Нұрмағамбетов Т. Қарлығаштың ұясы

де «муным калай» дегендей беп'не карады. Ол кулд1 Bi- рак 6ip-6ipiH e ештеке демедй Уйге дейш уна'з келдк Колтыктаскан куш уйдщ жанына. келш турды. Кыздын бфкалыпты ж ум сак дем1, д ен есш н аздаран д|‘р1'л1 б ш - иедь — Ертен консультация кай кезде болады,— дед1 Жас- болат. Бул унс!3 тура берудщ женш таппай айткан сез еде — Он жарымда...— Бирайша темен карап турран жу- aiH бурып, кезше-кезш кадады. Аса 6ip жарасымды ка- лыпта KyaiMcipeftfli. Дэл сол сэтте Бирайша дуниедег1 ец суду адамдай керж дь Онын энж тыцдарысы келдь Мек- тептег1 Бирайша десе елецдеп шырэ кететж балалардан, мугал1мдерден олардан белек тыцдарысы келдь _— Бирайша, эн айтшы...— Калай айтцанын e3i де байкамай калды. Булай д еу ж ж кулкйн екенж кешннен ацгарды. Бирайша дауысын шыгара сынкылдай кулдь Сонан соц денесж тушсДре турып басын Жасболаттыц иырына суйедй Оныц ж уп-ж умсак шаштары ешн кешю самалымен тербелж кеп, Ж асболаттыц бетже тидь Бе- лжен кушактады. Денесж де 6ip flipui бар сиякты. — Бирайша-а.— Кыз басын муныц иыгынан алый, бе- TiH бурды. — Мен сеш бар рой-й... — ?.. — Тусш дщ бе? — Тусж д 1м-м...— Бетж энтек бура берген кыздын мойнынан ерекше батылдыкпен кушактай алып, онын жып-жылы ернжен калай суши алганын да сезбей калды. Бирайша муны катты итерш ж 1берш, e3i Tepic карап турды. Кыз ернж емес-ау шок суйгендей. ДенеД алаулап жанып барады. — Бирай-ш...— Ж анына жакындай 6epin едь Ол жы- лап тур екен. — Бирай-ш, сен-н не-е...— Дауысы- бузылып, калты- рап кетть — Ендеше мен де жылайм-м.— Сонан сон Ж асболат та жылады. Eneyi 6ipiH-6ipi ж убаткан жок. Bip кезде ездер1 койды. Бирайша орамалынын ушымен кезж сурте уйге карай ж урдк Ж асболат соцынан ердь Бирайшаныц апасы уйыктап калган екен. Терезеж тыкылдаткан сон «Келд1ндер ме aflTeyip. Кеинккен сон зэрем уш ты рой. Ойпырым-ай бул тан атканша негылган 204

who»,— деп АИлап-уЛлеп жаулыгынын б!р ушы суйре- млген куйг келш eciK ашты. Б улар ештене деген жок. Эркайсысы ез тесектерш е кисая кеттЬ Ертенше кемшр каникулга шыккан Эсияны ертш ■ ay ж актагы туыстарына кыдырып Kerri. Бигайш а екеуi жаша калды. ... Келес! кун1 Бигайша мен eneyi 6ip тесекте тунеп иыкты... О куга барамыз деген арман екеушде де болатын. Bi- эак Бигайшаны апасы ол жылы ж1бермед1. Ж асб ол а т ауылшаруашылыгы институтына барып, конкурстан ете ?лмай кайтты. Ауылына кайтып кеп, кекесш е жэрдемил 5олды. Бигайша ю тапханага орналасты. Сол жылдын кузшде Ж асболат армияга алынды. Булар 6ip жылга дейш хат алысып турды. Сонан сон Бигайша турмыска иыгыпты дегенд1еспд й BipaK соншалыкты сенбеген. А у- тга демалыска келдг Р ас екен. Ж асболат армияны 6iTipin келген кезде Бигайша бу- рынгы куйеушен шыгып келш, 6ip ж ы лга ж уы к уйшде ; тырып, тагы да кекселеу 6ip Kicire THinTi дегенд1 есп д к й.уыл арасы кашыкта емес екен. BipaK баруды н ce6e6in гаплады. Консерваторияга тустк Арада тагы да бес-алты жыл iTTi. Ойлап караса, TinTi оны умыта да бастапты. Mine сол Бигайшамен арада ceri3 жыл вткен сон ушы- зсканы. Ж асболат ауыр дем алды. Уйше жакындаган кезде чолдан шыгып, тура тартты. Нэбира ж уп р ш алдынан пакты. 0 3 i танертенпдей емес. К вщ лдь — Ж ас-ага кайда болдыныз? Bi3 ci3fli ‘1здедж ,— дейдк Ж асболаттын колына устап келе жаткан шляпасын ■ ''лып, алаканымен эр жерш синап, сурткен болды. — А га, элпнде радиодан а з д щ жана эшц1зд! бердь Л' ам да ecTifli. EKeyi уйге ю р дг Ж асб олат ш еш ш п iu m болмеГе ка- >й ж урдк Айнага карал е з М н бей-жай куйш кердй Ш а- |ын тузеген болды. Элдеб1р ютаптардьщ бетш ашып, арактады. BipaK окыган жок. Ауызгы бвлмеден Нэбира . сыгыл-ycirin шайдын osiр бодганын айтты. Ы кылассыз 205

куйде отырып, шай iuiTi. Ушеушщ арасында пэлендс кызгылыкты anriMe болган жок. Апасы да ара-кШ к ка. Fbin KeTin, 6ip-eni рет шайын тегш алды. «Апау-ау, саран не болды»,— деген Нэбирага: «TyHri уйкы ш м бьпем, кез iaflipin алмасам 6oj мае»,— деп кисайып ж ата Kerri. Ш айдан сон Ж асболат уй манында олай-булай жур мен болды. Тары д а Эсия мен Бигайшаны ойлады. С( нан сон эл1 де уш кун уакыты болганына карамаста Алматыга кайтуды уйгарды. Осы ойын кеш ю там ак уетш де апасы мен карындась на айтты да. Нэбира ундеген жок. Тек агасыныц кел сап кеткешне екпелеген сыдайын танытып, томсырая ур С|з отырды. Апасы жылап алды. «Нэбиражан да бойже Tin келедк KyHi ертек о да кетер. Сонан cohfh кун1м н! болады. Сен болсан Алматыдан 6epi карай аягынды ат тап баспайсын»,— дейдй Ж асболат коп узамай пэте алатындырын, сонан cOHFfx ойы буларды Keuiipin экете TiHfliriH айтып жубатты. Танертен: «Bip к е к п жайратып салдым. Уйге журс cin» деп Сансызбай келдй Ж асболат кайтура жиналь отыргандырын айтып едь Шоршып туст1. — Келмей жатып, бул не кылган кайту. Д ауай бал тай-шалтайынды бммеймш дейдь «Ауруханада ктейт: карындасым бар. Кетер1нде ес1нен танып ауырып кал ды деген справка алып берейш».— Ж асболат конге! жок. Онын шын жиналып жаткандыгын байкап, api y i, т1не коне коярдай сынайынын жоктырын таньнан со. Сансызбай энпмеш узарткан жок- бкпелеген куй1 уйрн Kerri. А рада жарты са гат откенде Сансызбай машинасьп алып келдк Ж асб олат кшнш сыртка шыкты. Чемоданын Нэбира KOTepin ж ур. К ей леп ш ц eTeriHe cypiHin-кабынып апасы д а ж ур. Сансызбай: «Апа, байкаймын тары да жылайыН деп ж ур ещ Fofl» — деп едь «Шырагым-ау, енд! кай| тейж »,— деп шынымен-ак кемсендей бастады. — Энеки, бул ауылдын кемшрлер! шетшен-ак жыла^ уык- Ж ылашы десен жылай салады. BiSAiH уйде де 6ip,' KeMnip бар. Баланы ж убатпаймыз, сол KiciHi жубатып' отырамыз. Осыдан уш ай бурын кашып кеткен кызымнын артынан 6ip бармайсын деп екпелеп жур. «Оу, 03i кашыгП кетсе, мен не деп барамын»,— десем «сенщ бауырыц кан 206

гып калган, катыгезсш» деп жылайды. Бул ауылдын кем- iiip.Tepi осылай. .... Апасы Ж асболаттын колынан, бетшен суйдк «Аина- пайын, oHTeyip аман бол. Келген рурлы жылап-сыктап, кенш ш и босатып та ж1берд1м бе?» Нэбира кол 6epin коштасты. Онын д а K®3i сула- !шп тур. — Ойбай, Нэбиражан-ау, сен де жылайын деп турсыц 5а?— Сансызбай кыздын аркасынан какты.— Б ул кем- Ырлер ол1осы ауылды Teric жылауык етш уйретедь Ку- ;ай бкледк е н д т келгешнде мен де жылайтын uibiFap- ын,— Сансызбайдын бул сез!не Ж асболат epiKcii езу артты. ©згелер де кулген болды. Сонан сок кабинета кайрасты. Сансызбай машинаны от алдырды. Апасынын |Кош бол, айналайын» Нэбпранын «Ж ас-ага-а» деген! 'ларына анык естшдк Машина жылжып бара ж атканда р карап едк Апасы жаулырынык ушымен кезш сурткйн- Нэбнра эл1 колын булгап тур екен. Машина уйден алыстап кеттк Ж асболаттын enai бул <ылда епшммен ушыраскысы, сейлеск1‘п келмедь Bip >ai ез1Н1ц де ке к ш бузылып, кезже ж ас алута таяу cei<i.a.ii. — Ауданга тура тарт. Дукеннен сигарет алайыншы деп ед1м. Сансызбай машинаны дукенге карай бурды. 1укенге Сансызбай к!рд!. Ж асболат кабинада калды. ен макында б1рл!-жарым таныс юсшер де жур екен. К Tycicici келмедн Байкамаган боп отыра бердн Bip с дукеннен Эсня шыкты. Ж асболат селт етш солай ды. Артынша элп' тер езет тш м ен жалап кулетш |ы epTin, Бнгайша шыкты. Машина дэл жолдык ус- турган. Жасболаттын кабинада отырранын эуелi байкады. Басын изеи сэлем бердк Бурынтыша ер- рана кысылатын сеюлдй Бнгайшадан кысыл- : ы шыгар Ж асболат та басып изед|\\ Бнрайша бай- да, байкамаган болып, машинанын жанынан ж узж салим GTTi. Бала кабинадары Ж асболатка карап шошайтын б:'рдене деп едн Бнгайша oFan мэн бер- болды. :болат та катты кысылды. TiiiTi Бнгайшара карау- батылы эзер жеткендей. Eneyi узап кеттк Bipaic злят оларды дэл жанында жоне eiceyi де езжен коз 207

ал май тургандай сезшдк Элден уакытта басын кетерш 6ip Караганда олар аяктарын акырын басып, катар жу- Р'п барады екен. Тек 6ip кезде Эсия бурылып Жасболат- ка карады. Ж узш де элденеге сенбестш, кимастык ныша- ны бар. «Шынымен-ак к е т т барасын ба? Сенбеймш. Олай| болуы мумкш емес efli Foft», дел бара жаткандай Темешсш буркыратып кабннага Сансызбай шрдй — К ердщ бе? Элгшде еткен Бигайша foi\"i. Ж асболат ундеген жок. «Менде де коз бар foh* ле­ генд! iuiiHeH FaHa айтты. Машина ауылдан узап Kerri. Бшк кырга шыкты. Bip бурылыста Ж асболат кабинанын терезесшен теменге к а ­ рал едк Ауыл дегенщ алаканда туррандай. Ж асболат ашык терезеден арылдап соккан самалрг алаканын тосты. Ауыр дем алды. Бигайшаны ecine алды... «Keiuip меш, Бигайша. Мен сенщ алдыцда 9Mip бойы кшэл1мш. Сенщ осылай бакытсыз болуына мен се- бепкер болдым-ау. Кунэмд1 немей жуармын. Йемен?.. 1 Калай? Мен сеш умыта да жаздаппын-ау... Неткен ecci: дш. Б ул уш|'н мен ез1мдгез1м еш уакытта да кеилрмеь i MiH. Мен саган бакыт тшеймш, Бигайша!» EciHe Эсия туст1... Онын элг1 6ip: «Шынымен-ак кета. барасын ба? Сенбеймш. Олай болуы мумкш емес ед 1 Foft»,— дегенд! ж уз1мен айтып, бурылып караган сэтш eciHe алды. Кош бол, бейкунэ карындасым... Бэлшм мен сешмен коштасуга тшс емес шыгармын. BipaK коштасу керек. Коштаспай болмайды. Мен сеш бакытты еткенмен Би- гайшаны eMip бойы KacipeTTi етемш Foft. Ж о-жок... Бул жагдай сен ушш де ракатты, кызыкты дэурен бола ал- мас. TinTi мен осы вм1рде екеуще б 1рдей калайша ушы- растым. Калайша... Ту-у, 0Mip дегенщ де кызык-ау езй.. Кош бол, Эсия! Сен бакыттысын... Сен бакытты болуга| TnicciH. Менщ сеш де умытуга какым жок- Сен менщ жа- на эшмсщ...» Машина зырлап келед1. Сансызбай сейлеп отыр. — Ж^пттердщ бэрше кешке келщдер,— дел айтып койып efliM. ¥ят болды. Дырдай композитор жаман шо- пырдын ушнде конакта болып негылсын дейд1 гой ендк.. Бул да eflayip вкпе айтып отыр. Ж асболат ундемед1 Ойлап караса Сансызбайдыи eKneci де орынды. Кабш 208

дан басын шырарып теменге, калып бара ж аткан ауылы- на карады. Шапыр-шупыр уй л ы ш са салынран ауыл yflaepi кезше ып-ыстык боп керждк Сол ауылдын ез xapaKerrepi мен бейкам журген жандарынын б1разынын кеудесш каарет-мунра толтырып, жылатып, енд|‘ 6ipeyi- Hin екпесш аркалап бара жатканы жанына шым-шым- дап бататын сеюлдь.. □

Б1Р У Й Д Щ БАК.ЫТЫ СТУДЕНТТ1Н ЭНГ1МЕС1 0 Ky Fa тусш ауылра куанышты оралдым. Шынына I келгенде е н д т калган 12-13 кунд1 калан етшзер1мд! ) бшмеймш. К.олра портфель устап, аякты алшан басып, аудиторияга енер кунд|' асы га кутемш. Осындай алабур- тып журген кез1мде: — Э л1 6ipa3 кун демалысын бар екен. Мына тау жак- тагы Зэйкул жецгецнщ теркшше барып кайт. Кемшр- шалга сэлем 6epin дегендей. ©зщмен туйдей курдас ку- дашамыз бар екен. О куга Kerri деп едй Осындай рет1кел­ генде кыдырып турмасандар жекжатты, туысты бшмей мына сендердщ ж ат боп кетулерщ де кэд1к кой,— деген экемн1н ж ана усынысына д а карсы бола койганым жок. Онын устш е Зэйкул женгем де: «Алматыда б1здш Сулу- шашты корген жоксын ба? Б1здщ уйге кыдырып кайтпай- сын ба?» деп кайта-кайта айта беретш-дь Акыры Кдратаура баратын 6ip жылкышы шалга ш е­ с т мен кудалар аулына жол ж ур д 1м. Жылкышы да ж ак жаппайтын 6ipey екен. Ж ол-женекей аузы 6ip тынран жок. М е н т кай OKyFa тускешмд1 сурайды. «Инженер бо- ламын» — десем, «Инженерщ не? Мал дэршейтш бе эл- де жер казатын ба?» — дейль «Курылыс салатын инжет нер боламын» — деймш аныктап. — Э-э-э...— дейд1 ол даусын соза сакалын тарамдап койып. Сосын езш щ алдары жылы жанадан уй салмак ниеп\" бар екенш айтады. Кдфылыс жайлы энпме бИкен сон ол жасынын б1разга кеп калганын, баласынын бар екенш айтты.Ж елшд! болсам деген нйетпен eKi-уш жерге ш -j

сез салып, онысыныц сэта'з болганын д а ж асырган жок. Bip кезде «Бул теш ректеп кыз-кыркынды тугел байкап журм1'з Fofl. Еркелеу е с к е н д т болмаса шздердщ куда- шаларыныздын 6ip жен ж 1б 1 тузу» деп койды. Онын бул ce3fli не уш ш айтып келе жатканы н да тусш геш м ж ок Эйтеу1р эн пм е Сулуш аш жайында екешн рана сезш ке- лемш. Bi3 Сулуш аш тш не кештетш ж етпк. Эке-шешеш ас- ты -у ст п з ге тусе карсы алды. Scipece, жылкышы шал- дын «Мынау куда балаларын болады» — деп, танысты- руы -ак мун екен. — Ойбай-ау, эл п Kiuiici болды foA. — Мейрамы... — Бэрекелде-ай, азамат деген осы кыдырып жур- ген,— деп ез1мшн уй-шпмнщ аман-саулырын сурап жа- тыр. З эйкулд1 Tinxi кайта-кайта сурап кояр емес. «Ей, 6i3fli былай айтып коя ма е з ь Не дегенмен сарынран шырар-ау, myKipiM», дейд! экеск Кейде 6ip сураранын кайта сурайды. Э йтеу1р эцпмем1з кешю аска дей!н 61т- кен жок. Кеш ю астан сон 6apiMi3 жатура бет алдык. «Кызыл- шадан калган безгепм бар едй Салкын тисе устап кала- тын»,— деп кос кврпеш кабагтап жамылып жылкышы шал жэлрыз 03i кж з уйге жатты. Калганымыз сыртка жаттык. Мен копке дейш уйыктай алраным жок. Б ул ж ердщ ауасы салкын, жанра жайлы екен. 0cipece, туш ражап. Кшз уй жактан жылкышы шал- дын корылы естшедк TeceKTepi менен 6ipa3 кашык са- лынса да, кемшр-шалдын 6ip-6ipiMeH акырын сейлес- кендер1 де естш п жатыр. — Осы Сулуш аш кайда кеткен,— деген, шалдын кар- лыккан yHi еспл дк Сулуш аш тын уйде жоктыры менщ де eeiMe ещц туст1. «Э л ш 6ip жерде той дей ме, neuiip дей ме. Сол бол а­ ды деп сут таситын шопыр бала кояр да коймай ап кегп рой. «Ол Алматыдан келген екен foA деп ойладым»,— iui- тей. Tycin келд1 ме екен элде... Менщ, TinTi дауы стап су- рагым д а келдк BipaK, туннщ 6ip уарында ынрайсыздау KopfliM. — Ей, сенщ сол шопыр балан жаныма жакпайды ме- Hin,— деген каткы лдау yHi ееНлд1 Сулушаштын кокесь 211

екен\"\" 0 3 ' б|' Р Кв3' Т' ГЗДаЙ боп жь,лмандап тур Faн неме — Тунде кеп калармыз деген. Экеп салар. — Эй, сол тунделетш журген! бэле рой. О ны тусше- MiciH. Сулуш ашж ан да кызык. Басым ауырып тур де- се Fofi кетедк Сондайларды yfiip рып. — Не дейсщ ендк Ержетш калды. Кейде айткан т 1л- д ‘ ала д а бермендк ¥рысайын десем езщнщ жаныц шы- ра жаздайды. Не штерсщ... — Иэ, иэ, иэ...— Шалдын KOKiperi сырылдап кетп,— Б у неме де бойж егп. 0 с т т жур1'п 6ip KyHi элдекайда зып 6epin к е т т калса Кабылбек болса эл! жас... Эй, жетше коймаспыз KeMnip, э... Мына шал да кайта-кайта текке кеп журген ж ок кой. Буйрыгы бшер... Э нг1мешн жылкышы шал туралы екенш де, жол-же- некей оныц неге Сулушаш туралы айтканын да мен eaai уккандай болдым. Б 1раз унс1зд1ктен кейш шалдьщ, «Эй, сен Зэйкулд! сурадын ба?»— деген даусы ееплдь — Былай б1рденес1 бар ма екен? Алгашкы бепесш 6i3re берет!н болар. 0здер1 былайынша-ак ecin енш жат- кан жандар Foft. — Эй, осы сен шал алжыран шыгарсын. Кеткешне терт ай толмаган кыздьщ б1’рденеш бар ма, ж ок па,— деп мен калай сураймын. — Е , KiM бш птс соны. М енщ кен1Л!ме терт-ай емес- ау тер т жыл еткендей. Айналайын... Катты сарындым esiH. Ш алдын даусы калтырап KeTTi. Бэлшм ол жылап ж атканда болар... Курсшд! ме, аунакшыды ма, aflTeyip ол кепке дешн уйыктай алган жок. — Сулуш аш , а Сулуш аш ... KapaFbiM, тура рой ендп.. Кулагымнын дэл тубш ен ест1лген дауы с уйкымды шайдай ашты. Басымды кетерш карасам Сулушаштын KOKeci екен. Кай уакытта келгенш KiM бшсш. Сулушаш 6i3fliH сырт жарымызга тесек салып жатыпты. — Ойпырым-ай, уйде ырымга 6ip тамшы су калмап- ты. Турмасан болмас Сулуш аш ж ан, мына шешеннщ бу- riH тары басынын сакинасы устап калыпты. Ойпырым-ай 212

дэл куда баланын келуше карап тургандай. Bip кой-пой coioFa... Енд1кайтерсш. О л тары б1рденелерд1 айтып уй дщ сырт жарындагы твбеге карап кетп . Мен орнымнан турып, кише баста- дым. Кун едэу1р ке те р ш п те калган екен. Сулуш аш та орнынан тур а бастады. Шаштарын жендеп, ем бетш алакандарымен сипап- сипап койып маган кул1мшрей басын изедь Эл! уйкысы канбагандыры албыраган шщкшеу бетте- piHeH айкын б1л1нт тур. Осы кезде кш з уй дщ алдына uibiFbin турран жылкышы шалдын: «Е, ам ан-сау ж ур сщ бе, карарым» деген сэлем ш е ол ун каткан жок. TinTi, олай карай карамады да. Жастырынын бас жарында жат- кан капрон орамалын мойнына бос салган куШ жер ошактын басына карай журдь Барып шелектерд1 карап кердк С е й т п де кшз уйге K ipin Kerri. Элден уакытта ол eKi ш елек устап уйден шыкты. Жылкышы шал бул кезде баурайга тусап кеткен атына кеткен болатын. Сулушаш шелектерд! устаран куш м а­ ран карай бурылды. Мен ею колымды кеудеме айкасты- ра устап, кшз уйге суйенш ш уактап турранмын. Ж узш де уялу ма, элде куанышпа, aftTeyip, 6ip жылы кулш нщ i3i б ш н е д ь О л осылай 6ipa3 карап турды д а жаркылдай шыгатын ашык даусымен: — Ci3 де Тасбулакка бармайсыз ба, Мейрам,— деп бетш api бурып экетть Онын «Мейрам» деген! маран тым жылы е еп л д ь Эуел1 кэд1мпдей, не !стер!мд1 бьпмей са- сып калдым. Акыры бос турран 6ip шелект1 ала сап мен де онын сонынан ерд1М. Уйден 6ipa3 узаранша екеум13 ун-туншз ж уре бердж. Менен 6ip-eKi кадамдай uirepi Сулуш аш келедк Онымен катарласа ж уруге 6ip турл1 кысылып, кобалж и беремш. Мендей емес ол езш еркш устап келе ж аткандай. Bip сэтте маран карай акырын бурылып. — Мен ci3fli танимын. Мейрам,— деп мешмен катар ­ ласа журдь Кулш ойнаган кещлд! жузше эншейш мой­ нына бос байлай салган кекпп'л капрон орамалы тым ж арасып кеткен. — Алматыда 6ip рет KepreHMiH. ЦУМ-нын жанынан б|збен 6ipre автобуска мшд1щз. Ауылдан 6ipre барран 6ip кыз «Мынау Зэйкулдщ кайнысы,— деп а з д 1 керсет- Ti. Ж уп р ш барып, шзбен сэлемдесш, таныскым-ак ке- •nin efli. Ж аныныздары фр топ ж т т т е р д е н кысылдым... 213

Hiit.— ©3i 6ip K93i туздай боп жылмандап тур Fan неме екен. — Тунде кеп калармыз деген. Экеп салар. — Эй, сол тунделетш жургеш бале гой. Оны тусше- MiciH. Сулуш аш ж ан да кызык. Басым ауырып тур де- се рой кетедг Сондайларды yflip рып. — Не дейсщ ендь Ержетш калды. Кейде айтдан т!л- Д| ала ла бермейдь Урысайын десем езщ нщ жанын шы- ра жаздайды. Не ierepciit... — Иэ, иэ, иэ...— Шалдын кею реи сырылдап кетт!.— Б у неме де бойж егп. б с т ш ж урш 6ip куги элдекайда зып берш кетш калса Кабылбек болса эл1 жас... Эй, жетюе коймаспыз кемшр, э... Мына шал да кайта-кайта текке кеп журген ж ок кой. Буйрыгы бглер... 9 HriMeHin жылкышы шал туралы екенш де, жол-ж- некей онын неге Сулуш аш туралы айтканын да мен еши уккандай болдым. Bipa3 уназдш тен кейж шалдын, «Эй, сен Зэйкулд1 сурадын ба?»— деген даусы ееплдк — Былай 6ipflerteci бар ма екен? Алрэшкы 6eneciH бгзге береэтн болар. 0 3 flepi былайынша-ак ecin енш ж кан жандар Foft. — Эй, осы сен шал алжыран шырарсын. Кеткенше терт ай толмаран кыздын б1рденес1 бар ма, ж ок па,— деп мен калай сураймын. — Е, юм бш п т ! соны. MeHiH кец ш м е терт-ай емес- а у тер т жыл еткендей. Айналайын... К атты сарындым 63iH. Шалдын даусы калтырап кетп. Бэлю м ол жылап жатканда болар... KypciHfli ме, аунакшыды ма, aflTeyip ол кепке дейш уйыктай алран жок. — Сулуш аш , а Сулушаш... KapaFUM, тура fo6 ендг... Куларымнын дзл тубшен есилген дауыс уйкымды шайдай ашты. Басымды кетерш карасам Сулушаштын к е к е а екен. Кай уакытта келгенш юм бш с1н. Сулушаш б1здщ сырт жагымызра тесек салып жатыпты. — Ойпырым-ай, уйде ырымра 6ip тамшы су калмап- ты. Турмасан болмас Сулуш аш ж ан, мына шешецнщ бу- riH тары басынын сакинасы устап калыпты. Ойпырым-ай 212

дэл куда баланын келуш е карап туррандай. Bip кой-пой союга... Енд1 кайтерсщ. Ол тары б1рдецелерд1 айтып уйдщ сырт ж агы ндагы тебеге карап к е т а . Мен орнымнан турып, кише баста- дым. К ун едэу1р ке те р ш п те калран екен. С улуш аш та орнынан тура бастады. Шаштарын жондеп, ею бетш алакандарымен сипап- сипап койып маран кул1мс!рей басын изедь Э л 1 уйдысы канбарандыгы албыраран iciHKtoey бетте- ршен айдын 6!л1н1п тур. Осы кезде кш з уй дщ алдына шырып турран жылкышы шалдын: «Е, ам ан -сау ж урсщ бе, карарым» деген сэлемше ол ун каткан жок. TinTi, олай карай карамады да. Жастырынын бас жагында ж ат­ к а н капрон орамалын мойнына бос салган Kyfti жер ошактын басына карай журдк Барып шелектерд! карап кердк С е й т а де KHi3 уйге Kipin ке та . Элден уакы тта ол eKi шелек устап уйден шыкты. Жылкышы шал бул кезде баурайга тусап кеткен атына кеткен болатын. Сулуш аш ш електерд1 у стара н курп м а­ ран карай бурылды. Мен eKi колымды кеудеме айкасты- ра устап, кшз уйге суйенш шуактап турганмын. Ж узшде уялу ма, элде куанышпа, afrreyip, 6ip жылы кулю н щ i3i бш недк Ол осылай 6ipa3 карап турды да жаркылдай шыратын ашык даусымен: — Ci3 де Т асбулакка бармайсыз ба, М ейрам,— деп бетш api бурып экета. Оныц «Мейрам» дегеш маран тым жылы еепл д ь Э уел1 кэд!мг!дей, не icTepiMAi бшмей са- сып калдым. Акыры бос турран 6ip шелект1 ала сап мен де онын сонынан ерд1м. Уйден 6ipa3 узаганш а екеум1з ун -тун аз ж ур е бердш. Менен 6ip-eiri кадамдай torepi Сулуш аш келедй Онымен катарласа ж уруге 6ip Typni кысылып, кобалжи беремш. Мендей емес ол езш еркш устап келе ж аткандай. Bip сэтте маран карай акырын бурылып. — Мен ci3fli танимын. Мейрам,— деп мешмен к ат ар ­ ласа журдк Кулю ойнаган кешлд1 жузше эншейш мой­ нына бос байлай салган кею ш л капрон орамалы тым жарасып кеткен. — Алматы да 6ip рет коргенмш. Ц УМ-нын жанынан 6i36eH 6ipre автобуска м ш д щ з . А уы лдан 6ipre барран 6ip кыз «Мынау З эйкулдш кайнысы,— деп Ызд1 керсет- Ti. Ж у п pin барып, азбе н сэлемдесш, таныскым-ак ке- л т едк Ж аныныздары (jip топ ж1г!ттерден кысылдым... 213

Мен жадырап кегпм. Сулушаштьщ элденеден кысыла абдырап айткан мына сездер1 туда бойымды жылытып жюергендей болды. Оны енд1 тым жакын адамымдай се 31Н1П келемш. — О куга тусп щ з бе?— дед1м барынша жылы, мейр1м- Д1 унмен. Ол эуел1 кап-кара кездерш тенкере кул1мс!рей маран 6ip карады да « Ж ок» — дедк Д аусы солрындау шыкты. CeflTTi де темен караран куМ ун-туныз журе берд!. — Тусе алраным жок. Ж енПи-дщ химфагже барып ед1м,— дед1 6ip кезде барып. Екеум1з Тасбулакка келд1к. Улкен ж артастыд кой- науынан шырып жаткан тау суы меп-мелд1р. Тубш дег1 майда киыршак тастарра дешн айкын кершедк С у толы шелектер!м1зд| кетерш уйге кайттык. Екеум1з де ун аз келелпз. Мен болсам не деп тьп катарымды бммеймш. Сулушаш жабыркау келедк — Ci3 эрине Tycin кайткан боларсыз,— дед! 6ip кезде барып. — Туст1м. Политехникалык институтке. Екеукйз тары да у н а з келелпз. Батылымды жия ка- батымда келе жаткан Сулуш аш ка 6ip карап койып: — Енд! не icTeflci3,— дед!м. Сулуш аш ею колындары шелектерд1 жерге койып, шашын жендеген болды да, элденелерд! ойларандай те­ мен караган Kyfii у н аз келе жатып: «Шлмеймш»— дед1, акырын рана «соны ез1мде бйшеймш. Кен далада журш кой баккьш келед1. Heci бар кой бакканда кызык емес пе?... Оныд устш е менщ далада жалрыз жургенд1 жаным cyfiefli». Онын осы сездерд1 айтканда жуз1 алабуртып даусы толкып Kerri. — Ал, кекем кой барам дегешмд! естше-ак: «Ойбай карарым, саран кой баккызранша, мешел боп калсам да торы дененнщ устш е артылып журш елейш»,— дейдй Ж уртпен 6ipre шепке шырайын десем, осыдан 6ipa3 кун бурын «Сен менщ кызымды yriTTenciH, шебщнщ де, езщ- н!ц де,— деп, бригадирмен урысысып калыпты». Кызык xici 63i,— деп койды Сулушаш. Кейде уйде 6ip жумыс ктей калсам да. — Осы кызды сен-ак жумсай бересщ,— деп апама THicin жатканы. — Кызык xici 6ip... Мейрам, саган тары 6ip кызы- 214

fhh зйтайын ба кекемн!н,-— деп бал-бул жанран жуз!мен Сулушаш маран тура буры ла карап сейлеп келедк — Алматыга барарда коштасып кетейш деп, далада кой багып журген жерше машинаны эдей1 бургыздым. Сейтсем коштасып турып: «Сулушашжан-ау алла жар 6epin OKyFa тусе кетсен мал-пулды етю зш , (Из де солай кешем1з бе к!м бьпсш... Сенщ кеж е-пеж ещ п ic je n деген- дей»...— деп квзш е ж ас алса болар ма. К екемш н сол ce3i 6ipre Miiiren кыздарра Алматыра ж еткенше кулю болды. Ж олым болмай уйге келген сон, булардан кысылып булырып жылап ж атсам кекем. — TinTi онды болран, карарым. Мына ж аман экен жынынан айрылран баксыдай боп цалып еду,— деп, куа- нышы койнына сыймай ж ур.— Кызык Kici езь..— деп С у ­ лушаш тебе жактан 6ip койды жетелеп келе жаткан ке- KeciHe карап койды. Уншде де, ж узж де де жарасымды 6ip жылылык бар. Ж ылкышы шал сол KyHi-ак езен бойын ж аралап жыл- кыларын тугендеуге Kerri. Сулуш аш тын кекес! кун узак койда болады. Сулушаштын Кабы лбек деген iHici бар екен. Ол жакын мандаты нарашыларына кыдырып кетш- т!. «К уда бала 3epirin кетпесш. О лай-булай кыдыртып. TayFa шырар. взенд1 жаралат. 9 лг1 К абы лбектщ де ка- сакана кетш калганы-ай»,— деп кояды Сулуш аш ка апа- сы. Шынында Kici зер1гетшдей де едь А йдала. Ж алгыз уй. Сулушаш екеум1з ш ахмат ойнаймыз. ¥тылып калады. Намыска тырысып кайта-кайта ойнайды. Bepi6ip утыла бередь Сонан сон ызаланып шахматты шашып тастайды. Екеум1з Тасбулакка жш барамыз. Кейде су ала ке- лем!з. К еб1не былайша-ак барып журем!з. Bip кещлде- Hin отырган кезде одан «Осында сут таситын шофер ж ь riTTiH аты к!м»,— деп сурадым. Оны тойра epTin апарып журген ж!г1тт! iniTefl 6toriM келш. — Айдабек,— дед! ол б1рден. Сосын барып менщ не­ ге сурап отырранымды сезгендей темен карап кысылын- кырап калды. — Оны жаксы Kepeci3 бе? , — Ж о-ж ок,— Дед1 Сулушаш кы зарактап.— Тек ол 6i36eH 6ipre окыган. 0 3 i кец!лд1. Келш-кетш турады. Мен де келш турганын жаксы керем кейде...— О л балаш а са- сып осы сездерд1 белш-белш айтып отырранда аккуба жуз! ертше кызарып Kerri. К ар акат кездер! куанышты [нур шашып туррандай жайнан кагады. Сонан сон капрон 215

орамалынын 6ip шетш ею алаканымен ыскылап, астын- Fbi ер ш а тштелеп 6ipa3 отырды да: — Ci3 Тасбулакты н суын iiuin кердвдз бе?— дед! ол 6ip кезде. ©3i бетш бурмастан сол 6ip кырын караган куш энпмеш баска ж акка аударгысы келгенш сезсем де aKFapMaFaH боп: — Ж ок, муздай ш ьтар ,— дей салдым. — Муздай болганда Ticiaisfli жарады. Ka3ip дэл ко­ з ь е й шип K e p in is m iдед!. Турып солай журдш. Ол буркылдап су шырып жаткан жартастьщ 6ip куы- сын кврсетть 1 — Керейш,— дед1м су ш ш м келмесе де. Орнымнан турып булактын Сулушаш нускаран кезше карай ж ур д !м . Токта-а... Токтакыз...— Сулушаштьщ ашык даусы MeHi epiKci3 токтатты. — Б ул булакты н сулМ бар. TinTi майда-майда кур- ты да бар. Мына орамалмен сузш iuiiHi3,— деп ол мой- нынан капрон орамалын алып бердь Бурын орамалдан су сузш iuiin кергешм жок-ты. Соидыктан «Калай, кай- Tin?» — деп, шынымен-ак таныркап орамалды устаган Kyfii анырып турып калдым. — Соны да бш м ей аз бе?— Сулушаш сыкылыктай кулш алды. К у л ю а тап-таза, сэбидщ кулюсшдей дерсщ... С ой гп де, орамалды колына кайта алып: «MiHe, бы- лай»,— деп орамалдын жиегше ж урпзш ген ею кызыл сызыктын туйшкен жерш аузына тосып тура калды. Мар- жандай аппак TicTepi, шиедей epui ж ука капрон орамал­ дын арры жарынан ап-айкын KopiHin тур. — Енд1су iiuin керейш бе?— д ед1ол орамалмен бетш жартылай ж апкан Kyfii кулш койып, басымды изеп мен де кулген болдым. Неге екенш кайдам, eciM шьтып, онын бетше караган Kyfli аузым ашылып турып каппын. С у ­ лушаш ею бетш капрон орамалымен коса алакандары- мен баскан Kyfii, жылдам басып, булактын жиегше келд1 де, элг1 буркылдап, су ш ьты п жаткан жерге карай басын 6epin етпеттей ж ата KeTin, су ium . Мен ушш Сулушаш- тын кулюш де, керю де, ен аргысы xcypici де эсем сняк- ты. BipaK, OFaH кызьша карауымды: «Мумюн ез1мнщ жа- кын, кудаш ам болгандыктан да ш ьтар» — деп ойлаймын. Сулушаштьщ жаркыраган аппак мойны, келтелеу Т1г1лген кейлегшен шыгып ж аткан балгын балтыры кез1- 216

ме тускенде мен ушш бурынгыдан д а сулуланы п кеткен- дей болды. — М ш е, осылай iiueciH,— деген Сулуш аш тын акжар- кын даусы селт етк|'зд1 мень «Кане, кайтш?— деппш сасканымнан. Ол: «Кердш гой е з т » дегендей кул1мпрей карал турып, колыма кап­ рон орамалды устата бердк Орамалды олай-булай карал турып eni кызыл сыздыктын туйшкен ж ерш тауып алдым. Э л п н д еп Сулушаш су ш кен жер... Тек сол жерд|' аузыма экеп ж апсыра койдым. «Баска жер1мен imiHie. Ол жер1 суланып калды foA»,— дейд| Сулуш аш мэз болып кулш. Мен де кулген болдым. BipaK орамалдын сол 6ip бурышынан айрылгым жок. Булак- тын ж иепне мен де е т п е т ш е н кулай к е гл и . Суды бас салып жутып жатырмын. Кумарта сорамын. Су емес-ау, Сулуш аш тын epHin... Aha, Сулуш аш тын ершн сорып жат- кандай сезшем ез1мд1. — TinTi, катты шелдеп капсыз гой,— дел, Сулуш аш ­ тын сыкылыктай кулгеш есллед! кулагыма. Ж уп-ж ум сак капрон орамал ершме тиген сайын, де­ нем дуылдап бара жаткандай. Унем1 6ipre журген сон ба 6ip-6ipiMi3re yflpeHicin те калгандай болдык- Сулушаш элденелерд1 свз етш эр кез ж аркы лдап кулш ж уредь Онын сол кешлд|' каллы унай- ды маган. Мен келген сон еш куннен кешн Сулуш аш тын KOKeci «Ж акын туыстарымыздын баласы»,— дел 3-4 жа- сар баланы алый келген. Сол бала сонымызга epin ала- тын болды. Bip жолы езеншн ендшеу жершен элп баланы кете- pin етшзд|‘м. Сонан сон туфлшн шенпп ж аткан Сулу- шашка карал: « О з д 1 де етшзейш бе?»— д ед1м. Сырттай сыпайылык ж асаган болсам да нитей: «макул» десе foA кетерш е л и з е л н деймш. Ол квздерш ойнакшытыл турып: «Мен! ме... 0 з щ 1з кт-ш ш кене бол мына мен!... квтереаз бе?» дел сыкы- лыктады. Шындыгында, онын бойы менен сэл сун гактау бо- латын. BipaK, Сулуш аш тын мына ce3i едэу1'р шымбайы- ма батып Kerri. М е н т решмш'и езгере калганын байка- ! ж болар. Сулуш аш тары да: «Ана Сэдуд! кетерсешз де жетед! гой» — деп сыкылыктай кулш, туфлшн колына уста ран Kyfli езен бойлап жуп'ре женелдк Сонынан куып келемш. Калын агаштардыц арасына жете бергенде оны 9-1252 217

устап алдым. «Слз 6opi-6ip менен ж енш п каласыз»,— дейдi ол кулюге булыгып сол кулю'а'-ак ортеп барады Meiii. Шынымен-ак. бойымнын сэл кмскалыгын омлараны «а-ай деймш гатей. Екеумтз алысып журм1з. Менде ofhh косила кулген болам. Еш бмепмнен катып устап апты, Сулуш аш та онайлыкпан жуытатын емес. Мен бурын- соцды кыздармен алысып кергежм жок-ты. BipaK ез1м катарлы балалармен коп KypeceTiHMiH. Акыры болмаран сои сол эдет1ме басып, аш белiней куш актай алып, жер- ге кулата салдым. «Палуан екеназ-ау... К,ызды жыккан кандай epci3» деп аппак, TicTepiH KepceTin, эл1 кулш жа- тыр Сулушаш. Сол кулига езше сондай жарасатында сиякты. Оный топ-толык денесше денем тиш, б|'лектер1- М1'з айкаса кеткенде туда бойым дуылдап кеткендей бол- ды. Улб1реген ер Hiне, мойнына кв31м тусш кеттк Одан api онын не деп кулш жатканын да ecTireHiM жок. BipaK, суйем деп ойлаган ж ок ед|'м оны. Сулушаштын epHine ер- HiMHiH калай тиш кеткенш бьпмеймш. Ол орнынан бул- кып турегелдк — Слз не... HeciH сен,— деп, кездер1 от шаша бет!ме карады. Д аусы калтырап кеткен. «Апама ай там »— дед! тары да, Tepic карап турып: <Bi3re буйтуге болмайды рой, сен не езщ... Туган куда- шанмын. Тары да»... Ол бул сездерд! бульжип белш-бе- л т айтты. Сонан сои жылаган болу керек, Tepic карараи куй! капрон орамалымей 6ipa3Fa дейш кезш cypTin тур- ды да, ун -тун аз уйге карай кетш калды. Басым мек-зен. «Не icTCfliM-aft осы мен деймш гатей. Акымакпын-ау. TyFaH кудашамды осынша рен ж тп»... Сонан сон ез|'мд! ез|'м актаган боп «езщнен де бар». Эуел|‘ мазактай сап деймш. Акыры мен Сулушаштан ке- uiipiM сурараным жен деп ойладым. Сол куннен бастап Сулушаш екеум1з уй-гашде бы- лайша араласа журген1м1з болмаса, бурынрыдан myflip- келесуд1 койдык. Онын бурынгы ашык, акжаркын кал- пы да жогалды. Bip жолы ойда жокта мен ушш кутпеген 6ip жайсыз- дык болды. Кешкурым уйдш келенкесшде кемшр-шал- дын жанында ойнап отырын э л п кгакене бала кутпеген жерден. — Кеше Ж алош аш апам мен Мейлам кулеигп,— деп, кайдарыны шыгармасы бар ма. Ойында ешгене жок, Се- 218

pin карт: «Е, кайсысы жык,ты»— леи салды. Бала та- fu да. — Алдында Ж алошаш апам жыгайын деп едй шо- шын Мейлам усп н е шып>ш Kerri,— деген! Д енемд! ерт жалаг-андай болды. «Ойпырмай мына ж угер м е к тт булд!ргенш-ай»,— дей- MiH iuiTeft. Аузына сайтан салгандай тары да «YcTine ши- рып к егп» — деп, ушындырып айтканын карасайшы. Ж ердщ оймактай Teciri болса nipin кетердей-ак болып ед 1м. OfiTeyip уйде болранымда fayip болды, Kepercui. шукылаган куш ж ата берд1м. Сулушаштын кокесшш кецш нде ештене жок. «Ойпыр-ай, эуел1 жыга жаздап калып ед1 дейсщ бе ей, айналайын Сулушашжанньщ ка- руы бар екен foA» — деп кецк-кенк кулед! Апасы унде- ген жок. Сулуш аш cyFa кетin едк Ол ecTireii жок, aflTeyip. Онаша калган сэтте мен Сулуш аш тан KeiuipiM сурау- Fa окталдым. Ол 6ocaFa ж акта ыдыс-аяк жуып отырган. Бар батылымды жиып, ез!м стол устш деп штаптарды KapaFan болып турып:— Сулуш аш кеилр меш,— дезам. Ол жуып отырган ыдыстарын коя салып, кпмылсыз 6ip сэт отырып калды. С ей тп де, ол 6 em ie жалт карады. Ж уз1 сонашлык салкын емес, 6ipaic кезш де элдеб1'р ек- neniH нышаны бар секйтдй Ол О рдене айтатындай ка- лыпта едй Осы кезде уйге анасы Kipin келш, кайтадан томен карап, ыдыстарын ж уган куйютырып калды. Со- дан кейшде 6i3 тищесе алганымыз жок. ©зен бойынан жылкыларын тугендеп жылкышы шал да келдк Енд1 кайтатын болдык. Bi3 аттанарда Сулушаш сыртка шыккан жок. «Мьгнау Сулушаштын Зэйкулге Алматыдан экелген базарлыгы екен» — деп, анасы элдеб|р тушншект! экеп бердь — • Е, 03i неге шыкпайды. Пай-пай баягыныц кыздары ж урек жуткан екен-ay. Куда бала дегендерщд! осындай- да атка кетерш отыргызушы еди Мынау уялып уйден шыкпай турраны. Б1здщ Сулуш аш тар бала foA элк Ба­ ла Foft...— дейд1 CepiK карт. 1штей, Сулушаш сол куй! шыкпаса екен — дсп ой- ладым. Ж ок. Шыкпады акыры. «©кпелед!-ау» — деп ой- лаймын ез1ме-0з!м кейш. Б 1раз жер узап барып соныма карасам Сулушаш кш'з уйдщ босагасына суйешп тур екен. Бурынгыша капрон 219

орамалын мойнына бос салып алган. Колымды кетерш «хош» дегендей белп жасадым. О да орамалынын ушы- нан уста Faн куш 6ip колын энтек кетергендей болды. Сол да ж етерлжтей к ен ш м орнырып алдыма карап жайга- сып отыра 6epin ед1-м, карсы алдымда шацдатып «Моло­ ковоз» келед! екен. Иэ, Айдабек келе жатыр. Мен артыма кайта карадым. Енд1 маран емес Сулу- шаш Айдабекке карап турран се к ш и . Ж ур епм алып- ушып кетт1. Осы 6ip Т а сб у л а к манында элдеб1р нэрсем калып ба­ ра ж аткандай, соныма алактап карай берем. Байкаймын жылкышы шал жактырмай келедк Ж узк сурланып, кэдомпдей алара карайды. — Эй, бала, ж алтакгай бердщ рой артына,— дед! 6ip кезде. CefiTTi де e 3i курсГнш койды. Ж ылкышынык не ой- лап келе жатканын мм 61л с1н. Ш ОФЕРДЩ ЭНГ1МЕС1 Ci3 eni жыл к у т т барып, рульге отырран ш оф ердт кеш л KyfiiH бм сеш з foi'i mipKiHl Армия катарынан ора- лысымен-ак кеп узамай су ж ака машинанын рулше отырдым. Мен упйн будан артык куаныш бар ма? Шар- ш ау ж ок, киналу жок, куадйз-туш шапкылап-ак журмш. Ферма м екгер укка де, тамакты кабинада отырып же- сен де кой демейтш мазасыз Kici. «Айдабекжан, ofiFa шап. А йдабекж ан кырра шап»— деп, уй 1ргесшен сун,- кылдайды д а турады. Бурын-сонды ж уз шайысып карме- ген Kici. Онын ycTiHe алдыннан су ж ака машинасын кел- денек тарткан адамнык кенш н калайша калдырарсык. Не тапсы рса д а «макул, aFa»— деп, елп ете каламын. ByriH кулкы н сэрщен кел in, ферма менгеруила' тере- зе какты. — Айналайын Айдабекж ан, енд! тура Foft. Таудагы шешшлерге TeMip-терсек ж етш збесек болмас. Каргыска ушырагандай тугел кирап калыпты дейдь Не дейш. Мен орнымнан турып кише бастадым._ Ол д а, Meni KHiHin ж аты р екен деп ез женше кете койран жок. Мен уйден шырып, рульге кел in отырганша eciKTiK алдында бакырайып турып алды. _ Аслан айналып жерге тусердей аптап ыстыкта енд1 Mine т ауд ы к ирелекдеген таст ак жолымен тартып келе- 220

ы ш .!Т а у жолдары д еген М з тарам-тарам. Канша per ж урген та'ныс ж олдар. Эр жолдын кай жайлаура, кай койнаура апарары кешлде сайрап тур. Bip твбеш айнала бергеш мде жолдын ак шанын бурк-бур к кеш in бара ж аткан баланы кврд1м. Баланыц ж ас ш амасы он б:р„ он ек1лерде. Ол каперс|з куйде, машинанын дурШ нде еспмесген, ауыр сумкаларын эзер кетерген кучи мыкшындап басып бара жаггы. Машина жакындап келш калганда барып, бала жалт карал, сумкаларын суйрете кетерген куй1 асыга-ycire адымдап жолдын жиегше карай ыгыса бас- тады. Баланын эбден калжырагандыРы жуз1нен танылып тур. Ж ум сак сэры шаштары суланып, мандайына жа- бысып калыпты. Онын машинаны кере сала саскал акга- ганы сонша, сумкаларын ж ерге койып. колын кетерудш орнына, он колындагы сумканы олай-булай булгактата бастады. Дэл баланын тусына келгенде машинаны токтаттым. Бала асырыс кабинанын eciriii аша бастады. Сонан сон «м ш п зеа з бе» дегендей маран жэуд1рей карады . Мен басымды изед1м. Алдымен жол бойы шан кауып калган ауыр сумкаларын к!рг1зд1 де, сонынан мандайынын iepi жылт-жылт етш, кабинара баланын e3i ендБ <Сэлеметс1з бе, aFa»,— деуге де муршасы эзер жеткендей, дауысы басен шыкты. Дегенмен ез1 куанышты-ак. Ойда жокта машинанын тан келген! ол ушш онай олжа болмаган сиякты. Бетш щ , мандайынын TepiH алаканымен сурт- юштей отырып бала аса риза болтан niuiiHMeH маран кул1мс1'рей карал та кояды. Баланыц ж уз! таныс сиякты. Тш т! мен осы баланы элденеше рет керген сияктымын. Оран кайга-кайта к а ­ рал коямын. «Япырмау, кайда керш ед1м. Аты юм едй езж щ. Э , иэ... таптым. Сол Foft. Сулуш аш тын inici рой. Япырмай ек! жыл iuiinae калай ержетш калган e3i. Аты KiM едь 1ы-м... Кабылбен кой. Иэ, кэд1'мп Кабылбек...» Ол меж б1рден таныран сиякты. Маган жымыцдал кайта-кайта карал кояды. Мектепте мен Сулуш аш тан 6ip класс ж огары окы- дым. Ол кезде 6ip кластын балалары дегенШ з 12-13-тен аспайтын. Сондыктан болар кейде дене шыныктыру, ма- 221

шина тану, енбек сабактарында ек!-уш кластын окуш: ларын косып ж1берш окытатын кездер де бола бередн Кейде мынау томенri, анау ж о ар гы класс дегеи ( уммтылып та нетели Не керек вз басым Сулушашпен б класта окыгандаймын. Сулушаштын да мшез! ак жа кын, кешлдй Мен ес бшгел1 онын экеН кой багады. Сулушаш фе ма орталыгында туысынын уйшде жатып окыды. Туыс (пзбен Kepmi еди Мектепке 6ipre барып, 6ipre кайтамь Корнем внерпаздар ушрмесше де 6ipre катысушы e.ai Bip жолы «Ешпк — Кебек» пьесасынан узж д1 нойган мызда, EiuiiK боп о'л, Кебек болып мешн ойнаганым ба Сонда сахиада Te6ipenin турып гашыктык туралы ойл. айтушы едж. 1Шрк1н-ай кандай гажап, десейшй Сахи да Сулушаштын денесше колым титп кетсе, туда бойь шымырлап кететш. Сейтсем мен оган шын гашык екенмш. Оны мент б т р ген н е н кешн барып анык сезд1м. Аудан орталыгы даты шоферлар даярлайтын курста окып журш, ап сайын ауылга, Сулуш аш ка сокпасам квнш м кенипме пн. Bipan Сулушаш та мшез ашып алды. Бурынгыд ашык-жаркын араласа бермейдь Кейде мен арнайы 1зд келгенде, онын шалгайдагы уйм е кетш калатыны , бар. «Неге кетш калдын» деп екпе айтсам. «Кайда к< семде ерк1м емес пе» дейдй Э э ш н , взш кербез устап т рып куле айтады. Мен абдырап каламын. Свйт1'п ж ургенде Сулуш аш та мектепт! б т р д й BiTi сала-ак окуга кетемш дегешм шыгарды. Шынымды af сам онын бул ойына ioiTefl наразы болдым. О куга т cin кетсе Сулушаш менен тым алыстап кететш сиякт TinTi кайта кездеспейтшдей. «Ол кезде керз! етй суйрете басып журген шопырды кайтсш»— деп над мын. Сондыктан болар Алматыга кеткен Сулушашт! жагдайына кул ак туре журд1м. «Сулушаш алгашкы емтиханын тым Tayip тапсырь ты» деген хабар келдй «Енд1 TycTi foi'i. Туспегенде Heci калды» деп ойладт iiutefi. Ж ок. Олай болмады. Bip куш ойда жокта «Сулушаш кайтып келГптВ Ту алмапты» дегенд1 естш м . Сондагы куанганымды кврсешз. Онда шоферлык курсты 6iTipin «6ip молоковозга» 222

болтан ne3iM. Элг! хабарды ести сала-ак Тасбулактагы Сулушаштын уйше жетш бардым. Сулушаш кеш лаздсу екен. Менщ болса да eKi езу1м ею ж акта. «Аман-есси келдш бе, afueyip. Нешауа. Несше ренжисщ. Кулапкай- тып жаткандар аз емес кой»— деймш, емпендей сойлен. Сулуш аш ундеген жок. Bip байкаганы м, менщ келгенш- fli жалпы Tepic кермеген сею лдь «Айдалада жалгыз уй. YiieMi осылай. IuiiM пысатын шыгар. Енд1 Tinxi уйге симайтын шыгармын»— дейдк Менщ де 1здегешм сондай свз. «С улуш аш -ау, ол не дегенщ. К удай га шую р астымда машина бар емес пе? K ynire 6ip согып турура болады. А ра-тура орталыкка барып кино керш той-томалактарга араласып турура да мумюнд1гщ бар»— деп, сампылдап сэйлеп кегп'м. Солай болды да. Heri3i жумысым сиыр ауыл мен орталы кта болса да, жолдан Т асбулакка буры ла кетемш. Кейде Сулуш аш машинамен барып орталы ктапл ойын- сауы ктарра араласады. Bipre окытан кыздарымен сыр- ласады . Сулушаштын б 1реулерге «Айдабектщ машина- сымен келд1м»— деп, айтканын еслген де менде де ес калмайды. MeHin Т асбулакка тым жш келу!ме Сулуш аш тын ке- кеЫ мен апасы да секемдене бастады. Bip куш Cepix шал: «IlibipaFbiM шопыр бала, б 1здщ уйде саган этюзе- TiH сут жок. Койларды саумайтынымызды бш етш шы- Рарсын»— дедн Мундай уялмаспын. Сасканымнаи cipici кисая баста- FaH сэры туфлшмнщ вкшешмен жерд! казрылай 6epinnin. Ойда жокта сезге Сулуш аш тын 93i араласты. — Йемене, енд| осында адам келмесш дейсщдер ме? А л, келмесш. Ешюммен сайлеспейш. Солай-ак болсын. Айтып-айтып келд1 де Сулуш аш бетш орамалымен басып, жылап Ж1берд1. C epix шал да ес калган жок- — Ойбай, айналайын, Сулуш эш ж ан-ау менщ жай айтканым fo&. К удай-ау. мына балага apu-6epi еткенле сут-путщнен карастыра жур. Кемшр-шал аксыз отыра алмайды дегел1 тур ед1м. С улуш аш ж ан-ау, бул баланы неге келт1рмешк. Кайта осы уйге 6ipey келсе куанып ка- латынымды бш есщ Foft. Сулушаштын ®3i KOpFan сейлеп турранда менщ ен- сем неге туссш . К ен ш м ecin калды. Э ар ес е, Сулуш аш ­ тын орамалмен бетш басып турып жылаганын квргенле 22.'!

слж!реп KerriM. Сулушаштын esiMai жаксы керетшше де кез1м жеттн Осы туста Сулушаштын апасы да шалына 61'раз ур. сып аллы. — Кейде аузына сайтан салгандай, алжасып сейлей- TiHiH нен осы. Е, бул уйге адам келмесе не болранымыз. Ересек Kici туНл! Кабылбекжанпын да кейде iuii пысып, не icTepiH бишей калады. .CepiK шал саскалактап, кайта-кайта сакалын сипап, таягымен жерд1 уррыштай бердн Мен машинара карай беттей бергешмде шал ере жу- pin: «Айналайын шопыр бала, сеи енд! келш тур. Келш турмасан мына жаман шал ренжид1 деп ук»,— дедн Сол куннен бастап мен TinTi жшлетш келетж бол- дым. Енд1 «неге келдщ» дейтш е и т м жок. Кабылбек ол кезде ю'шкентай FaHa бала. Кейде молоковоздын жаны- на келш турып «Ара, шик! суттен irnyre бола ма? дейдь — Ж ок. болмайды. — Юшкене рана iuiceM кайтедЕ — 1шш ауырады. — А здап кана ауырып сосын койып кете ме? — Ж ок, 6ip-eKi afiFa дейш ауырады,— дейм1н, бала­ нд 61'ржола кудер y 3flipin ж1беру ушш. Ол ойланып турып-турып, сосын ойнап кетедь Сол жылы Кабылбек 6ipiHmiHi б т р г е н . Осылай icTiH 6api де ойдап>!дай болып келе жатыр едн TinTi тамаш а лесе де болрандай. Не керек бэршщ де булш уш е Кабылбек себешш болды. Иэ, бар сэтшздш Кабылбекп ренжиуден басталды. Кыс кез1 болатын. К эд уш п эдеиммен сиыр ауылдан сут тасимын. Bip куш «CepiK шал кемшрЫ epTin базар- лап Ташкентке к е т Т п т дегенд! еетш м . Бул хабар меш нитей куантып та ж!бердь Кабылбек екшии класта окитын. Онын мектепте еке- ш'н бшемш. Д ем ек Сулуш аш онаша калды. «Тап Ka3ip машннаммен жетш барсам, кандан тамаша болар едь Онаша. Эбден сырласар едж . TinTi Сулушаш м е н т yfii- не конуыма да карсылык eTneyi мумшн. Тамаша-а... Зрине, мундай еэ гп кезенд! пайдаланбаса тары бол­ майды». Сонымен кетуге эз!рленш машинамнын кабинасын, пйнектерш cypTKiuiTen жатканымда сырт жарымнан «ага, MeHi уйге апарып тастай алмайсыз ба? Ертен де- 224

малые ед1» деген дауы с ееплд!: Бурылып дарамасам да тапып турмын. К абы лбедтщ дауысы. «Ойпырымай мына иеменп! дабаттасуы н-ай»— дед1м, ш тей баланы жад- тырмаган куймен. - - AFa, Сулушаш уйде жалгыз калыпты. Ол дорка- ды гой,— дед1 тагы да бала мщ прлей сейлеп. — Айналайын-а, дорыдса дайтемш. Колымныц бо- сай бермейтшш бш есщ Foft. М енщ 6yrin басд а жумыс- тарым да жетш жатыр. — Ага, бара сап дайта алмайсыз ба? — Бара алмаймын, дед1м foi'i. YniM eflayip датды лдау шыдты б 1лем, бала дайтып сезге келместен Tepic бурылды д а, медтелде дарай асыга басып журш детть TinTi онын сол асырыс ж ур!сш ен-ад магам деген ед- пе, решил аныд ангарылып турды. «Кутылдым-ау, afiiTeyip» д ед1м 1штей, ол узап деткен сэтте емш-ердш демалып. «Енд1 еш дандай аландамас- тан-ад дете беруге болады». Кештетш Сулуш аш тын уйш е ж егп м . Сулуш аш та малды дорага ж айгап болып, ушне enfli HipreH 6eri еден. ©3i де жалгыздыдтан елегзш отырса перед мен келгенде дуанып далды. Д ереу шай дойды. А с дамына да д!р!сш детт1. ©3i дэдуьпп ашыд жардын далпымен двщлд! сой- леп жур. Сулушаштын дун санап сымбаттанып деле жатданы д ец ш м е аян. Е теп ды едалау дызыл ш убар помази дей- леп топ-толыд денесже жарасып-ад тур. Сулушаш унем1 шашын дос бурым етш epin ж уредд Сонысы ез!не дан- дай жарасады десешш. Калай десещзде, Сулушаш eni бетшен даны тамгам, нагыз адтамад аруыннын ©3i. «Ш1рдш-ай, Сулуш аш да уйленсем арманым болмас ед1-ау»— деп ойладым терде ж асгы дда шынтадтан жа- тып. «Тез!ред досы лсад дой. Тап бугш уйленуге дел ю м берсе Fofi ийрдш...» Тула бойымдь; шымырлатып 6ip се- aiM желШ баурап барады. «Byrin 6ipre болам-ау. Кандай бадытты тун болар еден десешзнл... Не де болса бупн m табысармыз. К,у- Дай бдпед1, бугш п туннен бастап екеум1з 6ip арманныц, 6ip мадсаттыц ж етегшде кететш шыгармыз-ау». Meiiin сол сэттеп дуанышымда шеи болган ж од. Iumi 225

ойран-асыр. Шай iiuin отырранда Сулушаштын дэл жа- чында отырдым. Дастаркан жайып, кеселерге шай куй- ып койылганы болмаса, шай iuiin те береке тапканымыт жок. Арамызда кеп соз де болмады. Bip-6ipiMi3re тым таяу отыррандыктан да онын акырын рана тыныстаган ып-ыстык демше дейш сезш отырдым. Онын сол ып- ыстык демшщ езыак Meni мае е т т ж|‘бердь Сулушаштын суйр!ктей аппак саусактарын сипап, бет1мд1 бетже тиг1- з? отырып «CeHi уйде жалрыз калды деп ecTiren сон шы- дай алмадым»— деп койдым. Сулушаш уншз рана тын- дап отырды да, томен караган Kyfii отырып: «Сыр жактан Зэйкул апам келу! тше едь Келмей жатканы»— дед!. Yni б!ртурл1 жуас. Онын осылай жуас куйде сой- легенжш езше iuiTefl cyficiHin отырмын. Демек ол да iui- тей алабуртып, ce3iM кушарына шарпылып отыр Foft. Осы жайдын в31 MeHi eaayip ер к ш етп , батылданды- рып та ж 1бердк— Саран айтар сырым коп кой, Сулушаш, оны езщ де бжесш Foft— деп, кушактап, ез1ме карай тартынкырап та койдым. Ундеген жок. Колымды устай алран кезде Kepi итерер ме екен --д е п ойлап ед|'м. Жок. Ж уп-жумсак саусактарымен м е н т 6iaeriwfli акырын кысты да койды. Мойнынан И|'скед1М. «Ешм будан артык арман бар ма? Бакы т бар ма?... Шын рашыктык д еген т осыдан ар- тык болмас». Осы сэтте албыраран кызыл ерн!нен cvftin те алура болатын-ды. TinTi солай ету керек те ед1. Bipan 0FaH ба- тылым жетпед!. Эттен 6ip жуз грамды кагып алраным- да foh. BipaK аяк астынан шыга кояр жуз грамм кайда. Сулушашка «уйде ар ак бар ма» деп сурау эрине ыкрай- сыз. Сэлден сон Сулушаш орнынан турып шай жинады. Аярын еппён баса журш, ыдыс-аяктарды шкафка койып жатыр. Ka3ip ол MeHin бепме тура карамайды. Мен оган карай алам. Неткен батылдык. Осылай екеуден-екеу отырып туннш жарымын па болдырдык. Шет-шетжен эншешн шукыранымыз болма­ са Сулушаш экелген e rri де жонд! жей алмадык. Енд|' жатура бе№мделш Сулушаш уйдщ ею бурышы- на ею тесект] салып жатканда кутпеген жерден есп< ка- тылды. Эуел1 Сулушаш екеум13 6ip-6ipiMi3re аныра к а­ расью калдык. Сонан сон Сулушаш барып сырткы eciK- тщ m rerin aFbiTTbi. MiHe кызык— 226

Ke.iln гурран Кабылбек. YctI басы кар-кар. Аярынан r-блен су ет к е н д т кер:м eririniH суланып иленген кеш- н'ем-ак б ш ш п тур. Они жнырма шакырым жердей жаяу, жалрыз e3i келед! деп Kin ойлатан. «Неткен ежетпк-ай. TixitI тун мшнде коркуды да ой- ламатан. Каршадай боп, мынаныц батылдыгын карай тер». Кабылбек келген сон-ак менщ жалым жытылып калды. Ол терде отырран матан мейлшше жеккерген жузбен еж1рейе карады да, кшмдгрш шеше бастады. Bip ауыз т1л каткам жок. Сол караранынын езК ак менщ енмешмнен е т т Kerri. Темен карал, астымдаты керпешенщ шетш шукылай бе- pinniH. Элпнде рана бойымды билеген ракат сез1мдер, т э т ' ойлар адыра калды. Сулушаш tHiciH шешшд1р т , бойек болып жур. «Сон- ша жерден жаяу неге келдщ? Ycin елеен кайтесщ? Тун iiuiHfle ит-кустан да корыкпаранын ба?— дейдй урыса opi аяй сейлеп. «Айдабекке айтсанда экелш тастайтын ед1 рой»— дед1, 6ip кезде. — Тапкан eKenciH экелш тастайтын адамды,— дед1 Кабылбек ежеттене сейлеп.— Мен enfli оиын машинасы- на мшбеймш де. Мен оны уйдш мацына да жолатпай- мын. Ит косып куамын. Мен жерге Kipin кете жаздадым. «Лам» деп ауьп ашуга бет жок. Т м т орнымнлн козгалудын да ретш тэппай отырмын. LUeuiimn болран сон-ак Кабылбек нэр тагпастан жа- тып калды. «Бул бала ауырып келген foA. Мандайы ку- fiin тур»,— деп, Сулушаш не ктерш бшмей абдырап жур. — Дэршер шакыртайын ба?— дед1м дауысым эзер — Кайдам... Сейтсе де болар едь Кабылбек бул жолы ундеген жок. Eiri 6eTi албыратаи куйi сулк жатыр. Мен KHinin, сыртка шырып кегпм. Кабылбек сол жатканнан, 6ip апта ауырып турды. Менде енд1 бурынгыдай Сулушаштын уйше емш-еркш Kipin барардай мурша жок. Bip барганымда CepiK шал: «Каратым-ау, каршадай баланы апдараиын нен. б з п ш тым гэуiр ж!пт деп журунл е д ы » ,- деп кешепк бшдГр- 227

( ai. Сулушаштын апасы да: «Bi3 базарра кеткен Kyrti Fa- иа келе койран екенсщ. Ниетш дурыс болмады. ©з жо- лыцды e3iH KecTiH, кадкам. Eimi бул ундщ манын мэши- пекмен кеп шаадата бермесец де болады» дед:'. Содан Keniii мен ол унге бара адран емесиiи. Кектем шыга армия катарыиа шакыртты. EKi жыл боны Сулу- шаш туралы ештеие ести алраным жок. Оран хат та жа- за алмадым. Ыигайсыз сиякты. «Хаттын менен барга- HWii 6i.ice Кабылбек оран жетюзбес те» деп ойладым. Армия катарынан келген кунi-ак Сулушаштык куй- еуге шыкканын ecTiren болатынмын. BipaK кайда кегп? KiMre шыкты. Ол жагынан бейхабармын. E iui Mine ойда жокта Кабылбекпен кездесш отырра- IIым. Екеувш кепке дейш уншз огырдык. Эрине бул Ка­ былбекпен сенлесюм келмегендштен емес едк Кайта юммен де болса емш-ерюн сырласып, Сулушаш жайлы хабардар болура асырып журген жайым бар. BipaK эи- riMeni калай бастарсын... Менен repi Кабылбек еркшдеу отырран сеюлдй Жан- жарына карарыштап, кейде козгалактап кояды. MaFaii элдепе деп ткл каткысы да келетш сиякты. BipaK онык да батылы жетпей ме калай. Акыры энпмеш Кабылбектщ ез1 бастады. — Ага, эрмиядан кашан келдМз,— дед1 маидайына тускен кекш н 6ip сипап койып. — Ж акында келд1‘м. Bip андан асып барады. — Мен де еслгем. — 9 з жардайыц калай, окып журсщ бе? — Терпннден беспшпге eTTiM. — Жаксы-ы... Кабылбек жасында да томага туйыктау болатын. Ка- 3ipri калпында TinTi ересек бала ж ш тке усарандай. Баяры: «Шик! суттен аздап iuiceM кайтед!?» дейтш бала Ka3ip e3repin кеткен. Сездер! TinTi шнрак. Bip сайдан ©те бергешм1зде машина солк ете калды да, ei<i ортамызда турран кара сумка сынгырлап кетт!. Кабылбек аздап кабак шытып: «Мына сумкада арак бар едк aFa»,— дедй Бул «жай журпзсещз екеи» деген бел- rici болар. 228

Мен машинанын жур№ н баяулаттым. — Уйлерщ кай манда ед<? — Ж ылда Тасбулакты жайлап журм1з foA. Бала MaFaH таман ысырылып отырды. — Орталыкка мэгэзшге барып ед1м, aFa. Уйге Сулу- шаштар кыдырып келген. Ж ездем eKeyi келдь «Жездем екеуЬ дегеши Кабылбек ерекше мактанышпен айткан- дай. Элде MaFaH солай сез!лд1 ме екен. — BipiHiui рет келулер! рой. Некем 6ip койды жай- ратып тастады. MeHi кант-шай алуга, api орталыктары туыстарра хабаршы етга яйбердь — Орталыкка да жаяу барып па едщ? — Ж ок. Сулушаштар келген машина жолай тастап кеткен. Эуел1 маган арак экелуге болмайды. Пионерм1н. Арайлар керш койса уят деп ед1м. Некем урсып бердь «Енд1 аракты сен экелмей, пайрамбар жасына келген- де мына мен экелем бе? С е т ж урт осы уйдщ Ж 1гт дей- д 1-ау. Ж ездесше кызмет ететш баламыздыц сезш е к а­ рай рер. Пионерм!н дейдь Сезд1 кой, апан мен жездене ез!н кызмет ет» дедь Сейлеп отырранда баланын жанары кул1мдеп, жуз!- нен куаныштын белг1а б ш н т турды. — Ж ездемд1 эл1 ci3 керген жоксыз foA,— деп сэл- ден сон Кабылбек тары да маган бурыла отырды. К аз1р 63i уйрешсш калгандай тым ерк!и. — Ж ездемн1н аты — Куандык. Kepiui колхозда трак- торшы. — Ж езден жаксы wiriT болар,—- дед1м мен онын айт- кандарын унс!з тындай беруге ынгайсызданып. — Ж аксы Ж1ггг. Ж аксы керемш оны,— дед1 бала б1рден. — Ой, Сулушаш Куандыкка кашып кеткенде б!зд!н уйде кызык болды рой. Мен Сулушаштын кашып кеткенд1г!н де ж ака eciTln отырмын. — Апам мен некем куш-туш жылады. Некем ашула- нып койра бармай, 6ip кун бойы отар уйд!н манында бытырай жайылып журдк Сонда мен рана жы лагам жок. — Сен неге жыламадын? — Неге жылаймын. Мен Сулушаштын Куандыкка

кететйпи б1лгемш. 1штей оларра тьпектес болдым. Керек болса Сулушаштын, кшм-кешек салынган кйпкене чемо- пянын устап, уйден тун imimte калай сытылып шыкка- нын да б ш п жаттым. Мен снда уйыктаран жок ел1м. Су­ лушаштын кетерж б!лген сон эдеЙ1 уйыктамай жаткам. Менш кызганыштан iiuiM ертенш отыр. Жанында отырран кекш жалбыратан сэры баланы жек Kepin KerriM. Дуниеде будаи еткен душпаным жок сиякты . TinTi машинаны токтата салып: «Иттш куинп, туе кане, Ж орэл... Кершбе... Кез1ме!» деп айкайларым келдЬ ©3iMai-o3iM эзер басып тЫмд1 тктеп отырмын. Бала менш бул жайыма кеш'л де белетш емес. Сам- бырлап свйлеп отыр. ” Куандыкты мен алраш квргенде-ак жаксы квр- гем,— дед) бала SHriMecm жалгай туеш. Сулушаш кашып кеткен сон, ертенше-ак кайда, шм- ге кеткен! женжде хабар келдь Сондары апамнын тула- Ранын керсеш’з. — Мен онын шашын жулайын. Кеткен жершщ по- шымына кара. Крэсж сасыран трэклрни дейдь Кекем басу айтты. «Е, крэсш сасыса, KiiiMi сасыр. Эке-шешеа куйеу баламызды кыркынан шыкканша крэежмен шо- мылдырмаран болар. О, Heci екен тас-талкан болып. Жетер ендь Оданда енд1 солардын ынтымарын т е » , — деп, апама урыскан болды. Кыс кез|'нде жездем трэкт!р1мен 6ip-eKi рет шоп Tycipin елк Кекем: «Ой, айналайын, сенш трэкт!рш! бол- ранын мундай жаксы болар ма»— деп, куанып калды. Апамнын да кабагы тузелейш дедь К,аз1р олар жездемд1 менен де repi жаксы кередь Бала Э1тмесж 6iTipreH сон да, ез1нше рахат ойга шомгандай элденеге риза болтан шшжмен кек{лл! отырды. Сэлден сон ол сумкаларын козрай бастады. Тусуге ынрайланран секшдй Сейте турып маран: «Ара, б!здiк уйге coFa кетпейЫз бе?» дедь Мен басымды шайкадым. Кабылбек те кайтып етше койтан жок. Машина токтаган кезде ол эуел1 сыпырылып жерге тустк Сыкырлатып сумкаларын кетерга алды. Сонин сон: *А гя, ci3re кеп-кеп ракмет» дед1 маран аса 6ip риза болтан шшжмен. Мен кулюм келмесе де езу тарткан болып, оран ба- 230

сымды изед1м. Бала сумкаларын кетерш хетуге tiHFafl- ланып турды да, 6ip кезде MaFaa дайта бурылып: «AFa, а з д | кврд!м, деп — Сулушашка айтайын ба?» дед!. Ж узшде ешдандай дулыктын, кекеанж н i3i жох. Кэ- AiMi’i баланын пэк к е н ш н байкап турыын. Дегеи^ен Ка- былбектщ осы cypaFbi мен ушш тым ауыр сиядты. Не AepiMfli бьамей 6ipa3 yHci3 далдым. Ж ауап бермеу тагы ыцрайсыз. — ©зщ 61л, Кабылбек,— дед1м адырын Fana. Ол куле бас изед! де сумкаларын н атерт, бурылып кетш бара жатты. Дэл осы сэтте ол маган тым ересек «iriTKe усап ка- риш. Мен онын сонынан 6ipa3Fa дейш дарап турдым. □

• ЭЛ1 ШАЛД ЫН, КЫЗДАРЫ 9 и, бул журт осы. Быксытып б|рдецен! айтып журедй Айтып журмесе бар рой, кудай бьлед!, iniTepi кебедк Кырманбайдьщ кудайысынан кайткан Эл1 шал уйше ашуланып келдк Корасынын какпасын да жайшыльщта- рыдай жайдан-жай жаба салган жок. Сылк eTKi3in тас- тай салды. EciK алдында табара паи кемш жаткан KeMnipi: «Йе­ мене, корацнын жаман eciriH бугш киратасыц ба?»— деп едк Ш ал оран мэн берместен уйге Kipin Kerri. — Эй, буларра ашуланайын демейсщ-ау. 0 здер1 ашуландырады. Тып-тыныш журу дегенд1 койран рой. Бул журт мылдаудын да т ш н шырарар. Шырарады. Осындайдан барып ewtf i<ici тентек атанады. Эл1 шал ауызры бвлмеде Ke6ic-MociciH uieiuin жатып та кукшлдеп сейлеумен болды. Ж уртпен 6ipre 9 a i де танертен Кырманбайдьщ ку- дайысына барран. К епш ш к жиналран жерден энг1ме калушыма едь Абыр-дабыр кызып Kerri. Bip ауык шал- дар жары Кырманбай маркумды ecTepiHe алысты. Биыл- ры ericTin 61т 1м! мен шабындьщ шептщ жайы да назар- дан тыс калган жок. Борще боткара тойып алган сон, onriMe TinTi кызып Kerri. Эл|'мен табактас болып отырран Туймек шал эбден пысынап кеткен сон шубар белбеуш- шешш, жиектер1 кыркылран кара баркыт ша- панын шырынан ысырып тастай 6epin: «Элеке, Алматы- дагы кыздарыннан хат келш тура ма»,— деп сонан сон кайта-кайта тупш ршш алды. — Ие, шуюр, келед1 гон. Келш тур,— деп Эл1 шал 232

да ризалык шшшмен елпендей секлеп берш едк Ж урт дуылдасып Kerri. — Кыздарыднын бэр! Алматыда кызмет icjen жур. Сен шалда арман бар ма? Бул ауылда б1сам !ллэ деп алдымен кыз окыткан осы отырран езщ... — Ойбай-ау, Элекен б1рдене б1лед1-дары... — Бэрекелдк бул e3i кейшплерге энеге болар ic болды. Эл1 шал eaayip кетерш п калды. Ж урт дуылдасып отырранда бул да карал кала алмады. Аузынын майын алаканымен cypTin жатып: «Кудайга шушр, эйтеу1р ей- тт-буй тш журш кыздарды окыттык кой» деп койды. 9 nriMe осымен тынранда Hecin айтасын абырой бол- ран болар едк BipaK бул ж урт оцайлыкпен тына сала ма? Эйтен деген мэгэзшнщ карауылы дастарканнын жиепне колыи уйкелеп отырып: «Кыздарыц мыкты жер- де icreft ме десем, кызметтер! эншейш-ак екен рой. Bi- peyi сонда окып жаткан балаларра к!тап улеспрш бере- д1 екен. Bipeyi э л п тыкылдатып apin басады дейме-ау...» Эл! шал едэу1р абыржып калды. Ж урт мунымен де тынран жок. Bipeyi отырып: «Кыздарыныз уйлЬбаранды болран шыгар»— деп калды. Элекен абыржыран дауыс- пен: «Ж ок. уйлене койран жок. Уйленер aai, бастары жас кой»— дей 6epin едк eciK ж акта отырран 6ip ожарбастау ж1пт свзд! iain экеттк — MaccaFan... Ж асы Heci-ай. Гулбике деген 6i3Pe мек- тепте пионер вожатыйы болып, твбем1зге aHrip таяк ой- наткан.— BaTip-ay, вожатыйлыгын былай койганда онымен жастылар 6ipep жылда тунгыш кыздарын узата- йын деп отырран ж ок па. Туймек шал жасканш ак, жуас дауысымен: «Эй, енд1 койсандаршы»— деп едк Ecin жактагы ожарбастар кояр болмады. Эл1 шатынап, ашу шакыра бастады. — Ау, бул не дабыр. Б аска эдпм е курып калган ба? MeHin кыздарым уилн шекелерщ сыздап жур екен рой. Шекелер!нд1 кан кылайын туге,— деп, (ргеде жаткан таярына жармаса 6epin едк — Элеке, Э лекеа-i... Садарасы кегейш,— деп, Туй­ мек шал таякка жата кеп жармасканы. — Ж1бер деймш ендк — Элеке... Ж о-жок. Кудай бьлед! ж!бермесшн. 233

— Туммедей бод л:ай тур дейм/е емдi. — Жок- Койыиызшы. Bip ашуынызды, Эдеке... Туймокке k ecin езгелер де дабырласын кеги. — BipeyaiH иызында нел ер т бар осы. «jiM -ак. жнм- ратайын ба туге,— деп б!р шал есж жактагы ожарб.ю- ка урсып жатты. Бата 6iTiciMen Эл! шал ешшмге карамастан, 6ocaia- ла жаткам кэлешше алдымен умгылып, шытып Kerri Шал шешшш к иiмдеpin k in болтан сон керпешешн устше жантайды. —Бул журт KiciHi естш карадай шаршатады рой.— Кеше Fana устарамен кыррызтан тыкыр басын маканы* меи сипалап, yHci3, сулк жатыр едк EciKTi асыгыс ашып, Kiini баласы Жошыбек Kipin келдь — Кеке, Нурбикеден хат келдн — Хат дейд1? Нерылран-н... Е-е, кашан келдь — Ж ана FaHa. — Н едейд1? Элг1 Гулбикеден ше? — Гулбикеш де айтыпты. Екеум1з жакында барамыз депть — Барамыз дейдь Кайда? — Уйге ше... Bi3re ше... Осында ше... — Эй, ше-ше дей бермей окышы езш. Жошыбек перделер! ашылмаган к а р а т ы белмепш олсЬ жарыгымен хатты ежжтеп окып женелдь Кыздарынан «барралы жатырмыз»,— деген хат кед- гел! Эл1 шалды мазасыздык билеп алды. «Эй, булар 6i3- Ai умытты-ау деп ед1м. Ж ок, умытпаган екен»,— деп, езшше ш уш ршкж етедь Гулбике мен Нурбккенщ бул босагадан аттамаканы- на уш д<ыл болтан. Eni-уш айда кудайдан сурап aaFai:- дай. 6ip жапырак KaFa3Fa айкыш-уйкыш асыплс жазыл- тан хат келедь Оны да inline: «Гулбике да аман-есен жур» дегенд1 косып хатты Нурбике жазады. Бурынгы хаттарында «ауылга барамыз» д е т ш айтпайгын. Де- малысында 6ipi курортка кетедь Bipi 6ipre окыган дос- жарамдарыма кыдыратын ед1м дейдь Шал кыздарыныц iciH жаратпаган болады.. Bipaic ашу-екпесш айгып жазайын десе, хат танымлйды. Соны- мен Эл|’ шал iuiTefi тынып, журе беретш. Гулбике мен Нурбикеш ка|>сы алу уй iminae 6ipai талас туды. Эл1 шал отырып «автобуспен амандык 234

болса келш калар, осы жеоден-ак к у т т алдарынан шы- гарсындар» деп eai. Оныншыны биыл 6iTipin OTupFan кызы Сания жулкынып inыFa кел/и. — Квкем де кызык осы. Кашан келер екен деп кора- нын санлауынан сьталап отырамыз ба? Ауданга барып. пойыздан б1ржола к у т т аламыз. — ILIyKipiM-ay, пойыз кашан келер екен деп екзалла тыкыр-тыкыр е т т жургеннеи уйд|'ц жанында отыр-ры-еп шуркырасып карсы алран жаман болып па!— деп, шал созге уйытып 6aFbin едн Кызы конер болмады. OFaH кем- nipi де косылды. «Мына неме не дер екен»— деп алася агаш орыпдыкта кулары калкиып отырран баласы Жо- шыбекке карап едк Онын да ауданга баррысы келш, ба­ сы кисайып отыр екен. Шал да квп касарыса KoflFan жок. — Ал ендеше барындар. Тугел барыцдар. Шубырып журген буларра кызык болыпты-ау,— деп такиясын 6io шекесше карай кисайта к и т , 6ip колына насыбай ши- шасын устап, сыртка шьтып кетт!. Сзлдеи сон yiueyi пойыздан б!реуд! кутетш емес, ея- дер1 мжетш Kicime сыка KHiHin уйден шыкты. KeMnipi Курмеккул басыиа Kip шалмаран жаулырын салып, ая- рына жана кебш-мэа киштк — Шал-ау, б|'з келгенде eclKTi кулыптап 6ip жакка кетш калып журме. Кыздардан уятты,— деп, дауыстай свйлеп, квйлегшщ етепне cypine жаздап, кызы мен ба- ласына epin KeMnip кораныц eciritie карай беттедк Шал ундеген жок. Кемшрше ту сыртынан карап ту­ ры п езу тартты да койды. Олар кеткен сон шалды 6ip мазасыздык билеп алды. Уйге 6ip Kipin, 6ip шыгып, корасынын шпн адактап жур- Д1. Сопда б1рдене тындырып журсе екен-ay. Б 1тпейп'н 6ip куйбен. Ауданра кеткендер Repine коймады. «Ж ердщ жары- рын коктейтшдей солардан iiecine калдым екен. Bipre кетпей»-—деп шал iuiTeft oidnin те койды. Туе кайта «жолра карап отырайын, кыздарым келе жатканда бес- алты кадым узап барып алдарынан шыкпараным уяг- ты»— деп, тамнын коленке бетше шырып отырды. 9 pi- 6epi отырып, еиш м кершбеген сон уйге Kipreai беттеп 6epreni сол едк Автобустыи аялдамасынан 6epi карай топталып келе жаткандарды кердй Жаулыры желш'лден келе жаткан KeMnipi мен и.чшп 6ip шетшде eai чемодаи- 235

ды б1рдей кетерген Ж ошыбекп таныды. Орталарында келе жаткан екеуд! «Там сылайтын катындар емес пе екен. Кыздары туспепрлер келмеген болды Foft»,— деп шал шукшия карал едь Ж ок. Кыздары екен. Эзер шы- рамытты. Ею кызыи Эл1 шал уйдщ жанынан ететш арыктын жагасында карсы алды. Нурбикеа анадайдан жупре басып келш «кеке-е»— деп, шалдын мойнына асылды. Гулбике жай гана колын усынды. Эуелк «Гулбикеш неге мойнымнан кушактамады» деп шал ш тей екпел1 куйде турды да, тары да: «Эй, осы дап-дардай болып экесш кушактап жатканнын Heci кы- зык» деп, 63iH-03i жубаткан болды. Курмеккул шанкытып сейлеп жур. — Кудай-ау, Нурбикем мен Гулбикем пойыздын ен эдем! егенше мшген екен. Прэуедшектершщ e3i xycipi- cin, касында келе жаткандар: «Ерте туспюздер. Khfh- мыз келмейдЬ— деп, кыздарымды кайта-кайта кушак- Сэния да апаларынын келгенше тым куанышты екен- flirin балбул жанган жуз!мен паш eTin, екеушщ ортасын- да бэйек болып ж упрш жур. Эл1 шал кыздарымен кауышып, уйге Kipin жайраскан сон, олардын бой бастарына да кез сала бастады. Алгаш квргеннен-ак 6ip унамай калганы ею кызы да шалбар кшп алыпты. Ym жылдан 6epi ен-турлерше де 6ipa3 ез- repicTep енген сеюлдк Кыздарынын ершдершщ кызыл бояуына окып журген кездершен-ак кез1 уйренш калган. Сондыктан оган ш тей карсылыгы бола койган жок. Тэп-Tayip шаштарын кыркып, оны тМ рейтш, буйралап койгандыгы да шалга унамады. Гулбикенщ денеа едэу1р жайылып, толысып KeTinTi. Сол денесше шалбар KHioi тым келшпей-ак турган сеюлдь Нурбикеи KepiciH- ше, бурынгысынан азгындау ма калай... Кыздарынын жаиында шамалы отырган сон Эл1 шал сыртка шыкты. Kepmi-коландар келш юрш-шыгып да- бырласып жур. Курмеккул жерошактын жанында сэры самауырга сексеушдщ шогын салып жатыр екен. Шок салып турып, езш коршаган кериплерге самбырлап сейлеп тур. — Ойбай-ау, шалбар кигенше тангалмай-ак койын- дар. YcTiMi3 шан болмасын деп киген Foft. Болмаса ша- мадандары толы кейлек кершедь Кызмет icTen журген 236

сан'кейлекке кенде болсыи 6a? EpiH бояп, шаш кескен- дер! каланын paciMi кершед! foA. Каладагы ж ас кыз-ке- лшшектердщ 6api де сейтед1 дейдь Оны б1здщ Сэния да 6iain отыр. Кудай-ау журттан белшгеншн де Heci жаксы дейсщ. Шал кемшршщ тусына кеп аялдамай мал кора жак- ка eTin Kerri. KeuiKi там ак устшде 6ip басталып, 6ip басылып oTbipFaH энпм е дастаркан жиылран сок кызып KeTTi. Гулбике орысша, казакш аны араластыра сейлеп оты- рып, кала жайын сез erri. в з ш щ жуырда 6ip белмел! уй алрандыгын, енд! Нурбикешн де уй алып калуынын мум- к i!I екегпн аса 6ip куанышпен энпмеледй Гулбике уй алрандырын энпмелеп отырранда Элекен: «KapaFHM-ay, Алматыда жургешне 7-8 жыл болды. Уйд| енд1 алсакдар, осы уакытка дейш тастык унпрш е тунеп журдщдер ме» д е п а келш копандап, тары да «кыздарым квщлдерше алып калар» деген оймен yHci3 калды. Уй- iuiiHiH шаруа жайын сез erri. — Мына Кареткелдщ caFa жарына кауын-карбыз erin efliM. К,удайра шушр 6iTiK болып ecri. взд ер щ нщ нешбелерщ де. Э лп каска сиыр биыл кысыр калды. Онын ececiHe Жондары кудалардан Minin кайткан сэры кашардын ж е л ш тырсылдап жур. Осы бупн, ертен туып калмаса кайтс!н... — Шушр, каржы жарынан да тапшылык Kepin жур- reHiMi3 жок. Менщ пенсиям мен мына к ем ш рдш жетш артылып жатыр. Онын уст1не мына 6ip жаман ш л е р щ былтырдан 6epi ж аз болса шеп opyFa катысып, шанара шеп салып б1рдене тапкан болып жур. Шал «мына 6ip жаман»— деген кезде апаларынын етек жарында отырран Жошыбек темен карап, текемет- TiH устш сук саусагымен олай-булай сызрыларан болды. Элекен тары б1рдене айтура октала бергенде сезд1 KeMnipi iain экети. — EKeyiiui бышейт1н бул манайда жан жок шырар. Уйден eKi кадам аттап шыксан болды: «Гулбике мен Нурбикешн жардайы калай. Хат-хабар келш тура ма? К,ызметтер1 бурынрыша ма екен»— деп журт алдыннан андыздап шыга _келедь К,удай-ау, кайсыб1р куш эл п Туймек деген туймедей шал «кыздарыкнын тшипоныныц н©мiрiн 6epmi. Баламды биыл Алматыга окуга ж 1бе- peftiii деп ед!м»— дейдь 237

— Тьлипондарынын He.MipiH б!лмеймп1. Кичметтег! ю алердш журттын оны мунысымен айналысуга коты тне кояр ма екен,— дед!м. Гулбике кус жастыкка шынтактай жатып: «Бермеге- \"iH'3 дурыс. Прямо осы жаз болса бала-шаганын сонынан сабыламын деп-ак басым катады,— дедн — Биыл мен барсам кайтеандер? Маган да баста- рыц ката ма? Сэния еркелей сейлеп Гулбикенщ мол денесше арка- сын суйедь СэнияРа жауапты Курмеккул бердн — CaFan бастары неге ауырсын. Барсан болды окуы- ца Tycecin де KereciK. Тек Гулбикежан мен Нурбикежан аман болсын де. Насыбай шишасын алаканына салып уррыштап отырран Эл1 шал осы туста энг1меш баска жакка бурып Kerri. — Уш жылдан 6epi келш отыргандарын осы. Шы- рактарым, бул ауылда 6ipa3 езгер1стер болды. Кырман- бай маркум былтыр дуние салган. Кеше Fana ауыл бо- лып асын 6epin, карызынан кутылдык. — Ой, кто это Кырманбай? Гулбике эуел! экесше сонан сон, аяк жагында элдеб!р штаптын беттерш аударыстырып отырран Нурбикеге ка- рады. Нурбике де «еамде жок» дегендей басын шайка- ды да койды. 9 .ai шал Гулбикенш шубарлай сейлеп, api Кырман- байды умыттым дегенше iiUTefi едэу1р р е и ж т калды. — Неге б1лм ейстдер? Кырманбай деген... Маркум еле-елгенше кырманнын карауылы болып еткен. Бады- рак кез, узын сэры шал. Уйге келгенде «кеженш суы бар ма, Курмек-кул-л»— деп айкайлай Kipyini ед1 foA. — Да-да, помню. — Это, который, один раз саган Курмеккулден айны- май калыпсын дед! foA. Элекец дыбырласып жарыса жвнелген ei<i кызыныц дауысын баса каткыл сейледй — Ендеше сол Кырманбай дуние салган. Элг! Турлы агаларыннын уйшдег1 женгелерщ нэресте кетермей жу- pyuii ед1 гой. Ж акында ул туып, ауылды дурюрете тон жасады. Ш акш абас Келбай шалдын кызы узатылтан. Б эд1бай жезделерш жакында баласын сундетке отыр- кызды. Ж алгы з бала болган сон, бул тары улкен куа- 238

ниш. Эне, осыларра Kipin шыру керек. Келгендерпии' eciiin, кудай б1ледь 6opi де елендесш отыр. Осылай... Шалдын шубырта айткан бул создерше Гулбпке жа- ратпаран nimiii танытты. Нурбикеге орысшалап б1рденелерд1 айтты да, аула- рылып тусш, Tepic карап жатты. Ешюм ce3in костай коймаран сон, шал у н а з томен карап отырып калды. — Шаршап келген foA, туге. Осы куш пойызбеп жу- ру де оп-онай дейсш бе? Мыиау турран жерге есекке мшсек, 6ip жепге дейш бел1м1з алдыртпай калады. Кой демалындар, Гулбикежан... Нурбижан... Курмеккул самбырлай сейлеп тэсек салуга KipicTi. Арада 6ip жет1 уакыт ети. Коптен 6epi каладан шык- naFaii кыздар ауылдын карабайыр п р ш ш п н е уйрене алмай журдй Кешке карай ызындап шыратын масаны да, жел болса уйыткып кететш ауылдын ак топырап>1н да кошлдер! каламай калыпты. Кейде орталык жакка шырып келш: «туфли!м!з бул1нд1, шалбарымыз май бо- лып калыпты» дел тыржындап отырраны. Эл1 шал оты­ рып: «Эй, мына немелердш аспаннан тускендей болуын- ай. Кеше FaHa осы ак топырактан коздер1 жылтындап журетш жаман кыздар»,— деп, езшше куншлдейдь Bip- дене деп сейлешн лесе, кыздарынын буртиып ашуланып калатын эдеттер! тары бар. 0здер1 екпеилл-ак болып KeTinTi. Кайсыб1р куш Нурбике чемоданынан б1рнеше шалбарын шырарып, шетшен утштеп жатканда: «Шыра- рым, мыналарыннын ш ш де маран шары жок па? Ж аман шешен осы куш мэгэзшнен шалбар алып 6epyfli де бьл- мейлЬ,— деп ед1. Кызы ж ата кеп туласын. — Осы кекем кызык. Bipneneni айта салады. Enni киген киiMiM1з де сокет. Шалбарсыз журсещз осынын бэрш де с1зге берейш. Алыныз ендсше. Нурбикенщ co3iii Kimi кызы Сэния да костап: «Ке- KeMHin aneTi осы. Айта бередк Апам да кызык, кокеме кой деуд1 бЬпмейдЬ,— деп едь.. KeMnipi де кыздарына косыла кетп. _— Адам деген картайган сон жешмен отырран абы- рой екеи Fofl. Отыра алмасан шырып кет. Ш эбщ е бар. Малына бар. TinTi болмаса коленке куып, бас шулрысып отыратын шалдарына косыл. Кыз-кыркыннын ортасында ол neci екен, жоктан езгеш сеч етш. Ж урт жабыла сейлеген сон, Элекен де кызып Kerri.

— Эй, койындар, туге. ДурНлдей бермей. Севдерге алда-жалда шалбар бермесендер болмайды дегешм жок кой. Е, сез дегеи айтылады. Кояды. Мына турлершмен 6ip куш жаман экелер1нд1 мес кылып, тепюлеп, кенеп капка салып, далага лактыра са- ларсындар. Кыздары ундемей калды. Шал сосын кемшрше шуй- — CaFan не жок- Е, улкен Kici айтса айткан шьтар деп коя салмайсын ба? Одыран-одыран етесщ келш. Ой, бэтшагар... Айтарын айтса да шал ойланып калды. Кыздарына содам кейж-ак абайлап сейлейтш болды. «Маса жаткызбайды» .деген сон жалгыз масахананы кыздарына курып 6epin, кемшр мен шал Ж ошыбекп ко- сып алып, тамга жатып журдк Б упн де кешш тамакты iuiin болысымен-ак эркай- сысы ез орындарына жайгаскан. Жошыбек жастыкка басы THiciMeH-ак корылга басты. Ыссы тамда кепке дейш уйкы келмеген сои, 9 .ii кем- nipiHe карай 6ip аунап тусш, энпмеге тартпак болды. — Эй, KeMnip, осы б1здщ кыздар не айтады? — Е, олар не айтушы едь — Сонда да былай... — Не айтсын. Алматы деген шэрше журш жатыр- мыз. Ж агдайымыз жаксы. Журген жер!м1з кунде ойын, кунде той дейдь — Сонда журе 6epeMi3 дей ме? — Ж уре бермей, rnapire yfipenin калган, ^сындай журт ю н д тн ен батып отырган ак топыракка келер ме? — Тагы не айтады. Былай... Уйл1-баранды боламыз деп... Ж астары болса да 6ipa3Fa келш калды. — Heci бар, казакты н осындай кыздары эл! он бо- сагасында отырган жок па? «Сендер кашан байга тиеан- дер»,— деп калай сурайын. — Ж ога, Э лп Сэния: «Гулбике суретке эртшпен 6ip- ге TycinTi. Жазушымен 6ipre TycinTi»— деп б1рденелерд! айтып журмеуш1 ме едь — Кудай-ау, сурет дегенщ кеп кой. Элг1 айткан эр- TiciHMeH де, жазушынмен де Гулбикежан журген nepiHe- Ai Fofl, аягын алшан-алшан басып. — Журген! калай? 240

, --i; Эй, мен кайДан б!лейш. 0 здер1 солай деши Foft. Айтуларына Караганда кызымыздын e3i ешкайсыеы- на кенбей койса керек. — Ау, эрлске квнбесе, жазушыга квнбесе, nafiFaM- бардын баласына шыгамын деп жур ме? Осы Гулбике биыл к а н та та толды e3i. — Кудай-ау, Гулбикежан sai жас кой. Отыздын ус- TiHe eiifli шыкты емес пе? Шыкса шыгар каларан 6ipeyi- не. CeniH нен шырын болды сонша? — Ж э, нем шырын болсын, ж ай айткамым да. Гул- бикежан жайсыз толысып кеткен бе калай. — Кайсыб1р жылы келгенде курыктай едь Былтыр жазда кэпкэзга куретке барамын деп, содан оналып кай- тыпты Foil. Элг! Сэния суреттерш Kepin бастырымен 6ipre барыпты деп жаткан. Кезтаныс, бас-кез болып ж урелн бастыгымен 6ip жургеш де дурыс-ак болран. Толса тол- сын. Кабыррасы сай-сай болып жургеннщ де Heci жаксы д ей ст. Кеше де 6ip катындар: «Курмеккул-ау, улкен кызын ceMipin KeTinTi Fofl» дейдк «CeMipce Heci бар. За- ман тыныш, ел ток»— деп беттерш кайтарып тастадым. К ем ш рш н мына создерше шалдын ашуы келдь 9 pi- 6epi унс1з жатып едк шыдай алмады. — Эй, кемшр, осы сенде торрайдын миындай ми бар ма cips?.. — Сенен ми сурап жатырмын ба? Сен шал да не болса соны айтасын-ау. Кудайра шушр, миым аз болса да соларды мына мен ecipfliM. Ойбай-ау, ундемегенге TinTi, api жатшы... Курмеккул кврпенщ шетж езж е тарта Tepic карап жатты. — Ой, сез-ак болды-ау... Шал ашудан шыдай алар емес. EHfliri энг!меде бере- ке болмасын да сездй Эл1 шал жасында уй iiuiHe тым катал болатын. Осы Курмеккулдщ басынан таяк арылранына да санаулы ра­ на жыл болды. Гулбикенш енд! каз-каз басып, журе бастаран кезж- де 6ip сабараны есжде. Кокала койдай боп таяк жеп, ке- 3i былаудай icin Курмеккул Гулбикею аркалап, теркМ - не кет1п калды. «Катын сабадым-ау, сол маран ренжж кегп-ау»,— деп, жер шукып киналган Эл! болран жок. Сака басы ауыл аралап, кыдырып, той-тойлап журе бер- Д>- ApaFa 6ip ай салган сон барып: «Эй, мына катын ке- 241

ле ме, жок па? Мен оны б!ржакты ете^н»,— деп атына копыл, Курмеккулдш теркшше келдн Келсе Курмеккулдш eKneci кара казандай. Эл!ге ToiiTepic карап сейлемейдь Кол-аягы 6ip тутам домалан- гам eneci бар едк Маркум, сол Kici жанына келш: «Ка- рагым, менш Курмеккул1мд1 ecineH танранша урыпсын. 031'н атакты бузык екенсш рой. Мен ceHi жек керш кал- дым. Кайдам, Курмеккулжан сенш босарана кайтып бара коярма екен» деген!. Элекек Mis баккан жок. Eneci внмендеп кояр емес. «Бузык екенщдн карарым, осы уй- дш табалдырырынан куйеу болып аттай бергешнде-ак 6i.nin e.iiM. ©ш'н Kici елйргендей боп-боз екен. MeHiH ко- лымды алгаш алранда сындырып ж!бере жаздагансыи. Сындырып. Мен сорлы сонда да сыр бермед!м-ау. Куйеу дегемрмн колы тубйтей болушы едь Бузык екешнд!- со- дан-ак бшгенмш». Эл|' енесше пэлен деп жауап каткан жок. «Расында да уят болран екен» деп мунаймады да. Кулш-ойнап терюндеп журген эйелiи алып кетуге келген Kiciiue тер- леп-тешшп ет жеп, шай iuiTi. Бул кезде де енеа курауыз калган жок. Сейлей отырды. «MeniH Курмеккул!м болмаса гой, аштан ката- сьш. Тамакка жуттан келгендей тшскешщи карашы. Куда» 6iJiefli, карнын ашкан сои келдщ рой». Эл1 сыр бермей аузы-басын cypTin, колын журан сон камшысын буктей устап, eTirinin конышын ургыштан отырып, 6ipep жетюрннп алды да Курмекулге: «Мен ер1ккешмпен яки ашыкканымнан келген жокпын. Сен! алып кеткел!- келд1м»,— дедь Курмеккул ундеген жок. Жауапты iueuieci бердк — Кайдам, шырарым, MiHe3in мшез емес екен. Кур­ меккулжан саган epin кете алмайтын шыгар. — Жаксы-ы... Ендеше мен кетйм. Эл|\" орнынан тура сала eciKKe беттей бергенде Кур- меккулдщ кум1лж!ген дауысы е с т л д к — Йемене... Токтай турсай. Кызды кш «д!рт алайык та. — Жарайды, сыртта кутейш. Элекен алшан-алшан басып келш, атына м'ждй Сейт- кенше кызын жетелеп Курмеккул де шыкты. Эл! кызын аллыпа алды да. атыи тебпип койып, yflfli айнала берш ед1, Курмеккулдш i3iHiue шыккан eHeci: «Карарым-ау, Курмеккулжан туспк жерге жаяу журе ме. Жас иеме. 242

зорып>1п журср»,— деп. агтын шаужайына орала кетш ед|'. Элi де cneciiiiH сезйге саса койган жок. — B ip e d рет жаяу барып шарш аса, e3i де кайтып ауре болмайтын болады,— деп атын кайта тебше бас- тады. — Куйеу дегеннщ ce3i ж 1бектей е с ш п турушы едг KapaFUM, кайдан бшейш. Курмеккул!м e d ортаны жол етш журмесе егп. Эл1 жауап каткан жок. Курмеккулд1 былай койгапда Эл1 шал балаларына да тым катал едк Осы кыздары жасында Эл1нш алдын- да курдай жоргалайтын. Жошыбектщ де таяктан кутылып, кез!нщ ашылганы- па e d -ак жыл болды. Бул 9л1 камшьшы да сол Жошы- бект1п себеб1мен тастады. «Кораны ашык тастап, кайда курыдыц. Kepinreiiiiiit сиыры Kipin жонышканы таптап KeTinTi»,— деп 6ip жолы баласын катты сабаганы бар. TinTi ара тусуиплерд! дс тыцдамады. Камшы аркасына катты батса керек, Жо- шыбек те куш бойы жылады. К еншсш баласы уйыкта- FaH сон «осы итт! аямай урдым бьтем» деп, кейлегш ту- pin баласынын аркасына караса бшеу-бшеу болып кам шынын i3i турып калыпты. — Ойбай-ай, шук1р!м-ай. 0 л 1м аузынан капсын гой,— деп Эл1 шал кемсендеп жылап ныбергенш де байкама- ды,— Мен бул камшыны как боле'йш, куртайын, кемеГп'п, жо-жок, ортеп ж 1берейш 6ip жола. Енд1 ceni урсам ко- лым сынсын,— дедк EpTcuine тобылгы сап камшыны уш белш отка тас­ тады. Содан кешн ецш м ге кол кетерш коргсн емес. Эдеттш калуы онай ма, кейде катгы ашуланганда он колынын калтылдап туратыны бар. ¥зын сонар оймеи шал кепке д е й т ояу жатты. Кем- nipi пысылдап уйыктап калган. Есштер ашык болгап- дыктан, сырттагы масахапада жаткан кыздарыньш сынк-сынк кулшлер! анык естш п жатыр. «Иттер-ай, эшлмеш согып жатыр-ау. Сонан сон тал туе болгамша тургыза алмайсын». Шал капырык уйде api-6epi донбекннп жатып, салдеи aeiliii мызгып кетт1. Эуелде 6ip ай демаламыз деп келген кыздары арада eni жет1 еткен сон-ак «кайткымыз келедЬ— дегепд|' шы- гарды. Кыздарынын олай дегеыiue 9 ai шал опшалык 243

тацдапа койран жок. Калада ез беттершше eMip'cyflyte дардыланган кыздарына мынау ауылдын, ip r^ e p i куэ- дана бастаран уш бвлмй/ii тамынын гурак бола алмасын шал жаксы сездь Сондыктан кемшрп «ау шал мына кыздарыцнын кайткысы келед!»,— д<генде Элекен он- шалык тандана койран жок. Шынтуайтына келгенде таи осы жолы шалдын кыздарына к вн ш толмай калды. 1штей: «ау, Kici деген ауылына келген сон арайын- туысты аралап, хал-жай сурап, араласып, TiiiTi exi жет1 ryrLni, eKi айда да, улы-кызы кыдырып келген уйдш са- рыныш-маукы басылмай, шуркырасып жатпаушы ма едк Бул ипршндерге не болтан», дейдк Кайсыбф куш eKi кызы тамнын келенкес!нде Kip жу- ып отырып, шапылдасып урсып калды. Эуел! шал: «бул немелердщ ойыны ма, шыны ма»— деп ойлап eai. Сейтсе кыздары шындап-ак Kipicin KeiinTi. Кактырыстарынын неден басталганын шал б1лген жок. Уйден атып шырып: «Карактарым-ау, койындар. Бала болдындар ма? Мына кершшерден уят-ты»,— деп едй кыздары тындар бол- мады. — Мен ceni бьпемш. Аттарын этап жшке Ti3in берей- iii бе осы,— деп Нурбике калш-калш етедп — Мен де бьлёмш ceHi. Ешшмнен калысып журген жоксын. Гулбике де май баскан денесш эзер козрап, быртиран саусактарын Нурбикеге карай алтеп-алтеп кояды. Эле- кен кызынын сояудай кызыл тырнарын алраш осы жерде андап iiuiHeH «астапыралла-а» деп танданып, api кызда- рынын мына ктер1не катты кысылды. — Карактарым-ау, шушрлер1м-ау, сендер 6ip-6ipiiui б1'лмегенде KiM бшедп Коя койындар ендь Мына экеле* piil кой деп тур foii. Enfli акылдарын KipreH жок па?— деп, Курмеккул де жаудын 6eiiH кайырардай apaFa вн- мендеп-ак Tycin едь — Былай турынызшы, апа,— деп Гулбикенш алака- иымен кеудесшен сэл Рана итергешне Курмеккул Kipaiii суы теплген шукырра омакаса кулады. — Карактарым-ау, ездЬезш урыскандарын былай турсын, кисандап эзер журген шешелер^щй майып кы- ларсындар. Бул Heci екен-эй,— деп Эл1 шал KeMnipiH орнынан суйеп тургызды. EKi кызынын шан-шуны эзер дегенде басылды. Онын бер жагында: «¥йкы бермедадер, деп туе ке- 244

з!нде келенкеде ойнап отырган балаларды куганы ушш Гулбикеге катты к е й т тастаганы бар. Ауыл маны- мын кара борбай балаларынын осы Эл1 шалдын уишш келенкесше ойнайтын эдеттер! бар-ды. вйткеш Элекен былайша журтка тентектеу болып кершгенмен балалар- га тым MeftipiMfli, кенпейш. Экесшш урысканы ушш де Гулбике б!раз кунге дей- III ун-тунС13 журдь Кыздары «ертен журем|'з, кетем1з» деген KyHi KeMnipi Элекене: «Мына Гулбикежан мен Нурбикежан Сэнияны ертш кетенпз,— деп жатыр»,— дед!. — Оны кайтед! екен? — Кайткеш Heci. Окытамыз дейд!. — Сосын. — Сосыны Heci. Оку 6iTipreH сон ол да апаларымен 6ipre журед!-дагы. Сэниянын: «Алматьша барып окимын» деп жургенш шал бурын да echin журетш. 1штей: «осы немен1 окыт- пай-ак койсан кайтед!. KeMnip мен eKeyiMi3 Ke6iciMi3fli эзер KOTepin, кейлепм!зд! б!рде он, 6ipne Tepic киш жур- riHiMi3. Кел!ншек алып бере кояйык десек ана Жошы- бектщ мурыны жанада тыйылды» деп те ойлап кердь BipaK шалдын свзш Сэния тындай коймады. Шал api- 6epi ойлап, ол жвн!нде белил! шенймге келе алган жок-ты. Сондыктан шал касарыса коймады. — Барсын,— дед! селсок кана. Кыздары жиналып журет!н болды. Курмеккул де ел- бе-делбе болып шапкылап жур. «Мына Жошыбек екеу- Mi3 кыздарды пойызга MiHri3in кайтайык. @здер!н ж 1- 6epreHiMi3 уят болар»,— деп едь — Жошыбек екеум!з жонышка орамыз,— деп шал ын- Fafi бермед!. Жошыбек те «мен де барайыншы» деп ел!ре койран жок. Тары да Kip шалмаран ак жаулырын басына салып, су жана Ke6ic-MociciH ки!п артынып-тартынран уш кызы- нын сонынан epin Курмеккул ауданга кетт!. Уйде Элекен Жошыбек eKeyi онаша калды. Жург!н- иплер кеткен сон, шал насыбайын атты. Терде суйеул! турран домбырасын алып, тынкылдаткан болып ед1. Онын cani келмед!. Табалдырыктын туб!не молдасокы- нып отырып алып, мурны пышылдап бэннкес!н!н Y3i.ain калган бауын жалрап отырран Жошыбег!не карады. Де- 245

HeciHiH кун тиген ж ерМ н 6api кап-кара. Sai куннен-кун- ге тыриып азып бара ма кал ай?.. ' Ашуы келгенде: «тебенд! кермепр, Жошыбек жугер- мек келпр, Жошыбек» деп алдына салып, куып журетГн баласын аяк астынан жаксы Kepin аяп кеткендей болды К,олындэры домбырасын жанындагы жастыктын устше тастаи салып: «Эй, Жошыбекжан, айналайын сен осы ауырып журген жоксын ба?» дед!. Шалдын дауысы аса меи1рiмд j ееплдь Мурныиьщ ушы бэт1цкенщ конышыныц epHeyine тиер-тимес болып тукшиып отырган Жошыбек экесже карай бепн бурып, кезже тускен кекш н алаканымен кайыркан болды. Экесше жаудырап жайдан-жай кара- еан жок, KyaiMcipeft разы бола карады. Элекеннщ де уй- 1Ш1не булай мешрлене сейлеу! сирек болатын ж ай .' — Жок,, кеке, еш жер1м ауырмайды. — Е, к!м бтген. Куинен-кунге тыриып барасыц. Бала ундеген жок. — Бэтаккен тозды ма? — Тозды. — Куш ертен мэгэзжге epTin барамын. Калараи бэ- тщкендг керсетнй сонда. Жошыбек енд1 шалга карай бурыла отырып еркж сейлей бастады. — Костем-шалбар, кеке. — Е, тары не?.. — Сосын бар Fofl, кеке... Ютаптарым тугел емес. — Осындайларыкды айтып коймайсын ба былай. — Сосын колка устайтын фонарик. — Онысы немене. Элг1 жалт-жулт е тю зт тунде жа- рып журетш емес пе? — Иэ, сол... — Ау, оны кайтесщ. К е з т анау уюнщ кез!ндей. Оны мына 6i.3 сиякты шалдар алмаса. — Жок... С1зге деймш, кеке... взМ зге... — Айналайын, сейдедщ бе? Шал жакындап келш, баласынык шашынан сипады. — Айиалайын-ау, саган алып бермегенде юмге алып беремш. Тыриран кара баласынан... Апаларын Kerri Foil анау... 6api де барсын. Tirepre туяк болып, мына 6ocaFa- да кулагын калкиып сен отырсан болар да... Жошыбек, ен к ей т кеп беттен куйген экесшщ кезжен жас тамшыларын кердк 246

Элекен баласын кушактаран куМ 6ipa3 отырган соя, орнынан котеpiлдь — Э лп жонышканы орып тастайык, Ж ошыжан. — Макул, кеке. Мен я а з1р-р... Шалдын сыртка ш ы ры п, шетю атызды шалрыорагы- мен сырылдатып ора бастараны сол едк Yfl жактан Жо- шырын дауысы ест1лдк — Кэке, Нурбике апамнын шалбары калып кетштк — Не дейд1? Н е калыпты дейд1? — Ш албары деймш. Нурбике апамнын ше? Шал 6ipa3 уншз калды. Жуз1 сурланып, сакалын кайта-кайта сипалай бердк Бул шалдын ш тей ашулан- рандарысы едь — Ш албары калса KHin ал. Балш ыкка ки. Шепке ки. Аяма, мен соран шалбарынды тастап кет депшн бе? Кв- н ш н каламаса, кигщ келмесе — лактырып ж1бер, бшд1Н бе! Ш ал осыны айтты да шалрыорарын ал а салып, кай- тадан жонышкасын ора бастады. Kici ашуланранда ки- мылы Timi шалт болады екен. Эп-сэтте сырылдатып атыздын 6ipa3 жерш жайпап тастады. Ш ал сэлден сон шалрыорарын тастай салып ею ко- лын белше устап, элденеге к е н ш толмаран куйде атыздын басын ж агалай Tepic айналып к е т . □

f! I g g Ssss ; ПОВЕСТНР Bip уйд.'к бакыт'ы ' ftoi шалдын кыздары Н у р м а г а м б е т о в Т. I щщтт

А