Нұрмағамбетов Т. Қарлығаштың ұясы

Тэукебай сакалын таралай берд!. — Оу, журтым, не болды сонымсн? Шал антарылган куйде жан-жагына карап едг Еш- KiM жауап бере коймады. Эл1бек 6ip козгалып копии «осы эцпмеш кейшге калдырсан кайтедк Т э у к с» - дедк — Иэ, сейтсек те дурыс бол ар едк— дед1 Тэукебай дауысы бэсен уимен. — Иэ, сейтешк. — КелМлпз ортанызда foA. — Жаксылыктын ерте-Keuii жок деген. Ж ур т жамыраса Kerri. Нэзила уйге кеш лаз кайтгы. «Meni 6ipeyre коса кой- мады»— деп peiwireH .жок. Кигашбекке кеш'л]' калды. «Ол Heci екен, мазак еткендей. Ж урт козжше табалага- ны ма?» Осы ой Нэзиланын кекейшен кетпей койды. Bi- рак олай дешн десе, Кигашбеь тен текттн бугян жасамайтын. Кебей кайтыс болгалы, п п л мунымен эзьт- деспеупй де едь «Бэлшм, шын ойы болды ма екен?» Нэ­ зила ойланып калды. K.aftcbi6ip кун1 тун д ел етт yfiine келгеш бар-ды. «Жулдыз» журналын бере туршы,— дейдк «03iM окиын деп жатыр efliy»— дедк Нэзила жуас кана. Кигашбектщ ыкыласы «Жулдызга» шын ауган ба, элде KeTKici келмей турды ма, керз! eTiriH cipiciHeH тарт- кылап iueuiin жатып: — Ендеше эл п повеет! 6ipirin окиык,— дед!. — Жарайды. Eneyi eKi жасты к алып ондык шамнын тубше етпет- тер1нен катарласып жата калды да «Жулдызды» оку га KipiCTi. Нэзила окып, К.нгашбек тындады. Нэзиланын дауысы коныр, жугымды api накышына келНре елжНре окиды. Повеете 6ipiH-6ipi cyfiin, 6ipaK косыла алмай, арага он бес жыл салып кайта ушыраскан келшшек пен ж Ш т туралы жазылыпты. Ж азушы да жазушы-ак екен. Киыстырып-ак ж1бершть TinTi келшшектш ж И т куша- панда турып: «Неге cyfteciH? Суюге хакыц бар ма eai» дей турып, «жо-жок, Meni сен Faaa суюге тше едщ гой, кымбаттым. ©зщ гана ие едщ Fofi. Осы ем1рде адамдар неге адасады? Bipi.H-6ipi неге тус!нбейд1? Элде осы GMip- д!и 03i адасу, алж асу сонан сок кайта табысып, угысу аркылы кымбат па? Солай шыгар, жаным. СуйшМ... Мен ceiiiH рана кушагында калуга тшепш»,— деп ойлай- 1тын жерлер!н Нэзила ерекше 6ip нозжтжпен дауысы Д - 102

р.1лдей окып едь Осы кезде Кигаш бек куректей алаканы- мен онын мойнынан, бклепнен сипаг e rri. Нэзила «неге сипадын» деген жок. Кайта сол алакан денесше жын- жылы тигендей. «Жулдызды» eneyi тун ортасы ауа окып б т р д 1. Со- нан сон Кигашбек кайтпак болып сыртка шыкты. Ай батпапты. Тещ рек суттей жарык екен. Нэзила- желен шыра салып едь Денес-j тоназып калтырап Kerri. К игаш ­ бек мунын бж епнен тагы д а сипай устап турды д а «жау- радын гой. |'шуе Kipe бер» дедк Д ауы сы нда ыкылас, меиiрiм леб1 бар. — Ж аурагам жок,— дед1 Нэзила. Осы кезде Тэукебайдын yfiti жактан бф вудщ .ж етелген сонан сон аягына кен к э л е п т тырп-тырп eTKi3in булар- га карай журген дыбысы есплдь — Ж аксы ендь..— Кигаш бек ж уруге ынгайланды. — Ж арайды,— Нэзила да бурылып уйше юрдь К е н ш 6ipxypai алабуртып турган секьпд1 ме... Эй- Teyip бурынилдай емес, езш де алабвтен 6ip кеш л д ш к бар. Твсек салып ж урш , ынылдап эн айтты. Бул — Нэ­ зила уийн 6ip жылдан 6epi умытылган эдет едь Тэсекке жаткан сон да бурынгыдай елегзжен жок- К епке дейш 6ip т эги ойдын кушагында жатты. Енд1 сол Кигаш бектж б у гж п кылыгына Нэзила кай- ран калып отыр. «Ж урт кезжше булай ету! мумкш емес eai гой»— дейдь imrefi езж е-езь EpTenriciH Нэзила тан карангысымен куды кка бар­ ды. Ауылдын ортасында ж алгыз кудык. Онын д а суы елшеуль Ерте турып алып коймасан, сэскеден api карай шелект1 дангырлатып, касыктап жиып отырганын. Нэзила кайта-кайта эуре болуга epimn, ек! шелеки ш’ нагашка 1лд1 де, 6ip шелеки колына устады. Тангы аяз кысып тур екен. Баскан ж ерж сынган шыныдай сы- кыр-сыкыр етедь Эл1 ел орнынан тура коймаган кез. Кудыктын мацы айнадай ж алтыраган муз болатын. Ала-келенке шакта абайламай ушып тусемж бе деп кау- га ш елеки колына ала 6epin, Нэзила юб1риктей басып, кудыктын аузына енд1 таяп келе жаткан. Сы рт жагынан сыкыр-сыкыр еткен дыбыс естш дь Бурылып карап ед'ь Атын жетелеп сугаруга экеле ж аткан Кигашбек екен. — Суды мен тартайын,— дед1 жакындай бере. Нэзила карсылык еткен жок. KayFa шелеки Кигаш- бекпн колына устатты да, ез1 шелектерж ж жанына ке- 103

лш турды. Кигашбекке б1рдене деп. л л каткысы келш еД1. PeTin таппады. Кигашбек Нэзиламын уш шелепи не cyFa толтырып бердк Соман сон «cyFa raFbi да келест бе»— деде Нэзила басын шайкады. Кигашбек тагы да элдене айтуга окталды да, 63iH-e3i 1ршкендей унЫз ку­ дыктын аузыиа карай беттедк Кудыктын ауызы бшк то, Нэзила TypFaii жер ой болатын. Кигашбек Ki6ipTiKTeft ермелеп, кудыктын аузыиа бара бергенде, аягы тайыд Kerin, oflFa карай сыррапай женелдк Сырганаган Kyfii дэл Нэзиламын жанына келдк Кулап кетпееш деп oFan карай Нэзила кушагын ж аза KoftFaii. Сол кушакка кел1п Кигашбек e iw де Kerri. EHin кача койган жок. Нэзила- ны кеудесже катты кыса 6epin, cyflin алды. — Рею юмейсщ бе? — Кешепм унин Keuiip? Нэзила онын элп пэтуа кезшдеН кылыгын айтып тургандыгын жаксы укты. — Кушагына кездейсок нп'ккежм жок. Нэзила... Бул меш'н армапым едь Кел1ишек онын yueMi от шашып туратын ежет, ко- цыркай кездерше карады. Сол кезден кандай купия ia- дегешн 63i де бшмейдк Эйтеу1р ешкандай жасандылык байкай ал малы. Кигашбек Нэзиланы кушагынан босата бере, суйемелдеп кек тайгак муздын шетше карай журдк — Eiifli журешн,— дед1 Нэзила. Сонан сон eKi шеле- пн иж агашка iJifli. Yuiinmi шелепи Кигашбек устам, ка- баттаса ж урдк Нэзила козшщ киыгымен оган карагыш- тап кояды. — Атынды суармадын ба? — Мен ат суарайын деп келгешм жок. — Неге ерте турдын? — Ceiiin осы кезде cyFa келегппнд! бмемш foiV Ei<eyi уйдщ жанына дейш 6ipre келдк Нэзила шелок- Tepin жерге койды. Кигашбек те колындагы шелепм бу- Fan устатып, уйше карай беттедь KyHi боны тагы да алабурткан куйде журдк Tiiiri озш куанышты, еркж ce.3ineriH сиккты. Bip гажабы н м сыкыр етсе Кигашбек Kipin келелндей, келе сап кушактай алатындай болады да турады. Кел1ншек езшш ж т т ал- дындагы д э р м ен а з д т н де байыптат ан-лы. Сол Kyni тупде уйге Кигашбек келдг Бул отан «неге келдйт» лей алган жок. Кайта ол келмегенде «неге кел- мед) екем» деп аландайтын семлдь 104

кулпыра, куана карсы алды. Кирашбек жш келш тураты н болды. OFan Назила карсылык бмд1рген жок. Бурынрыдай емес кеш л куш кетер щ ш . 03i су л у л ан ы п кеткен дей д е бол д ы . Bip рет уш н е «мен! Keiuipin алы п к ай т е сщ д е р . О сы ж е р д е -а к оты ра бер ей ж . А н д а-с ан д а сорыл т у р с а н д а р ж етед 1 Fofi» деп хат та ж азып ж1бердй К и раш бек e x e y i TinTi уй р е ш сш ал д ы . К ей д е «ауы л 6i- лш койса маскара-ау» деп ш тей кысылады. Осыны ойлап, Кираш бектщ тунделетш уйге келуж к о й р ы з д ы . Кызын Б эд !гулд щ уш не тастап , Н азила то- FaftFa отын к е суг е ба р а д ы . B ip ж агы н ан и ы гы н а ба л та- сын салып, Кигаш бек те ж етедь Кираш бек езж е отын кеспейдк Нэзилара кемектеседк Ж у м ы с арасында ойнап, кулш , онаш ада уэын-сонар сыр актары сады . Энш ейжде уй жумысына дыры ж ок К ираш бектщ то- paflFa бары п отын кесш ш болып кеткенш е uieuieci К ау- ыш алабетен куанып ж ур дь «Канш а тентек болса д а ту- зелед! екен рой. К удайра ш ую р, К ираш ж ан д а ел ката- рына косылып, бала-шарасынын камын ойлап, тогайга отын кесуге баратын болды»— дсп куанышын ж асы ра алмай керип лерж е ж айы п 6ijTi. Ж ур т торайдан отын кессе, ертещ не Tycipin алуш ы едй К и гаш б е к ол ай ете р емес. А кы р ы бол м ар ан со н К,ау- ыш xeMnip шыдай алмай «К игаш ж ан- ay, есш тщ алдын- дары aFauiTbi ж ары п 6iTTiK. Енд1 т ора й д агы отыны нды экелсейш Ь— деп едк Кирашбектщ ж ауабы кы ска болды. — Отынымды урлап кетш ть — BaT ip-ay, не дей д к Э н ж и , бу л ж у р т т а у м 1т ж о к . К ауы ш xeMnip б а л асы н а болы сы п , оты нды ур л ап кеткендерге урыскан болды. «вш ж кен 6ipey болды-ау. Bi3Kin Кигаш жаннын кесш , дайындап койган отынын урлап к етш тЬ — деп корнйлерж е тары д а ж аралай ай- тып шыкты. У акы т ете бердк О сылай «отын кесш » жур- генде буларды тогай аралап, к ус атып ж ур ж мурал1м ж1г1т керш койды. К игаш бек Н эзиланыц балтыры на ба- сын суйеп, ш алкасынан, теб есж ен твнген ж иде агаш ы- нын жапырактарынын арасынан аспандагы акш а булт- тарра карап жатыр едь Е кеуж щ auriMeci де кызу бола- тын. «Калыбектщ штап жазып шырарранып естщ щ бе? B i3 тур ал ы д а айты пты д ей д -1 гой »— дед|‘ Н эзи ла . К и ­ раш бек бу л ж айра с е л т ете кой ган ж о к : «Э й , сол ит не 105

ондырып шатпактады дейсщ. Калыбек керемет К5тап жазыпты деген 6ip Kici болса мурнымды кестберейш »— деп, бей-жай жата берген. Bip кезде «Оу, Жиделшш ка- зактары каидан журандер»— деп 6ip бутанын Ty6inen е р б и т мугал1м ж!п'т шыга келдк Кигашбек те саса кой- ран жок. «Жиделнпц жалрыз учител1-ау, сен кайдаи жусш»— деп орнынан атып гурды. Нэзиланын кысыл- ранынан eni 6eTi дуылдап кеттк Сьсканынан усл-басыи. жендем, жанында жаткам балтаиы ала салды да, калыц- га Kipin кеттг. Мугалгм ж т т ген Кигашбек окаша калды. — Бьпд1м, бш и м ха-ха-ха,— дед1 мугал1м ж1г1т ар-: сыз кулк1мен. — Атаннын басын бшдщ бе? CoftFaii тул кш е ыржия- сын Ke.iin.— Кигашбек жанына жакындай тускенде, му- рал1м ж т т саскалактап калды. — Ж о-жок. Мен жай эзищеп-п... — Ал enfli мен акыл айтайын, тындайсын ба? — Айт. Пожал ыста. — Пожалыста болса былай. Ж асын катар болган- мен сен окыган итсщ foh, мына маселе Ticimien шыкпай- тын болсын. Шыгатын болса-а. Кигашбек сук caycaFun щошайтып койды. — Ойбай, Кигашеке, ондай ацет б1зде болмайды гой. ЕкеуЫ н оиаша э н п м еа осымен бггкен болатын. Кешюсш мугал1м ж т т керген-бгпгенш «езщ гана б1ле журерсщ» деп, келшшепне айтады. Келшшеп — «эже-ау, ешишге айтпай-ак кой» деп енесше айтады. EHeci танертен уршыгын кушактап алып, кемшрлер- дщ жиылган ж ер тв барады. «Бет! аулак, осы ecTiren жер1м1зде калатын болсын» деп, элп жайды оиаша сыр еткен болады. Сонымен т э у л т н е жетпей Кигашбек пен НэзилЗ ара- сындагы жайды Ж иделшщ т ш жана шыгып жургеи баласына дейш естидк Нэзилада журтка карар бет жок. Сыртка да шыкпай, уйшде жатым алды. KeumidH азын- аулак уак малый корага жайгаушы едн Ewii олай етпе- дк «Неге тарыша шашылып тарам кетпейдь Маган мал не ymin керек» деп ойлады. Ас-су камдауга да заукы шаппады. Кызынын кайдагы 6ip ecni кэйлегш тауып, со- нын Tirici сегтген жерш Tire бастаганы сол едк сырттан Кигашбектш шешес! келдк Ж уз! сымык. TinTi жылап та алганга уксайды. 106

Терге шыкпастан, пешт!н аузына F3Ha, тул ак у с т *не 6ip Ti3eciH буктк — Шырарым Нэзилажан, мен б1рдене е с т п к е л т турмын. EciTin емес-ау, «ушм1зде 6ip ойран басталм аса erri деп, сасып ж урген жайым бар. К,удайдан сураган момын кел!н1м1з бар деп ж урсек — онын д а е з ш д т бар екен. Тонкылдап, долданып ж ур. Не дейш, карагым. Ж ассындар foA. Ботадай боздап ж урш керген ж алгыз балага «мынауын былай екен» деуге аузым д а бармай- ды. Кирашжаннын да мшезш б т е с т foA, карагым. Мы- нау булшед1 екен демейдн Ер-токымын аркалап, атын жетелеп «Жидел1 кош ендЬ деп, кете беруге де жуз! таймайды. Э л п ж ам ан немелер1 де е р ж е т т калганда. Н е с т е айта берешн, карагым. ©здерщ б т е сщ д ер foA. Кауыш KeMnip KHMemeriHiH 6ip ушымен Ke3iHin жа- сын сургп . Нэзила ундемедк BipaK ж е т т т отырран хал1 д е ж ок едк Бар болраны колындагы кызынык квйлепнщ туйме- лштерш шукылай бердк Мына сэздер1 ушш Кауы ш кем- шрд1 жек керген жок. TinTi оны аяп, жаксы к е р т Kerri. «Эж е-ау, енд1 MaFan не дейсщ? Мен б т м е й отыр ма екенмш»— деп мойнынан куш актап, eHipen жылагысы да к е л т едд 6ipaK олай етпедй Квзш KHMemeriHiH ушымен суртюштеген Kyfli Кауыш KeMnip шьжып Kerri. Нэзила, ол шыга сала eciKTi min алды да, тер алдындагы керпешенш ycTiHe етпетшен ку- лай KeTin, ал кеп жыла... Ол ес 6mreai булай жылаган жок-ты... Булай жылай- мын деген ой уш уйы ктаса тусш е KipreH емес. Тардырым осылай тэлкек болады деп, жет1 улдын ортасында була ескен ерке кыз кайдан ойлапты. Б у к т д ен ет селюлдеп, солкылдай жылаган уш ол ymin б у к т ауылра е стш п жаткандай сезшдк «Осы мен не icTen журмш. Калайша жанылдырдын, T9HipiM-ay. Ж о-жок, мен арсыз екенмш. Мен акымак-к». Нэзила эл- ci3 тушлген жудырыгымен Kepnemeni туйпш теп ж агты. Ол TinTi сол kyHi т ун д ел ет т Ж и д ел тен KeTKici, танды езге 6ip жерде, дуниешн баска 6ip тукш рш де атыргысы келд1'. ©з yfliHe де баррысы келген жок. «Не деп ба- рам-м... Кай бет1ммен. Не деймш». ©peKniren ашу-ыза бойынаи тарайтын емес. Сол ашумен ебш-дебш болып огырып, немене, MeHi умыттындар ма? Кутыла алмай- ак ж ур екенЫндер де. Сендермен 6ipre туганым рас бол- 107

са, тездетт.алы п к е т д е р . Бул ауылда 6ip кун де туррым келмейдн TypyFa белм де жок»— деп араларына хат жа- зып, epTeniiie станцияга бара жаткан Эл|'бектщ улкен баласынан 6epin Ж1берд1. А рада уш кун эткенде eciK алдында кос аякты мото- циклден ycTi-бастары шац-шаи болып, улкен агасы мен meiueci Tycin жатты. Шынар KeMnip анадайдан «Айиа- лайын жарырым-ау, екшттщ Fofl менн Не дейсж каие. 0зщ н ж жолында ж е л бала ж е л ж адка KanFbipyFa бао. CeHi ж ылатканша, менж неге кез1мд1 агартпады, бул кудай. ©цщ сынык кой. Ойбай-ау, ен-селаз шептей куа- рып, азып KeTinciK рой»— деп тенселе басып келш Нози- ланы куш актай алды. Апасынын кеудесше басын суйеп турып, Нэзила агал-тепл тары да жылады. Карындасы мен шешесше косыла агасы да кезше ж ас алды. AFacbi мен nieuieci уш кун жатты. Ауыл адамдары да оларды кезек-кезек уйлерже шакырып, асты-услне Tycin жур. Сездер1 баярыша «куда-кудагидан» басталады. Tinri ештене болмарандай. Бэр! де ештене сезбегендей. Нэзила да оларра Tic жарып ештене айта алран жок. Не д е с ж .. . Агасы мен uiemeci кайтатын болды. Нэзила «жай эн- шейж сарынраи сон шакыртып ед1м» дей салды. Олар да казбалап сурай койган жок. Алакандай ауылга улкен OKHFa болып кержген осы 6ip жай да 6ipTe-6ipTe умытыла бастады. Нэзила да журтпен бурынрыша кайта уйрешсш Kerri. К ираш бектт yftiniH аудан орталыгына кешж кету1 Жидел1дег1 елеул* OKHFa болды. «Айналайын Кирэш- жаннын орны белек екен. Ауылымыздын жартысы кеш!п кеткеидей жым-жырт болып калдык кой»— деп, улкен- дер жары К нгаш бекл еске алып журдк «Ел-журттзн жыракталып калды. Шамасы 5ул жер eimi коныс бол- майды-ау. Eiifliri балалар орталык. аудан деп бытыряп кетпесе негылсын»— деп. к а у т етупйлер де болды. Нэзила да езж ш е к е ж л а з журдк Енд| байкаса Ки- гашбектщ кун сайын твбеан Kepin журудж e3i кешлже кеп медеу екен. Ол кеткен сон, квцш дсл-сал болып, ку- лазып калды. Ештенеге заукы жок Kepiui уйлерге_ де кеп кыдыргыштамайды. Ke6iiie, кызын ермек eTin, yfiiH- де жалгыз отырады. Тамынын imi сыртын осы куздс кун 108

суытпай турып сылап алсам деп журуип едь Енд1 oFan да ынтасы болмай калды. Кейде отырып «ез аулыма^ ке- шш кетсем бе екен» деп те ойлайды. Сонан сон «койшы осы, ал кешемш, ал конамын деп ж ам ан кемшрд! ек! ортада кезшен жасын тамшылатып, канша кисацдат- тым. Сол да жетер» деп езш-ез! кшэларан болады. Д е- генмен, елегзш кешлппн аландауы басылатын емес. EriHHin жиын-TepiHi б асыл Fan сок, аудан орталырына барып кайткысы келдь Соншылыкты кеп шаруасы да жок-ты. BipaK ш тей солай уйгарды да, езш-ез! токтата алмады. 1штей «Кигашбекпен кэшеде кездесш каламын ба» деген ойы да болды .Неге екен! б е л п а з оны noprici келдй Бригадир!нен суранбастан, кызын 6ip кунге Бэдн гулге тапсырды д а жексенб! к ун п поезра шырып Kerri. Bipan Кигашбекп кездеслре алган жок. Сондыктан болар, кецш азд еу кайтты. К ур кайтпас ушш ез!не, кы- зына б1рдецелер алган болды. H erisri ойы ж узеге аспай, spi станция мен Жидел1 ортасында ею са гат сылпыл- дай ж аяу ж ур ю , к е ш л а з куйде yfliHe ж ана жетш отырган. Bip кезде тык-тык жетелш, уйге Элiбек юрдь Пештщ аузындагы колдан жасалран аласа орындыкка отыра к е т т , ынырси сейледь — Нэзила карарым, 6yriH кора ж асауга ж ы ц ры л киямыз ба деп едш. Кайсы куш парторгымыз келш, ба- сымызра anrip таяк орнатып кегп емес пе? 1здесем кок- сын. B ip ж акка баратын ед1м деп сурану д а калып бара- ды.— Эл1бектщ жасы кеп улкен болса да, Нэзила оран еркш. К атар адамдарш а ззшдеее беретки бар. Эл1бек «мен коммунистпш foA. М аган Нэзиланы алура болмай- ды» деген туста «Кайнага-ау, iiecine корыктыцыз ci3re руксатты еюметтен ез!м-ак алып 6epeTin ед!м рой» деп Эл1бекп к ум ш ж тп тастаганы бар. Сонан кейш-ак Элк бек Нэзила отырган жерге кеп аялдай бермейтш болды. Э л 1бектщ элг1 6 ip соз1нен кейш, Нэзила 6 ipa3Fa дейш yucia отырды. Сонан сон « азге Keperi ж ы цры л болса киылар» дедн Эл!бек 6 ip-eKi жетелш алды. Бул одан api anriMeni жалраудыц ретиг таппагаидарысы. — Бэ.'игулден сурасам ауданга кегп дейд1. Онда не бар efli? — Бай !здеп базарра бардым. — Ы-ы-ы...— Эл!бек ыныранып отырып калды. Ж у- з1нен Нэзиланыц ашулы, и к ж ауабы на кейшнк 6inflip- ген сынай таиылады. Сонан соц жанындары пештщ ер-

iieyiH су к caycaFUMeii сипалап отырып, «таптын ба?* де- Д|. Yiiiaeii кекеЫп байкалып тур Нэзи.па да кимала KoiiFaH жок. — Ж ок, келен базарда TycetiH болыпты. — Ы-ы-ы... К елен базарда т а гы да барамын де. — Амандык болса... Эл!бек ыныранган Kyfli тары 6!раз отырды да, шырып кетт1. Дырдай кайнагасымен кигаш-кигаш сейлескешне Нэзила да iurrefi еюнген жок. Шын тентектш болса ке- рек, кайта осындайда айызы канрандай куйде калатыны бар. Ka3ip де ецсесж баскан кетлЫ здштен арылып, уй iluiHiH кэдаутлп TipfliriHe Kipicin Kerri. ...Ноябрьдщ екшип жартысыида армиядан Тэукебай- дын улкен баласы Калдарбек келдк Бул — Жидел1 yiuiii орны белек жаналык болды. Калдарбектщ келуше Тэукен куз басынан дайындалран. Корасынын iuiiHeH ап- каларынан бармагымен басып журш «байлауга осынын жен1 келер, eai де корендеу е д Ь — деп, бгр боз iceKTi бе­ лек шыкарып, байлауга алран Тэукеннщ боз кекке бео- мегеш жок. Ж окышка, ж утерш щ ж ас собыгы, кауын- карбыздын кабыры... Корещйп женшен айтудай-эк екен, ен аррысы артылган сорпа-су да ала тебетке жет- пей боз iceKTiH алдынан кайтып т.урды. ©3i де кап болып ceMipfli. BipaK «eni барамын. Mini барамын»— деп хат жазып TypFaH Калдарбек келмей койды. «Калдарбекжа- ным да келш калар»,— деп Тэукен боз iceKTi бара бердк Ж угерйнн ж ас собыгы мен кауын-карбыздьщ кабигы тауеылран сон, ауыл ipreciHe кешш келген таныс сиыр- шысынан сурап экеп кунж ара бердк Боз iceKTe де тан- д ау ж ок «Эпкел бермен»— деп, манырайды да турады. BepepiH берсе де, кейде Тэукен боз iceKTiH шамадан тыс корещнгше танданып журдй «Ойпырмай, кемшр, мен мына боз кектен шошиын дед1м. HaHFa май жарып бер- сен де жейтш Typi бар»— деп ез Kynirin KeMnipiHe де сез- flipin кояды. Bip KyHi корада турран жершен боз iceKTi Kepin, Бэд1гул тан-тамаша болды. — Кайнага-ау, мынау к е к емес eri3iue рой. — Кой, LUbipaFbiM, кайдарыны айтатынын не? в з М з - д щ шшдеден cinipi шикылдап эзер шыккан жаман iceK кой,— деп, Тэукен оран мэн бермеген болды. — К айнага-ау, рас айтам. Кудай 6 k efli ег1_зше бол- маса да, койдын баска 6ip тукы ны болар. Кайнымнын

келуше мынаны сойсаныз бар рой... Бул ауылдын н и н е дейш купт1 болатын шыгар. — Бэд!гул шырарым, осы сеш ц кезщ булдырап тур- ган ж ок па? Ж ам ан к екке сонша танданып. Сол кун1 боз к е к жарылып елд1. Тэукен коз tw U деп уйгарды. «Ш ал-ау, бэле-ж эла осы боз кекпен кетсш ке н ш н е алма. ©зшщ де ниет1 жаман е д Ь — деп, сулыкез KeMnipi ж уб ату аитдан болды. Т э у­ кен коп кцйрген жок. Боз к е ктщ орнына тары 6ip дома- ланран кара кект! экелш байлады. Тэукен енд!: «Кал- дарбекжан келгенше эбден ceMipce болтаны рой»— деп уайым желт С е й т т кара iceK енд! онала бергенде К алдарбек те ж е т т келдк Ауылдын кэрьж асы б!рдей агылып, Тэукебайдын уйш е жиылды. К е м т р , шалда ес жок. Баласымен аман- дасып болтан сон-ак Тэукен корара Kipin «сен де жары­ лып елш, маскара болармыз»— деп, кара к е к п алып шыкты да, кубылара каратып шалый ж1бердь Бала-ш ага топырлап келш «пеппр» ж асаймыз дед!. Улкендер жары той болсын дед!. Тэукебай урттап алрап ldciuie ел1р1п турып «Ал енд! мен сон у н екеуш де жасай- мын»— дегенд! айтты. Сол куш Ж иделке той болды. Тойра Нэзила да келдр Калдарбек кунд!з e3i барып, сэлемдес!п кайткан. 03i баяры Нэзила шем!шпен салып калатын кездегщей емес, шып-ширак ж!ггг болып ocinTi. Ойын-сауык кезш- де, 6ocaFa ж акта туратын ecKi кебежеге eKeyi катар отырды. «Кигашбек агама жолырып, мен де автобазара орналаспасам болмас. Мунда байлап койса да сыймас- пын» дед!, соз арасында. Бул ауылда ойын-сауыктын да жен! белек. Кисандап енд1 ж уре бастаган балага дейш санга eHin, жиналып отырады да, кезек-кезек билейдь ©лен айтып, эртурл! ойындар ойнайды. KeMnip-шалдар 6ocaFa ж акта отырып балаларынын ойынын тамашалайды. Карап отырмайды: j «Ойбай-ау, былтыр тусауын кескен Эл!бектщ саржарал | баласы д а neuiipre кел!пт1 foA». «Анан кара, Бэд!гулд!н жылауык кызы д а бэледей билеп ж ур»— деп ойын-сау­ ыктын барысына карай езара энг!ме ж1бш сабактап отырады. Нэзила кешлшздеу отырган. Bip кезде Бэд!гул турып, «бала-шаганын ойынынан не пэтуа. Нэзилажан,

езщ 6ip эн айтшы»,— дед!. Сол сол-ак, екен. Бэрще кеу- кеулей женелдк — Айналайын, сейте foi’i . — Эннии ест1мегел1 кэп болды-ау. — Кайныпнык тойында 6ip кэсьптшк Нэзила бул Tyni эн айтамын дсген жок едк Онын eci- не Кирашбекпен eKeyi иык. туш сп ре отырып шыркараи кездер1 туст!. Кэд1мпдей жалрызсь'рады. Д эл осы оэтте ол К икаш беки !здедь Эн бастардан бурын унНз уззк отыррандыгы эн таппагандыцтан емес, 1штей киналып, уп лш отыр ед1. Энд1 де сол буйыры мунлы куйшде оты­ рып бастады. «Не айтсам екен»—-деп, алдын ала дайын- далран да жок. Конырлатып «Корланды» бастап, кайыр- масына келгенде: «М уратка 1здегеннщ 6api-ay жеткен Дэрира-ай, арманым кеп нерылайын»— деп ацыра- тып коя бергенде, кемшрлер жагыман жаулыктарынын ушымен кез!н сурткендер болды. О л энд1 ез ш п , eriain отырып айтты. Денгелек аксары ж уз1 алабуртып, эншейшде эжет, eTKip коныр кездерш мун жайлаган. Кыска карай жылы болады деп, жанада Tirin киген кызыл шубар помози кейлекпн омырауы ашык. KemKicin Fana жуып, токпактай eTin ерген кос epiM шашын капрон орамал толык жасыра алмай, арты- лып шырып, мыкынына т у с т отыр. Нэзиланыц эшн 6api де eflire, узд1ге тындады. Б у т л ауыл, Жидел1 тындады. О л эн айткан жок, арманын айтып едк Ж уртты жылаткысы да келген жок. Ж уртта не зкы- сы бар. Сол т у т онын езнпн жылагысы келдк Солай болды да... Ол тойдын сокына карамастан, кызын жетелеп, уйше ерте кегп. Эйтеу1р, одан api отыррысы келмедь Кызын уйыктатып, пешке от жаккан сон да кепке дешн уйыктаран жок. Ipre ж акка иене польтосыи бук- теп-буктеп басына ж астады да, жантая Kerri. Keniai от- жалын «Сол тойы Tycneripre несше бардым. Бармасам, жалрыздырыма булайш а егьпмес пе ед|'м. Кайдары 6ip мунлы эндерд1 айтып кешл1мд1 ортайтпас та е д Ь — дсп екш дк Сонан сон «Heci бар, бммей, сезбей журген жай- ым ба екен. Жалрызбын. Ж абыркаумын. Несше жасы- рамын. Шыдамнын да ш еп бар. Куаныш пен шаттыкка мае болып, керш п етшзер кербез дэурешм осы ма? Кул- 12

KiM кайда? Шаттыгым кайда? Тырнактай Tipuii.'iiKTe ме- нiн улес1ме тиген бакытым кайда? Кушагы ерт, ceaiMi бал жар кайда! Кайда? Кайда?.. Ол жамылып журген KepneciH ум аж дап кеудесше баскам куй! enipen жылап ж!берд1.:. «Бул адмнын бакыты да осыншалык елшеулк келте болады екен-ау. Ж ок, мен бул ауылдан б1ржола кетпе- сем болмас. Неменеге, кандай ум1тке малданып журмш. Ж о-ж ок. тацертен хат жазамын. Бурынрыдай ж ай рана ашумен емес. Б1ржола...» Ke3iHin жасы кеудесше баскам керпесше тырс-тырс тамып жатты. Одан api ояу калпында канша жатканы ес!нде жок- Bip кезде сырттан машина дурш дедь Дурьл- деп кеп Тэукебайдык уй1мен exi ортара токтай калды. «Кеккасканыц дауысы. Кигашбек болмаса». Нэзиланын журег1 лушлдеп кетть Орнынан турып, ауызры уйге калай шыкканын да билмейдн Ж ал ац ая к Kyfti сырткы есштен басын шырарып турып карап едь Сол екен. О тэщрь.. ж уреп атша тулап алып ушып кетп. Сэлден сон 6ipey уйге беттеп келе жатты. Сонын жу- pici. Соныц тулгасы... Ш ыдай алмай. «Кигашбек»— деп дауыстап ж!бердк Дауысынын соншалык жаркын, куа- нышты шыкканына a3i де тан калды Сабыр сактаганы болар, Кигашбек ес!кке дейш ун аз келдь Нэзилада тоз1м калмады. Есштен басын сура бер- ген Кигашбект! куш актай алды. — Келдщ бе? Келдщ бе жаным-м... Оны эуел1 e3i cyftin аймалап жатты. Topri белмеге карай да ©3i бастады. — ©him бе? TyciM бе? Сарындым-ау, эбден. Сен ка- лайша 6yriH тек бугш , ©3iHai эбдеи зарыта куткен куш келдщ? — Мен де сагындым. Кейде жумыстан шыра сала Жидел! кайдасын,— деп, тартып кетюм келед1. Амал канша... Бугш К алдарбектщ келгенд!гш сы лтау ет1п ж егпм. Бастырыма армиядан Ы м келген екен — дед!м. — Осы ыкыласын да жетедк Ж етед г TinTi мен ушш артык. TanipiM-ay, сендей ж ш г т неге Шреу-ак eTin жа- ратады. Екеу, ушеу тертеу... Сонда с е т мен калап алар ед|'м. Ешюмге бермес ед1м, жаным. Танга дейш кез Ынген жок. Кеп сырлар актарылды. Сарынысып KepicKen жандарра 6ip тан дегенщ де тук емес екен. 113

Тан карангылыгымен Кигашбек журш кеттк Оны ] шыгарып салран сон Нэзияа тесеп'не кайтып жаткан жок. Сырттан тамызык Kipri3in пешке от жакты. К,ын- I кылдап ohhf3h кызынын аркасынан сипап, кайта уйык- i татып, сиырын да кундегщен ерте сауып ершке шырар- 1 ды. Сонан сон ишагашка шелектерш ш п , кудыкка ка­ рай беттеген. Эл1байдын eciriHiH алдында Бэд1гул мен мурал1м ж !гп тш келшшег1 Нэзиданын уйш саусактары- мен нускап койып, кызу-кызу сейлесш тур екен. Нэзила тустарынан вте бергенде, олар энг1мелерш тия койды. Кудыкпен eni ортада Тэукебаймен ушырасты. Кыста со- FUMFa соямын деп, байлап журген eri3meciH сугарып, жетелеп келе жатыр екен. Нэзиланы керген сон элдека- калай кещлденш, «Нэзила шырак, амансын ба? Тунде сен ерте к е т т калыпсын. Сен кеткен сон Кигашбек келдй Айналайын б!здщ Кигашбек азамат кой. Калдарбекжан- нын келгенш eciTe сала жетш к е л ттк Баланыз келш, кез айым болдыныз ба?— дейдк Агыл-тепл жылап алдым. Кудайдын бул керсеткен жаксылырына д а шуюр. Осынын 6api де жаксылык кой» — деп, тартыншактаран eri3iueciH арканный 6ip ушымен шыпырта уррыштап, мал корасына карай Kerri. Кудыктын тусынан Эл1бектщ эйел1 6ip топ кой-еш- KiHi шу-шулеп айдап барады екен. Устше Эл1бектш есю польтосын KHinTi. Онысынын eTeri сум етш п жерге тиш жур. Жанындары баласына буркылдап урсып кояды. — Ж угермек келг1р, колында нан, аузында кант, жумсаса m алмайсын,— дейдк Нэзиланы коре сала кудыкка карай бурылды. Мунык бой басына TiKTen карап алды. — Амансын ба, келш. Осы тунде Кигашбек кайным келш кеткен бе?— дедь — Келдь Нэзила бул жолы кысылып, кымтырылган жок. Бои- ын 6ip еркждш билеп алгандай. Э.гпбектт эйел1 буран 6ipa3 карап турды да «соны жай, бьпейж деп ед1м» ле­ генд! кункждей айтып, койынын сонынан Kerri. Нэзила су тартып болтан сон шелектерж ижагашка 1лш алып, кайтадан уйше карай беттедь 1штей ойланып кепедь «Келж кетт!. Несже жасырамын. Айлап, жылдап асыга кутш ушыраскан 6ip тунг1 бакытымды да кунэЬарлыкка балайсындар ма? Одан да менщ жастырымды кжэлан- дар... Алып-ушып, куйш жанып кейде ез1ме де ерш бер- 114

мейтш ж урепмд! кшэланлар. ©з бгсым эу баста дуниеге пэк болы и кёлгенмш. К а б е й д т босагасынан д а ак nefli- fliMMen аттаганмын. Баскаш а байлау ж асасандар не дешн eiifli... Кайтейш...» Келй'ш ек оймен келе жагып, ш елегш деп суды н анда- санда шылп-шылп теплгенш де андаган жок- ТЭУКЕБАЙ Калдарбек кепке дейш Жиделше уйрене алмай жур- д г Армия катарында у-дуга уйренш елеуреп калган ке- н ш ын-шынсыз, киыр шеттеп онаша ауылга сияр емес. Уйде TinTi отыргысы келмейдк «Армиядан келген сон MiHin журЫн» — деп, Тэукебай ею аикты мотоцикл са- тып алып койран екен. Тырылдатып MiHin алып, ею-уш кунге дейш ауыл манайын аралап журдк Олай-былай кыдыруга ыцгайлы-ак. Тогай аралады. Бурын отын ке- cin, кыс кездершде бута жагып жылынган жерлерш кер- дь Дария жагалап, талай рет кармак курган колтыктар- га сокты. Bip кун ауылдын жекеше малый багып, кекесг шц кезепн етшзш бердг Калдарбектщ бул iciHe Тэукебай шал «айналайын, сен келген сон колым узарып калды гой»,— деп, куанып калды. BipaK KeMnipi мунысын куп- таган жок. «Эрмиядан кеше келген баланы салпылдатып кой со- ныиа салдыц. Калдарбекжанымнын эл1 маукы д а ба- сылган жок. Б1раз кун олай-булай кыдырып бой жазсын да» — деп, шалына кунюлдеп сейлеумен болды. К алдарбектш 03i де ауылдан узап шыгуга сылтау таппай ж ур едк Ш ешесшщ «олай-булай кыдырып бой жазсын» дегеш демеу болды, «Армияда 6ipre болган до- сым шакырып е д Ь — деп, Турю станга кетт1. Кеткенде де 5-6 кунге дейш хабар-ошарсыз ж урдь Eni жыл боны эбден сагынып, уайымшыл болып ал- FaH кемшр мен шал «ойбай-ау, эл п бала аман-ееен жур ме? Ж ок, аузы-басын даладай eTin 6ip жерде урып кетт|' ме?» — деп enni болмаса Тэукен бел in буып, тумагынын бауын байлап, Турюстанга карай шыккалы отырганда Калдарбек те келдг BipaK, Ti3eciH де буккен жок. «Буп'н Ж армада вечер болайын деп жатыр екеи»— деп, кшмш жаналап киш алып мотоциклше ж армасты. KeMnip мен шал К алдарбектщ уйге басын cyFa салып кайта шыкка- нын ш тей жакты рмаса да ештеце дей алмады. 115

Содан былай-ак, Калдарбек уйде отыруды койды. «Пэленбай деген Ж 1пт уйленетж едь «Bipre окыган кыз- дыц день рождениеа е д Ь — дейдь KeMnip мен шал анкиып, ауыздарын ашып кала бе- ред1. Bip кундер1 Тэукебай шал баласына кунюлдеп сей- лейтж болды. — Эрмия дегешншн e3i баланы ж е л т !р ш ж 1бере ме калай? Кунде пенлр... Куиде денрэждения... Бул не ки- ку... А у, ею жыл бойы анырап отырып куткен мына 6i3fli бул бала халык катарына коса ма? Ж ок па? Мен oFan матасеюлд1 олай-булай кангырып журсж деп алып- пын ба? — Так, так... Баланын кенЫ не тиерЫн. — Йемене, онык к е н ш кеюл де, мына менж кеньюм каптын жыртыгы ма? Кой, бул баланы алдымен жумыс- ка орналастырып, сонан сон 6ip ак жаулыктымен аягын тусамай болмас. KeMnip мен шал Калдарбекке ылайык жумыс таппай api-6epi таласып, акыры бул ж енжде Э л 1бек бригадир- мен акылдасканды жен кердь Ертеюне барып Тэукебай шал Эл1бекке баласынын жумыс жагдайын айтып efli, ол ынырси сейлеп «б!зде жумыстын peTi де ж ок кой е з Ь — дегенд! айтты. Э л1бек сейдедьау деп шал да кудерж узе койган жок. Кайта емinin, пеш туб1нде насыбай уалап отырган 0 л 1бектж жанына таянынкырап отырды. — Шырагым 9л1бек-ау, e3i« бм есщ foh. 0рмиядан жана келген бала. Тепсе тем1р узетж кылшылдаган жас ж т т екенж тары Kepin журсж. — Б1зде ол узе коятын не TeMip бар. Мына Жарма- да тем 1р жол жагынан ештенснж реН келмес пе екен? — 0 л 1бекжан-ау, ол баланы ею жыл бойы калай кут- кешм1зд! бш есщ foh. А л , etu i тары далара кангыртып жВ берсек не болады. — Ж арм а деген мынау турран жер. Ж елд1 куш урген HTTepiHiH дауысы келед|. Баланыздын астында дурждс- ген матасеюл. — М атасек ш курып кетсж. Жыным келген куш мен оны как белемж де тастаймын. 0 л1бек насыбай уалауды койып, желкес1н касыган болды. — Ж умыстын peTi калай болар екен. Ж е л т басыл-

май, матасекМнен ойга, кырга шйуып журген бала ко- лына aiibip, кетпен устай коймас. — Ау, неге устамайды, ол 6ip м1ш ст1рдгн^баласы ма ед|‘. Ж е л т дейсщ? М енщ м1нез1мд1 б1леЫн foA. 10-15 кун еткен сон, онын ж е л т н кэрып аламын. — Кврерм1з енд'1... Эл1бек керенау сейлеп жанындаРы насыбай салатын бетелкеан колына алып, олай-булай аудары сты ра баста- ды. Таукен тумарынын бауы сс-лтендеп, тары да не дейсщ дегендей онын аузын 6aFhin у н а з б1раз отырды. Сонан сон, жудырыдымен жер таянып, орнынзн турды. — Бэрекелде, карарым, свз1мд1 жерге тастамайты- нындм быпп ед1м. Колда ескен, сырынды б1лет1н бала дс- ген осы-дагы... Злг1 Калдарбект! эдей1 ез карауына бер- гел! отырмын. Кундерд]'н куншде орнына калатын 6ip 6ipiroflip де керек кой. Шал ризалыкпен, кызу-кызу сейлей; орнынаН турды. — Ж арайды ендк.. Эл1бек 6ip бет каразды шиыршьжтай орал, 6ip шет1н колындагы бетелкенщ аузына тыкты да, тем1р касыкпен насыбай салура Kipicri. — Иэ, уарда жасалды foA. Амандык болса Калдарбек- жан да жумыска Kipicin калар. 3/:i-ri кора соду дейсш- дер ме? Агаш Kecyi бола ма... Шал дамылсыз сейлеген куй1, кеи кэлешш тырп-тырп сунретш уйден шыкты. Босагасынан аттай бере «Калдарбёкж анды мына Эл1бект!ц жумыска алатын Typi бар» — дел, ic тынды- рып келгендйш б1лд1ре талтан-талтан басып торге к а ­ рай беттей 6epin ед1. KeMnipi шарт ашуланды. — Осы бала жумыссыз калатындай жанырып... К.у- дай-ау, ауылды олердей сагынып, эрмиядан кеше жеткен баланы... Сол баланын жумыс icTeyiHe карал, жер шу- кыл отырран Kicime. Шал абдырап калды. — Ау, элпнде FaHa пэтуа жасап, осы баланы жумыс­ ка орналастырайык дедп< емес пе? Сонан сон бардым. З ш бекте де i<ino жок. Аппак сакалынызбен келген екен- c i3 ,~ дед!.— Bip балага жумысты б1рдене етш табар- мыз,— дед!. — Табармыз демей немене? Сен одан рэйкомд!к су- рапсын ба? Эд1ра кал, кетпен шауын, тогайдан aFam кия- П7

тын жумыс эр жерден-ак табылар. Таба-армыз деп сыз- дана калыпты-ау... Менщ Калдарбекжанымдай жумыс- шы таба берсе, уйшен аркалап алып кетер. — Енд1 маран не дейсш? — Не дей!н... Ж умы с керек болса Калдарбекжаннын вз] де табар. Шапкылай бермей, бес уакыт намазынды б ш п уйде отыр. — Бэрекелде, бул да акыл екен,— Шал сакалын си- пап койды. Содан кейш К алд ар бектт жумыска орналаусы же- н!нде уйде энг!ме козралран жок. Bip куш Калдарбектщ 63i «Ауданра барып, Кигашбек агама жолыктым. Авто­ базара шоферлер керек кершедк Сонда барып жумыска турамын» — деди К ем тр мен шал 6ipiHe-6ipi карады. — Шырагым-ау, сосын 6i3 кайтем1з,— дед1 шешеси — Кэрзенкеши аркалап б1ржола кетесщ бе? Жок, анда-санда к е л т туратын жумыс па? Элг1 Эл1бекпен де ceHiH жумысын жешнде пэтуа жасасып койып едш,— деп Тэукебай да уайым жеп сейледи Калдарбек болса, булардын мына калыптарына езу тартып койып: «Келемш рой. Келмей кайда барамын» — денди Ш ешесшш ке н ш ещи орнына тустк — Шырагым-ау, aflTeyip, элг1 тырылдагынмен дема- лыс сайын к е л т турсан болар. Менщ де ceri3 кез1м сыр- кырап жур. Артыннан барып тура алар ма екенб1з. Кэле- цпн туске дешн он к и т , тустен кейш Tepic киш отырран акиал экен бар. Саган барамын деп жургенде 6ip куш тауарнай пойыз алып кашып кетш журсе, ел-журтка кулк! болармыз. Сол куннщ ертешне-ак кшм-кешег1 салынган чемо- данын мотоциклше артып алып, Калдарбек ауданра кет- Ti. Оны шырарып салу кемшр-шалга тары да оп-онай бола койган жок. Калдарбек эрмияра кайта к е т т бара жаткандай, кездерш сулап, eneyi ол узап кеткенше eciK алдында тенселт журди А рада кектем e rri. Ж аз келдп Бул аралыктагы Жи- дел1дег1 жзлрыз ез гер т , окушы балалардын санынын толмауыиа байланысты бастауыш мектеп жабылатын 18

болды. Бул жайды, ауылдык советпн председател! ар- иайы ке-'iin, Ж иделштн улксн-KiiijiciH Э л |б е к т т тамынын келенкесже жиып отырып хабарлады. — Мектеп жапканы неа. Жапкызбаймыз. 0мметт|н |етж 0TKi3in. шебш шауып, eriHiH erin 6epin отырып 6ip мектеп устауга акымыз жок па? Ж ок, элде Ж иделЫ та- ратып ж1бермекс1ндер ме?— деп тас-талкан ашуланран- дар да болды. Ж иделш ктер ашуланды екен,— деп ауылдык совет- I Tin председател! де кинала койран жок. — М е н т айтып отырраным райисполкомын каулысы. Каульжа карсы шьжу жарамайды. Балаларыкы зды ин- • тернатка орналастыруга комектесем!з,— дед:'. Бэржен де мурал1м xciriiTiii кайгысы зор болды. ! — Эдеш уйымдастыррансындар. MeHi каигыртып ж1- беру yuiiH жасарансындар,— деп, айнала Tnicin ж урдь «Жогары б iл iмiн. жок»,— деп, баска мектептер маны- на жуытпапты. Ж умы с 1здеп ж аз боны олай-булай шап- кылап журд1 де, акыры Ж армага тем ip жолшы болып |орналасып, б!ржола уйш Kouiipin экегп. Уйлер1нде окитын балалары бар уйлер де iaece кош- |пек болып кокакдасыл калды. 0CTin ж ургенде ауылдык -|улкен-к!ш1'сш ш басы косылран 6ip жиында, Тэукебай |ш ал как орталарында отырып: 1 — К еш у дегея оп-онай ic деп ж урсж дер ме, арайын. Кеш дегенщ кудайдын казабаты. Дырдай азаматымыз- ды ауданга ж !б е р т , сонынан ере алмай мына 6i3 отыр- :ран жокпыз ба> Мурынборы жылтылдаран бармактай 1б а л а уш ж кешем1з, кетем!3 дейсщдер... Балаларыкды in- йМрнэтка берем!з дедк Ауыл кенестш сол ce3i соз. Тара- ■ самыз, б0лшем1з деп, 6ip-6ipiMi3fliH берекем!зд! кашыр- майык,— деп улкендж айгты. I Тэукеке ешюм карсы бола койран жок. Сонымен еш- KiM ешкайда квшпейтж болып, пэтуа жасасты. Уйге демалыс сайын келш турамын дейтш Калдар- •бек айына 6ip рет эзер керчнетш болды. Э у е л г т е «бул |б а л а са у емес шырар. Ауырып калды ма, элде матасешл- ■ ден кулап ай далада се р е й т жатыр ма» — деп, кемпрр 1мен шал демалы ста келмей калса уайым жеп сарнап ■ отырушы едк Кейжнен уйреншейж дед|'. Ж еи-ж осык су- 1рай калса К алдарбектщ ж ауабы да 33ip. «Ана, демалыс- | т а той, мына демалыста жиналыс болды» — дейдр 1 KeMnip-шал иланады. «Ж ас неме той-томалык куып, 119

кыз-'ж еленнт ортаеында JKyprici келе(>» — деп, онашада 6ipiH-6ipi Жубатып та кояды; Рет| келсе келш тупретш* дей дс ойлары бар. Кайсыб|'р KYHi еренщ жанында exeyi курт жайып оты- рып шуню'лдесш Калдарбектш жайып энпме eTicTi. Сеэ бастаган Тэукеннщ ез|’. — Осы б1здш Калдарбекжан не ойлап жур екен? — Не ойласын. Мэшинесж айдап журген шырар. — Э лп келш алу дегендей... — Сол Калдарбекжаннын icb ме екен. Журтпен куда Tycin, сез байласатьш мына сен емессш бе? Басын кал- тандап журш, осы ауылдарыларды тугел аяктандырып едiи, ез балана келгенде тусалып калгандай. Ш ал саскалактап калды. Ау, осы кунп’ жастар 63flepi жетелеп келед1 дейд! гой. Б1здщ Калдарбекж ан да... — Жетелеп келе беретш, epicTe жайылып журетш бу- зау ма екен. О несьэй... Одан да шапанынды киш, бел- б е ун ш буып шыгып, осы манайды шолып кайт. Куда туе. К ара казаниын куйес|'н бет1ме жагып мен кашанры журемш. KeMnipiHiH дауысы удеп, шанкылдап кеткен сон Тэу- кебай TinTi кысылайын дедк — Енд1 К алдарбектш 03i келсш. Былай... Bip-ею ауыз сейлесейш... Онын да ойластырып жургеш болса. — Не ойластырсын. ©з камын ез1 ойлайтын жет1м бе ед1 ол. Одан да тогайдан атынды экел. Кемш'рмен кемшр болып ш уню 'лдест отыра берме. Мына Ж армата, ана Нэзнла келшшн теркш жарына барып кайт. Тэукебай сезден тосылды. Ертенже Kiuii баласы Шай- дарбе'кке тогайдан карагер атын алдырып, ерттеп, ез! eTeri тобырына тусетш баркыт шапанын Teri.iflipe KHin, белж буып, енд1 Ж армага карай шыккалы отырранында мотоцнклмен Калдарбек те ж етж келдк Ол келген сон, Тэукен шапанын кайта шештн Аман- саулык сурасып болганнан кешн, ала дастарканнын жиегже жаралай отырып, шай iiuyre Kipic-ri. Шал сездщ ретж калай келНремж деп отырранда энг1меш Калдар­ бектш e3i бастай койганы. — Кеке, 6ip ж акка жургел! отырсыз ба? — Иэ, мына Ж арма ж акка барып кайтамын бадеп. — Жайшылык па? Сезге кемшр араласты. 120

— Кайдагы жайшылык болсын. Экене уйде отыра бергенше ауыл аралап, сыр тартып, 6ipey-MipeyMeH к у ­ да Tycin кайт деп отырмын. — Ие, сондай 6ip бэтуа жасап,— деп, Тэукен аузына салгаи таба памныц 6ip туй1pin малжандап шайнап оты- рып, кум1лжи костап койды. Калдарбек кемшр мен ш алга кезек-кезек карап алды да мырс е т т к у л т ж|бердк Тэукен алдындагы сут кат­ кам шайдаи 6ip урттап алып, аркасын санды кка Tipeft отырып сез бастады. — Калдарбекж ан, мына шешеншн картайранын б\\- лесш... Ал, енд|' м е т де бдлеа’н— Bip к е л ш н т осы уйге керек екешн тары бм есщ ... 0 3 in де б ала емессш . Мына б1зден уялган боп, айта алмай ж ургенш болса... Калдарбек кэд1мг1дей кы зарактап калды. Колында- гы Kececin дастарканнын жиегше коя салып, окыран бо- лып, жанында ж аткан газетпен бётш калкалады . Bipa3 упа'з отырды да «e3iMi3 б1лем!3 foA, кеке»— деде Тэукен «бэрекелде» деп, ризалык бмддрген болды. К ем ш р д т де ж уз1‘ жылып калды. Д астар кан басындары эдш ие осымен тынды. А рада 6ipa3 уакы т e rri. Келш жайы кайтып сез бол- Fan жок. Калдарбек те ж уы к арада келш Tycipe коятын ж1гп-ке усамайды. Уйге келген сайын KeMnip мен шал не жаксылык айта кояр екен деп мунын аузын багады Сейтсе Калдарбектш айгатыиы e3i icTeftTiH автобазанын жайы. «Ж оспарымызды асыра орыидап жатырмыз. Ки- ташбек агам жакында месткомнын председателе болды» дейд1. Онысына Тэукебай шал |'штей «ойпырымай, кеше рана ортамызда журген жаман Кирашбектш туз-дэмшш кетер1лген|'н-ай» — деп таныркап кояды. К алдарбек ез! штейтш автобазанын, автобазамен коса ауданнын да жайын айтыи кояды. — Кектемде тел алу жешиде облыста 6ipiHiui бол- дык кой. Ал, биылгы KypiuiTiH 6iTiMi сумдык Мына да- риянын apFbi 6eTi сынсыган куриц... Тек жннап ала ал- сак болтаны Бэршен де кузг1 ауа райынын колайлы бо- луын айтсакшы,— деп кэд1мг1дей езшше, уайым жеп, алакапын ыскылап отырады «Ау. карагым-ау, рэйкем болтан Kiciuie епл-дертш аптабаз бен Kypiiu бола бермей мына б1зд|‘ келшд|‘ ету- fliH жайын да ойласаншы» деген сез Тэукебай шалдын 121

Т1Л1Н1Н ушында Рана турады. Б|'рак айтпайды. «Бала не- ме кызарактап журер» — деп ойлайды. Тымырсык иплденш кырык куш де 6iTin, сум бм е ту ды. Тэукебай шалдыц жумысы басынан асып кегп. Ка уын-карбызы, тарысы, w yrepici туге.п nicTi. 0 3 i кауын нын басында. Ит-кустан корып, саррайып шыккандарьп 031'не коленке болсын деп жасаран араш куркенщ жан жакк-а сорайып шырып турган бутактарына тйгпп, жай ран болады. Ала-коржынмен кун сайын ушне де таеиды Kiuii балалары Ш айдарбек пен Алайхан тарынын ба сында. Тан ала кеул'мнен айрандары мен нандарын кол тыктап eneyi Ti3ijiin кетедк Содан уйге кас карая 6ip-aK оралады. TopFafl деген жаудан бетер. Кайсыб1'р кун «Осы немелер тары корып жур ме, элде тарынын арасы на жасырынбак ойнап, атыздын басында уйыктап жа тыр ма» — деп, эдеш coFbin едк Е м баласы дауыстары карлырып, тарынын ана ш ел мен мына шетше жуг1ремш деп алаекпе болыпты. Epinaepi т ш м -т Ы м . Тыриып азып кеткен. ЭЫресе Kiiui баласын аяп кеттк Д ауысы сыбырлаган- дай эзер e cm eai. — LilyKipaepiM-ay, шешн е л е а болыпсындар foh. Мен тары екпей сендерге сор еккен екенмш. Этесшэлет, ора- зада майтары жемесем, жугер1 кеже iuiepMin. Кайтын- дар уйге... М аган десе, торгай емес, кумырыска жеп кетс1н. Улкен баласы сабырлылык танытты. — Кеке, nicin те калды Fofl. Аралап керш зпп баста- ры саррайып калды. Саралап ора б ер уш зге де болады. — Э лде сейтсек пе екен. Шал атыздарды аралап керш едк Шынында да opyFa келш калыпты. Бурын e3i де байкамаган екен, тарысы б т к ecinTi. — Кой, ендеше орсак орайык,— деп, Шайдарбекпен eKeyi кол орактарын алып, eKi шеттен opyFa Kipicin кетть Кемш рдщ де жумысы басынан асып жатыр. Ертемен турып мал сауады Малды epicKe узатып келе сап, куб! nicin, курт жаяды. Казыкта калган жас бузауларга, буын-буыпы сыкырлап журш ж угершш арасынан шиш орып экеп салады. К еи ш сш таиы да каптаган масамен алысып ж урш мал сауу. М асахана куру. Шалы мен бала- ларына ыстык тамак 93ipaey. Бала-шагасымен жабылып журш Тэукебай тарысын 122

ею кунде орып 6iTipfli. Такы рга жиналган бау- лыктардын басына Ш айдарбегш калдырып шал Алаи- ханын epiin кауыннын басы на coFbin, эбден nicin, сар- гайып кеткен кауындарды Tipceri майыскан к ар а таи- карга ынкнта тиеп, шаршап-шалдыгып уйлерш е жетке!м де сол ед!. Eni басы кауынга толы ала коржынды жерге алып, кара тайкарды жиденш келенкесш е байлап, уйге карай ж уре бергеншде алдынан Бэд1гул uibiFa келдь — KaftnaFa-ay, шуйжил. Кайным элгшде Fana келш- шек экелдг ©3i эбден калж ырап, аяктарын эзер басы п, эр! терге малшыиып келе ж аткан шал мына хабарра оншалыкты селт ете койган жок. — Йемене? Кайдагы келш?.. — Кайнага-ау, кэд!мг1 езш1з кудайга кунде ж алба- рынып, т1леп журген келш М з... МатасеК1Л1'не ж армас- тырып, кайнымыз сэске тусте ж е тт келлс Койшынын кызы екен. Кайнымызбен бурыннан сы быр-сыбыры бол- са керек. Кой айдап, epicKe шыккан ж ержен кайнымыз iain экетштк Тэукен эуел! ун -тун аз селсок тындаса да, енд1 бтр- денен! TyciHe бастаган се к м д г Е ю басы сэры ала кауын- дарга толы ала коржынды суйрете к е т е р т Бэдж улге ж е- се уйдш жанына келдк Ауы л imi aai кулактан а койма- Fan сеюлдк Абыр-дабыр байкалмайды. Е сж тж алдында мотоциклж шукылаган бон Калдарбек тур екен. Тэукен уйге юрмес бурын, баласын саусагымен ымдап касына шакырып алды. — Йемене, сею келж экелд1 дей ме? — Иэ, кеке-е... — Акымагым-ау, осындай кезде де адам келшшек экеле ме? Тары деп, кауын деп мынау, TipceriM i3 майы- сып, суйек-суйег1м1здщ сыкырлап ж ургенк Ауылдагы адам бт< ен босып кеткен. Ay, KiciMen акы лдасу деген кайда? Былай, той-томалакка эз1рлену деген кайда? Мал болса ерште. Eiifli капел1мде кайтем1'з? KeaiHiMi3re к ау­ ын жарып берем1з бе? Ж аман экеннш каз1р K ipniri Fana кимылдап тур,— Калдарбек шалдын алдында басын те­ мей салып, туфлшмен табан астындагы кесек туМ рлерж езпштеп уна'з турды. Шал ажым каптаган мандайынын астынан сыгырай- Fan коздер1мен баласын iujin-жеп барады. 123

1 — Йемене; матасешлге жармастырып келд1 дей ме> 0р|стен ертш кеткенеш ‘Те, каяай?.. — PeTi солай бслды, кэке. Шалдын жуз! ашудан туи и я кегп. — Эй, сенде акыл жок. Ее жок... К удай-av, 6ip т а й ­ нам миын бар м а е з к Bipeyain алаканына салын отыр- ган кызы. Сен оны матасеюлге жармастырып ала каша- сын. Ал, каз1р кыздыц ai<eci куып келш, ауыл аралатып куып журш сабаса кайгесщ. Эй, бэтшагар, езше де сауап болар ед1-а'у... Шал шыдай алмай, Калдарбекке карай 6ip-eKi адым тап-тап басып та койды. А у, б|'зге айтпайсын ба? Шапанымызды тепл д 1-ре кш'п барып, мына 6i3 куда туспейм1'з бе? Калдарбек ун катпады. Мына калпында келшшек алып келген куйеу ж1п'т емес, 6ipeyfli урып-жытып ай- ыпты болып турпан жанра кеб|'рек уксас едк Свзге Бэд1гул араласты. — Кайната-ау, 6ipeyain жалгыз кызы екен. Келгел! сынсып жылап отыр. Тэукебайдын дауысы калтырап кегп. — Эй, жылап отыр дейандер ме? Алда, айна- лайын-ай. Шал кайтадан Калдарбекке тшстк — Сен адам емес шпана шырарсын. Кудай б1лед| ж а н к е п т шырарсын. Cipa, с е н т эрмиядан каныц бузы- лып кайткан. Эй, жалгыздын квз жасы тек болмайды деунл едй Келшге... ЭлН балара кой дендерчп'... Тэукебай шала булЫ п, аптыга сейлеп турранда, жа- нына KCMnipi келдк — Байрус-ау, саран не болтан. Кудайдан кушге жуз т|'леп келаре алмай журген келйпн едк Енд1 не деп бу- лiнiп турсын? Шал басылайын дедк Самбырлай сейлегеш тыйылып, абдырап калды, imTcfi « к см т р д ш де рас-ау, эй» деп койды. Сонан сон кемш'рже жуасыран калыпта ун катты. — Е, мен не депшн сонша. Мына Калдарбектш ба- лалырын айттым. Мен айтпасам бутан мундай акылды KiM айтады. — Акылын бар болсын буйтш айткан. Керден шык- кандай болмай, ycTiH.aeri ecni кшмдерщд1 тасгап, мына кэстюмд1 киш, ш к е Kip. Келшщнщ мандайынан HicKe. 124

Таукен сасканынан аузына сез туспей каляы. — Сейтейш бе? Сейтсем сейтейш. Басындагы тер Hici шырып кеткен е с т ' такиясы мен кун жеп, аркальты ойылып калган шапаиын шещтк Ci- pici мыжырайган ecKi керз1 етш тш орнына су ж ана кэ- леш кидк KeMnipi усынран костюмнш 6ip женш рана су- гынып, eciKKe карай ж урдь Улкен-мип жиылып калыпты. — Тэуке, келшд1 болраныныз кутты болсын! — Кайырлы болсын! Bipm e бас изеп, 6ipiHe колын 6epin, асып-саскан куйде Тэукебай уйге ю'рд1. Шымылдык курылыиты. 1шшен элдешмиш эла'з со- лы ктаган yni естш едь Ш алдын ж ур е н елж1реп кетть 1ш- Ki белменш бш к табалдырырына он аяп>ш арта бер!п, «айналайын, айналайын» — дедк Кезшен бырт-бырт шыккан ж ас бетш ж уып Kerri. — Айналайын-айын... Тэукебай деген ат а к мен бола- мын. Айналайын. Кай шетшде отырсын. Мандайыннан HicnefliH дел ед|'м. EciK ж актан Б э д ту л д щ «Кайнага-ау, apFbi шетшде. Ары карай ж у р М з » — деген! еснлд!'. — Айналайын. Э л п К алдарбект!н итп'п не ренжш отырсын ба? Коя Foft енд!... Ш ал аярын тэлт1ректей басып, торге карай беттед|. Келшдер! ойларынан шыкты. Yii шаруасын б|'рден ден- гелентш экегН. KepiKci3 де емес. Талдырмаш денес!, ка- раторы, ж укалтан 0Hi, Kicire уркектей карайтын бота кездер! керер кезге суйюмдьак. К елш ш щ aKeci Батырлыны Тэукебай шал танитын б о л ы п шыкты. С орыс жылдары Сунаката каналы» каз- ганда 6ipre болтан ед!. Таукен «келшд1 алып болган сон luipeHin жатып алранымныц жеш болмас, Батырлы ку- дамнын алдынан етейш», дел ойлады. Ycn'iie eTeri тобы- гы на тускен баркы т шапаиын теплд!ре киш, тогайдан карагер атын алдырып мшд1 де, кудамнын ауылы кай- дасын дел тартып турды Тэукебайды керген сон. Батырлынын да жуз1 жумса- рып калды. Япырмай, Тэуке, шздщ бал аны з екеи рой. QpicTe 125

кой сонында журген жержен матаоеюлге енгер!п кетке- н1не карап мен 6 ip кешенщ шпанасы ма деп жур ед1м. MeHiij балам eai д ет ал и . Бэрекелде... Кайтем1з ендк 0 3i- Н'здей ш ам ен куда болмаганда, кызымызды пайрамбар- дын баласы ала ма? Кешл даты... Bipaa кунге дейш кы- зыма екпелеп журд1м. Батырлы кудасы айтып-айтып келж, кезже жас алды. Тэукебай да кудасын боска тындап, шункиш томен ка­ рап, жер шукып отыра берген жок. М ужз шакшасын саусагымен шертш отырып сезж бастады. — Батырлы еке, баярыда мына Сунакатанын кана- лын казып, кеженщ суына таласып, таба нанды 6ip-6ipi- мгзден тырып жеп журетж кез1м1зде куда боламыз Foft деп ойламаушы ед1м. Ойлай койсак... К удай б1лсж сол кезде кеженщ суы мен таба нанра таласпай-ак как белш imin-жеп журер едж те... Еюй мынау тер алдында 6ip-6ip кус жастыкка жантайып, ынырана сейлеп отырранымыз. Буран да ш ую рш ш к етейж. — Мен де эуелпде мына езще усап, япырмай матасе- юлге жармасып журе берген келЫ м!здщ аяк алысы ка- лай болар екен деп, ойланынкырап жур ед1‘м. Ж ок. Кель нрм келж-ак,... Онык устж е кудам езщ13 боп шыктыныз. Эншешнде мундай icTi кудайдан ж уз рет тьпеп болдыра ал мае ек. Кудасынын yfliHe 6ip тунеп, Тэукебай Жиделже кайт- пак болды. Батырлы кудасынын ез1 6ip колымен кол- тырынэн демеп аттандырып салды. Атына MiHin алган сон Тэукебай шал да ж ортактап кете барран жок. Ауыз- дыгымен алыскан карагердж басын Kepi бурып, кенш тасып, лешрш турып ыкыласты сездер айтты. Сонан сон барып, Ж и дел1ш бетке устап жур in Kerri. Калдарбек ауданга катынап icTen ж урдк Бурын ап- талап, айлап тебесш эзер кероететж азамат eaai кунде кешюсж мотоциклж арылдатып жетш келедй «Басты- рымыз Kypim басталранша тынырып алындар дед!» — деп, жумыска бармай койран кундер! де болды. Уйленге- HiHe 20-25 кун еткенде «бастьжымыз пэтер бержедк Ке- min кел. Алыстан катынап штеген жумыста береке бол- майды д ед Ь — деп тары 6ip энпменщ шетш шырара келдь Тэукен эуелп де «мына иттщ ойынын бузырын-ай» деп 126

жаратпаган кабак танытып едь Kewnipi баскаш а шырай танытты. — Ж умы с 6ip ж акта, уй 6ip ж ак та болган сон kici- нin ici она ма? Ш ал-ау, ыына К алдарбекж анны н енипсш беруд1 ойластыр. М атасею лге мшш, ею ортада селкшдеп KamaiiFbi журсдк — Ау, селю лдепа келмесе, бурынрыша сол жакта ж уре бермей ме? Келш алтанымыз рас па, eTipiK пе деп жургешм1зде онын енш1' алганы калай? Е, 613 де келш жумсайык. Ракатыв керейш. Айтатыным сол: Мына Ш айдарбек 6ipeyfli матасеюлге жармастырып келгенше оран eiiuii жок. Оты ра кап, жер тепкш еп ж ы ласа да бер- меймш. — BaflFyc-ay, Ш айдарбег1н эл1 жетшипш де 6iTipreH жок. Bipeyflin жолын тосып 6ipey отыра ма? Тдукебай дунк ете калды. — Отырады. Отырмаса кете берсш. Бул казак жам- басына токым тесеп, ер жастанып та кунш керген. — Тэк-тэк... Келшнш кенЫ н е тиесш. Кейде урттап алган Kicime ед|рендеп кетесщ -ау. Келш ш айткан сон Тэукебайдын ж уш жырылып калды. — Йемене, келшшн де ойы сол ма? — Е, онын д а куйеу1мен 6ipre 6олрысы келед1-дары. Булардын енип алганына сен корлык керейш деп отыр- faH жоксын. Ш айдарбек пен А лайханды колдарына бе- рем!з. Окытады. Шал кемшршш сезше иланайын дедн Кемшр мен шал осылай эзер Kejiicin, ымыраласкан куннщ ертенше-ак мотоциклш арылдатып уйге Калдар- бек ж е т т келдн — HeciH айтасыздар, ек] белмел! пэтер бердн Отын жагылмайтын, су экелшбейтш KafliMri ую м еттщ yfii. Бас- тыгымыз тез Keiuin келмесен, б1реулердш басып Kipin алуы кэдш,— дедь — Шырактарым-ау, онда жуктершд1 онтайлай бас- тандар. Осы уйден керектер1нд1 ала б е р вд е р . Б1зге кал­ ганы да жетер,— деп кемшр баласынын ынгайына ка­ рай ж ортактай сейледь Шалды аш у кысты. Эй, сен ит eici ce3iHHin б1ршде «бастыгым, басты- fi»im, д е и с т . CeHi ecipin адам еткен сол бастырын ба, 127

ж о к мен б е? B ipey б асы п xipMex тугЫ .'н еге еЫх-терезс- ciH кмратып кетпейдй Шал б!раз е хт н д е п алган сон кемшрже THicTi. Ay, xep eriiu i ал д еуж не сенж? ©зщ то гай аралап кетесж бе сосын. Ж и д ел те келген улкен-xiuji «Тэухен- шц у«(не согайык. Аксакалра сэлем береГйк» — деп ко- ледк OnapFa мен «уй1мд! 6ipey уптеп к е т » дейш бе? Bip сандык, exi нерпе, exi жастык... 6ip техемет... Ka3ip арт м атасекш не... 6iTTi. — Тэх-тах, сен шал адырандама. Кез1мнщ TipiciKtte керемж бе, хермеймж бе — деп кезщищ жасы шубыру- шы едх Енд1 немене огей баландай Fbin 6ip сандык, exi нерпе деп саусарынды шошандатып турранын. К ел М к eciTin койып хв н ш н е алып журер. Шал басылып халды. Тэухебай баласымен ep in барып, ayeai xiperiH уйле- рш xepin кайтты. Сонан сон xeMnipiMeH exeyi хуйбехтеп ж у р т К алдарбехтерге беретж ж упн , оны-муны заттарын реттеспредк — К утыла алмай отырран xiciuie, ж уктерж машина- Fa тиеп 6epin, хош-есен бол дегешм1з уят-ты. Ауылдагы- лардын басын косып, шай-су 6epin баталарын алайык,— дед1 xeMnipi. Бурынрыдай Тэухебай д а кисык сейлей конган жок. — Былтыргы жарылып елетш icexiiK сынарын сон- сак па ехен? Элде сур серке,— деп б1рден мал тандауга KipicTi. Оразанын кез1 болатын. Сондыктан ауыз ашарга дэл болсын деп ж уртты хешхе карай шакырды. Ауыл маны- на ж уы рда Faiia xeiuin келген койшы шалды да жэрдем- mici.MeH коса шакырды. Ауылдары ораза тутатын адам да шамалы. Тэухебай xeMnipiMeH exeyi. Эл1бай... Ана 6ip жылдары Тузубек маркум xeMnipiMeH, мурал1'м ж Ш т Д iueiueci... ©здержше 6ip кауым ел сезж етж . Capi ш ерл е 6ipiHiu 6ipi терезесж андып «бэленшё екекдер турыпты. TyreiHnexenHin терезесшде жарык жок. Уйыктап калып, аш журмесе е тп » ,— деп, отырысатын. Кей-кейде 6api 6ip жерге жиылып отырып capi ш е д ь Он- дайда гу-гу энпме, эзж сспак. 128

Bvriii capi iiuin отырып Тэукебай кемш рш ен eiceyi шунк-шунк сейлесш отырып, сол кундерд| eciHe алды. «Ойпырмай, не замандар ете беред! екен Foft» — деп Тэу- кен сакалын тарамдап Койды. — Осы куш ораза тутатын жеши KiciH де калмады рой. А нау Бэд1гул неме оразанын бас кезш де адам сияк- ты аузын б е к т п жур едь Кайсы куш шыдай алмадым деп ашып xci6epiirri,— деп KeMnipi д е ж аратпаран рай танытты. — Ойпырымай-э. Берекеа’здщ т!рл!гш карай гор. ч — Б1зден кей!нг!лер акы телесец де ораза тутпас. Тэукен аузын толтыра асаган майтарыны уза к шай- нап отырып сейледк — О раза тутпас дейсщ... Мен ойлаймын: осы б1зд1К Калдарбектер ораза тута калса, ауыздарын аракпен ашатын болар-ау. KeMnipi шунк-шунк кулш алды. Тэукен де OFaH (лесе езу тарткан болды. Keun<iciH ж урт жинала бастады. Алдымен ауыздары 6epii< 0.ni6aft мен койшы шал келдк М алдарын жайрап, отын-суларын камдап, болран сон езгелер! де б!ртшдеп келш жатты. Аузы 6epiKTep eciK алдыида топталып ту- рып куншн батуын кугп. _— Кун батса 6iTTi. Ауызды аша 6epeM i3,— дед! Эл1- бай кезерген ернш тш м е н 6 ip ж алап койып. — Ж ок, куншн кызылы тарамай ауыз ашу кунайар- лык,— дед! койшы шал. — Куншн кызылын, кеп'н тугендеп турранда, бура- лып аштан катармыз. MiHe саратка караныз. С а га т ал- тыдан жиырма минут Kerri. Ш екеа тырысып турран Э л 1‘бай тес калтасынан б а у­ лы алакандай сагатын шырарды. Койшы шал да айткан бетшен кайтар емес. — Саратка караудын 03i де ш аригатка келмейд!- екен. Кожа-молдалар кунге Караганды жон керед|'. Дабы рласкан куш ж урт уйге Kipe бастады. Кожыллап самауыр да шрдк — Бурынрылар нйлденщ кушнде калай ораза тутты екен, Ыз мына куздщ коныр салкынына шыдай алмай журм!з,— дед! Эл!бай май жаккан ж ум сак нанды ко- марайлана асап жатып шщшлдей сейлеп. — Бурынрылар кудайдан корыккан,— дед! кой­ шы шал. 5-1252 129

* - Б1з-дары коркатын шыгармыз,— деп Эл1бай ез:и- ше койшы ш ал м наразы калыпта ун каткан болды. Э нпм еге шай куйып 6epiu отырган Бэд1гул араласты. — Ой, к,орыкданыц-ай-э... Кайсы куш «Осы ораза дегенд1 uibiFapFan KiM екен. KiciHi карадай азапка са­ ль'11» - дегешн корыккандырык екен foA. Сондай сезд! ен- Д1 ш алдардын ортасында неге айтпайсык?.. Эл1бай сарнап отырган Бад1гулге кезж щ астымен алара_б1р карады да, у к а з калды. Койшы шал мырс-мырс кулш алды. Сэлден сон энг1ме саласы шаруа жайына ойысты. Койшы шал CbipFa кулаган малдардыц кондылыРын, к,о- ра-копсы жайын айтты. ©здержше дуылдасып отырып, алдагы кыстын катты болатындырын болжаган болды. Сонан сон оздерж ж басын косура себешш болран К алдарбектж Komi туралы да анг1ме козрады. Бул туста 6yflipi кызып Тэукебай 03i сойледк — Ал, eHfli eni т ж д 1 уй деген болады екен. Мен pafloHFa барып, соны керд1м. Б ш ктИ , кудай-ау, аркан бойы десем бе екен... Ж ок, ол бшкке арканын да тук бол- мас. Калдарбекжанра уй сол екжпи к аж д ая берж се бо- лар ма... А л еши сол екжпй к э ж ж а Каратаудын 6ip кыр- касына шыккандай болып, аярым талып, екпем eiuin 83ip шыктым. Шыктым деймж -ау орта жолда демалып ал fаным тары бар. Тэукебай ж урттьщ ез ж ден коя тындап отырранын байкап, TinTi кызып Kerri. — Ол уйлердж табаны мына 6i3AepAiKi сиякты сыз nici буркы раган кара жер емес. Кып-кызыл еден. Томен енкейсен бар рой, кудай-ау, ж уз ж корж едь «Калдарбек- ж ан-ау кундердж кунж де мына кып-кызыл болран еде- HiH т е с ш п кап, томендег1 уйлерге салан eTin кулап тусш журмейс!ндер ме» — десем балам «ейтпейм1з, коке» — дейдк Одеж eTiriMHiH екш еамен элг! тактай еденж тепю- леп Kepin ем. Ойбай-ау, жаман шалдын тепжсш корд1м- б 1'л д 1м дейтш емес. «Ойпырмайдын мыктысы-эй, а » — деп койды кой- — Е денж ж мыктылырын айтасын-ау, уйлерже ыстык су, суык су дегендерiH шумектен соргалап келш тур. Моншалары iniTepiHfle. Ал енд1 бэлкон дегендер1 болады екен. Сол бэлкеннен мен томен карап корд1м. Кудай-ау, адам дегенж , машине дегенж кумырыскаша агылып жа- 1Э0

тады екен foh. Басым айналып, куокым келдк Тузу- екецнщ к е м т р ш щ колын алайын, api мурынбок немеле- piH каре кетейш деп, К ираш бектш не соксам, онын yfli де тап сондай: — Кайныларым маладес,— деп, шай куйып 6epin отырран Бэд1гул квтер м е сойлеп койды. Дастарканнын етек жарында отырран Калдарбек кы зырактап томен карады . Тэукебай ш алды к квш'л[ ке- TepiHKi жан-жарына кокилана карап кояды. — Кигаш бек дегендерщ элг1 осы ауылдан к о ш т кет- кен бала болар,— дед1 койшы шал. Тэукен 1ле ж ауап бердй — Иэ, сол. 031 шопыр рана емес. K,a3ip сол аптабаза- д а улкен кызмет аткарады деп естш м . — Месткомнын председатели— деп, Калдарбек экесь Hin свз1н растап койды. — Эш , сейдейдй.. Мына Калдарбекж анра д а тез1рек уй алып беруге де сол куш салган керш едь Осы ауылдан ш ыккан азам ат емес пе? Byflperi бурады-дары... — Япырмай, алакандай ауылда амалсыз тусалып-ак жур екен де,— деп койшы шал ризалык танытты. Ж уртты унс1з FaHa тындап, тутулы юлем ге аркасыи суйей отырран Эл1бек осы туста 6ipep ж етелш , Кираш- бектщ макталуын жаратпай калрандырын ангартты. Тары да эр ж айдан энг1ме козрай отырып, ж ур т тун жарымы таянганда барып тарасты. Ертенш е ж ук тиеп болып машина ж урер сэтте, тары д а баяры К ирашбектщ уш кеш етш депдей ауыл тугел жи- налды. «Бэрщ де ес Kipin, етек жиган сон д ал ага кашатын болдындар. Будан д а ауылды таратып, тамдарды бул- дезермен тег1степ кетсндер» — деп, Калдарбекке окпе- наз айтушылар да болды. Тунде журтпен 6ipre Калдар­ бекке батасын берген Тэукебай шал, тары д а айнып ка- лыпты. «Келш ж умсап, ракат Kepin, маукымызды баса алмадык. Т у е коргендей болдык»— дейдк Онысын козiне ж ас ала ж у р т , кемшр! де костайды. К алдарбек келш- шег1мен eKeyi уна'з. Кемш'р-шалдын кешлдерш кимайтын д а секы дй Ш айдарбек пен А лайхан ездершше мэз. «Калдарбек кокемнщ yfiiне жатып окимыз. Уйлер1 мектепке жакын екен» — дейдй К опш ш к у-думен машинаны шырарып салды. Тэуке­ бай шал кезш е ж ас алды. KeMnipi де кемсевдеп жур. 131

Машина к еп ам ен шал сатымен ермелеп, тамыныи Te6ecine шыкты. Алаканымен макдайын калкалап Жар- ма ж акка карады. Машина шанын шубалтып, узап ба- рады екен. Теменнен KeMnipiHiK «элп балалар кетш ба­ ра ма? KepiHe ме?» деген калтыраган уш ести едй Шал кырыс жауап бердй — Мен балана карай турраным жок. Эке-шешесш тастап KajiFbin бара ж аткап немеге адам караушы ма еди.. «Кайда жайылып ж ур екен» деп, Карагер атымды карал турмын. Э л п балалар ке-rin бара ма екен... де>\"ш гой. Ол кетсе бул ж урт кун керуден калама екен. Шал айтарын айтса да, кезшен бырт-бырт ж ас шы- гып кегп. Маидайынан алаканын алмаган кун! тары да карал едй Машина кершбей кетштй Тек Ж арма жактан будак-будак шан кершедй «Кетиндер ме? Кетш тындындар ма? Акымактар-ау, уйдш iiuiH кулазытып бэрщ б1рдей кеткендерш не? Енд1 мынау уйге KipriMi3 келмей тенселш жургешм!з... Кайтып келмеспш дейандер ме? Келерандер. Ж уз рет келерсщдер. Мыи рет келерандер. Тым болмаса мен елген куш 6ip рет келерсщдер. Бул Ж иделшщ аты euiin, TyTini сенгенше не заман...» Ш алдын Heri кемсендеп Kerri. Кезшен бырт-бырт шыккан ж ас тамшылары домалап кеп, epHiHe тамып, сакалын сулап жатты. Ол ewu жан-жарына карады. ©3iHiH бала-шарасымен косыла бушл ауыл кешш кеткендей. Ш алдын к е н ш кулазып, бойын жалгыздык ce3iMi би- леп алды. □

• К0Г1ЛД1Р АСЛАН Р ед актор д ы н бул жолры ы кы лас-п ейш баскаш а болды. Осыдан exi кун бурын келгешнде «Айналайын, талабы н дуры с екен. О ку б т р г е н сон эрине орналасу керек. Кызметке кабы лдауга б1зде де бос орыннын бол- май турраны. Болган кунде де б1рден облысты к газетте icTey 03ine ауыр соиатын болар. Алрашкы адымынды ауданды к газеттердщ 6ipiHeH бастасан калай болар екен. Иэ, солай ысылып, тэж !рибе жинактаранын абзал болар. Амандык болса (Нздщ газетте д е ierepciH. TinTi республикалык—— деп алдына тусш ж орта женелгенде 3oyip не дерш де б1лмей калган. Акырын «жаркыным, сен солай ете рой»— деп, арка- сынан как кан да саскаиынан «ракмет» айтып, озш е ку- л!мдеп, ризалыкпен бас изей, шырып кеткепш де байкз- MaFan болатын. Сонан сон обкомнын уп'т-насихат белЕмшде гстейтш Н урбеков деген Kicire KipAi. О л KiciMeH 3ayip 6 ip ауыл- дан болатын. BipaK таныстыктары шамалы едь Деген- мен Н урбеков 3ayipfli жылы карсы алды. Мэн-жайды айтып болраннан кейш калтасынан шырарран кекппл орамалынын 6ip ушымен к езй вдртш н эйнегш суртс отырып, анда-санда «дурыс... жаксы...-Ж арайды... деп вз- ез1нен ку& рлей сейлеп отырып ертен Элкеевке кайта со- FapcbiH. Мен ол Kicire айтып коярмын»,— дед!. Mine, Зэу!рдщ редакторга кайта coFbin отырран бетк Ол «сен бала, кайта келдщ бе»— деп, каб ак юржиткеп жок. Елшлдей козгалып, куле сэлемдестк Кызмет жай- лы Keflicin те койран райы танылады. Ж айрасып болтан сон, Элеке, мен тары келд1м деп 3oyip соз бастады. 133

— Иэ, келгешн дурыс болды. ©Лм де келш калар деп ойлагаимын... — Ж аксы журналист eKeiiiiui элгшде Нурбековтеи ecTUiM. 03iH де жап-жас ж1пт екен ст. Кеше б1злш га- зетте icTeyre ертелеу бола ма деп онлап едлм. Редактор орнынан турип олай-булай журе бастады. Темею тутатты. Терезе алдына барып етеп еденге тигеи алабаж ак пердеш ысырып ашынкырап койды. 3ayip та- рактай устаран кос алаканын т1зеа‘ не койгам Kyfti, оран коз киырымен рана карап, ешюм айтпаса да езшщ ка- 3ipre тым момакан калпын iштей сезш отыр. Сэлден сон редактор кенет бурылып кеп Зэу1рдщ ар- касынаи какты. — Ж арайды, кызметке аламыз. — Ракмет азге... - - Солай етем1з. Yflpeiiin KeTepciR... Б1зде 6api де ысылган журналистер. Жолыц болды, карагым. Ертец- нен бастап ауыл шаруашылыры бсынмЫц эдеби кызмет- KepiciH. 3ayip не дерш би м ей кызара кысылып темен ка- рады. Солай болды ма? Р ас па e3i дегендей редакторга да карап койды. 0 з шенлмше риза болгандай,- ол да ыкы- ласты, куйде екен. — Сейте гой. Танертен келерсщ. TaFbi да сейле- cepMi3. Эрине жумысты б1рден игеру онайра сокпас. Жа- лыкпау керек. Ен бастысы тэз!мд1 болу керек.— Редактор шубырта сейлеген Kyfti 3eyipfli есжке дейш шыгарып салды. Ертецше eciriHe «Ауыл шаруашылыры бел!мЬ деп жазылган белмеге келш, терезе алдына карама-карсы конылран eKi столдын он жагындарысына жайгасты. Ж умы ска езшщ едэу1р ерте келгенш де сезш отыр. Bi- рак онын булан кеш келуге Te3iMi жетпес те едк Кеше редактордан шыгысымен-ак осы белмеге Kipren болатын. YcTine кенетоздау костюм киген, жасы елудщ бел ортасына KipreH ашан жузд! аласа Kici Тагабек жал- FU3 отыр екен. — Калай, бала, мэселе шеннлд! ме?— деп суракты тетесшен койды. ©3i келгш теп журген сонга он шакты кун iiuiHAe 3ayip редакция кызметкерлержщ б1разымен жуз таныс болып калган. 134

— Солай болран сиякты, aFa... — Бэрекелде. Кызметке сендерд1 алмаранда :омд1 алады. Табактай диплом калтада. Б ш м десе баста ку- жынап тур. Тагабек сейлей отырып, .саусак басындай шыныны калтасынан шырарып, 6ip дысым насыбайды тандайына тастап ж1бердк Сонан сон аузын кисандата, тш м ен ас- тынры -epiiin ж алай отырып тары д а сейлеп кеттп — Мен ледакцияга кел-ленде он ж еД м е екенмш. К ел д щ бе? Кэз1л елу толгке келшшн. Тагаб ек аузы толган насыбай аралас, TyKipirin жа- нындары кокыс салатыи жэипкке былш етш зш TyKipin болгап сон Fana сездер1 калпына келдк — Айтайын дегешм... Шырарым, 6i3 шаршадык. Отыз бес жыл кэзитте icrrenniH. Мэселен езщ каншада- сын? — Жиырма тертте. — К ердщ бе? Б 13 макала жазып кэзит шырара бас- таранда сендер ж ок екенсщдер. Енд1 Mine б1збен 6ipre ж ум ыс icTeftciii. Мына шалдын колынан келмеген жер ceiiin колыннан келедк Екеу! осылай 6ipa3 энпмелескен сон 3oyip танертенг! ж ум ы ска келетш болып ушне кайтты. 3oyipfliH жумыска орналасканьш ест1генде Дуриянын куанышында шек болмады. EKeyine б1рдей жумыстын peTi болмаган сон, пэтерд|ц кепке дейш табылмауы, 6ip жарынам ж ас баласы оны д а ш тей кобалжытып, TinTi ш тей мужш калжыратып та тастаган едк Уй inline ке щ л а з д ж ешп, бурынрыдай арка-ж арка сейлесу тыйылып, университет б т р д ж — деген алапат куаныштары д а 6ipTe-6ipTe басылып келе жаткандай едк 3ayipfliH облыстык газетке орналасуы енд1 сонын бэрш де жогалтып, бурынгы куаныштарын, TinTi эздер! алгаш косылран кездепдей т э гп сез1мдерш кайта сый- ларандай болды. Ерюн кершсен 6ip кабыррасына басын, екшип кабыррасына аягын тиердей аласа да шакын по- терлерппн iiuiH eneyi тушмен журш кайта ондаран бол­ ды. Актады. Терезелеринн эйнектерш суртш, кэскектсрш сырлады. Сейтш журш eneyi алдагы кундердщ жайын ойласып киялдайды. Кеш ж атса да 3oyip ерте оянды. Ж ум ы ска бараты- нын, енд! облыстык газеттщ кызметкер1 екенш ойларан- Да кеудесш куаныш ce3iMi шарпып еткендей болды. Д у- 135

рия да эдеттепсшен ерте турды. Ол да куанышты. Куйе- yine шай камдады. Утектелген кейлег| мен жана костюм- шалбарларын бердо Exeyi отырып TaHFbi шайларын ium. Шай iuiin отырып eneyi де кайта-кайта саратка карау- мен, редакция туралы эр-турл1 жайларды сез етумеи болды. Дурия редакция уйш щ кай жерде екешн, 3ayip- Д'Н кай бел меде иммен отыратынкн, TycKi узш с к е кай кезде шырэтынын сурайды. 3ayip де кешлж калдырмай жауап 6epin жатыр. Сейтш отырранда Дурия «ойбай-ау, сарат сеНз болып калыпты рой»— деп жан ушыра да- уыстап ж1бердц Оран 3oyip де елецдеп, езш кшэлай жу- pin, acbiFbic KHine бастады. Расында да бул KyHi жумыс- тан Kemiry 3ayip yuiiH ец ауыр кылмыс жасаранмен 6ip- дей болар едо в з ш щ жумыска едэу1р ерте келгенш Kipep ауыздагы вахтер мешен белмешн млтш сураганда андады. — Э лГ еш м м ж ок кой, карарым,— деп, жузш ажым басып кеткен карт Kici буран бегде адаммен сойлескен- дей бей-жай ун катты. — MaFaH euiKiMHin де Keperi жок. Мен осында-а...— 3ayip едэу1р абыржып калды. — Е, и-э-э, ci3 элп ...— Шал ушып тура бере белме- лерд!к Kuirrepi ш н ген карсы кабыррадары карарай коб- дишара карай умтылды. — К алкам-ау, б1рден айтпадыц ба? Сен элп жана- дан кызметке алынран ж1г1т болдыц рой. Алматыдан оку 6iTipin келген. Солай ма? Иэ, еам д е гой. Кеше осында турып ж1г1ттер эипме еткен. Солай де. Кадамына нур жаусын, карагым. Мшеки млтш. Жиырма жетпнш... Умытпа, калкам, будан былай «жиырма жетшш! белме- iiiu шли керек е д Ь — деп сурарайсыц. Сен турмак осын­ да кептен icTen келе жаткан шсйлерд! де 6ip-6ipiHe ша- тыстырып аламын. Умытшакпын, калкам. Улкейгендш кой... Карт шлтп 3ayipre устаткан сон да коридорды бой- лап колына устаран басы имек таяплмен еденд| тыкыл- датып 6ipa3 жерге дейш epin журдо Сонымен e3i yuiin соны да кызыкты кершген журна- лист!к жумыс басталды да Kerri. Келген хаттарды оку, корыту, авторларра ж ауап жазу. Номерге материалдар 136

эз1рлеу... Тагабекте жиылып, шанбасты болып ж аткан материалдармен Зэу!рдщ столын толтырып-ак тастады. Б ф ак онысына шошына караган Зэуф жок- Онда н ет болса да жецш шыгатындай ражап 6ip куатты шабыт болатын. А рада б 1рнеше апта е т п . 3ayip газет жумысымен де, кызметкерлермен де уйрешсш калды. Шарыи материал- дары жарык кердь 03ipre редактордын езше деген кезкарасы жаман емес сеюлдй Eiifli келемд1 очерк ж азура б е к ш п ж урдй Ж азаты н адамын да 1штей эз1рлеп койып едК Ол 3ayipfliH 03iMeH корил туратын Kici. А ралары нда He6api eKi-ак уй бар. Эз1рге онымен сырттай рана таныс. TeMip жол бойында эйел1мен eKeyiniH ж ук тиеуни болып {стейтШн де xepm uiepi аркылы ecTireH. Салды раган ecKi велосипедпен танертен ерте турып кетш бара жатданын кередь Ал кайтуы эр кезде. Кей кезде эйелш Minrecripin тун жарымында келе жатады. К,айсы 6ip жолы maFbiH пэтердщ ауасы тарылып кет- кен сон 3ayip eciK-Tepe3eni ашып, G3i тем ею тартуга сыртка шыккан. Элг! Kici велосипед! сакыр-сукыр eTin 3ayipfliH тусынан erri. — Б ул дайсысы, тун жарымында мурнын кур т жеп бара ж аткан,— дед1 эйелй — Е, тарткысы келген сон кайтсш,— дед1 элг! Kici. Дауы стары тун п ауамен Kyurip.aen ап-анык. есп л дь — Б к м е й сщ бе? Ж акы н да к о ш т келген ж)г1т кой. Газетте icTefwi екен,— дед! элг1 Kici irn тарта сойлеп. — Ж ук тиеунп болмаган сон маран не т теген ш щ ке- peri не? — Сен ушш журттын 6api де ж ук тиеуш! болуы ке- рек пе?— Б ул жолы эйел1 ж ауап каткан жок. Сэлден сон eKeyi де уйлерш щ жанынан велосипедтен Tycin жатты. — Велосипед™ балаларга .Minri36ey керек. Онсыз да салдырап калыпты,— дед1 aari Kici, аз-кем дауы сы н к а­ тере сойлеп. — Басымызга жастап жатамыз ба? — Cenin осы он сойлесен iuiin ауыра ма? Eiceyi тары д а элденелер жайлы дабы рлаеа сейлесш, кангыр-кунрыр етшзе nefi6ip заттарды орын ауыстырып журш уйлерше Kipin Kerri. 137

Жазатын кейшкершш жумысымен танысу ушж Зэ- yip aye^i тем ip жол бел1мшесже барлы. Басшылардан ж ергш кт! комнтеттщ председател1 Fana бар екен. ¥зын бойлы, жасы егде тарткан сары Kici Зэу1рд1 ыкыласты карсы алды. Таныстыктан corfh энг1ме тем1р жол жу- мысы жайына ойысты. Сары Kici auriMcmia Kici екен. Ж анында канша уакыт отырса да 3epiKTipep калпы жок. — AFa, мен а'здерден 6ip енбек адамын жазсам ба деп efliM. — Ж азсан жаз. Б!зде штейтшдердш бэр1н де газетке ж азуга болады. Тек кана жаза беру керек. Ж аза беру керек... Сары KiciHiR ce3iHe езу тарта журш 3oyip кабырга- дагы катарластыра мген енбек озаттарынын суреттерш ж агалай карал шыкты. Bip шетшде 03i ж азбак болып журген Kopmici де тур екен. CyperriH астына Аккораев Ж апсар деп жазылыпты. — Осы Kici туралы не айтар едпиз? — Ж апсарды айтып отырсыз гой деймш. — Ие, сол Kici. — Ж апсар деген 6i3flin байыргы жумысшымыз, эйе- fli ж эне улкен улы да осында icTeflAi. Ж аксы Kici. ©з! мен1мен курдас. Екеум!здщ калжыцдаса 6epeTiHiMi3 де бар. Мен оны эулие деймш. Ол болса ыржыц-ыржын ку- лед! де ж уре бередк Ондай кш лерд! Tycine бш у керек. iHiM-ay, суырылып турцан адам болмаса, ез жумысын 6iAin кана ж уретшдермен iciMi3 болмайды Foft. Ол б1зде жиырма жылдан 6epi icTen келедк Келген кезде эрюмге жалтак-жалтак карап журетш уян мшезш сары бала едь Каз|'р он баланын экеЫ. KapaFUM-ay, озш алдыма салып куып осында экелейш бе? — Ракмет, 03iM-aK... Сол i<yni кеш мсш 3ayip Ж апсардын уйшде отырды. Ж умы стан ж ана келш, жуынып, cypTinin болтан Ke3i екен. З э у1рд1' ежелг! етене танысындай елт'лдей карсы алып «Эй, KepiM6eK, Kici •отыратын стол экел, ©Mip6ei<- жан, шешен келгенше шай коя бер, Тер1мбекжан-ау, се- нш Kici келгенде уйд1 жайрата шашып отырганын не? Ш ешен келсе а 'л е й т т салады Foft»— деп, даудырай сойлеп, Зэу>'рд1‘ imi<i белмесше карай е р т т келдк Бала- лары 6ipiiien сон 6ipi m w i n кеп 3ayipfliii колын алып жатыр. К е к ш жалбыраган узын сирак сары бала тор алдына корпеше жанды. 138

Ш олак ш албар киген 6ipeyi самауыр кетерш сыртка шыгыл кетт1. Ж апеке, газетте icreflTiH ед1м. — БьлемЫ Foil. EdireHiM e 6ipa3 болды. — Ci3 туралы жазсам ба деген ойым бар едь Ж апсар TinTi балаш а саскал актап калды. — К,айдан бм ей ш , жазатындай б1зде не бар дейсщ ? EKeyi энпме ж1бш enai сабактап отырганда уйге Ак- жан ю р дь Ж апсар эйелш eciK аузынан карсы алды. — А кж ан-ау, кэзитте ктейтЫ Kepuii ба л а к е л т отыр. ©3iH 6iaecin. Айтып ед1м гой. — Кай корил? — Япырмай, умытып-ак калганын ба? Анау Мэми- ланын пэтершде отырган ше? — Е, иэ... EciMe ж ана т у е й foi\"i. Амансы н ба, шыра- гым. А раласпаган сон танынкырамай ж атур м ы з. Эйел1 Ж апсар га Караганда ieHejii Kiel екен. А кж ан ас-су камына Kipicin, сыртка шыгып кетт!. 9 н п м е Ж1б 1 кайта сабакталды. 3oyip жазу блокнотыньщ элденеше бетш толтырып, тун ортасында ушне кайтты. Б]рнеше куннен кейш очерк дайын болды. 3ayipfliH онынша жап-ж аксы -ак шыккан сею лдк Сонан сон очерки редакторга табы с e rri. Э уе л п д е редактор «ен- flipic, TeMip жол жагынан жвнд1 ештене бермей ж ур едж жаксы болды гой», деп куанып калды. Екьуш аптага дейш редактор очерк туралы ештене айткан жок. Сонан сон Зэу1рд!н 03i барды. Редактор су- лесок карсы алды. — Очерк1нд1 окыдым. Былай... Ж ам ан емес семлд]. 1 Цифрлары аздау ма, калай? — Элеке, керкем очерк кой. — Солайына солай foA, дегенмен. Айтпакшы жаз- * ган адамыннын наградалары ж ок кой. — Грамоталары бар кершед!. — Ж аркыным-ау, грамота деген не? О блы стык га- \\' зетке жазылган сон кем дегенде «К урмет белгю » ордс- Hi болуы керек кой. 3ayip ундеген жок. Редактор алдындагы га зети 6ip буктеп, 6ip жазып уншз отырды д а «Солай.... 03ipre бе- рс алмайтын шыгармыз. Баска 6ip нэрселер ж аза турар- сын»,— дедк Сонан сон очерк туралы сез болтан жок. Уйшде болган TyHi 3oyip Ж апсарга «очерк жуырда 139

газетке шыгып калар дегендей eMeypiH таныткан бола- тын. Кайсыб1р KyHi eneyi кеше бойында карсы ушыра- сып калды. К,ара куйеден кез1 тана жылтырап, TicTepi агарандаган 6ip Kici велосипедтен домалай тусш кеп кос колын катар усына сэлем бердк Сонан сок «бупн кем ip Tycipin ед1к» деп езшше абдыраган болды. 3ayip Ж апсарды дауысынан эзер таныды. Уй iuiiniH аманды- гын сурады. — Аманбыз, газетт! бала-шагамызбен кунде карап турамыз,— дедк TicTepi жаркырай кулген болып. 3oyip одан api не д еуд щ ретш таппай, «Жапсар арай, жаксы, мен асыгып бара жатыр ед1м»— деп салды. С е й гп де асырыс кетга калды. BipaK очерк туралы ма- засыз ой онын кенш нен кетпей койды. Дурияны ез мамандыгы бойынша мектепке орналас- тыру туралы ойлары жузеге аса коймады. Калалык оку бел1мшщ eKeyi б!рдей канша кун eciriH Kyserri. Унем1 сызданып сейлейтш бужыр бет мекгерунн он кабак та- ныта койган жок. Э уелгщ е онын «калада орын жок» дегенш е 3ayip иланган жок-ты. Сондыктан да бужыр беттен 6ip жылы сез ecTiiMiH бе деп кун сайын TinTi апталар бойы келш- кетш ж урдь Д урня сиякты орналаса алмай журген кыз-келшшек, ж1г1ттерд1н талайымен ушырасты. Д ур и я га жумыс табы ла койган кунде де тары 6ip ке- Aepriiiiit шыгарын да алдын ала болжады. Баласын б а ­ ла бакшага внизу де табан тоздыратын ic екенш бш н. К алалы к оку бел1М1Нде 6ipiHiui баласынын кезшде ке- зекке турып, ол кезектер1 6ecinmi балаларынын тусында келш, сонын езше журектер1 жарыла куанып журген- дерд! керген болатын. Осы жайлардын бэр! де Зэу1рдщ 6ipTe-6ipTe кулагын у й р е тт , езш жуасытты. Дурня ез жумыссыздыгына мунайып, кейде TinTi аш у шакыра 3 a y ip re решш-екпесш б!лд1р!п журсе де, баланы орналастыру мумкшдш жок болиан сон 6ipTe-6ipTe амалсыз кендКе бастады. «Дурияжан ж умыска турса, 6!раз уакыт колкабыс ете турайын»,— деп келген uiemeciH де 3ayip ауылына кайырып ж1бердь ©з жумысынын жайы a3ipre ойдагыдай. Тапсырыл- 140

ран icrepAi бар ыкыласымен аткарады . Т арабек те куа- нып жур- О наш ада «Зэу!рж ан-ау сен ониберстет 6iTipin келмегенде менш куш м не болар ед1. Бел1мдеп бар жу- мысты тебеме уйш, кез1м жылтырап отыратын е д 1м» деп, кулш кояды. Тарабек эотм еи нл , кен1лд1 Kici. Адамдармен карым- катысы да кызык: 03i жактырмайтын ю алерге барын- ша кырсыд. А л, к е ц ш ун ататы ндарра ыкыласы белек. А нда-санда iuiin турранды д а ж ек кермейдк B ip ж у- мыста кеп icTen каж ырандык болар icne келгенде ж алкаульшы бар. К еб ж е газетке кы ска хабар лар рана эз1рлейдь Келемджеу материал жазатын болса кайта- кайта насыбайын аткыштап, api-6epi белые ш ш д е тен- селш кетедЕ T im i болмаса, «Зэу4ржан-ау, мына 6ip жерш (Ирлесш б1рдене eTin ж1берейж те»— деп кагазда- рын куш актап 3ayipfliH столына келедп Ш алагай icTepi- мен TaFa6eKTiH кейде кулк1ге ушырап калатын кездер1 де бар. Bip жолы Тарабек алые совхоздардын 6ipiMeH телефон аркылы сейлесш 6ip шопаннын, отары жайлы мэл1мет алды. 03i ептеп кы зулау болатыи. Сейтш келе- ci номерге кы ска хабар эз!рлеп бердь Х абард а «шопан отары кыска куйл! тускел! отыр. Келер жылы эр жуз баска 6ip жуз елуден тел алмакшы»— деп жазылтан. Арада кундер ете бердь Bip куш редактор барлык Кызметкерлерд1 ойда ж окта кабинет!не шакырды. Bapi де жиналды. «Жайшылык болса erri, 6ip бэле болмай» деп, 6ip агым насыбайды тандайына тастап ж1берш Т а­ рабек те келдк Редактордын жуз1' ашудан TyTirin кеткен. Ca.iFan жерден Тарабекке шукшия карап «Осы ci3 не icTen жур- ci3»— д ед ь Тарабек са са койган жок: Аузындары насы­ байын кагаздан орап ж асап, колына устай отырраи ту- KipiriuiiHe тук1рдв де орнынан турды. — Редакцияньщ жумысын icTen журм!з. — Ж ок. Не жазып ж ур аз деймш. — Оны-муны, жпормация, суреттеме, макала. Редактор енд1 шыдамсыздана орнынан турды. Сулуш ай, К аранбаев жолдас. Ci3 61зд1 маскара ет- TiHis. Слздш «алдагы жылы ж уз елуден тел алады» деп жазран «Кайран» совхозынын шопаны кошкар барады екен. EciTTiHi3 бе кошкар. Бул не деген пазор. О тыргандардык ш ш д е мырс-мырс кулш Ж1'бергенде- pi болды. Тарабек те кызарандайын дедь 141

— Элеке, мен сол совхоздын рабочкомымен сейлес- кен ед|'м. — С е й л ес се тз ше? — 03i бэтуасыз екен Fofl,— дед! Тагабек кумже свй- леп. Редактор Тагабекке т и к е жвнелд1. Бул мэселе жайын- да пленумда айтылганын, газетке танба болганын айтты. Одан эр! Тагабек свз таластырган жок. Эрюмге 6ip жалтактай карал отыра бердь Сол куннш ертек!не Тагабек хат бел!мше ауысты- рылды. Онын орнына орта ж астагы, унем1 асыгыс сей- леп, у шыл-конып журетш Шаншар дейп'н фельетоншы Kici келд1. 3ayip Шаншармен де уйрешсш кетт!. 031 TinTi акке- Н1Л, мейл1нше эд1л жан. Бастаган iciH кашан да аяксыз яки шубалыккы куйде калдырган емес. Редакция кызметкерлер|' Тагабект!н iciH кулю eTicin Kerri. Bip-6ipiHe «кой дел жазганын кошкар шыгып журмесш»— дел эзмдейтш болды. Тагабек болса «бизабраз екен, осыдан кездессем ке- рермж»— дел К айрац совхозыныц рабочкомына мжшу- мен ж урдг К еш л азд ш тщ acepi болар кей-кейде iuiin KeTin журдк Кыска карай пэтерлершщ жагдайы киындап кеттй Отты узбей жагып отырганнын ез!нде жылымайтынды- гымен коса, пеш моржасынын курылысы дурыс болма- гандыктан т у т т д е п кететш болды. YiT neci орта ж астагы жылтырбет, кеккез эйел пэтер акысын cypayFa болмаса пэтердш езге жагдайына ка- быргасы кайыса койган жок. «KapaFbiM-ay, мына муржаны бузып, езщ -ак кайта салып алмайсын ба? Ана кенередеп сацлауларга бал- шык урып сылап тастасан кайтедь Кудац-ау. сенен бу­ рый отырган баланын колынын en-ce6i бар, 6ip мыц болгыр едк Мына сен, сиякты «eaai кайтем1з»,— дел отырмайтын. К елш ш егтм ен екеущде бостау болып ес- кен екенандер»,— дел келген сайын шубырта сейлеп, бар кшэш вздерше аударып кетеду. 142

Онын уст1не 3ayipaiH екпе ауруы болатын. Мектепте интернатта жатып окып журш, суык белмеден кесел тауып узак смделгеш бар. Эйтсе де желен журш, сал- кында болса екпе ауруы козып кетедк Салкын белмеде Зэу1рдш сол наукасы сыр бере бас- тады. Онын ydiH e ашушан epi шыдамсыз болып алды. Bip жолы ойда ж окта у й -ш ж д е кию лж щ де туып, сол ymiH 3ayip e3iH-e3i кепке дейш юнэлап торыгып Та журдк Ж умыстан кеш, api шаршап шыккан болатын. 0зш - де кен1лс1зд!ктщ де табы болатын. Ж ер лай сак болып, эл1 аспалт теселмеген кешемен батпактай ж урш уйше эзер жеттк Есж тен Kipe бере кекала тутш нен ештенеш де айыра алмай, api тандана налып турып к,алды. IuiKi белмеден баласынын жылаганы есИледк Каннырлатып, асып-сасып ж ур екен. — Йемене болып кеткен бул,— д ед 1 3ay ip шытына- ган дауыспен. — Kepin турсын рой. Дуриянын уш де каткылдау естждь — Мен тукте Kepin турианым жок. — П е ш т т epHeyi irniHe карай кул ап к е гп . — Сыламайсьщ ба ендеше. Б ул кезде 3ayip лай-лай ботинкасын eciK аузына тас- тап 63i imKi белмеге карай етш бара ж аткан. — Сы ласан келдщ Foft. 3ayip калт тура калды. — Не дейсщ сен? Пеш сы ламаганда сен не icTeftiH деп едщ. Дауы сы нын катты шыккандыры соншалык, imKi бел- медег1 жылап отырран баласы да коя койды. Д урня кайтып ж ауап каткан ж ок. 3ayip imKi белм е­ ге Kipin шешше бастады. К ек тутшнен буалдырланып уй imiHfleri заттар эзер керш едь Bip бурышта 6ypicin отырран баласын кетерш, денгелек ас столынын жаны- на келш отырды. Д урня дастарканды эз1рлеп койган екен. Енд! кенш- ci3 куйде 3ayip колына шанышкы алып майра куырыл- Fan картоп пен еттен жемек болып ауызына ыкылассыз 6ipep салды да, шанышкыны гарелканын ернеучне кай­ тып коя салды. К,оя салранынын 63i лактырганнан api канрырлап кетть 143

Аузына салран картоп тушрлер! аса д э м аз, су татып тургандай сез!лдь Сонан сон баласын 6ip колымен орай уста Fan куШ Kefiin ысырылып жасты кка жантайды. Ауызры белмеден Дуриянын солкылдай жыларан уш естм д к 0уел1 3ayip OFan ж ы лау дэрежесше жетюзе айт- канына кещл! толып, 03i эуел1 ерекшген калпынан ба- сылайын дед!. Сэлден сон «Жылараны Heci. Жылайтын- дай болды ма осы» легенд! ойлап койды. Ойлап дараса косылрандарыиа eni жылдан аскан екен. Содан 6epi Д урняга 6ipiHiui рет урсып, свйлеген! осы жолры екен. Ашуы тарай бастаган сон: «03iM де катты кетт!м-ау. Мынадай жертоледе кектутш кай сэшме кел|'спей бара- ды» деп ез-вз!не Keflin те койды. Bipan кайта барып оны жубаткысы келмед!. TinTi ж убату былай турсын «бул e3i болура THicTi ic кой»— деген 6ip ой оны орнынан козгалткан жок. Дуриянын жылауы удеп кетт!. Bipa3 уакыт ©ткен сон ж ас жуып кеткен бетш орамалынын ушымен сурте iiiiKe Kipfli. Kipfli де чемоданды актара кшмдерш ала баста- ды. Сонан сон KHiaai. 3ayip ундеген жок. «Кайда бара- сын»,— aerici келсе де т!л катпады. Бойын шлмес, ка- сарыспа 6ip мжез билеп алды. 03i кшнш болган сон аярын жулкына басып Keain Зэу!рдш жанында отырран Д эуренд! KOTepin алды. Оны да кшнд!ре бастады. 3ayip осынын бэрше мэн бермеген Kiciaie, мэн берсе де елемеген куйде бет!н уйд!н ipre жарына бурып алып, бук Tycin ж ата бердь Д эуренд! KHiHflipin болган сон Д урня сыртка бетте- д ь ©рекшген ашу ызасы, жур!с-турысынын кэду!лг!сь нен, белектш нен-ак KopiHin тур. Д урня eciKTi таре жауып шырып кетт!. Ол кеткен сон д а 6ipa3Fa дейш 3ayip «козгалма, шл- ме»— деген 6ip оркеуде ойдын дегенше багып жата бер- д ь Сонан сон турып жан-жарына карады. Шашылып эр жерде калган заттар. Imyci3, жиюсыз дастаркан. Осы- нын 6api кеш лш здж кана емес, урейл|‘ де сиякты едь Орнынан турды. Э уел! ештене сезбеген елемеген Ki- ciuie. Кэлеш суйретш шырып олай-булай ж у р п а келд! де, сонан сон, кенет ойыиа 6ip нэрсе райыптан тускен Kiciiue acbiFbic кише бастады. Э детте шарфын мойнына салып, сонан сон алаканы- мен элденеше сипай турып айнага карайтын ж ш гп к 144

бул жолы acuFbic кшнгеш соншалык шарфын польто- сыныи, олде KocnoMiHiH iiuiHeH салранын да умытып калды. Э лпн де лай-лай болып eciK алдында к ал ган бо- тинкасын аярына tae сала сы ртка шыкты. Ж ауы н ал1 ж ауып тур екен. Айнала каранрыланып KeTinTi. Квшеге шыкты. Аз-кем ойланрандай Kiflipin 6ipa3 турды д а миы шыкдаи жерд1 сылп-сылп кеше автобус аялдамасына карай журдк Аялдамада ж урт кеп екен. Ш амасы квптен 6epi ав­ тобус келмей турран сиякты. Танертенг1 ж эне кешк1 мез- пл дер д е кал ада осылай боларын унем1 Kopin журген- д1ктен 3ayip бул жайга тандана койран жок- Ж акындап келш кеп ш ш к imiHeH Дурияны {здед{. Ол ж ур ттан бе­ лек жол жиепнде тур екен. 3oyip жанына барды. Ж ыла- ранын койыпты. BipaK ж узш де эл1 д е аш у-вкпенщ i3i тур. — Кайда барасын? 3ayip онын колтырынан устам ак болып едк Дурня с!лк1'не алга карай 6ip-eKi аттап Kerri. — Бетсмнщ ауран жагына. Сонан сон 3ayip уншз турып калды. Автобус келдь Ж ур т опыр-топыр болып автобуска карай умтылысып жатты. Д урн я д а солай карай беттедь 3ay ip OFaH iaece ж у р т кайтадан колтырынан устады . Ол бул ж олы а'л- кшген жок. — Уйге кайтамыз. — HeciHe барамыз. Д урияны н бул жолы уш д е жу- астау шыкты. — YfliMi3 болтан сон барамыз да... — К уаны ш орнын решшпен толтырар мекенге Heci­ He барамыз. Одан д а бет-бет1м!збен тарасайы к. Cenin сол уйден HTepin шыгарып куып ж1беру1щи мен де кутпей-ак кояйын. Д урн я бул сэздерд! тонып, кез1'не ж ас алып турып айткандыктан Зэу1рдщ де к ен ш босап кегп. TinTi кв­ ашен ж ас шырура д а сэл-ак калды. — Ж арайды. Койшы ендь.. Дурня... Онын колтырынан устаран куГп KefliH бурылды. Д у ­ рня да карсыласкан жок. Баланы 3oyip e3i KOTepin алды. Eneyi жауын ciHreH ылайсан жерд! сылп-сылп кешш уйлерше карай ж урдк Ж ол-женекей 6ip-6ipiHe ун ка- тыскан жок. Тек 6ipep жерде арыктан, сонан сон кел к т 145

калган жауын суынан аттап етерде 6ip колымен оныц колтыгынан демедк ©зшщ райдан кайткан, KeuiipiM eiiiireH х а л ш — сол 6ip болмашы демеу|’мен-ак сезд1р- генден болды. Yfire алдымен 3ayip шрдь Дэуренд! шенлширш, со- нан сон ез кшмдерш iae бастады. ' Д урня кайтадан шай койды. Тамакты да кайта ысытты. Келш ш епнщ журк-турысынан aai де ашу-екпе та б ын байкап, онын рен1шп' калпынан арылуын куттн Шай iuiin отырып та 6ip-6ipiHe т>л катыса койган жок. Дэуренд1 сы лтау eTin кана «63iHin уйге киетш женш туфлш кайда» дегенде ол «чемоданный ш ж д е болар» деп ж ум сак кана ун катты. Bip кезде тагы да сол Дэу- реншн сылтауымен: «ез1 жетелш калган ба»— деп ед1. К елж ш еп «кешел! 6epi ж етелш калыпты. Ертен дэржер- ге керсетермж»— дедь Осы 6ip усак-туйек энпмелерден кейж-ак ездер1 едэу1р жадырап, уй imi де кец!лд1 6ip куйге енгендей болды. Сол куш туншн 6ip уагы на дейж 3ayip уйыктай ал- ган жок. Дуриямен eneyi алгаш косылган кездер|'н ecine алды. Eneyi 6ipiHUii курсты 6iTipep кектемде танысты. Та- ныскандары да кызык. Университеттж жатакханасы- нан асыга шыккан уш ж ш т кинотеатрга баруга трол­ лейбус аялдамасына беттедк Булармен кабаттас тагы 6ip топ кыздар келе ж аткан болатын. «Келе жатыр» деген дауыспен ж урт аялдамага карай ж уп р е ж енелктк Булар да ж упрдк Мжупйлер вте кеп болгандыктан, ез- гелер! сыгылыса Minin, 3syip аягын eiw i соза берген кез­ де троллёйбустын eciri жабылып калды. Ол амалсыз Kepi бурылып орындыкка отыра бере ездер1мен кабат- таса ж упрген кыздардын да 6ipeyiHin сыймай калганын байкады. ©3i суйржтей ашан, аккуба екен. Сыймай кал- гандыгына оуелде ренжжен болса да, троллейбус козга- ла бергенде терезеден караган кыздарына куле колын а'лтеп, калып койды. Сонан сок eKeyi келеи троллейбусты кутт!. — Ci3 де сыймай калдыныз ба?— дед! 3ayip аккуба кызга. — Сыймай калдык. Кыз куле карап eKi колын кеудесже д е й т кетере 6epin алакандарын согып койды. 146

— Келеамен барсак та улНретж шырармыз. — Ci3 де KiiHOFa KipeTiH бе е д М з . — Иэ... Cepin болганымыз да дурыс болды. К,ыз ундеген жок. Кул1мЫреп кез киырымен ка- рады. — ©3iHi3 коркасыз ба? — Жок... Еши... Былайша... 3ayip капел1мде асып-сасып калды. Осылай турранда троллейбус та келш жеттк Бул жолы журт сырылыспэй еркш мiнiп жатты. Аккуба кызбен 6ipre 3ayip де мшдк Жол-жонекей eKeyi танысып алды. Кыздын аты Дурия екен. Ол да 6ipiHini курсты eiwi б т р е т ш кершедь Еке- yi троллейбустан тусе сала эсырып « А р м ад а» келдь Сонда барып естерше ездерш щ бил етаз екендер1 TycTi. — Калайша ойламаганбыз. TinTi театрра жеткенше,— деп аккуба кыз кулш жур. — Табамыз, каз1р,— деп кояды 3ayip. Кимелес1п журш кассара барып едк— Kemni 9-Fa Fa- на бар,— дед1. Айткан уакытына eKi билет алды. Аккуба кыз эуелпде «с!зд1 эуре erriM-ay. TinTi ойла- маган жердей».— Айтпакшы торызрэ дешн кайтпек- niH — деп кысылган болды. Сонан сон 6ipa3 шуй!ркелесе келе eKeyi уйрешсш калды. Энпменщ кызырына тусе eneyi торыздын калай болранын да бкамей калды. Сол куннен кешн eneyi жш-жш кездесш турды. TinTi 6ipiHci3-6ipi тура алмастай да калге ж егп. Кандай ба- кытты кездер efli десейин... 3oyip 6ip аунап жатты. Алматынын бактары. TyHri кала. Кокырсалкын ауасы... BipiH-6ipi кия алмай, айырылып калардай болып тун к у зе т т журген шактар... YiuiHiiii курстын басында eneyi уйлендй Тойлары Fa- жап болып erri. TinTi сол Алматыда зздершен артык той жасамаран, ездершен артык бакытты, лэззатты кун- дерд1 басынан еткерген ешмм жоктай сезшуцл едк Бол- са да ©здершшне жете алмайтындай... Студент nyHflepi тату-тэтл квц!лд{ болды. Сол кал- пынан озгерер деп булардьщ эркайсысы да ойламаган ед1. Енд! Mine... ByriHri icTepin кайта ойлап 3ayip !штей уялып, кысылрандай болды. ©3iniH Д0к1рл!г!, ашушац- дыры ymiH 03iH-03i жек nopin, neflicTin танытты. Сонан сон тапя да ofiFa батты. 147

«Tarrim 6ipTe-6ipie дэмшен айырар, адам журеНне куаныш пен решш тщ дэнж катар егер мына елпрдщ ез заны шыгар. Бэлю'м ол адамдарды езше осы лап багын- дырар... KeHflipep... Ыктырар. Bi3 эл1 мойнына ж ана курык тускен тайша тулап ка­ па журген шытармыз» Ол акырын FaHa дем алып уйкы кушарында ж аткан келшшег1н!к мойнынан кушактады... Бет1н бетше басты. Д эл Ka3ip ол 3ayipre рол алгаш косылган кезшде- пдей. Ж ок, косылиаган... Троллейбуста кездескен акку- ба кыз калпында. JK irirri Жака 6ip ce3iMHiK леб1 маужы- ратып калрытып экегп. Ол калалык совет аткару комитет!н!н пред- седателш е юруге беюндь Телефон аркылы председа- тельдщ жеке шаруаларымен келгендерд! тек дуйсенбие кабылдайтынын бм д к З эуф келгенде председательге келукилер кабылдау белмес1ндег1 каз-катар койылран орындыктарда толып отыр екен. Орындык жетпеген сок api-6epi тексел|'п жургендер де бар. Ж ас шамалары эр турль «Осында калай ж е гп екен»— деп танданардай кэр1 кемшр-шал- дар, TinTi мугедек Kictaep де отыр. З эу!рдщ 63i шамалас жастар да жеткЫ кть Бурын мундай неш'р кабылдауды кермегенджтен 3ayip алгаш юрген бойда эрю'мге 6ip жалтактай карап аныра турып калды. Ж аралай отыррандардын iuiineH 3ayip ойда жокта таныс Ж 1гтн ушырастырды. 03 i дэ- pirep болатын. Алматы ауруханасында емделш журген- де, ол практикада болып, содан жаксы танысып кеткен. EKeyi шушркелесе кетть Дэр1гер ж1г1т уш жылдан 6epi осы калада 1степ келе жаткандырын, a.ii уй ала алмай жургещигш айтты. З эу1рд1к денсаулырын сурады. вздерш ш е осылай экпме-дукенш курып туррандарында председатель де келдь Осынша KiciHiK кутш отырраны аласа бойлы гана жалпакбет Kici екен. Отырран ж уртка назар салмай, салса да елек ете коймаган самаркау куйде iuiKe Kipin кетт1. Ж урт: «Бергенов келдк Бергенов»— деп, езара куб!рлесш козралысып койды. Аузы-басын бояп тулш- дей буландап отырран секретаршасы iuixe Kipin шык- 148

ты да «Bip са гатк а дейш Kipyre болмайды» д е д ь Ж ур т тары да козгалысып, е зар а гу1лдесе бастады. Bip caFaT куту дегеш щ з окай болмады . Ж ур т 6ip отырып, 6ip турып сапырылысып KeTTi. 3ay ip де ж алык- ты. К абы лд ау белм есш деп газет т т н д т е р ш актарган болды. Содан сон таска басып, 6ip кабыррара тутас ш п койран пэтер алушылардын т1з1м1не карады . Ж ум ы ска орналаскан бойда езгелердщ кенеа бойынша бул да ка- ж е г п документтерЫ эз1рлеп кезекке турура арыз бер- ген. Тышканнын isiHfleft жыбырларан пш мнен ез аты- Ж0Н1Н эзер тапты. 911-iui болып пр келш ть З э у1рмен катар турып Ti3iM караран сэры эйел: «осы- дан eni жыл бурын ceri3 ж узш пй ед1м. Енд| жет1 ж уз елушпп болыппын»— дед к 3ayip басын ш айкап тандан- ран болды. А л, эл п эйелде тандану да, туш л у де жок. Эбден уйрешп кенджкен жан секшдк Элден уакы тта imi<e тары д а Kipin шыккан секретар­ ша «ещй кезекпен Kipe берулерщ е болады»— деп хабар- лады. Ж урт тары да абыр-сабыр болды. Кезекке тала- сып керкадесш ж аткандар д а бар. Секпз караторы эйел «сепзден бастап отырмын. Мен KipeMiH»— дейдь Кал- пак киген муртты icici «М аган Ж экеннщ 03i к е л е а жолы к е з ек а з Kipe бер деген» дейдк С езге KyHi бойы тык-тык ж етелш отырран каура сакалды кортык шал араласты . — LLIbipaFbiM-ay, Ж экенмен ондай сбэзщ бар екен, б1збен 6ipre кезекке таласып нерып ж урсщ . Талтандап уйш е барып разгауарить eTin, неге кайтпайсын. М уртты Kici басылып калды. Ж ур т 6ipiHeH сон 6ipi Kipin шырып жатыр. Б1реулер кул!мдеп, 6ipeynep ашудан TyTirin шырады. Араларын- да арыл-тепл жылап алгандары да бар. 3ayipfliH кезег1 сарат он eKire таянган шакта барып ж егп. Ана шет! мен мына шет! ат шаптырым кен кабинетке 3 a y ip алгаш Kipin келгенде, эуел1 председательдщ кай шетте отырранын ацдай алмай сасып калды, Бул кезде Бергенов элдею'ммен телефон аркылы сейлесш отыр екен. — СэлеметЫз бе?— деп дауы стап сонан сок 6ipTe-6ip- те жакындай тускен ж ас ж т т к е ол кешл аудара конран жок. Д э л жанына кслin колын усынран кезде FaHa, трубкадан басын алмаган Kyfli квзш аудара 6ip карады д а стол устш е кырынан устап отырран алаканы н 6ip

жадына карай жантайта салды. Эуелде колын созып калган сон 3ayip председательдщ астамсн отырдан кал- пын андаса да, сол жантайып жаткан алаканга саусак- тарын тип'зе 6epin ерш жыбырлаткан болды да, кейн> шепнш келш 6ip орындыкка жайдасты. Сэлден сон Бергенов трубканы орнына койып бола бёре алдындады элдеб1р кадазды аударыстыра тусш «айта 6epini3» дедь Мун-муктажымен келш отырдан юшмен энпме осы- лай басталады деп ойламадан 3ayip асып-сасып абды- рап калды. — Адай, мешн ушм жок едь — Yfli ж ок адамдар жалдыз сен емес кой. Бергенов «соны да энпме етш отырсын ба» деген сынаймен кекеащ и ун катты. — Ауруым бар едк Сол себептк.. — Карадым, MeHiH де ауруым бар. Мэселен осынша адамды кабылдап, олардын эркайсысымен нерв1мд1 ка- жатуда дэр^ер урыксат етпеген болар едь 0 з щ окуды кашан б т р д ш ? — бткен жазда. — Е-е-е, онда тым ертерек кимылдапсын. О ку б т р - ген сон мына MeHiH езгм уш жарым жылдан кейш уй ал- ганмын. Мамандыдын не ед1? — Журналист. — TinTi жаксы. Онда кала жаддайын тусж уге тшс- cih. Солай, карадым. 03ipre кемек ете алмаймын. — Сонда калай болар екен? — Не калай болданы бар. Келш турарсын. Жаддай- га карай керерм1з. 03ipre ca y бол. Сейте дой. Ие-е... Председатель осы кезде «шыр-р» ете калдан телефон трубкасына жармасты. 3ayip тады д а бфденелер айта ма екен дегендей орындыдынан кетершген бойы турып калып едк Бергенов «бара б е р , жаксы енд1» дегендей ншарат 6iflflipfli. 3ayip аядын сылбыр басып, кабинеттен шыдып Kerri. ©3i ауыл шаруашылыгы б е л ш н д е 1-стейтш болтан сон, 3ayipre жш-жш командировкада шыдып туруда тура келдк Куздщ аласапыран кездершде епн жинаушылар- дын арасында болды. К,ыс кездершде мал шаруашылы*

рымен айналыстатын совхоздарды аралады . Ш рак мун- дай жумыстар 3ayipfli 83ipre жалыктыра K.oP.Fau жок. Ол ушж ЭР командировка езж ш е сыр айтатын сек!лд|. Бурык баспаган жерлер. Эртурл1 адам дарды н болмысы. Осынын 6api де онын е з iciHe деген ыкыласын арттыра тускендей. Коктем шыга 3ayipre тары 6ip алые командировкага шыкуга тура келдк О блыстагы озат шарушылыктар- дын 6ipi «Майшы» колхозыныц су т е ш и руд еп к -т э ж ь рибесш наенхаттау, сонда енбек ететш ж ас сауыншы Fa- лия Элиева туралы очерк эз1рлеу жумыстары тапсырыл- ган болатын. Эуел1 6ip кун аудан орталыгына аялдады. Сонан сон «Майшынын» ез!не бараты н автобуска MiHin ж ол-жэне- кей ферманын тусынан калып койды. М анайга тутаса ескен калын тогай ерте келген кектемшн эсергмен ке- г!лд1р алкапка беленшть Тогай арасынан шыкылыкта- ран кус ундер1, кек шепген б а с кетермей жайылып ж ур- ген сиырлардын пыекырына менфегендер1 е ст те д к Ж о- ны жы лтылдаган 6ip Кызыл е п зш е 3ayipfli Kepfli де басын б уга тонки кашып калыннын арасына Kipin KeTTi. К ун туске таяп калган кез едь 3ay ip терпнген сон плащын шешш карына w in алды. Ж алгыз аяк жолмен шатыры керж ш турган сиыр кораны бетке алып ж урш келедк Тогай арасынын дымкыл ауасы мен буркы раган кек nci ысыган кунмен косыла капырыкка айналып, ен- сесж баскандай. Ол кора жанына келгенде ферма менгеруплсшен ез- ге енш м де калмапты. Ол да керии жайылымга барып кай ту уш ж келетж машинаны KyTin тур екен. А сь ту л ы куйж жасырмай, алаканымен мандайын кэлегейлеп ул- кен ж олга кайта-кайта карап кояды. Сауыншылар елен-аланнан басталган шаруаларын тындырып 3ayip- д ж алдында рана уйлерж е кайтып кеткен керж едь О рта ж астар шамасындары тольгк денел! ферма мен- repymiciMeH 3ayip ш аруа жайын сейлесш кетть Ф ер м а­ нын Ka3ipri жайын сурап, к а ж е т п фактм ерд1 блокноти­ ка тур тш алды. Сэлден сон TOFafl арасынан машинанык гурждеген уш еетждк — Ka3ip жайылымга барып, кайта кояйын. К ара- рым, барамын да кайтамын. Bip бакташ ымыз ауырып ж аткан керж едь Соны мына машинамен ауданга ж1бе- 151