына THicri жер екен, ба- рып патшага арыз erri: — Не кунам бар, жер!мдд 6ipey алгандай? — деп. Пат­ ша арызын тыцдап болып, айтты: 67

Арызьщ дурыс болса, niicTi к,азыларра (сотка) арыз ет. Ол Kici арыз бердк — Меньшиков деген князь жер1мдд тартып ал- ды, - деп. К,азылар арызын алып сурап едд, Меньшиков жауап бердД, ол жердд маган наградка патша бердддеп. К,азылар Петр патшата да хабар берш, патша 63i де келдд. Патша- дан да жауап сурап болып, акырында щазылар: — Петр патшаньщ бул ici дурыс емес, нахак, б1реудщ жерш наградка 6epinTi,- деп, жердд иесше кайтарута буйырысты. Патша билМн eciTin болтан соц турегелш дазылар- дыц бетшен cyftiirri: — ЭдДлдДктерще алда разы болсын,— деп жене сол жерде айтты дейдд: — Законта мен мунша кенгешмде, бетендер конбестж етудд ойынан шытарсын! МУЖЫК, ПЕН Ж АСАУЫ Л Bip мужык далада журш, б1ртурл! адеMi тас тауып алып, керпйсшен сурады: — Бултасты нетылсам болады? — деп. Kepinici айтгы: — Патшата алып бар, — деп. Сонымен мужык кел1п патшаныц алдындаты жасауылыныцаятынажытылып, мен! патшатажолыктыр деп тглек етп. — Н е жумысыц бар? —дедд олар. — Патшата сый алып келемш, — дедд мужык;. Жасауыл айтгы: — Патша сатан не сый берсе, жартысын матан бер, болмаса жолык,тырмаймын. Мужык бутан разы болды.

Мунан соч. мужычты патшага алып келкгп. Патша та- сын алып, мужычча алда разы болсын айтып, мыц тецге 6epin едч мужык, аягына жьнылып: — Так,сыр, мыч течгеш алмаймын, арчама еду шыбык, салдырычыз, — дедь Патша 6ip маганасы бар шьгеар деп, жасауылына буйырды — ак,ырын рана муныч арчасына елу шыбыч соч Деп. Жиырма бес шыбыгын санап болтанда, мужыч айтты:. — Ендд маран болар, чалганын бэлен жасауылга сал­ дырычыз, алган сыйымныч жартысын не де болса coFaH бермекш1 еддм. Бул жасауылды шачыртып, oFaH KeAicripin жиырма бес шыбыч урдырды. Сонан соч, бул айласына разы бо- лып, мужычча патша ею мыч течге 6epri3Ai дейдь Ж ОМ АРТ Атымтай жомарт e3i ecenci3 бай бола турып, кун сай- ын 6ip мезг1л устше еси-чусчы кшм чшп, отын кесш, шеп тасып жумыс чылады екен. Bip куш e3iHi4 жачын, таныстары сурады дейдй — Жомарт, К,¥Дай берген дэулеттч1з бар, ашча — тамач, жалачашча — кшм, уйаздерге — уй болдычыз, сейтш турып ез басычызды кемшшкке салып, жете алмаган жарлыша отын Kecin, шеп тасыраньщыздыч магынасы не? — деп. Жомарт айтты дейдд: — Терт турл1 себеп бар. Эуелгкп: эдем1 ат, асыл г ам , асчан деулетп енебойы едет етсеч, кеч^лге жел юрпзедч сол желжкен кечммен ез1мнен терезеа темен бейшара- лардан жиренш, кез салмай, кем-кетткке жердем беру- Ai умытармын деп чорчамын. EiciHuiici: бар бола турып мен жумыс чылсам, муныч кемшшк емес екенш бшп,

кешнплер a6ipeT алсын деймш. YiuiHinici: кун сайын ез бейне-пммен тапк,ан 6ip-eni пулга нан сатып алып жесем де бойыма сол тамак, болып тарайды, ецбекпен табылран дэмнщ тагплт, сщмдшп болады екен. TepriHmici: К,у- дайтагаламньщ берген дэулетш e3iMciHin, тшсп орында- рына жаратпай, Ke6iciH ез1м iimn-жеп, езш тутынсам, мал берген иесше кунэл1 болармын деп к,орк,амын, — дедн САРАНДЫК, ПЕН ЖИНАК.ТЫЛЫК, БДрнеше Tayip юсДлер 6ip жепм-жеспр калган уй ушш жылу жиямыз деп, эр уйге кыдырып барып журш 6ip байдыц уйше келсе, бай жумыскерше 6ip юшкентай жш-п жацбырда умытып, далада калдырыпсын деп, катты урысып тур екен. ¥рысып турып айтады: — Сен бшчейсщ, олюшкентай ганажште болса, малга сатып алынган нэрсе, малдыц табылуы оцай емес, — деп. Муны eciTin, Kapin, элп жолаушылар ездД-ез1 сейлес- Ti: «Bip жаман xciirri далада умытып калдырдьщ деп сон- ша кейш турган адам 6i3re ешнэрсе бере коймас, аузы- мызды ауыртпай, келген Дз1м1збен кайталык,». IuiiHAe 6ipeyi айтты: — НемДз кетш барады, келген сон, буган да айтып кетелж. Бул сазбен байга келт, салем бердь Бай буларды эдеп- пен уйше гарпздь Сонан соц келгендердщ жумысын eciiin, сол жердщ езшде батендерге Караганда ею есе ак т а шьтарып бердд жэне мунан баска терт-бес кап астык беремга деп уэде етп. Мунысын Kapin жолаушы­ лар тацданып отырды да, ездершщ далада байды сарацга койгандарын айтысты. Сонда бай айтты: — А з нэрсеш азсынбай, KaAipiH бш п жинаганнан осындай кем-кет1кке жэрдем беруге колым жеткгп; жинактылык — сарацдыкка косылмайды, — дедДдейдД. 70

САЛАК.ТЫК, KapiM деген мешер e3i жумыска Tayip bfeirir те болса, жуынып Kipci3 кейлек киш, таза журумен ici жок, едд. Эрюм айтушы едд: — Саган не болды, KapiM, бойыцнан Kipinai агызып жургенше, жуынсан, болмай ма? — деп. — Колым тимейдд, — деупп еддол. Сейтшжурш,тулабойыншикан каптапжэне котырболды. Бул куйде курысып-тырысып жатканында, зрим сурайды: — KapiM, саган не болды? — деп. KapiM айтады екен: — Кунам ушш Кудайдын; 6ip берген сазайы даты, — деп. Оган карсы таныстары: — Рас, KapiM, КУДайтагала таза журмеген былганыш KiciHi суймейдд, тым болмаса жумасына 6ip моншага Tycin, не болмаса ушцде сабынмен жуынуды эдет етсец, бул бэлеге душар болмас едщ. Сонымен KapiMAi ауру жататын уйге алып барып, таза жуындырып, таза к и т кшнддрш, ем кылган соц, аз ба, кеп пе жатып жазылды. Мунан шыккан соц, KapiM 6ip заводка барып жалданыпты. ©здер4це де белгни шы- рар, заводта нэрсе бояйтын бояулардыц кайсысы у бо- лады. Bip куш кожасы KapiMre 6ip бояуды былгап кой деп 6epinTi. Былгап отырып-отырып, кэддмп уйренген калыбынша, колын жумастан барып, тамакка отырып, нан жеш1 . {^олындагы бояудыц жугыныныц 6api де жеп отырран нанына жабысып отырганда, 6ip мезгглде KapiMHin imi 6ypicin, ауыра бастапты. Эрл1-берл1, олай- булай аунакшып, 6ipa3 жатып, KapiMузамай-ак жан тап- сырыпты — элл бояу у бояу екен. АК.ЫМАК, Д О С Bip мырза орманнан 6ip аю баласын устап алып, ушне алып кел1п, сонша жаксы кутш асырапты, Bip кундерде 71

мырза к,атты ауырып, 6ip айдай тесектен турмай жатып, сол уак.ытта аюды да цараран Kici болмай, бул да к,атты жудвп зарытыпты. Аурудан аз FaHa Teyip болтан соц, мырза 6ip кун1 далада, eciK алдына отырып, куннщ жы- лысымен маужырап к,алриды, 6ipaK, мандайына, бетше шыбын цонып, шыдатпайды. Соньщ бэрш де манаты аю Kepin отыр екен, мырзата тыныштык, бермегеш уппн шыбынга цатты кей1дд. Сейтш, аю ыза бола тура жулцып кеткенде шынжыры узпйп Kerin, жупрш барды да, мырзаныц бетше табанымен салып келш кеткенде, мыр­ за цалпацтай ушып, сол жерде-ак, жан тапсырды дейдд. Бул ic Дауыт пайтамбардыц заманында болтан екен. Аюды халык, пайтамбарта суйретш алып барды, бутан к,алайынша жаза берем1з деп. 03ipeT Дауыт аюдан сурады: — Не себептен цожацды елтсрддц? Аю жылап айтты дейдд: — Кожам MeHi баласындай кутш, асыраушы едд, ол ауыртан уадытта меш куткен Kici болмай, к,ожамныц жазылуын ттлеп зарыцтым. Бупн сол аурудан TayipipeK болып, кожамныц далата шык;к,анына цуанып к,арап туртанымда, мырза eciK алдына отырып, цалтиын деп едд, шыбындар тыныштык; бермедд; сотан ашуым кел1п уртанымда кожам, не себептен екенш бглмеддм, eAin к,алды. Мен цожама к,астык, ойламадым, шыбынды к,ырайын деп еддм, — дедд. Ж АМ АНЖ ОЛДАС EKi дос Kici жолдастасып. келе жатып, 6ip агата ушы- рапты. Бул ею юсшщ 6ipeyi элаз, ауру екен, еюнппа мык,ты, жас ж т т, аюды кврген соц бул жптг, ауру жол- дасын тастап, e3i 6ip улкен аташтыц басына шытып кегп дейдд. Ауру байтус арашца шытута дэрмеш жок,, жерге 72

цулады да созылып, елген Kici болды да жатты: eciTyi бар едд, аю елген Kicire тимейдд деп. Аю бул жатк,ан юсшщ цасына KeAin тскелеп турды да, дыбысы бшнбеген соц тастап женше ке-rri. Мунан соц, манагы жолдасы агаштан Tycin, аурудан сурапты: — Достым, аю цулагыца не сыбырлап кета? Ауру айтты дейдд: — Аю к,улагыма ак,ылсыбырлады, еюнпн рет тар жер- де жолдасын тастап цашатын достармен жолдас болма дедд, - дейдд. А Й У А Н Н Ь Щ ECTICI К © П , Б1РАК, А Д А М Д А Й ТОЛЫК, АК.ЫЛЫ ЖОК, Ит адамга шын дос жануар. Дуние жуз1нде иттщ неше атасыныц улы бар: 6ipeyi цора, 6ipeyi уй кузетедд, 6ipeyi малшы орнына мал багады, 6ipeyi ац, к,ус алып бередд, 6ipeyAepi, TinTi, ат орнына жегшп те жур1ледд; булардьщ 6apiHде eKiHmi ютапта уацытымен айтармыз. Англия журтыныц ен улкен Лондон деген цаласында ерт болтан уак,ытта, куйш жатцан уйддц шйнде цалган балаларды алып шытута уйреттлген иттер бар. Соньщ 6ipeyi Боб деген ит он ею баланы ерттен алып шытыпты. Bip KyHi 6ip уй жанып, ерт сенддрпш адамдар кел- ген уак,ытта, 6ip к,атын жылап турды, балам жанып жатцан уйде цалды деп. ©ртпылер элп Бобты ж1бердд: Боб баспалдацпен уйге Kipin, тутш шпнде жок, боп кетш, бйраздан соц баланы кейлепнен TicTen к,ана алып келдд. Illeiueci цуанып баласын алды, ертш1лер иттщ ерт шалтан жер1 жок, па деп царап туртанда, Боб ершеленш жантан уйге царай тары умтыла 6epinTi. ©ртшглер ойла- ды шамасы уйде тэты 6ip бала бар шыгар деп; сонымен Бобты жене к,оя бердд. Б1раздан соц Боб, ауызында 6ip TicTereHi бар, уйден жупрш шыта келдд. Тараса, экелгеш 6ip улкен к,уыршак, екен. 73

©Т1Р1КТЩ ЗАЛАЛЫ Уш Kici жаланга шырып, кун бойы к,ус аулап, жалилз- ак; шурегей уйрек атып алыпты. Кешке 6ip жерге келш отырып сейлеседн бул уйрек-ri ymeyiMi3 жеп тоймай- мыз, 6ipeyiMi3re жеш болмайды деп. 1шшде 6ipeyi к,ужь riT екен, бул ай-ггы: — Оран ачылтабылады. Уйрек-п nicipin жауып чоялыч та, ymeyiMi3 де жатып уйычталыч, чайсымыз жак.сырак, туе керсек, уйрекп сол жесщ, — дедь Осыран сез чойысып, уйрек-п nicipin жауып, ездер1 жатып уйык,таганда, манаты чу турды да уйрекп жеп алып, табаилныч ус-пн эуелгпне жауып к,ойды. Ертеч жолдастарымен б1рдей турып чу сурады: — Не туе кер,адаздер? — деп. Bipeyi айтты: — Мен ачбоз атк,а мшш, алтын тэж KHin, кекке ушып жур екенмш. EKiHmici айтты: — Мен ушпачча Kipin, хор чыздары маган чызмет етш жур екен. Сонда чу айтты: — ЕкеушдЫ де рас, мен -ryciMAe сендерге чарап ту­ рып еддм, 6ipi4 патша болып кекке ушып кеткен соч, ен- Ai 6ipi4 ушпачча Kipin кеткен co4i 6ip шурегей уйрекке бола чайтып келш жатар деймгач деп, уйрекп мен жеп чойдым, — дедк НАДАНДЫК, А Аччау елге арамза молда турып, балаларга сабач очьггыпты-мыс. Молда жазу да танымайтын, надан езбек екен, балалардыч чолына чагаз 6epin, шимайлап очытатын очуы: — Неке чияр ат болар; бала туса шат болар - OFaH асыл зат болар; ат чояры ceMi3 ат; сундет басы уш туйе; ысчатдеген бес туйе. 74

Bip кундерде сол елге 6ip шын молда келш, элп бала OK,biFaH медресеге келлггп. Сонда арамза молда жалма- жан 6ip балага, келген молдага eciiripin, сабак, бердддейдд: — Е-е, ме-е демелж, езге былшыл не керек, он бес туйем, 6ip атым, жартысы сенш , жартысы MeHiKi. Б Bip HOFaii тун ортасында уйшен жалацаяк,, жалацбас к,ашып шыгып, оны керген сон; цатын-баласы да ypKin уйш тастай цашып, узддк-создык, керпнсщщ ушне ба- рып тыры лыпты. Kepinici: — Мунын; не? — д е т ! Демш алып, ногай б1раздан соц жауап бердд: — Ушмдд кептен 6epi жын-шайтан аралап жур eAi, кунде жатып цалсам, шайтандар ушмнщ тебеанде жиылысып ойын салып, тасырлатып журупн едд. Со- ларды цашыру ушш неше рет молдалар жидырып, дуа оцытып, кеп пулым шыцты. Бугш тунде тарыда бурынгы цалпынша, тасырлатып журген соц, уйьщтай алмай жа- тыр еддм, 6ip мезг1лде шайтанныц 6ipeyi таре етюзш уйддц тебесш сындырып, маран царай каррыды, мен жалтарып к,алып, 6ip жагымен к,ашып шыцтым. Апыр- ай, шайтанныц мушз1 де болады екен Foft, цашып бара жатцанда, цолым мушзше тиш едд, — дедд. Kepmici ecTi Kici екен, цане шайтаныцды 6i3 де ке- peAiK деп, цолына фонарь алып, уш-терт Kici ертш, ногайдыц ушне келдд. К,араса, ушнщ тебесш жук,а камыспен тоцып сыларан екен, ортасы к улап TycinTi жене царап жургенде, бурышта 6ip еш й жайына куйсеп жатыр. Бигегене турган соц, уй тебесшде ма- цыраган лацтардыц дауысы шыцты. Муны е с т п е ш й де TypereAin мацырады. Соныц артынша лацтар манаты куларан жерден ceKipin туеш, eHeciHe косылысыпты. К,араса, лацты ешюлер кершшщ e3iHiKi екен, тунде уйдщ тебес1не ушлген шепке келш жеп, ойын салуды 75

едет етш журш, манаты уй тебесйнщ жук,а жершен к,улап тускен екен. В Era Kici жаздыц 6ip эдем! куншде сайранра шырып, 6ip араштыц касынан eTin келе жатканда, кекек шащырды дейдд. Bipeyi турып айтгы: — Кекек тек к,ус емес, ол м ет Kepin шак;ырранын ырым етем!н, маран узамай-ак 6ip дэулет жолырады екен, - дедь Касындагысы айтгы: — Кекек саран шак,ырран жок;, маган шакырды, дэулетке мен жолырамын, — дедь Эуелпс! айтты: — Сен итке нерылган дэулет?! Оран к,арсы eKiHiuici: — Мен ит емес, сен ит! —деп eKeyi урсысып, урыстан соц тебелес1п, екеу1н1ц де аузы-мурны кан болды. Мунан соц eKeyi де Aapirepre кел1п, жараларына ем eTTipin отырып, урыстыц неден басталганын айтысты. Сонда Aapirep айтты дейдд: — Ей, ак;ылсыздар, ол кекек сендер ymiH емес, менщ ymiH шакырран екен; кекек шакырмаса, сендер тебелеспес ед1цдер, тебелес болмаса, сендер жаралы бо- лып, мен емдеп, ак;ы алып, олжа таппас елдм, — дедд. Г Менщ 6ip дос адамым эцгтме етедк — 1875 жылда, жолаушы келе жатып, 6ip ауылга TycTiM. Эцпмелесш отырранда, 6ip бала келдд, ею кез1 жылараннан icin кеткен. Бетен балалардай ойнамай, тамак; та жемей отырган соц аяп, касымдагы юсглерден сурадым, бул бала неге камырып жур, ойнамайды, тамак, жемейдд, деп. Сонда ауыл KiciAepi айтгы: — Бул баланыц кешеп кун ертеменmeuieci казаланды, елген соц-ак, к,асымыздары к,ыр успндегт молалардыц 76

цасына апарып цойдык;; кешке бузау цайтарып журген балалар моланыц цасына барса, манары цатынныц мо- ласынан дауыстап шацыргандай кемесю 6ip ун келедд. Балалар бузауларын тастай цашып, ауылга айтцан соц, улкен KiciAep де молага жацындап барсак,, аныц есггпк моладан ун шыццанын. Бул сумдыцты кврген соц 6ip кесепатына ушыраймыз деп, ауылымызбен кешш, бупн осы жерге цондык,. Сол цатынныц мынау он era жа- сар баласы: «Эжем Tipi жатыр гой, кврден ашып алып бер», — деп жылап, тглемеген адамы цалмады; эрине, е ш ш керге бармак, тупл, цайта баланыц, Tirni, 03iH де жiбepмeй, барып турмыз. Сонда манары бала e3i де жылап к,оя бердд:. — Агеке, ci3 6ip цайыр цылмасацыз... эжем Tipi це­ луй рас, — деп. Бул балага абайлап царасам, сонша ecTi бала кескшдД, цанша улкендердщ айтцанына болмай ез ацылына са- лып uieuieciH Tipi цалды деп турганына тац к,алып, алды- ма шацырып, суйш отырып айттым: — Tipi болса-болмаса да, шырарым, мен эжендд барып керешн. Отырран KiciAep урпшсе турегелдд: — Ойбай, мырза, айта кермец1з, елген Kici TipiAeAi деп кер ацтарран не сумдык, ол дуниедеп KyHaciH тартып жатцан цатынра бола езщ13 мерт боларсыз, — деп. Мен балага уйще барып кшнш кел, деп шыгарып ж1берддм. Отырран KicUepre айттым: — Дурыс, елген Kici цайта -прымейдд, 6ipaK, ci3Aep eciH танып жатцан цатынды елдд деп 6uvin Tipiaeft кемгенс1з, дауыстап шацырранын ecrin турып, ашып алмаганыцыздан цатты обалра цалыпсыз, eiu6ip К,¥Дай- тараланыц кэлэм4нде' жок, кердеп азап адам цуларына есплед! деген, - деддм. ' К вл в м —сез (арапша). —Ред. 77

Сол арада м ан а т бала келдд, ауылдан кетпен, курек альта касымдагы ею жолдасыммен, баланы epTin молара бардык,, ауылдан корыкканнан адам ермедь Молара ба- рып сырттан кулак; салсак, та em6ip дыбыс естишедд; сонсоц аштырып, ею Kici Tycipin кдрасак,, бейшара катынныц долы-басы жара, кан, устшдеп KHiMiH айы- рып тастапты, езшщ эл1 кунге д енеа жып-жылы екен. К,атынды керден альта, устше шатыр TiKKi3in 6ip кун бактым, керден алкан уакытга аз рана жаны бар ма деп еддм, сол куннщ кешше-ак суынып, шынымен жан тап- сырды. Осындай icrep ар елде болатын шыкар деймш. BiAiM- Ai зор дер1герлер айтады: кайсыб1р аурулар бар — 6ip жумара шешн адамды есшен тандырып, em6ip жан бар б елп а болмай жаткызатын деп. Соныц yniiH елпсп тым асыкпай, байкацкырап кому керек. Ж АМАНДЫ К.КД ЖАК.СЫАЫК, К,ызылбас патшасынын, Абдулла деген ya3ipi бар едд. Соныц заманында журт бузылып, 6ip кун ya3ip патшара келе жатканда халык камап: «Дегешм1зд1 icTe, 1стемесец елпрем4з» деп, шанде 6ip батырырары ya3ipAi сакалынан алып жулыкты. Ya3ip ашу етпедд, булардан шыккан соц патшара барып, журттыц т1лепн берйцз деп етшта, тхлегенш патшадан алып 6epAi жэне езшщ керген KeMuiiAiri yniiH ешюмге жаза бермещз деп оны да т1леп алды. Ертецше ya3ipre 6ip саудагер келш: - Таксыр, кеше ci3Ai рен ж тп сакалыныздан жулыккан KiciHi айтайын деп келддм, ол Нарым деген менщ KepmiM едд, алдырып жаза берйцз, — дедд. Бул сездд есггкен соц ya3ip саудагердд кайтарып, Нагымды шакыртып алды. Нарым: «Менщ кешеп iciMAi 6ipey айтып таныткан екен» деп, корыкканынан уреш 78

Kerin, келе-ак ye3ip/si4 аягына жыгылды. Ye3ip Нагымды жердей кетерш алып айтты дейдд: 6— Мен ceHi жазаландыру yuiiH шакырмадым, ipaK,, керппц саудагер жак,сы Kici емес екен, сенщ быместтц- ддмаган келш айтты, екпшп рет ол керппцнен сак,танып жургендей екенсщ соны айтайын деп шакырып еддм, ендд аман бол! —деп шжерп ушне Kipin кетп дейдд. САК|ЫП Сакып деген 6ip жаксы Kici мал жинамай журш, акырында эл кеткенде катты кедейшиик тартып, 6ip KyHi етш болмаган соц жалацаяк; далада жургешнде, аяк,тарын тас жыртып реююцюретт. Сейт1п келе жа- тып, ею аягы жок, aFaui балдакпен журген 6ip т1ленппге жолык,ты. Муны Kepin, Сакып ah урып айтты дейдд: — Эй К,¥Дайым, решюгетме тоба кылдым, шуюр саган — MeHi4 журуге аягымды аман сактаганыца, мы- нау балдакты бишарага жацадан аяк, табылса, жалацаяк, та болса журш журудд дуниешц 6ip кызыгы деп бглер едд-ау дедд, — дейдд. ТЭКАППАРЛЫК, Вениямин Франклин деген дацкты бш м neci, Аме­ рика журтыныц Kicici, он сепздеп жас кушнде, Медера деген к,аланыц 6ip карт адамына конак болып, шыгар уакытта карт iuiKepri 6ip еактен шыгарып салуга алып KeAiirri. Франклин бул Kicire сейлесе келе жатып, ал- дында не барын ацгармай, eciKKe жакындаганда карт дауыстапты: — Ецкей, ецкей, — деп. Суйдегенше болмай, eciK аласа екен, мацдайшасына Франклин мацдайымен таре ете TycinTi. Сонда карт кулш айтты дейд1: 79

— Бул юшкентай рении сззге еюнппде ак;ыл болар; умытпарайсыц, сен жассыц, SMipin алдында, басынды тым жорары устамай, темен ищюреп журсец, мунан да артык, неше сокдылардан кутыларсьщ. Бул сездд Франклин сексен жаск,а келгенше умытпай, эрдайым айтушы едк — Сол к,арттыц ак,ылы маран кеп пайда болды; жэне кез1ммен керддм: басын жорары кетерген текаппарлар- дыц нешеушщ элек болганын, — деп. КИ13 У Й М Е Н A F A IIIУЙ 1876 жылда, мен судиялык; орында турранымда, ею ептеш адам 6ip-6ipiMeH урысып арызга келдд. Bipeyi ме- шер, 6ipeyi казак, — eKeyi де icKep, к,азак,тарра жер уй, aFaiu уй icren, кеп мал тауып журуш1 едЬ Урыстарыньщ ce6e6i: мешер айтыпты: — К,ыстьщ куш тоцармыз, ез1м1зге 6ip жер уй салып алалык. Казак айтыпты: — Жок,, ки1з кос icren алалык;, кысымызра да, жа- зымызра да бул к,олайлы, 6ipey жумыска шакырса, к,о- сымызды к,ыс болсын, жаз болсын артып журе берермз. Мешер айтыпты: — Ой, кшз ушц курысын, не кунддз, не тунде 6ip жы- лынбай, 6ypicin отырраныч. Казак; айтыпты: — Сенщ aFam ушц курысын, кешсец артуыца кенбейтш. Сонымен 6ipeyi кшз уйдд, 6ipeyi агаш уйдд мак,тап таласып отырып, 6ipiH 6ipi cerin, ак,ырында кайсымыз- дыц ce3iMi3 дурыстьпын судияFa сынатамыз деп маган KeAicurri. EKeyi де e3iMe белгш ак,кец1л, бейнетцор адам- дар едд.

1стщ себебш б1лген соц, сурадым: — Айына екеущ к,анша мал табасыц? Олар айтты: — Екеу1м13 40-50 тецге табамыз. — К,ос пен жер уйдщ барасы не болады? Олар айтты: — Екеу1м1зге ишкентай рана кос, кнпкентай жер уй болса болады, жумысын ез1м1з ктейюз, отыздап тецгемен icTen болар едддесп. Бурын кайда турып журуип еднцз? — Ел жайлаура кеткенде б1реудщ кшз уйш жалдап, жазына 10— 15 тецге 6epyiui ед1к, к,ыс болса кез келген уйде жатып турушы ед1к; не болмаса 6ip уйд1 менппктеп жатсак,, оран да ак,ы 6epymi ед1к. Сонан соц айттым: — Екеу1цн1ц де сездерпцз дурыс. Ки1з уй кешш- к,онып журуге цолайлы; жаз ел жайлаура кеткенде, с1здер цыстауда к,алып, 6ip цыстаудан 6ip цыстауБа ке- шш, сонда алып журуге ки1з к,ос цолайлы; жэне жаз цоста кону тупл, ауасы да aFam уйден жаксырак бола­ ды. Соныц ушш сен казак 6ip шагын кос icTen ал. К,ыс казак уй салдырмайды, ол уакытта с1здер эртурл1 уак жумыс ктейс1з, кеб1с1нше уйде отырып. Кун бойы дала- да журген жумыс адамына, тунде 6ip мезг1л жылы жер де керек: дурыстап дем алып, жэне жумыска ренж1мей даяр болура. Соныц ушш, сен мешер, 6ip жер уй ктеп ал. Сонымен жаз косты алып жур1п сонда турарсыз, кыс жер уйде турарсыз жэне жыл сайын б1реуд1ц уй1н жал­ дап журген акшацызга неше жылдык кос пен уй ктеп алсацыз, акырында бул пайдалы болар дед1м. EKeyi де тере маран тид1 деп ш ы р ы п бара жатканда, жэне шакырдым: — Екеу1ц жер уйдд 6 ipirin 1стейс1цдер ме, жок баска ктейацдер ме? — деп сурадым. Казак айтты:

- YfliH мешер e3i icreft берсш, мен к,остауып аламын. Сонда жэне тере айтгым: — Сен, мешер, жаз болса мынау к,азак,тыц салран чосында 6ipre турарсыч, соныц ymiH чостыц жарты пулын сен теле; сен, чазач, чыс болса, мынау мешерлДц жылы земленкеанде 6ipre турарсыц, соныч ymiH земленкеш сен де 6ipre icre. EKeyi де мешш дурысча шьщты деп, чулдыч урысып, шыгып кеттсп. ДА Н Ы Ш П А Н КДЗЫ Алжир журтыньщ патшасы Бауачас деген 40л астындагы чалалардьщ 6ipeyiHAe 6ip данышпан чазы бар, онан eTipiK айтып ешюм чутылмайды, даугерлдч чайсысыныч iciHi4 ач екенш айтпай табады деп eciTin, рас па екен, бглейишп деп, 6ip кепес кесюнлд кшнш, Чазыга чарай журд1 дейд1. К,алага юре бергенде, 6ip ая!ы жоч ачсач TiAeHmi чайыр сурады. Бауачас чайыр 6epin етей1н деп едд, т1ленш! етегшен устап айрылмады. — Мен чайыр 6epreHiM жоч па, ендд не керек, — дед4 Бауачас. TiAeHmi айтгы: — К,айыр берддч, 6ipa4 тары 6ip чайыр чыл, меш MiHrecTipin орам ортасына жетк1з1п таста, ейтпесе базардагы ат пен туйелер басып кете ме деп чорча- мын, — дедп Бауачас т1ленш1н1 MiHrecripin, орам ортасына жеткен соч, TiAeHmiHi туарешн деп точтады. Т1ленш1 туспедД. Бауачас айтты; — EHAi неге турсьщ, туе, орам ортасына жетпк чой. TiAeHmi айтты: — Неге тусейш, ат MeHiici, атыма дау етюч келсе, чазыга жур. 82

Тещректеп халык, жиылып, булардыц дауын еатедД, 6api де айтты: — Казыга барыцыз, ол цайсыцныц ац-царацды та- бар, - деп. Бауацас пленшшен цазыра келтсть Келсе, к,азыныц алдында бурынырак, келш турран да даугерлер бар екен. К,азы ретпен сурап отырып, 6ip молда мен мужики шацырды, Бул eKeyi 6 ip цатынга талас, молда менщ цатыным, мужик менщ цатыным дейдд. Сездерш тыцдап болып, оларра к,азы айтты: — К,атынды мунда цалдырып, ездерйцз ертец кел1цдз. Олардан соц рет 6ip цасапшы мен май сатушыра келдд. К,асапшыныц тула бойы к,ан, майшыныц y en басы май. К,асапшыныц цолында у стаFaн ацшасы бар, майшы сол ацша устаган цолынан устап ж 1бермей тур. Kjacaniubi айтады: —Мен бул майшыдан май сатып алып, ацшасын бе- руге цалтамды шырарып еддм, майшы ацшацныц 6apiH тартып аламын деп цолымнан устады. Сол устаган цалыбымен ацшаны тартып ала алмаран соц, саран боле саламын деп азге келдд. Майшы айтты: — Бул ce3i eTipiK, к,азы. К,асапшы маран май са­ тып алуга келген соц, 6ip бацыраш май цуйып берддм. Сонда цасапшы айтты: 6ip алтын айырып берешн деп. Мен айырып бер деп цалтасымен ацшамды шыгарып, алдымыздары тацтайга цонранымда, цасапшы ацшаны алып цашайын деп едд, цолынан устай алып, ж 1бермей ci3re келпрддм, — дедд. Тыцдап болып, к,азы айтты: — Ацшаны мунда цойып, ездерпцз ертец келнцз. Ендд кезек Бауацас пен Лленпйге келдд. Бауацас бастан-аяк; icri4 Moiiicin айтып едд, пленил дауыстады: — Муныц ce3i OTipiK. Мен атк,а мшш к,алаFa келе жа- тыр еддм, бул кепес жерде отыр екен, к,алаFa жетюзш тас-

та деп eriHAi. Сонан соц, атыма мшпзш калага кел-прген соЧ, туе десем аттан туспей, ат Tiirri ез1мдпйдеп eype eTin ж у ргеш ,- дедд. К,азы азырак, ойланып турып: — Атты мунда койып, ездерВДз ертец келвдз, - дедд. К е л е й куш кеп Kici жиылды казыныц TepeciH eciTeMi3 деп. Эуем молда мен мужик келдд. Оларга казы буйырды: — К,атын молданМ, мужикке елу шыбык урыцыз. Айтк,анынша сол жерде-ак, катынды молда алып, мужик­ ке жасауыл елу шыбык, урды. EKiHmi к,асапшы мен майшы келдд. К,азы: — Ак,ша, касапшы, сенца, майшыга елу шыбык, урыцыз. YiuiHini Бауакас пен тгленпл келдд. К;азы Бауакастан сурады: — Жиырма аттыц шпнен атыцды танып алармысыц? Бауакас айтты: — Танырмын. TiAeHmire тагы: — Сен де танырмысыц? — дедд казы. О л да айтты: — Танырмын. Сонан соц екеущ де маган epi4i3 деп, ат корага алып келдд. K,opaFa eKeyi Бауацасты Kipri3in, ол кеп аттардыц шшен туп-тура барып ез атын устады. Оныц артынан т1ленппт Kipri3in едд, ол да атты танып цасына барды. Сонан соц казы орнына келш отырып тере бердд: — Ат, кепес, сешм, -пленпиге елу шыбык согыцыз. Бул штердщ TepeciH 6epin орнына келйрген соц, ка­ зы ушне барды, Бауакас калмай ере келдд. — Сен неге келесщ, - дедд казы, - елде берген тереме разы болмадыцыз ба? — Жок, — дедд Бауакас, — терешзге разымын, 6ipaK бичтм келедд: «Катынныц молданий екенш, акшаныц касапшышю екенш, аттыц MeHiKi екенш кайдан 61л- ддщз?» 84

К,азы айтты: — К,атын турасында бглгешм, танертец катынды ушме шакырып: «кара сауытыма кара сия куй деддм». К,атын жып-жылдам кара сауытты жуып, сонан сон; ка­ ра сия куйып, бул icKe сонша ептшк Kepceiri. Мунан кер1ндд кара сия сауытпенен айналысып керген катын екенддп; мужик катыны болса, ондай icKe enTi бола бер- мес ед1. Осыдан молданыц сезшщ растыгы бйиндд. Акша турасында 6iAreHiM, акшаны кеше кешке 6ip кесе cyFa салдым да, тацертец турып карадым — судыц бетше май шыкпас па екен деп; май шыккан жок екен. Мунан KepiHeAi, майшыныц ce3i OTipiK, касапшыши дурыс екенддп; не унпн десещз — майшыныц майлы колымен устап тутынран акша болса, су бетше акшадан май жузш шырар eAi. Вершен аздщ ат турасында киынырак бол- ды; сен таныган атты -плешт де таныды, 6ipaK менщ де ойымда сендерге ат таныту емес едд, ат кайсыцды таныр екен деп атцорара алып барып еддм. Ci3 аттыц касына барранда окыранып, ат саган мойнын созды; тглешт Касына барранда кулатын жымитып, аягын кетердд — мунан ат сешю екенддп бшндд, — дедд. Сонда Бауакас айтты: — Мен кепес емес, Бауакас деген патшацмын. Сенщ туранда журттыц айтуы дурыс па екен деп бул ушш кел1п едцм, айтканындай бар екенсщ. Ендд т1легщ болса •пледедг К,азы: — Маган сый керек емес. Патшамныц осы мактаганы да жетерлш сый дедд, — дейдд. УШ ¥РЫ Bip сарт калага 6ip есек, 6ip еш й сатура алып келедд; ешмшц мойнында коцырауы бар екен. Муны уш уры Kepin, 6ipeyi айтты: 85

Мен осы сарттыч езше би\\дДрмей ешюсш урлап аламын. Екшшкп айтты: — Мен колындага есепн урлап аламын. Yummiici айтты: — Оныц 6api де к,иын емес, мына мен сарттыч езйпч устщдеп KHiMiHде урлап аламын. Сол сезбен бастапкы уры сарттыч арткы жарынан келш, еш ю тч мойнындага кочырауды алып, есекттч куйрыгана так,тыда, е ш к т жетектеп далата алып кетп. Б1раздан соч, сарт артына караса, ешю жок,. Сейтш ач-тач болып туртанда, екшпп уры келш: — Не галып турсьщ? —деп сурады. Сарт: — Ешк1мдд алдырдым, — деде ¥ры айтты: — Мен керддм, еш и жетектеген 6ipey жача тана осы орманта Kipin Kerri, кусач, жете«ч. Сарт: — Ендеше К,удай ушш есепмдд устай тур, — деп, есепн ypuFa устатып, 03i аташка жупрш юргенде, бул уры есекп алып женелдд. Бфаздан соч кайтып келсе, eceri тага жок Мунан соч сарт байтус жылап, жолта тусшжуре бердд. Сарт сейтш келе жатса, жолдыч устшде, судыч жатасында жылап отыртан 6ip адамта ушырап, «неге жылап отырсьщ» деп сурады. О л Kici айтты: — Eip байдыч кызметкер1 еддм, бай 6ip капшык ал­ тын 6epin кзлата алып бар деп хаберш едд; осы судыч жатасына жеткен соч, дем алайыншы деп суйсшш жа- тып уйыктап кепп, уйкы шпнде абайсыз капшыкты cyFa HTepinж1бершпш, ендд негаларымды бимей отырмын. Сарт: — Ендеше cyFa негетусш алтыньщды алмайсьщ? ■дед|-

Kici айтты: — Ж узе бьлмегеннен Судан цорцушы еддм, к,апшык,ты алып берген Kicire 20 алтын берер еддм, Сарт ойлады: — Есепм мен ешгамдд алдырран ушш маран бул Кудайдыц лаберген олжасы шыгар, цапшырын anepin, 20 алтын алайын деп, жалма-жан шешшш, ктм ш щ ба- piH тастап сура Tycri. Су шннде олай-булай жузш, тайыз жер1нде журш 1здесе де цапшык, табылмады. Б1раздан соц, шаршап цайтып келсе, кшмш манаты ушшпп уры алып женелген екен. УНД1 Унд1 журтыныц 6ip адамы 6ip жактан уйше цайтып келсе, уйдщ касындары араштыц басына кештруге шп к,ойран eTi жоц. Араштыц айналасын эбден журш, царап болтан соц, opaMFa шы рып жолай дауыстап сурайды: — Аласа бойлы, цолында цысцантац мылтьны бар, соцында тарац-цуйрык, юшкентай m-i бар, 6ip царт адам керддщз бе? — деп. Бул Kicirn эрюм керген екен, стлтеумен барып тау- ып, урысын устапты-мыс. Ауылдас адамдары унддден «урыныц Tyci-TyriH цайдан б1лддшз» деп сурасыпты. Сонда ундд айтты дейдд: — ¥рыныц аласа бойлы екенш б 1лгешм, менщ цолыммен 1лген етсмдд, ол араштан аярыныц астына тас цойып, соныц успне шырып алыпты. Карт екенш б1лгетм, жургендег1 i3iHen байцадым — адымыныц ара- сы тым жак,ын екен. М ылтырыныц к,ыск,а екенш: етсмдд урларда, мылтырын арашца суйеп цойган екен, сонда мылтыцтыц аузы араштыц кннкенё цабыгын жырып ке- TinTi, жер мен сол жырылган цабыцтыц арасынан ша- 87

маладым. ¥рыньщ к,асында m i бар екенш, жэне ол итгщ e3i юшкентай, куйрыпл тарак,-к,уйрык, екенш бигенш, етпмдд урлап жатцанда, ит анадай 6ip кумайтырак, жер- де отырран екен; соныц цумга Tycin к,алран 1зшен, жене былрандаткан цуйрырыныцтабынан байк,адымдепта-тс. Ж ИРЕНШЕ ШЕШЕН Жиренше шешен жолаушы келе жатып, 6ip ауылдыц тусына келсе, ауылмен ею арада езен суы турран соц, еткелш б1ле алмай сасып турранда, судыц ар жарынан су алура шелекпен 6ip цыз келдд дейдд. Жиренше дауыстап сурады: — Бул езеннщ еткем к,айда? — деп. Кыз айтты: — Анау жацта 6ip еткел бар алые, алые та болса жа- к,ын, 6epipeK 6ip еткел бар жак,ын, жак,ын да болса алые. Муныц не сез екешн ащармай, Жиренше жак,ын де­ ген еткелге барып, журш кетш едд, судыц орта жерше барранда аты омбылап жырылып, уста-басы былганып, азар-мазар цайтып шыцты. Сонан соц алые та болса жа- к,ын деген еткелге барып, оп-оцай ар жацтары цыздыц ушне келдд. Ушне Kipin отырран соц, Жиренше цызра к,арап: — Жаным, царным ашып алыстан келемш, та- магыцныц теттасш бер, —дедд. К,ыз айтты: — Bip тамак, бар ащы, ащы да болса тэтп: 6ip тамак; бар тущы, тущы да болса ащы. Жиренше: — Ащы да болса Terri деген тамарыцды келтар, — дедд. К,ыз турып шанаштан 6ip уыс туз алып, 6ip аяцшага салып, Жиреншенщ алдына цойды. Жиренше муны Kepin:

— Жаным, цур тузды цалай жеймш? -дедд. Сонда цыз ундемей, тузы жок, цара кеже цуйып бердй Ж и - ренше, e3i де данышпан ацылды Kici, ойлап отырып, бул сездерге туйндй жене езш щ уй и ей н щ берген M83ipiH кутпей, Terri тамагыцды бер деп сураганына уялды. С о л 1стершен Жиренше цыздыц ecri к,ыз еке- HiH ацрарып, ацырында езше к,атындык,к,а айттырып алды дейдй К,ыздыц аты К,арашаш сулу, журтца белгии керкем, данышпан болтан соц, заманындага хан кундеп, Ж и - реншемен цас болды. Bip куш ханныц кецьй шапцан соц, аспазшылар алдына 6ip к,аз nicipin алып келш к,о- йысты. Жиренше цасында отыр екен; хан оган бу- йырды: — Бул цазды ез1ме, ханымга, ею балама, жене езще, 6ipiHe артык,, 6ipiMi3re кем ж1бермей белш бер; егер 6ipeyiMi3re 6ip мысцал артык,-кем болса, ез1цад цатты жазаландырамын, — деп. Жиренше цолына пышак, алып, эуел1 цаздыц басын Kecin xaHFa бердд: — Тацсыр, ci3 б1здщбасымызсыз, мше, йзге бас, — деп. — Еюннй — хан ханымсыз болмас, ханым хансыз болмас, к,ус мойынсыз болмас; олай болса ханым йздщ мойыныцыз деп, oFaH цаздыц кещрдегш Kecin алдына цойды. — Мынау ею балацыз — ci3AiH ею цанатыцыз, оларга MiHe цанат деп, цаздыц ею цанатын Kecin цойды. — Мен e3iM, тацсыр, бас та емес, аяк, та ем е с,- орташа FaHa адаммын, мынау цустыц орта деней маран лайык, деп, цаздыц цалган денесш ез алдына цойды дейдд. Ж ана 6ipa3 кун еткен соц, хан ац аулай далага шыгып *ypin , домалап бара жатцан 6ip цацбацты Kepin, Жи- реншеге буйырды:

— Барып кацбацтыц кешу-конуыныц к,айда бола- тынын сурап кел, жауабын дурыс келтсрмесец, жа- сауылдарга урдырура буйырамын деп. Жиренше атын борбайга салып ж1берш шауып кетп де, кацбацты к,уып жетш найзасымен шаншып тоцтатып, 6ipa3 турды-турды да, к,айта ханра келш айттыдейдг — Тацсыр, к,ацбак,тан буйрыгыцызша сурадым. К,ацбак, айтты: «Сурата ж1берген хан тентекпе, сурай кел- ген сен тентек пе, KeiuepiMAi жел б1лед1, конарымды сай б1ле,дд» деп. Осылайша ауре eTin журе-журе, хан Жиреншенщ eiu6ip тузакка туспегенше euiirin, енд1 лайыгын тап- са, TinTi, eATipin к,атынын алура ойланды. Бул ыцгайын таныран соц, Жиренше цайрыда болып жургенде, 6ip KyHi К,арашаш сулу байынан сурады: — Неге камыгасыц, — деп. Жиренше магынасын айтты, К,арашаш айтты: — Достым, цайрырма, буран 6ip акыл табылар. Ею куннен соц хан, билерд1 уйге к,онак,к,а шацырыцыз. Жиренше елшен озган ациык, шешен атанса да, e3i кедей екен дейдд. Кедейл1п турасында aAi кунге дазацта калган 6ip сезде бар рой^ханныц саулетп ордасын- да кун бойы эдем1 тесек успнде отырып, кеш езшщ кара лашырына кел1п, тулак, устше жатып айтады-мьк \"«Aft-haft менщ ез ушм — кец сарайым, боз ушм» д еп .^ Т^атыныныц элп айтцан сезш eciiin, Жиренше айтты: — Хан-караны шацырып, к,ай жерге отыррызамыз, жэне немен сыйлаймыз? К^арашаш айтты: — Оныц ацылын маран коя берйцз. Ею кун откен соц, Жиренше ханды жан-жаранымен цонакка шацырды. Хан да, жасауылдары да Жиренше б1здднемен сыйлар екен, керешк деп KeAirrri-Mic. Сыйганы уйге Kipin, сыймаганынадалада кшз жайып, Teric отырып

болтан соц, К,арашаш сулу e3i турып ханньщ алдына 6ip аяцшага салган аз тана сут-к,аймак,ты кел-ripin цойды. Хан шынашагымен тана цаймацтан аузына алып салып едь бул цаймак, ханньщ ем1р1нде жеп кермеген артыцша 6ip TeiTi дам; жэне сол шынашагымен 6ip-eKi алып же- генде тойып та к,алды. Ханнан цалганын цасындагы жацсыларына 6epin, уй iniiHAeri жан бггкеннщ 6api де не тамак, екен деп аз-аздап алып дэмш татысты. Аттанар уак,ытта, хан К,арашаш сулудан сурады: — Сулу, бул берген тамагыцыз не тамак;, 6i3 кермеген 6ip тэтп дам екен, уйретсец аспазшыларыма буйыра- йын, эрдайым осындай тамак, icTeyre. — Сонда К,арашаш айтты дейдд: — Тацсыр, ci3 6iaeci3 б1здщ жарлы екетм1здд; epiM аздд жацсыларыцызбен к,онак етуге ниет еткен соц, не тамацпен сыйласам болар деп уайымга цалдым; ацырын- да ойладым: дуниедеп тамак,тыц асылы — адамныц суп болса керек; не ушш десещз — бала бес-алты жасца кел- генше жалгыз емшек супмен кун кередд. Соныц yuiiH ез супмдд сауып: осы цаймацты ктеддм, — дедд. Хан «ah » деп санын 6ip сетып, шыга женелдд, — дейдд. О л заман да, бул заман да белгиц — емшепнщ супн ш кен эйел шеше есебше Kipin, к,атындык;к,а алуга болмайтындыгы. Мунан соц 6ipHeuie куннен соц, хан Жиреншеш шацырып алып, циянат icTepiMAi кеппщз деп eTiHin, кеп мал сыйлапты-мыс. КДРАРЫЛЫШ Ертеде 6ip бес агайынды жшт бар екен. Beceyi 6ip бэйтеректщ цасына жарты жер салган екен. EriHi шскен соц, тунде кел1п 6ipey жеп кетед! екен. Сонан соц олар епнш кузеиггп. Эуел1 улкен агасы кузетпт, 6ipaK;

ешкДмдД кермептД. Солайша терт атасы терт кун кузе- TinTi. БесДншД куш ец icimici кузетДптД, аты К,арагылыш екен, Д^арагылыш кузеткен кунД кектен 6ip кара бие келДптД; егДндД жеп жатканда К,арарылыш оны устап алыпты. Сонда алгД кара бие айтышы: — Ей, бала, менД жДбер дедД; менДц бес кулыным бар, бесеуДн бесеуДце берейДн, — дедД, К,арарылыш оны коя бердД. Сонан соц кара бие Кулындарын алып келДп, ец кДшДсДн К,арарылышк,а бердД, бетен тертеуДн терт агасына бердД. Сонда бэрД жарысцанда К,арагылыш озады екен. БДр кунД К,арарылыш жулындай жерден тутДн керДп- тД; керген соц coFaH барыпты, барса — бДр жалмауыз кемпДрдДц уйД екен. О л кемпДрдДц бес к,ызы бар екен; цыздарыныц ойнайтын, жататын, тамак, ДшетДн уйлерД белек-белек екен. Сонда К,араЕылыш кыздардыц ойнай­ тын уйДне барып, кДлемнщастынажатыпты. Кыздар келе бергенде, кДлемдД кетерДп калыпты. Сонда кыздар ой- байлап, шешесДне барыпты, ШешесД урысып жДберДптД. Сонан соц кыздар келДп ойнап отырранда, Карагылыш цыздарды устап алып, тертеуДн ею колтыгына тыгып, бДреуДн иДнДне тырып, атына мДнДп кашыпты; кашцанда кемпДр К,арарылышца жылап айтыпты: — К,ыздарымды ертец узатайын, бугДн езДц кон! — дептД. Сонан соц Карагылыш кыздарын езДне берДп, езД коныпты. Кеш болтан соц, Карагылышка уйыкта деп, тесек са- лып берДптД. К,арарылыш тысца шыкса, аты бДр козДнен цан, бДр кезДнен жас aFbin тур екен. Сонда аты айтыпты: — Сен бугДн уйыцтама, уйыцтасац, сенД елтДредД, жал­ мауыз кемпДр темДртДссоктырып жатыр, — дедД. Карарылыш уйге келДп уйыцтамай жатыпты. Сонда кемпДр келДп, есДктДкарап айтыпты: 92

— ¥йыцта шырарым! — Aerrri де, кетш к,алыпты. Б1раздан соц тары келштт. Сейтш жургенде тан; атып цалыпты. Сонан соц кем тр цыздарын ыргап-жыррап узатыпты, сонда айтыпты: — Осы жерде уш бел бар, екеуше цонбацдар, ец шетюсше коныцдар депть Кун кеш болтан соц терт атасы ец ортадатысына цоныпты. К,аратылыш жалгыз 63i ец шетюсше барын к,оныпты. К,арагылыш ертец турран соц, терт атасы жы- лап жатыр екен, eciTiirri, оларра 6ip Kici айтады екен: — К,арарылышты экеп берсецдер, ж1берешн, — деп. Соны К,арарылыш eciTinTi де, coFaH Rexiirri; келсе — 6ip айдаЬар екен. О л айдаЬар бетен агаларын цоя 6epin, К,арарылышты алып цалыпты. Сонан соц Карагылышца айтыпты: —(Бермес ханныц елмес к,ызын|вкеп бер! — дегт. К,арарылыш жарайды деп KeTinTi. Келе жатса 6ip тауды 6ip тауга цосып жатцан Kicire жолырады. Сонда К,арагылыш сурапты: — Н е рылып журсщ? — деп. О л Kici айтыпты: — К,арарылышк,а жолдас болайын деп журмш, — депт1. Сонымен жургенде К,арарылыш тары 6ip келдд келге к,осып жатцан KiciHi жолдас цылып алыпты жене 6ip мер- гендд жене 6ip шапшанды; шапшац сонша асцан екен: ею отырран сауысцанныц 6ipiHi4 цуйрырын 6ipiHe Kecin алып жалгайды екен. Солармен 6ip атца MiHicin келипт. Келсе 6ip eKi тау KepinTi: сол таудыц бушршен ipin aFbin жатыр екен. Муныц астында ханныц ауылы бар екен. К,арагылыш xaHFa барып айтыпты: — Сенщ к,ызыцды алайын деп келддм, — деип. Сонан соц хан айтыпты: — Бес айла цыламын, 6eceyiH де тапсац цызымды беремш, таба алмасац елтсремш! — дедь OyeAi ат жарыстырамыз деп, ат жарыстырыпты. Сонда К,арарылыштыц аты алдымен келпгп. Сонан соц хан жаяу 93

Kici жарыстырамын дегт. Сонда К,арарылыш манары жуйржт1 шырарыпты; хан 6ip кемшрдд шырарыпты. Ол кемшр 6ip шелек бал алыпты. Жарысардыц алдында ол кемшр жуйршне балды 6epin-6epin мае к,ылыпты, уйыцтатып тастап 03i кетш калыпты. Сонда жер тындау- шы да айтыпты. — Сол 6ip адам келедд, — дегт. Сонда ^арарылыш мергенге: — Ат! — дегт. Мерген басындары телеки атыпты; шелектщ дыцрырларан дауысымен жуйрж оянып тура салып, ор- нынан 6ip уыс топырак, ала салып ж уп рп т. Кемшрге жеткен соц ол: — Шеше! — дептк Сонда кемп1р артк,а к,араранда, кез!не топырак, ша- шып к,алранда, кемшр ойбайлап калыпты. Сейтш жуй- pix алдымен келпгп. Сонан соц хан барлытын 6ip TeMip уйге цамапты да, жан-жарынан керДк басыпты. Сонда манары кел урт- тагыш e x i уртына ею келдщ суын урттап экелш, уйге шашыпты. Сонан соц хан цызын узатыпты. Манары К,арарылыштыц жолдастары орнында калыпты, оларра К,арарылыш кшм берген екен, олар алмапты. Сонан 6соц Карагылыш к,ызды айдаЬарга экелш epinTi де, e3i кетДп, келе-келе жатып, езшщ агаларын тауып алыпты. ТАЗША БАЛА Ертегг Ертеде 6ip шал мен кемшр болыпты. Олардыц уш ба- ласы, бес emxici бар екен. Bip куш улкен баласы баска жерден пайда каст к,ылуга талап eTin, езше тиген енпп emKiciH сойып алып, етшен кемшр мен шалга 6ip тушр 94

де берместен, аркалап кетйгп. Келе жатса 6ip енерпп байддкше келедь Бул байга енер уйренуге ол ж т т жал- даныпты. ©нерпн бай бек к,атты жауыз адам екен, ол жалданган ж т т п 6ip сандыкка салып к,ойып, аштан eATipiirri. Уйшде калган ортаншы баласы, бу да енер уйренбекке талап етш, о да агасыныц кеткен жолымен кетш, о да eHepmi байга келш жалданыпты. ©Hepmi бай оны да агасынша аштан ©ATipiirri. YmiHmi улы Тазша бала, о да агаларындай езше тиген eumi emKiciH сойып алып, жарты етш еке-шешесше 6epin, олардан руксат алып, аркалап кетшть Келе жатса 6ip кора койга ушырапты. Б ул кора кой- дыц койшысына жолыгып сураса, бул койлар eHepmi байдцй екен. О л Тазшадан сурайды: — Балам, кайда барасыц? — деп. Тазша бала жауап бередп — ©нер уйренуге барамын, — деп. Сонда шал турып айтады: — Балам, бул сез1цд1 бетен ешюмге айтпа,— деп,— езще eTipiK айтпа, жатка (бетендерге) шыньщды айтпа деген, — деп. Сонан сон, бул бала шалдыц бул айтканы рас екен деп ойлап, eHepmi байга барыпты. Байдьщ \\ й т е конып, ертен, журей1н деп жатканда, eHepmi бай Тазшадан сурайды: — Балам, кайда барасыц, жолыц болсын? — деп. Тазша бала жауап бередк — Мен ез1цдей ер баласы жокка енш1лес бала бола- мын, — деп. Сонда eHepmi бай айтады: — Балам, сен б4здж1нде кал, маган бала бол, б1здщ 6ip ак кунан койды сойып, той кылып, асык ж ш п н етсмен ез1ц жеп той, мен ез!м жолаушы барамын, — дейдд де, ©3i жолына кете беред1. Тазша бала: 95

— К,ош еке, жак,сы бол! — деп, уйшде чала 6epirrri. Бул енерпп байдыч уйшде 6ip к,ызы бар екен. Бул Тазша балага айтады: — Ара, сен асыч жШктен ез1ч жемей, керегешч ба- сына Lain к,ой, сонда 6ip ач тазы келш, жшкке умтылар, сонда сен балтамен ол тазыны лак,тырып ел-rip, — деп. Мунан соч Тазша бала ак, кунан к,ойды сойып, той к,ылып, керпплерш шачырып, асык, ж ш п н e3i жемей, К.ЫЗДЫЦайтк,анын чылып, керегешч басына iAin чойран- да, айтк,анындай ак; тазы KeAin erri жшкке умтылганда, Тазша балтамен ж1берш чалыпты; 6ipa4 балтасы тазыка тимей, ит чашып чутылып ке-riirri. ©нерпп бай уйше келген соч, Тазша баланыч мундай icTepAi icTereHiH бшп, чатты ашу етш, бул и-rri аштан елпрешн деп сандычча салып чойыпты. Бул байдыч 6aFaHaFbi чызы, экеа жочта, сандырыныч тубш тесш тамач 6epin, Тазшаны тойдырып турыпты. BipHeine кундер еткен соч, Тазшанын ез экеа балала- рын 1здеп шырып, енерпй байдшне келш сурады: — Bip Тазша деген балам бар едд, соны керд1ч1з бе? — деп. ©нерпй бай: — KepreHiM жок,, — деп жауап бердй Булардыч сейлесш турран сездерш Тазша уйде сандычта жатып echin жатыр едь Бай элпдей дегенде, Тазша: — Эче, мен мундамын! -д еп , сандыч йшнен айчайлапты. Даусымен баласын танып, байдыч сандырынан шыгарып алып, Тазша мен экеа уйше чайтыпты. Тазша жолай экесше айтады: — Эке, мен 6ip чара Ч¥нан кой болайын, мойныма жш тагып, жетектеп барып базарра жачсы 6apaFa сат, 6ipa4 ж!б1чД1 алып чал, — дейдь

Баласы сол жерде айтк,анынша к,ара кунан к,ой бо- лады, aKeci мойнына ж ш тагып базарра апарып сатып, ак,шасын алып, ушне к,айтады. Ертещне баласы ез к,алпына тусш, зкесше айтады: — Эке, мен 6ip к,ара жорFa ат болайын, мен! базар- Fa апарып сат, пулымды ал, 6ipaK, шылбырымды алып к;ал, — депть Баласы айтк,анынша ат болып, aKeci базарра апарып сатып, шылбырын алып, уйше к,айтгы. Ертещне баласы Тазша тары ез к,алпына тусш, уйше келш айтады: — Эке, мен 6ip жез буйдалы нар-тайлак; болайын, сен MeHi базарра апарып сат та, булымды алып, 6ipaK, буйдамды алып к,алып, уйге к;айта бер, — дедд. Тазша айтк,анынша тайлак, болып, aKeci базарра са- тайын деп жетектеп келе жатса, алдынан баягы eHepmi бай ш ы ры п т ы . О л айтады: — Маран мынау тайлагыцды сат,— деп. Тазшанын, aKeci айтыпты: — Тайлагым басы жуз тыла, — деп. Сонда eHepmi бай булардыц айласын бш п, жаман ой- мен, тайлак;ты жуз тылага сатып алыпты да, уйше жетек­ теп келш, баягы кызын шак,ырып алып, мынау тайлак,ты устай тур деггп де, 63i уйден пышак алып, тайлак;ты бау- ыздайын деп, уйше ж упрш кетйт. К,ыз экесшщ жаман HHeTiH 6iAin, уйден бу да пышак, ала шык,к,ан екен, aKeci уйге юрген кезшде, тайлак,тьщ буйдасын пышак;пен к;иып ж1берш, босатып к,оя 6epinTi. ©Hepmi бай тура салып ушнен шырып, к,ашып бара жатк;ан тайлак,ты Kepin к,уыпты. Тазша сонда тулю бо­ лып к,ашыпты, eHepmi бай тазы болып куыпты, eHepmi бай жете берген кезде, Тазша тулкыен уйрек болып ушыпты, бай онда к,аршыра болып к,уыпты. Б1раздан сон, Тазша бала торрай болып кашыпты, онда бай к,ырри 97

болып соцына Tyciirri. Онан соц Тазша торрай цалпында шацырак,ца ушып келш к,онып отырранда, бай — к,ырри KeAin таяна бергенде, Тазша к,орк,ып, шуберек болып жерге туспт. ©нерпп бай онда Kici болып, шуберектт к,олына алайын дегенде, Тазша тары болып домалапты, Онда енерпп бай тауык, болып шук,иын дегенде, Таз­ ша мысык, болыпты да, енерпп байдыц желкесше MiHin алып -пстеп, тырнап, зорлыцпен енерпп байды елпрттк Сейтш, онын, к,ызын e3i алып, барша муратына жетш, зор бай болып дэурен eTinTi. АЛТЫН АЙДАР Bip хан болтан екен, оныц ею цатыны болыпты, олар бала таппапты. С ол уак,ытга бул бай canapFa шыруга ой- ланып, к,атындарына айтыпты: — Мен келгенше не icTen, не тауып цоясыцдар? — депть Сонда улкем к,атыны айтыпты: — Мен сен келгенше алтыннан эдемглеп уй салдыра- мын, — дешт. Kiiui цатыны айтгы: — Мен алтын айдарлы 6ip ул, 6ip к,ыз табамын, — AenTi, —ол баланыц аты Алтын Айдар болады, —дептк Сонан соц бул хан сапар ш ыры п кетп. Хан 6ip-eKi-yiu жыл журш цайтып KeAinTi. Сон­ да, манагы улкен цатыны уй салдырып цойыпты, Kiini к,атыны Алтын Айдар баланы тапцан екен, 6ipaK, оны улкен цатыны кундеп, 6ip сицыршы цатынга айтып, ба- ласын урлап алып, к,удык,к,а тастапты. О л юпп цатынра сен куппк таптыц деп, куппк 6epin, беле цылыпты, Сон­ да бишара ток,ал жылапты да, шарасыз кенпгп. Манагы хан KeAin, куппкп Kepin, ток,ал цатынды к,уып ж1бершп. EHAi баланы элп KeMnip к,удык,к,а салып Kidepiirri. Сон-