Нұрмағамбетов Т. Қарлығаштың ұясы

— Сонымен не дейЫз? — Сонымен не дейж. Ертец автобуска шыгатын ке- Р'недк Кеше директордыкжде болды. Тусте Нурымбаев- тыкжде, кешке б1здж кезек болып тур. Уйде езж де бо- л а сы н... Ж урекбай жай Fana бас изед! де койды. Сонан сон мектептен шыкты да уйж е карай Kerri. Апасы тамак 33ip- леп жатыр екен. 03i квнждп — Ж урекбайжан-ау, кел|'п калдьж ба? Элг1 6ip-eKi ке'рппш шакырып ж1берсек пе деп ед(м рой. Урланып кешкендей бол май ык- — 0з1шз биишз...— Ж урекбай уйге Kipin окулыкта- рын стол ycTiHe койды да, канта шыкты. Е л еу аз Fana уй айнала 6epin, дукенге карай беттедк Шолпанкул дукенж жабайын деп жатыр екен. Колы- на улкен кара кулыпты устаран куш шьжып келе жаткан бетшде eci'K аузында Ж урекбайра ушырасып калды. Эуе- л1 «шынымен сен бе» — дегендей, таныркай карады да, кызарактап, алабурткан жузж бурып экеттк Ойда жок- та ауылды шулатканнан нейinri кездесулер1 осы. — Сэлем бердж. Шолпанкул жауап орнына кулю леб1 ecin, жайнац каккан жанарымен 6ip карап e rri. Сонан сон 6ip кырын KapaFaH Kyfli колындагы кулпымен eciKTiH epueyiH ур- гыштай бердь — Узш ске шыгасын ба? Ол басын изед1 де койды. TaFbi да уншздж басталды. — Мен ауданга ауысатын болдым. — EciTTiM. YHi акырын Fana естж дь — Юмнен? — Элгж де Зергул келж едк..— Ж урекбай ундемедп 1штей «Кеп ж асагы р Зергул-ай» — деп, кулд1 де койды. — Кететж болтан сон келш ед1м. Ж урекбай «енд1 ecirimii ж аба бер» деген Kiciiue кешн шегждп Шолпанкул дукеннщ улкен кара кулпын сакыр-сукыр етюзе салып юлттедк Сонан сон eKeyi кабаттаса журдп — Ертен кешюсж машина келедп— Шолпанкул д еэл - riHAeri уялш ак калпыиан арылайын дедк — Мен де алдагы демалыста ауданда болуым ке- рек ед1. Eiceyi ун-тунс13 кчлед!. Шолпанкул уй ж е карай бу- рылатын болды. Ж урекбайды н тары да 6ipa3 жург!сгке- лш -ак тур. 62

— Асырыссын ба?— Шолпанкул ун катпады. Ш ан ж укпаган ак туфлш нщ екшеспмен кесек туМ рлерш унтап турып куаныш пен кулю уялаган жанарымен Ж урекбаи- га epKincn, еркелей карады . «Тары да кездесенпз рой» легенд! сол далпымен-ак, айтып туррандай. Уйге келсе апасы уш -терт эйелмен тамактаны п отыр екен. Орталарында Зергул. Д ауы сы н уйге ж акы ндай бе- ре-ак таныран болатын. Ж урекбайды керген сон энпме- ciH кайта удете туст1. — Шырарым мурал1М бала-ау. Кайырлы болсын. Райкомге ауысатын болыпсын. EciTin ж атырмыз. Кеше яптобозра мшгешщи керш -ак Кулпашыма айтып ед1м. «Эй, осы сенщ арайын 6ip жарына кетейш деп жур- а у » — деп. Куданын K yiip eri, «жаманныц айтканы емес, сандырагы к е л е д Ь — деп, бекер айтпаран рой. Бэрекел- де. Куанып жатырмыз. Эй, 6i3re 6ipaK мурал1м болганын дурыс ед1 рой. Айналайын Кулпашжанымды оныншыдан асканша окытса деп ед!м. Э нпм еге шын бер1лгенде Зергулдщ ж уртты артистер- ше уйытып отырып, езКезш де умытып к етел ш бар. К,а- з1рде ол сондай шабытты куй!нде. — Е, кызыц да 6iTipep. Бул бала кайсыб|рш щ онын- шы 6iTipreHiHe карап журсш. — Алланын буйрыры-дагы. Райком шакыртып ж атса барраны дурыс кой.— Зергул езгелердщ ж ам ыраскан да- уыстарын басып-жаншып, кайта се р п ш п шыра келдг — Айналайын, мурал!м бала-ау. Рэйкомге барран сон 61зд1 умытып журме. Кызылтобеде 6ip бэдж жене- шем бар ед1 деп айта журерЫн. К удай берген мшез!мд1 несше жасырайын — деп, аузын алаканынын сыртымен капка уйкегендей етш 6ip cypTin алды. — Э лгш де Fana дукеннен шырып келе жатып элг! ферма бастыктын катынына кездесш калып, кететМ цд! айтып салдым. KaflipiH бшмейд! екенб!з рой. Bip бэдж , 6ip долы боп ит талагандай етш едж. EciTTiH бе MyFaniM бала рэйкомге ауысатын болыпты, енд! оньщ eciriHeH пер- ме бастыкпын деп кокиланып журген ceHin байын да к а­ рай алмас деп ед1м. Ундемей калды. Эй, ©3i де жерге ка- рады-ау. Неге карамасын? О л т уп л ! менщ 031м де уял- ганымнан коргенде беттмнщ оты шырып, ертенш , дуыл- дап кетедь Ж урекбай Зергулдщ эцпмесш щ ж уы к ар ада бНпей- TiHiH б ш п , элдекашан iuiKi болмеге nipin кеткен. 53

Б!рак Зергулдщ самбырларан ym 6api6ip е с т л ш жат- ты. Ш ешжш болтан сон к1таптарын реттеп жиыстыра бастады. Тамактанды. Уйчшшде олай-булай журд1. Ко- дулпсш дей емес сергек. Ыскырып эндетш жур. Танер- Teiiri сабак устшде Табылдан алтан ею парак катазы есше TycTi. Ipi эрштермен жазылран хат екен. Кансыб1р жолры ж азтан шырармасы есшде туррандыктан ыкылас- тана они бастады. «Кызылтвбеден хат. Бас^адан артык, Kepyiui квкелйз Койшыкара, цалай шауып жураз бе? Анамыз Килыборан ci3 де шауып жур- а з бе? InUepiM Кабыл, Абылдар, сендер де шауып жур- сщдер ме? Менен амандык, бимек болсацдар мен де шауып журмш. Аман-cay Кызылтвбе сег1зжылдык, мекте- бШц yudmui класында ок,ып жатырмын. Bipinmi тоцсан к,орытындысын вздерще айтып ediM foU. В лец терт, кал­ ганы бес. Кеке, Кабылга бэтецке алып к,ойып ediM. Соны алып кетсец. Жацсыр атам барып сайтам деп жур edi. TaFbi да бара алмайтын болыпты. Кеке, сосын бар гой Тулк1бек- пен куресемш деп, пальтомныц жасасын жыртып алдьш. BipaK, жыеылраным жок,. Эуел1 жырыла жаздап к,алып, шалып ж1берт устше Minin алдым. Кеке, сосын бар сой, келсещз ecni цолсабымныц 6i- peyin Кабылса 6epin жШереШн деп ediM. Менш екеу fou. Энеугуш Кабылдыц e3i «Кыстыц кут к,олым жаурайтын mbiFap» — деп, журген. Кеке, сосын бар foU, 6i3din Журекбай акай баск,а жак,к,а кететш болды. Гулпаш дейпн б(эбен 6ipee оцитын к,ыз айтты. Соныц бымейтШ жок;. Б1з сенбей журм1з. «Бip 6apFanda жолысамын» — деп едщз кой. Endi reai- рек жолысыцыз. Кеке, сосын бар сой...» Х ат аякталмай калыпты. Ш амасы осы apaFa д е й т рана Keiuipin улг1рген. Ж урекбай кул!м арей отырып, хат- тын эр ж ерш е кайта кез ж у г !р т т окыды д а буктеп кос- тюмшщ ini™ калтасы на салып койды. KeuiKiciH апасымен eKeyi уй жиыстырды. Ютаптары мен кшмдерш сандыктарра салып, керпе-твсектерш бу- ды. Э р ж ерде калай болса солай турран ыдыс-аяктар жу- ылып, жинастырылды. EKeyi де кешлд!', ыкыласты бол- 54

гандыктан да, осынын бэрш тез арада 6ixipfli. Кырыкбаи- дын уГп'не шакыртаны ecinc тустй Э уелп д е баргысы да келмедй BipaK, Кырыкбайды сы йлайтындыктан «калай да баруым керек» — деп, ойлады. Э ш -Mini дегенше тун де болып калды. «Бейуакытта кайда бара жатырсын. Ш ай д а 83ip е д й — деген апасы- на д а ж уре ун катып, пальтосын колына устатан nyfli сыртка шыкты. Кейпа ауа тап-таза. TepicTiKTeH жайлы самал бар. EciK алдында теш рекке зер салып 6ipa3 тур- ды да, жазда эртурл1 дакы лдар еккен кед1р-будыр eric- TiK жерд1 киып ете Кырыкбайдын уйш е карай ж урдй Кырыкбайдын уш тура ж урсе каш ы кта емес. BipaK уй-уйдщ арасын ж урт кора, бау-ш арбак унпн кырык бе- лш коршап алиаи. Карангыда арык, шукырлардан журу де онай емес. Ж урекбай eni арадары уйлерд1 айналып етш, Кырык- байдын уй Ы н жанына келдй Кырыкбай eciriHiH алдын- дагы куды ктан су тартып iuiin тур екен. Э уе л п д е «Кара кузде куды ктыц муздай суын калай imefli» — деп, таныр- кай карап турды да шарбакты н аласа eciriHiH iiuni tare- riH 63i арытып ш к е ю рдь Кырыкбай т е л е к и салдыр eTKi3in жерге коя салды да, карадрыда терезеден тускен жарыкка шарылыскан ж узш томен сала yHci3 карап тура бердй Э уе л п д е таны- мады. Ж урекбай м ге к и сынтырлата агытып iuiKe KipreH сон барып, самбырлай сейлеп карсы журдй — Э у, сен Ж -Ж урекбай... Калай Keuiirecin? Эн-Hi келеды ... MiH-Hi-i келед!... Ж ок. К онактар KeTin калды. AcHFbic-c... Кырыкбай аздап тенселе басып Ж урекбай- дын карсы алдына к е л т , тутты га сейлей бастады. — Е к -Ki сарат отырды. Ж ан-на рана... Осы...— кет- кен!. Ол сук саусарын шарбактын сыртына карай нускады. Кызу екеш керш ш -актур. Бурын Кырыкбай ж уртж а- лынса д а ш пейтш . K a3ipri калпына Ж ур екбай кызыра карады. — Ж урекбай. ш-шырак, eKi ремке imin ем. в р т е п кет- т1. Эй, у Fofl 03i-i... Инспектор-р «Д авай, д авай Шона- баев» десе карып салыппын. Мэс-саран... Ж ан а су ш ке- н,мд! кордит бе? К ар а кузде... Х а-ха-ха-а... Ж асы м елу- дён асканда хах-ха-ха-а... Эй, ез!м!зде коркак халыкпыз Foft. К удай акы калай !шкешмд1 бьпмеймш. Ж -жаным да 55

отырган кемшр'м буй!р(мд| бурап алганда барып ойлап- пын. Mac-caFaii. Eneyi бурый да ашык-жаркын сейлесетж. Ал Kaaipri актарылып TypFan калпына карал, аздап кызу.пык acepi дсп укса да, Ж урекбай оны дел коя ыкыласпен тындады. Bip иыры Tycin кеткен костюмш иыгына тузеп жауып ж1- бергенде шын ризалыкпен кулген Кырыкбайдын TicTepi тсрезеден тускен жарыкпеп жалтырап кершдк — Эй, Ж -Ж урекбай. Кандай жаксы-а...— Сол аксия кулген калпы acnaHFa карады. — HeHi айтасыз? — Мына Tyiiri ауаны айтам-м... Айды карашы... К калкып тур... LLIiркii!, осындайда Абай-екеншн еленш айткым келед1. Кырыкбайдын бул сезж е Ж урекбай езу тартты. — Эй, осы былай-былай ж урсек кайтедк — Ж урсек те болады. EKeyi -пзме шарбактан сыртка шыкты. Кырыкбай Ж урекбайдын колтыгынан устал алран. Keniafli свйлеп келедн — Эй-и сен кел-лмедж гой. Мен айтайын инспекто- рыц кудай сиякты екен рой. Ж айра-ангалиларын касын- да мысык сиякты. Куд-дай акы... Улке-ен мысык болады гой. Сол... ха-ха-ха-а...— Кырыкбайдын бул жолгы кул- Kici тунг1 ауаны жарып, TinTi шанкылдап Kerri. — Кьф еке, мен ауданра ауысатын болдым. — EcirriM , Нурымбаев айткан. Ун-тунмз кеткен|'нде бар гой. бкпелейтж ед1м. Б м д щ бе-е... Д ауысы бузыла, enKeftin кеп Ж урекбайдын мандайы- нап nicKeAi. — Мен сеш баламдай керем1н.— Сонан сон енкендеп e3i TypFaH мацайды сипалай бастады. — Мына жерге 6ipa3 отырайыкшы. Exeyi де суы тартылган кул ак арыктын ж иепне оты- ра кеттн Ж акы н маннан кеш'рсжен кен nci келедк Элдеюмнш мал корасынын жаны екен. Кора ш ш ен сиырдын куйсе- reHi, сонан сон соза баяу мешресеш е стш п тур. Кырыкбай Ж урекбайга карай бурыла 6ip колымен жер Tipeft отырды. — Сонымен KeTecin рой енд!... С-солай болады кейде. Баярыда менщ де кетшм келетж. Сорыстан сон мурал1м болдым рой. Окушыларымнын Ke6i вз1ме тете. Солармен

жараласып мез1 болган куш колымды тебем е койып кет- к1м келетш. Трактор айдау да ойда болды. Туз-дзм деген осы. 9 a i журм!з. Енд! бар foh ит косып к уса да кетпей- мin. Солай... Кетемш де-е... Кейде мектеп деген in де кы- зык. Окыткан maKipTTepiMHiH алды са кал коя бастады. Енд1 солардын балаларын окытып журШз. MiHe осыны ойлап кул еан ... Кейде кезш е ж ас аласын... Кырыкбай Ж урекбайга бурынгыдан да такала тусш кы зулана сей- леп Kerri. — К ектемдеп хикаяны бш есщ рой. Ж о к , сен есп’мс- ген HJbiFapcbiH. Элг1 ж еп ш ш д еп (Кырыкбай сол класка жетекий болатын). Жылкышиевтыц элепн айтамын. Ау- дандык олимпиадада хорда елен айтып турып мурнын кайта-канта сурте берген... Сол унин жюри мушелер! хорра баканы темендет!п койыпты. Олимпиададан келген сон Ж айранкали соным- нан калсайшы. «Жиналыс жасап Жылкышиевтщ тэрпбш кара. Сол ушш 6ipiHiui орыннан айрылдык»— дейдй Мен in амалым канша? К ласс жиналысын жасадым. Ата-анасы келсш деген сон шешесш шакырттым. Бала- лар шырып сейлеп, «Жылкышиетык мурны класта да aFbin отырады»— дед!. ШешеЫ байгус та намыстаньш KeTTi-ay. — Ж угерм епм -ау, экен сорлынын да мурны меш ал- ган сон зорка тыйылып едь Енд1 сен шыктын ба?— деп, uieiueci баласын куш актай алып, жылап коя 6epreHi. Эне кызык... Ж аудай сасып эзер жубатты м. А л Meni солай боларын алдын-ала сезбед! дейсщ бе? Сезгенде эдем1 сезд1м. Амалым канша... Kaftcbi6ip Kyui 6ipiHini сабакка KeiuiriRKipen жетт1м. Сырткы eciKTen Kipe берсем окушыларым «Ура-ра, К ы ­ рыкбай агай 6yriH ауырып кал-лыпты» — деп, дуршрей ж уп р ш шырып келедь Эзер кайырып класка юрпзд1м. Эне 6ip сэры пушык бар foA. К удай-ау, naMHnici ю.ч ед!?.. Сол «aFafi шзд1 ауырып калды» дед! рой — деп miHK-miHK етед1. Сол Kyui кешке уйде шай iiuin отырып, балалардыц элг! icTepi еа'ме Tycin ал кулеши. О-ойпырмай 6ip кулш кысты. Ж енген «б1рдене кагып кеткен бе»,— деп урсады. — А у, ештене какпаса кулмейм1з бе?.. Кырыкбай кеншлдей кулш, Журекбайдын аркасынан Д^Рс-ДУРС кагып койды. Ж урекбай д а кулш отыр. — Ж урекбайжан, Чеховты окып па едщ? 57

— Окыдым. — Эне мугал1мдерд1 тусшген жазушы. Калай, э... — Б1зде эрике ондайлар жок. — Кыреке, ж ок деген жарамас. — Ж о-ок, нарыз Чеховты айтамын. Болмаса мугал1м- дер жазылып ж ур fok. Ана шм едь.. Э л ы гы жазушы бар рой. Кырыкбай сол колыныц сук caycaFbm ербендеткен куш отырып калды. — Э л1-г1 Юршшбай физругт! жазран ше? Kipniiu6afl квкейге конады. Мына e aiiiis сиякты. От-т, мэселе б1зд| ж аза б1лу керек. Кырыкбай 6ipa3 у н а з калды. Kaeip масандыгы да та- рап кеткендей. Свздер1 де, ойлары да анык, Ж урекбай OFan п'пт5 cyftciHin отыр. Уакыт та 6ipa3 болса керек. Кырыкбайдан сагаттын канша болрандыгын сурап едй Ол костюмжщ женш шынтагына дешн турш ж1берш, сагатты кезш щ алдына такап, api ynuifli, 6epi ую лд ь Сонан сон куларына апарды. — Турып калыпты. Эттеген-ай, э... Ал ендеше. Ж урекбайды н д ен еа топазный дед!. — Кыреке, турамыз ба? — Турайык. Кырыкбай Ж урекбайра суйене турып, ус- тш каккыштады. — Сонымен кетес1н. — Ертен KemeMi3. — Ж е-ен... Кетемш дейсщ. Ал мен кетпеймш. Келер жылы пенсияFa шырамын. К удай б1лед1 той жасаймын. Той ж асасам Heci бар. Отыз жыл 1степшн. Менщ окыт- кандарымныц ш ш д е де мш1ст!р бар. Райс-сполком бар. Пойыз айдап журген тары 6ipey... Сонан сон... Кырыкбай саусактарын 6ipineH сон 6ipiH бупп жатты. — Сен де келесщ рой — Эрине, Кыреке... — Эне сол жетедй Айтпакшы тары 6ip акыным бар екен рой деп, Кырекен мэз бола жайрандай кулдь Ойбай ол кыррын. Табан астынан влен шырарып кетедй Эй, 63i бар рой окып ж ургенде-ак б1рденелерд! шатпактап жу- репн. Осы сэтте Ж урекбайды н ойына Тулю бек тустг Бэл- KiM улкен мурат сол Кырекен айткан шатпактардан-ак басталып кетер... Eneyi кабаттаса Кырыкбайдын yfline карай журдь

Ай т а с тебеден ауып кеткен. TeuipeK ж ап-ж ары к. Бар- лык. уйлердщ дерлп< жары ктары сенген. 0р ж ердей эу- шлдей ургеи беймаза иттердщ дауыстары еспледь — Кыреке, демаламыз ба? — Демалайык. Осы мен кызулыкпен б о с те т сейлеп кеткен жокпын ба? — Ол не дегеш тз? Ойлай кермещз? Eneyi шарбакты жагалап, уй жанына келдк — Кыреке, мен уйге к егли . — Жаксы-ы. Айналайын, жаксы ендь Ж урекбай узап кеткенше ол сол орнында тапжылмай турды да, сылдыратып шарбакты н eciriHiR т г е п н аты- тып, жол-женекен турран ecKi ш елекл карып кетш, к.ак- рыр-кацрыр етюзе уйш е К1рд1. Ертешне уй коцпретш ж ук машкнасы келдк Жинальш калган керш1лер1мен 6ipre Ж ур екбай ж ук тиеуге Kipieri. Апасы TofiFa баратындай кшнш алган. У слн д е су ж ана баркы т костюм! мен кейлеп’. Аягында ж азда Ж урекбай э к е л т берген эм1ркен мэсй ©3i де кещ лд! жур. — Мурал‘1м баланы рэйкем бурыннан-ак шакыртып журед1 екен рой. Бултартканына акыры коймапты,— деп Зергул жиналгандарга 6ipa3 сыкпыртып алды. Оран д а ден койып тындап ж ургендер бар. Bip кезде Тулю бек пен Табыл бастаган окушылары келдк «Солар келш мен1мен коштасады-ау»— деген ой Ж урекбайда болтан жок-ты. Сондыктан ба олар келген- де ©3i iuiTeu шалкып та KeTTi. ©здер1 бурынгыдап да суй- KiMfli болып кеткеидей. Табыл dip ж ак т уй м е а у з ш п кеткен пальтосыныц белбеуш калтасына салып алыпты. Мурнын тарткыштап койып уйден ж ук кетерш келе жат- кан Ж урекбайдан калысар емес. Ж урекбай жугш жерге коярда dip шетшен демеп, кемектескен болады. — Арай, менщ атам келш ci3re жолыгамын деп едк Ж урекбай алакаиымен баланыц мандайыиаи сипады. Ecine Keuieri сабак устшде алып койган хаты т у с л де, imKi калтасынан суырып алып Табы лга усынды. — Кажет! жок, aFafl. Мен тунде баска хат жазып, сол ж акка баратын мал дсгды р Kiciден 6epin ж1берд|'м. Ж УРекбаи кулiMcipefi, imTefi элдedip ризалык ceMi3i- мен карап 6ipa3 турды да хатты кайтадан imi<i калтасына салып койды. 59

AFafi, бугж 61зд1 тары д а Княдбек окытты. Сабад бж мегендерж нж тебелер1нд1 тесемж,— дейдк — Иэ, caFan тесемж деген жод, оямын — дед1 рой. Тулм бек Табылдын сезж е тузету енг1здг — Арай, ci3 енд1 Кызылтобеге кашан келеаз? — Б1зд1 енд! ci3 окытпайсыз ба? Ж урекбай эуел! не держ бжмедк Ш эюрттержж ме- flip6aH, nipmiKci3 жанарына жагалай карап шыкты. — Келемж-н... 0 .ii окытуым д а мумкж. Одан api ай- тар ойлары кжкш квкейжде калды. Д ауысы да далты- рап кегп ме далай. Ж ук тиелж болды. Апасы шофермен 6ipre кабинара жайгасты да, Ж урекбай кузовка шыкты. Машина датар- ласа салынган уйлердж ара-арасыпан втш, улкен жолга тустк Ж урекбай жан-жагына дараумен отыр. Ж урег1 дурс-дурс согады. Куаныш па, кимастык па... Эйтеуф 6ip алапат сез1М бойын билеп алды. Мектеп макында ешюм ж од екен. Эне уй ж ж жанын- да элгшде топырлап туррандар да тараса бастады. Ед содынан есж алдында калган ек1-уш тактайды иыгына салып Зергул Kerri. Машина уй жанынан козгала бере-ад, шетж кашеден асыга басып келе ж атдан 6ip тулга каршген. Кырыдбай екенж б1рден байдаран. Ол жуг1ре басып Ж урекбайдыд уйже карай 6ipa3 журд1 де, машипены кард| бжем, ала- данымен маддайын далдалап 6ipa3 журш Kepi бурылды. Д укен жанынан ете бере Шолпанкулд! кард!. Ж ал- рыз e3i yfliHe карай беттеп барады екен. Жанынан зу етш ете шыддандыктан женд! доштасу ишаратын да ж асай алмады. Бар болтаны 6ipa3ra д е т и каз алмай да- раумен болды. Машина ауылдан шыга кырдап асатын тас жолга ка­ рай бурыла бергенде шубатылып далып жатдан будад- будад шацныц арасынан домалана жуг1рш келе жатдан балаларды кердк Ш эжрттерж б!рден таныды. Ж урег! алып-ушып K erri. TinTi оларра айдайларысы келш, орны- нан ке те р ш п барып дайта отырды. «Ж арайды, дальждар енд!... Калсандаршы...» Ол домалана жуг!рген кулл1 балалардыц алдында келе жат- дан Тулю бек пен Табылды аныд таныды. , Калтасынан бет орамалын !здедк «Ж о-жок, мен сендерд1 умытпаймын. Сендер мешц алгаш айткан жырымсыддар. Мгшн, ещц басталган ды-

рык тарау жолымнын жнепнде сендердей ак гулдер ес- ciH, 1здер калсын»... бзш е де байкалмай журегжде коламталанып калган 6ip маздагап шок бойын алаулатып барады. «Япырмау, бул алау, алапат сез1м бурын кайда журген. Калай бай- камаганмын... Мен сендерге устаз екем Fofi. Keiuipiimep, мен жана уктым...» Тары да орнынан кетер ш п, элп нде домаланып келе ж аткан шэюрттерш !здеп, ауыл ж акка К араганда устаз ж т тт щ жанарында мелтмдеген жас тамшылары турды. □

• ТУКШ РДЕГ! АУЫЛ ЭЛ1БЕК Ж а р ы а станциясынан 25 шакырымдай кашыкта, да- риянын кальщ жидел! койнауында туратын бул ауылды кэп ж урт б1ле бермейдк Ауылдын аты да жер жагдайы- на сан — Ж идель Ауыл мацында тутаса ескен жиделер- дщ ionTiri сондай, шэумдеген иттершщ дауысы мен ка- лыц тогай у спид е келбей шубатылып жататын TyriHiH андамаса, кейде бул ауылдьщ кай туста екенш де бай- кау киын. Сондыктан болар TOFafipa Kipin жаткан кырык тарам жолмен жургеннен repi, бул ауылды ат сабылтып сиыр 1здеп, элде туйе куып жургендер ойда жокта онай тауып алады. Ауыл дегендег1с1 15-16 уй рама. Bip кездер1 осы Жи- дел1 ферма орталыгы болтан деседь TinTi совхоз орталы- Fbi болып кетуге де сэл-ак калыпты. Ферманьщ ericiH кэремiн деп келген райкомныц 6ipiHini хатшысынын ез1 Жидел1н1 таба алмай, 6ip жолы торайдын арасымен ары-бер1 кун1 бойы ж у р т : «Кой, Жидел1 совхоздын ор- тальты болса бэр1м1з торайдын арасында босып кетер- м1з. 03i 6ip урыныц мекен1ндей жер екен» депт1. Содан кей1н-ак Ж иделш щ бары тэмендеп, ферма орталыгы баска ж акка кеш1р1л1пт1. Толайдыд арасы 6ip рулы ел ед1. «HeciH айтасын, бул жер мекен болмайды. Енд1 егш еплм ейдь Д эн себ1лмейд1. Мектеп, дукен жабылады» деп, к в п ш ш п фермамен 6ipre кеш и. Баз б1реулер1 быты- рап езге совхоздарра тем1р жол бойына кетт1. Бул ауылда KiciHi селт етк!зердей соны жаналыктар бола бермейд!. Кун сайын кайталанып жататын коцыр- кай рана xipiumiri бар. Ауылдын айрыкша салты — ерте

оянады. Эйелдер сауып шелектерш дарына ш п ешю, снырларын сауып, epicKe айдайды. Еркектер тусп к терш , сусым куйран ыдыстары сэлынран дорбаларын KeTepin eric басыиа кетедь Кун кызгаиша эйелдер куб! ш седк К ур т жаяды. Yft- -iiui т|'ршшктерш ретке келпр ш алган сон, ушеу-тертеу- ден жнылып бастырмапыц астында, элде уйдщ келенке- сш деп агаш сэю нщ ycriire отырып алып 6ipi ж ун ш шуй- келеп, 6ipi у р т ь т ы н nipin, ж ам ауы н ж ам ап отырып эцпм е айтысады. K*Mnin юлем ток,ып ж атканы , шлемпмн бояуыныц канык элде солгындау болганы, узатылатын кыздын тосек орпы, базарлап кеткендердщ не экелгенде- pi С03 болады. Ара-арасы нда элдею мдердщ дуниеконыз- дыры н, сарандырын айтып ж амандап та алады. Ж аман- дарам сон кай ондырсын, кыза-кыза келш imiH кепт1ре каргап-смеп алатын кездер! де жш ушырасады. Кеш тусе ericKe кеткендер оралады. Ауылды азан-казан myFa бе­ лей мал келедк Эйелдер кейлектершщ е те гш н 6ip шал- райын ышкырларына кыстырып алып мал сауып, сут nicipefli. Bip жарынан кешю ас пен ж атар ж айларын камдап, осыныц бэрш щ кейде 6ipiHe ул пр ш , 6ipiHe ул- прмей элек-шэлеп шьты н ж атады . К ун баткан Сон ынылдап маса ш ьтады. Сонан сон-ак т1рл1ктщ берекеш болмайды. YcTi-бастарын сабалап, эуел! балалар, онан кейш улкендер жары масахананын eicrin ептеп KOTepin, домалап Kipin жатканы. Эр уйдщ мал кораларынын ж ел жарына койылран тутшдштен шубатылып кетершген кеплд!р тутш лра- сында ауыл уйкьта кетедь К ун сайын осы т1р ш ш к кайта басталады . Х ат-хабар, газет дегендерщ буда-буда болып Ж ар м адан айына 6ip рет, кейде eKi рет келедк Сондыктан болар, радиора ку- ларын тосып тынд,ап отыратындар болмаса, ел iiim uieri жацалыктарды д а тугел биле бермейдг'. Ж уы рда рама ауылдын ею ж т т космоиавтар жеш нде таласып, аяры тебелеске уласа жаздаран... Тэукебай шал баласын сум- детке отыррызып ауыл сонын тойына ж иналган. «Ауыл» flereiii Тэукебайдын бес белмел! тамынын улкен 6 ip бел- м еан е сыйды д а K erri. Ж ур т шай im in болып, eim i еткс Kipice бастаган. Сушы Эл1бай кабырранын етш сыдырып жеп отырып «ойпырмай, тары 6ip топ космонавт ушкам е в д . Аспамда ш арлап олi и ур» дегенк Кигаш бек дегем ж >пт оныц соз1м аяктатмай-ак дурсе коя бердк 63

— Юм айтты оны. Олар тап Ka3ip катын-баласыныи касында отыр. — Ж ок, ушып жур. — Ж ок, конды. — Эн, сен ит, не бм есщ . Былшылдамай койсайшы ен«. Шай устш де eiri стакан акты кагып салып, едэу1р кы- зып отырган Кигашбек ел1рш шыра келдк «Былшылда- ма» деген сездщ Эл1байдын аузынан шыруы-ак мун, .екен, «Мэ, саран былшылдамай» деп, колындары токпан ж ш к т щ басымен шекесшен 6ip-aK урмасы бар ма. ЭлК байдын шекесшен кан бурк ете калды. «Ойбай экендЬ део о да турегелдк — Уай, койсандаршы-ай. Кырыласындар ма, туге. — Мына eKeyi бала болтан шырар.— Ж ур т дуылда- сып кетт1. Э л п екеуш щ балалары жылап, энелдер! жу- лысып кала жаздады . Тэукебай шал калбалактап, ку- рым ки1з куйд1рш экелуге Kerri. Турап болып, енд1 кол салм ак боп отырран e rri арашашы боп журген 6ipeyi керз1 eTiriMeH басты да кегп. Э.^байдын мандайына ку- рым жапсырып, еш-уш ж М т К ш аш бект! туйпштеген icyfti сыртка суйреп ж ур. Сол куш кешшсш 6ip топ Kiel 6ipirin эдешлеп отырып радио тындаса, Эл!бандий ду- рыс. Космонавтар ушып ж ур екен. Bapi жабылып Ки- гашбекке урысты. — Кайдан бкпейш, мен сап-сау отырып-ак тыкдаран-. мын. Cipa, дикторлар кателескен шьжар,— дейдк — Буйте берсек елдштен кетем1з. Азгантай ауылды кыркыстырып б|'терс1ндер,— деп еркектер екеуш тэту-, ластырып тынды. Совхоз орталыры тым каш ык болрандыктан, совхоз басшылары муида келе бермейдк Булар да кеп катына- майды. Айлыктарын кассир келжшек ж и ы п -Tepin 4— 5 айда 6ip-aK экеледк Болмаса элдекалай шаруасымен ба- рып калган меш ен бую л ауылдшш 6 ep in ж1бередь ©ткен жылы э л п Кигаш бек деген тентек ж Ю т кудай атып, совхоздык директорын танымай, eric басында сез- ге келш калыпты. Директор жанына келш «мына загондагы жугер1 неге су iiimefl тур» десе, к ул ак арыктык орылып кеткен _жерш 6iTei“iMiH деп устК басы су-су болып куйш турган Кигаш- бек «Оны caFan каратып отырмыз» дептк — Ж ш т м , C63in калай-калан? 64

_ Калай-калай екенш сендей сандалып, epirin жур- ген немеден сурараным жок. T im i жудырык ж ум саура д а таял калран екен. «Оу. совхоздьщ директорын сабап, ажалыкнан бурын еле ал­ май ж урсщ бе?» деп езгелер устап калыпты. — Эзеке, С13Д1 танымай калган Foft, болмаса бул ба- ланын ондайы жок-тын. Ж урт директорды жубатып, Кирашбекп актап элекке туст1. Директордын e3i де директорра усанкырамай к ал­ ган тыриран арык сэры едь Кызырактап калды. С ол куш кешке бригадир Эл1бектщ уйшде директорра бас м у ж т п , Кигашбекке neuiipiM суратты . Bip Tayipi «KeuiipiM сура, итт1к ж асап койдын» десе, Кигаш бек койшы демейдь Шэпкесш басыцкырап киш, ею колын б1рдей усынып, же- Tin барады. Ертещне 6api жабылып Кигашбекке урысты. — Сен ит осы уакы тка дейш совхоздьщ директоры мен парторгын тустеп алмай не бгпрш ж урсщ ? — К удай акы, 6ipiHUii рет KepyiM,— дейд1 Кигашбек. Баз б1реулер директорра KeflicTiK б1лд1рдй — ©зшде де бар рой, 3-4 айда 6ip келш турса, бала- шага б уйтт алжаспас едь Директор KeTin калган сон да: «Ойпырмай, 6ip ажал- дан калдык-ау» деп журт айта-айта журдь Биыл кыс бойы совхозбен ею ортага тышкан жорт- пады. Жиделйиктер аралда калгандай антарылды да> калды. Кыс та катты болды. «Осы куш 6ip ауданнан б|р ауданРа, 6ip облыстан- 6ip облыска кечп. жаткаи совхоздар кеп. «Кызыл жулдыэ» б 1зд1 тастап, баска ж акка Kipicin кетпесе болтаны рой» деп болж ау айткан- д.ар д а болды. Осылай эн пм е эр сакка кет in ж ургенде кектем шы- ра .ауылдык советтщ председатель келдк Етке мал алуга к е л т т ь Ауылдагылар куанып калды. Ауы л совет предсе- дателш щ «6ip-6ip епзден етюзбесендер болмайды» де- ген!не де щеке тырыстырран жок. Базар каш ык боп сата алмай отырран маддарын, «ipey машинага таразысын артып к е л т ж алактап турранда HeciH аясын. Bapi де f»ip-6ip еп зш экеп, етюзш тынды. Ауыл совет председа- телшщ жиделш ктер туралы nUcipl жаксы екен. «©те 6ip т у с щ к п , ауы зб1рш ш п, арайы нгерш ш п бар iprefli ел екен» дед!. Кетершде ауыл адамдарымен 6ipre Э л 1бектщ уй1нде серкен1н басын муж ш отырып, жынды Судан да 3-1252 65

урттап алып. «енд| етке мал алуга кузде келем.к» дейд1 тлкендер жары мунысын костэрен болды. Кнрашбек те 1Ш'П отырран. Жудырырымен дастарканды 6ip урып коиып: «Ж ок, жазда келесщ. 0ri3iM жетед!» дейд1. Жа- иындагылар КигашбектТ бушржен шымшиды. Тары да д ау бола ма деп корыкты. BipaK олай болмады. Ауыл со- ветт!н председател! ыржиып кул дь Кулд1 де арак толы стаканды устаран колын кулашыныц жеткеншше созып кеп Кигашбекпен тогыстырды да, тамшы калдырмай алып ж^бердь Абыржып отыррандардын ж урен орнына туей. Ауылдын ш ег жарында re6eci шифермен жабылран жалрыз уй бар. Ол Эл1бект1'н yfti. Шлетшдердщ айтуын- ша Эл1бек Ж иделш е ее б1пгел1 бригадир болып келед! екен. К урдастары сез арасында: «Бул мурт бесж те ж а­ тып ж ы лаганда д а бригадир болам» дегеи екен дейдк «Мурт» д ей т ш Эл1бек ед1рентш мурт койып журедь Ж уртпен маныздана, салмакпен сейлеседь Ж асы елу- лерге к е л т калган. Ауылдагылар сыйлайды. Ырдене бола калса: «Элекен би ед ь Элекенмен акылдасайык» дейдй Ондай кезде Эл1бек iurrefl риза болып калады. Сырттан 6ipey келсе де, эуел1 Эл1бект1к(не туседь Кеше де осында май алып келген бензовоздьщ шофе- piHe: «он yuii куш машина ж!беремж. Ж иналыс болады. Ж уге р Ы н шырымы женш де сейлеуге эз1рленж нелеп!» деп парторгпн. 83i сэлем айтып ж1берштк Б иылры ж угер ж щ шырымы жаман емес. Сондыктаи Э лiбек б1рден «Сейлеуге болады» дедТ 1штей эз1рлен!п те жур. BipaK пленум ыатериалдарын окып uibiFy керек ед|. Сейлеп турранда парторгтык сезд1 бел in ж 1берй1 «пленум, съезд материалдарымен байланыстыра сейлежз, жолдас» дейтпп бар. Сондыктан 5л1бек «Газеттерд1 кд- рай шыгайыншы» деген оймен 6yriis эдеш жумыстан ер- те кайтты. Кетпешн келецкеде калдырып, конышын пзесжен темен тусгре кайырып койран резенке е и гМ н каткан лайын какты. Б етж щ терж эр ж срж де текб|'л-тенбгл, к а­ ра дактары бар улкен орамалымен с у р т ж т , eciKTin ал- дындагы aFam сэк1ге к е л т отырды. ЭйеЛ1 жер ошакка паи кем1п ж ур екен. — Эй. осы тунеугуш почта экег. берген 6ip буда кэ- зит кайда? 66

— Кайда болсын, курыды-дагы Осы уйге кэзигп пойызбен экелсен, д е ш ак келмес. — Сонда ештене де калган жок па? — Bipey-жарым бар шыгар, эр ж ерде шашылып журген.— Сонан сон колына усгаган Keceyin котере бе- pin, квленкеде велосипедш шукылап отырган ары к кара Салага айкай салды. — Эй, Кокаш, тур. Экеце уйдеп кэзиттерд1 жиып океп бер.— Бала турегелщ, устпйн шанын каккыштаган куш уйге Kipin Kerri. Уй тшшде элденелерд1 дангыратып, кулатып журш, небэр1 уш -ак газет алып шыкты. Онын д а 6ip шалганы опырылган. — Ау, езгеа кайда?— Бала желкесш касыды. — Бары осы екен. — Эй, катын, кэзит кайда деймш саган. Осы 6ip окиыкшы десек дым таппаймыз. Ж ер ж ута ма? — Ойбай Fana кудай-ай. Б уп н сен бай гус та ж улдыз кергендей «кэзит окимын» деп шыга келген екенсщ. Йе­ мене, кэзипш и тершшме жгёерш жатыр дейсщ бе? Колына кесеуш ycraFan куш Эл1бект1н жанына келдк Газеттерд1 6ip-6ip устап кердь — EHfli осы Foft, бары, бзге сш куртканбыз. Эл1бек уш газетп apbi-6epi аударып тенкерш ештене таппады. А удандык газеттщ 6ip бурышына Калыбектш ютабын мактаган алакандай макала шыккан екен. Кез ж упр тш окып шыкты. «Сумдык дуние емес. BipaK окуга болады» дептк Сол газета буктеп-буктеп калтасына са- лып алды. BipaK пленум материалдары ж ок екен. Кеш- ген шшшде Эл1бек калган газеттерд! калай болса, солай буктей салды д а орнынан турды. Корадан шыгып Тэуке- байдын уйже карай журдь Тунеукуш босагасында бауы шенллместен турган улкен буда газетп Kepin едн Келе жатып элп Калы бектщ штабы туралы жазган газетп ал­ ды. Тагы 6ip окып шыкты. Калы бек туган iHici. Аудаи орталыгында мугал1м болып штейдк Осыдан 5-6 жыл бурын институтты б т р г е н . Кайсыбгр жылы осында ка- тын-баласымен кыдырып келш отырып: «Коке, 6ip штап жазып ем, Алматыгы барып соны баспага тапсырып кайтсам деген ойым бар» дейдк — Ол негылган KiTan? Осы 63iMi3AiH «Кызыл жулдыздын» адамдары жай~ оман. алындьшы кандай болады?— деп едй Калыбек

чемоданный ус л а д е шац басып жаткам «Мыц 6ip тунд» устай алып: «Тап осырэн жете кабыл болады» дедь ЭлЬ бек куанып калды. — ©тмзсен 6TKi3in кайт. Б1здщ эулеттен де 6ip жа- зушы шыксын,— деп, Minin келген машинасына «кузде соямын ба» деп отырран этап опзш салды да ж!берд». 1штей тасып ж урдь Шыдай алмай «Б1здщ Калыбек ю- тап жазран екен. Ж азуш ы лар окып KepinTi де, т т а п eTin ш ьтармай неге журсщ » дегенд! айтып ж ата жабысып- гьг. Сол ютабын Алматы га алып кетл»,— деп 6ip-ei<i адам га айтып. та койды. С е й т т келер жылды к утл . Одан кейшп жылды raFbi KyTTi. KiTan жок. К удер узейш дедк «Бэсе-ау, сопан eTin шыга келетш негылгап KiTan» деп iuiTefl р ен ж т те жур- д|'. ©cipece «Калыбектщ ютабы не болды» дегендерден- ак кысылды. ApaFa ай салып Калыбек кайтып оралды. EKi e3yi ку- лагында. «Ж оспарра енд!рд1м, кудай алмайтындай бол­ ды. Енд! алдары кектемде ш ьты п н ал адь» дейд!. 0л1бек к1таптын шыруын кутл . ©MipiHfle этажерка дегенд! eeri- меген едк BipeyiH Туркстаннан сатып экелд!. «Калыбек- Tin ютабы келсе, ж урт талап экелп журмесш, Ж иделте не жетк\\зу> деп дукешш Масылханга да' айтып койды. Кектем де келдь KiTan келмедь Масылханра кайтч- кайта тапсырады. С е й л п ж ургенде жаз да шынты. «Кой, мунын ю табы шыкпайтын ш ьтар» деп кудерй) y3in ж ургенде, Масылханньщ дукешн тексере келген ре­ визор ж Ы т «шщ.-берш ж чбердЬ деп алаканнЫй аума- рындай 6ip штапша бергеш.- «Баскадан артык •Kepyuii агамыз, Э л е к е !. 1ш т з д щ тырнакалды ютабын -кабыл альщыз. Автор — Ы т з -Калыбек».- 0л1бек .к1тапты\\ api- 6epi а-ударыи корд! «KiTan болканына. болайьгп....Битлн кабырында.й...» .Ревизор: жьпт Калы бекпен. жолдВс' еКен. «Калыбек к!табына той жасады. Аудаидары-таучр ж т т - rin 6api жиналды» дейдь .«Акымак от, „Осыраи бола бэ- pin жиган. Трр -жа^дван». ... • — Осы кггабына канша алыпты енд1? ...... — Yttt ж уз д Ц ' асыр'а' алран-ау,— Ревизор. j^iriT_ау- зын то-лтыра айтты. «Ё, е, акш а тапканына да болайын. Ме'шн 6ip атан вг1з!м1пн кунындай жок».' Онаи кейшКИ Лыбекл кормё'дь Ютабын окып ’шыкты. Бэр! де осьгЖ И делшщ адайдарьг. ОлГбеклн. 03i де жур. «Жыл сайын моя ешм алып журген эйрШ дйкан» дейдь 68

Уйыктаса тусш де жугер! керед1 екен. Атын П эргёек деп езгертш алыпты. Кигаш бек те ж ур. Оны 6ip келшшекке рашык eTin, екеуш 6ipa3 журыстырыпты. Косылайын л е­ се катыны бар. Зан кетермейдь Акыры ажырасады. B i- р ак келшшек шын суйед1 екен. Ш ыдай алмайды. Сонан сон Кигашбек дуниеден баз Keuiin кула-дузге кадрып кетед1. Эл1бек окыды д а кул дь «Мына HrriH ж азган К1табы- нык пошымын-ай», К алы бектж штабы шырыпты деп еш- KiMre айткан жок- ... Калыбектен кейш Шэр1бек деген iHici бар. «Окуга бармаймын» дегенше карам ай, оныншыны 6mpiciMeH ж адкалтасы на 500 сом а к т а салып 6epin, осыдан е й жыл бурын Калыбекке жетелетш Алматыра ж!берш едк К азГу-ге тусш келдк TycepiH туссе де: «Эй, осы неменщ баста бармаймын neyi жаман едь Тубш де сандалып кайтып келш ж урмесе болганы рой» деп кудж тенш те ж урдь Bipan, олай болган ж ок. Шэр1бек окып Kerri. Ж акы нда рана жазры демалысыиа шыккан екен, Жиде- л1ге келш Kerri. Ыздиып ж1г1т болып кеткен. Енд! eKi жылда 6iTipeTiH керш едк «Bip кггап жазып жатырмын. BiTyi келер жылга карайтын Typi бар» дейдк Эл1бек мырс eTin кулш ж1бердь — Ойпырмай, экем1з маркум аузынан ce3i Tycin ту- ратын Kici едк Сендер шеттершнен жазуш ы боп кеттщ- дер-ау.— Ш эр1бек ундеген жок. — Мына Калыбек те быжырыктатып б1рдене баста- ган екен. Енд| соныц аяк алысын байкай турайык. Ал, енд1 улкен efli foA деп, м е н т айтканымды тындасакдар екеуш де эуре болмай-ак кой дер efliM. Ж угер1 erin, су суарып, 6i3 де дуние жиып, бала-ш ага асырап журм1з рой. Пален жерде жазуш ы жетпей жаты р екен дегенд! эз!рге ecTireM жок. Айтканын куптады ма, ж ок па, онысын Эл1бек бш- ген жок. Бар ойын букпей айтканына вз1 д е екшбедк Газеттщ штапты «Окуга болады» дей салуын, былай- ша жаратпаран болса да, iuiTeii мойындады. Газетт! асыкпай буктеп кэстемшщ imKi т ес калтасына салды. Тэукебай еагш щ алдындагы жиденщ келенкесшде баласыныц ecKi бэтенкесш ж ам ап отыр екен. YcriHneri ар жерш кун жеп, тесшген шекпеншен кейлег! агарак- дап KepiHin тур. Кукшлдеп, баласына урсып кояды. 69

— Ж угермек келпр, саран, кэйлек-дамбалды брезеи- нен, теплид1 гем1рден TiKnece ш ак келмес. Осыны киген i- не ай жарым болды ма, ж ок па, айтшы?— Баласы аяры- мен жер сипаран куш твмен карайды. Тэукебан: «уста мынаны» деп жешген кезде селт етш жорары к,арап, сэры таспанын 6ip шетше. кенедей жабысты. Шал 0л1бёк жа- нына келгенше 6'айк.аран жок. Эл!6ек «Ассалаумаралей- кумж деп даусын. соза амаидаскан кезде барып тасяа ке- cin отырран устарасын тастай салып Эллбекке карай бу- рылды. Сэлемдесш, ш аруа жардэй сурасты. Шал биылгы ж угерш щ шырымын мактады. Эярбектен тарылык ж ер сурады. Э нпм е узарып бара жаткан сок Эл1бек: «Тэуке, мен 6ip кэзи-т !зд еп ж ур ед:м» деп орнынан туре- гелдр — Кэзит дейдр Босагада. буулы куйшше турганда ешшм сураран ж ок едр Япырмай, енд1 мше кврдщ бе? Кай куш уйдщ Te6eciH жапканда жауынра сеп бола- ма деп кабаттап салып ж!берш ед1м. — А лд а садаган кетешн, Тэуке-ай. Уйдш тебесше газет салранды кайдан естш к? — Е,,ест1месек те салдык-тары. ЭлГбек кецшлдеп кулш алды. Сонан сон мугашм Кэ- р1байдык уйше карай журдр Ол уйде ж ок екен. Кыр- рауыл атамын деп шырып кетшть «Дуниеде осынын жу- мысынан онай жумыс жок mbiFap» деп кунюлдеп койды. Терт класты кейде ею белш, кейде тугел косып ло'берш окытады. TinTi окудыц болмайтын кундер1 де бар. Ба- лалар да уйренш калган. «Арайымыз торайдан отып кы ркуга кетт1». «Арайымыз ауданда отчет бе|Яп жур» деп доп куып, асы к ойнап ж уре бередр Кайсыб^р жылы «осы мектепт! жабамыз. Ба.паларынын саны жетпейдЬ деген энпме шыкты. Шыпымен-ак жабылура бет алды. Ауыл катты састы. Кэр1бай журттан ветер кайрырды. Bapi жабылып, Ti3iM ж асады. Ауылдагы баланын саны жетпеген сон, кыска карай осы макайлы кыстайтын мал- шылардын балаларыи кооты. TinTi болмаран сон, окуга барм ак туг1лi буттарына дамбал да кимей лш-дш жор- тып ж уретш ауылдын 4-5 баласын «Окуга жасы келш тур» деп есептедр 0.ni6eK Кэр!байды epTin алып, ауданга барды. Района кенбеген сон, райком мен райисполкомра шрдр Эл1бекп басшылар жаксы б:ледр Аудандагы жу- геррден мол ешм алып журген звено ж етскпллерМ н 6ip_i. Ауылдары калам устан алатындардыи бэрше кол кой- 70

flbipFan арызын окып, ауызша айткандарын да тыкдады . Сейтш 6opi де Ke.iiciMflepin берди ...Эл1бек Нэзилэнык уй!не карай ж ур д ь Бул ауылдагы газеттш бетше карайтын ж алгы з эйел енд! сол. Yfli ау- ылдын шет ж агында. Dip кызы бар. K yfieyi осы- дан бес жыл бурын кайтыс болган. 0 3 i ж угер1де ic- тейдй Кейде жумыстык басына апарып та газет-журнал окитыны бар. Д е н е а тырыршыктай толы к эйел. Куйеу! бар кезде оншалыкты емес ед!. Ka3ip сулуланы п iterri. Miiie3i ашык-жаркын. KiMMeH де болса э з т д ё с ш журе береди Тунегу!» Э л!бекп арыктары cyFa HTepin ж1берге- iii бар. Eciriiiin алдына кеп турды. Нэзилнын вз!нен аумай калган 4-5 жастардары кыз бала аузын жарал-жагал е т т , айран iuiin отыр екен. «Апам уйде» дед! уй д ж тере- зесж колындары касырымен нускап. 1штен Нэзилэнык даусы естмдй — Эй, кайсысы бет моншагы салбырап турран? Эл1бек ж етелш койды. — Е, кайнага екен рой.— Нэзилэ сырткы е.сжт!н та- балдырырынан аттай берген куШ турып калды. Маса урран болып, жаланаш санын быртиран алаканымен шарт етюзш урранда Эл1бек амалсыз бурылып карап ед|. Кыскарынкырап калган кейлегж щ етегшен бура сандары жаркырап, кезге урып тур екен. Ж аскан ар емес. — Кештетш журген ж у р т М з жаксы екен, кайна- га-ау. — М-мен. Тек-к газет !здеп кел1п ед!м. — Не !здеп келдщ!з дегешм ж ок кой эзгрге. 1ш ке к!- ре койыныз. Торрай шырылдаран кезде-ак кайтарсыз. Ж узш де кулю ойнап, ш арадай улкен кездер! ойнак- тап TiHTi'n тур. Эл1бек Нэзилэмен эзж десш береке тап- пайтынын бм еди Сондыктан д а кипактай бердй — Ж ок, Нэзилэ, мен тек-к... Кайтайын. — Кайтайыны нес!. Ж!бермейм!н. Ес!зкарыр кебектж 6ip еркепнш етег!нен устаура эбден-ак акым бар. Кай- нылардан кайран жок, взМ здей кайнаралар болмаса. Намаздыгер мен' намазшамнын арасында кудай айдап келген е к ен аз . Ж!бермейм|’н. Эл!бек абыржиын дед!. в з ж ж эз!лге ж ок екен!н с е з т , эдей! бастырмалатып турранын да с е з т тур. 71

— Келш, мен кайтайын. Пленум материалдары ба- сылран газет 1здеп ж ур ед1м. — Кайтатынынызды б ш п турмын, кайнага-ау... Cla­ re Keperi пленум материалдары болса, кайтейш енди— Нэзилэ уйге Kipin кетш, сэлден кейш 6ip топ газетл алып шыкты. — С 13 менщ колкамнан кашсаныз да, мен с!зд1н кол- канызга дайынмын рой. — Е, рак-кмет...— Эл|'бек сасканынан кумшжш кейш бурыла берди— Жаксы. — Кош енд|, кайнага. «Кудай сактасын, осы катыннын 6ip албастысы бар шыгар,— деп ойлады былай шыга бере.— Маркум Кв- бей ocuFaii калай бай болып журген десейнл...» Мал кора­ ны айнала 6epin, ушне карай бурылганда карсы алдынан Кигаш бек ушыраса Kerri. — Кеке, ассалаум аэликум...— Елпендеп кеп колын алды. — Е, кештетш негып журсщ? — Енд1 кешке карай меш кегендеп кояйын деп пе е д 1н дер . — 1м. Bip газет |'здеп шырып ем... Колындагы газеНмен алаканын ургыштап койды. — Ж аксы , квке. Мен баска нэрсе 1здеп шьтын ем. Бурылып Нэзилэнык уйше карай KeTTi. «Нэзилэ мен К игаш бектщ арасында байланыс бар екен» деген есекН Э л1бек элдекашан ес1ткен. Узанкырап барып сонына б у ­ рылып Караганда есш алдында турган Нэзилэ мен Ки- рашбектщ тулгалары карандады. «Рас екен» деп ойла­ ды. Нэзилэнын сыкылыктаган эсем кулюш естш п жатты. Уйше келди Эйел1 eciK алдында Ky6i nicin тур екен. М асахан а курылыпты. Уйге Kipin шам жакты. Газеттерш стол ycTiHe койды. Аяк астында газеттш 6ip 6eTi жатыр екен. Енкейе 6epin саусагымен ш п алды. 03i туралы жазылган макала екен. Кыстын куш совхоздын 6ip пар-, тия жиналысында парторгтын «аудандык газет Жидел1 туралы ж азган емес. Ондагы енбек адамдарын езге журт бшмегш» деп сокканы бар-ды. Аудандык газеттш редак­ торы катысып отыр едк TypTin алды. Арада апта етпей- ак «тшилмш» деп 6ip арык кара бала келд|'. Эл!бектщ уйшде уш кун жатты. Эл1бектен элденелерд1 сурайды. Эл!бек жауап береди 72

Кектем iiibiFa ауданды к газетке «Ж иделш щ азаматы» деген 6ip бе гп к очерк iubiFa келдь Э л й е к т 1к cypeTiH ко­ са басыпты. Окыды. Окыды да iiuiH басып куле бердк Онпырман, OTipiKTi курасты ра берсе, uibiHFa 6eprici3 болады екен foh. 1пнндег1 бар расы Э л 1бектщ cohfu ж ы л - дары жугерщен алган еш м д ер М н керсетш'ш цифрлары. Эйел, бала-шагасынын аттары, 03reci ж обага келмейдй 0Keci маркум кой багумен етш ед1. Оны осы елкеге эй гЫ кетпенцН ед1 деп койыпты. Эл1бекке каналдын орыл- FaH жерш (И тетшзЬтк «Ойбай-ау, канал т у г Ы , кулак, ары к орылса ж алгыз адам 3opFa б1тейдк «Кигашбекы шектен шыккан бузы к едк 9л1бек адам еттк Э й г1л 1 сушы болды» дегеи екен. Ол буркы лдап ашуланып, «керсем желкешм узермш, ж угермек. Клмшн юмд1 адам кылга- нын б(лмей ж ур екенсщ» деп боктап ж урдь Не дегенмен 63i туралы ем|'р!'нде шыккан ж алгы з ма­ кала болтан сон терт бурышына тер т шеге кырып кабыр- FaFa ijiin койган. Шет-шет1 былганган екен. Бет орама- лымен суртш, кайтадан орнына какты. Сырттан эйелМ н «М аса Kipefli. Ж ап е а к т Ь деген айкайы е сп л дь Тындаган жок. — ByriH ез1не 6ipey аян берген шырар. E c i-дертщ кэзит.— Кунм'лдеген даусы кубш(ц ент1ге курк|'лдеген дыбысымен косыла келш жатты. Расында да маса уймелеп Kerri. Уйдщ ауасы да ка- пырык екен. «Азанда ерте турып окырмын» деп газетте- рш буктеп жия салды да, сыртка шыкты. Масахананыи ши'нде балалары элденеге таласып, дуылдасып жатыр екен. Эйел1 урсып тур. «Ж угермек келг1рлер, жатасын- дар ма, ж ок элде шеттерщнен желкелер1'ю и узейш бе?» Эл1бек кора ж акка карай журд!. Сиырларга тутж дж салды. Бузауларды белек апарып байлады. Кайта айналып масахананыи жанына кеп кастрюльд1 басына кетере, ашыган кежеден ciMipin алды да, uieiui- Hin, м асаханага ю р дь Балаларынын 6ipa3bi уйыктапты. Eri3 TyFan exi жортпашы Fana керпеш булю л детш , сол- кылдап жылап жатыр. Ш амасы «желкес1 киылгандар» болуы керек. 0л1бек TeceriHe келш кисая кетть Б|'рак кепке д ей т уйыктай алган жок. 0лден уакытта барып, ycTi-басын сабалап эйел! К1рд|. Ш арш аган сыпаны бар. Сулесок келш, Tepic карап кисая Kerri. — Eci3 кагыр, осы уйдщ жу.чысына 6ip перменщ ада- мын жауып ж !берсе де 6im ec. Азаннан кара кешке дейж 73

сарт-сурт,— Эл1бек ундеген жок. Уйыктап кеткен адам- ша жата берд!. Сэлден кейш барып, эйелше карай ауда- рылып туеш: — М е н т костюм-шалбарымды утж тедщ бе? Ертен партия жиналысына кетемш,— дед1. — Костюм-шалбары утштелмегендерд1 мрпзбей ме — Оттай берыесейил енд!. Eneyi де ундемей калды. Сейтш жатып эйел! де уй- ыктады. Э л 1бектш уйкысы келер емес. Кора жактан си- ырдын тарп-тарп тепсшш, м еш р егет есплдЕ Тутшдж- TiH KSHipcireH ашкылтым nici масаханага келе бастады. Эл1бек «жел ауып кетп бдеем» деп ойлады. Сонан сон гутш дж тщ HiciHe какалып-шашалып жетелген куш , кей- лек-дамбалшан сыртка шыкты. Маса да гулеп тур екен. Орамалымен бетж сабалап кората карай ж урдк Ту- пн дж тер далара кетГп жатыр екен. Ж елдш етш бардар- лап, тутшджтердщ орнын ауыстырды. Жанып бара жат- кандарына топырак cenTi. Элдекайдан иттердш ургеш е сп л д 1. Д зл мал коранын жанынан есектер акырды. Ая- рындагы екш еанен жапыра киш журген эйелжщ кэлешж тырп-тырп eTKi3in тутшджтерден узай 6epin Жарма ж ак­ ка карапедк Жаркырап келе жаткан жарыкты кердк Машина, «Ж иналыска шакыррая болды рой. Ж ок, жина- лыска шакыруга ертен келу1 керек. Калы бек болып кал- мас па екен. Ш эр1бек те кайтып сорамын деп едь Кайсы- сы болса д а солардын 6ipi рой» Орамалымен ycTi-басын сабалап турып, емш ш -ак карады. BipaK элп' жарык жалт стш баска ж акка карай бурылып Kerri. «Олар болмады». 9л1бек кэд1мпдей мунайып калды. «Бэсе-ау, KiM келсш. Kim келуия ед| осы 6ip елден белш ш калран тукш рдеп ауылра. Баска ж акка бара жаткандар да»... Алаканы- мен муртын б ф сипап койып, epiHe Kepi бурылып, кеньл- ci3 куйде масаханара карай журдк KHFAIIIBEK Ж асы нан тентек болып ecTi. А ллага куш не алты жа- лынып, eHipereH жасымен етеп толып жургенде кврген жалгызы болтан сон да э к е а Тузубек маркум мен uieiueci Кауыш бет!нен кагып кврген емес Тузуекен «сен сияк- ты 6ip тентек болып ел ш ш д е карайып журсе болтаны» ТА

деп журген жерш улыган-шулыганра ушыратып ж уретш ауыл-аймакка бей'кад1рлеу Кыррынбай деген ' ж т т к е коярда коймай Кирашбектщ аузына тушрткен ежен. Акы- рында м у н ы н тен тектт Кыргынбайдан да етш-'кетп б1лем. Жасында «дастарканнын шетшде отырмаймын, ортасына отырамын» десе экеЫ маркум эй, айналайын, отырсак отыршы, аспандары айды устав бер, жулдызды койныма тык демесен болтаны деп кенк-кенк кулш алып Кигаш- бект1 дастарканнын ортасына талтайтып отыррызып коя- тын. «Мойыныма тэрып бер» — деп ж ы лаган да муй)з сап кезд!пмен таба наннык ортасын ойып тастал е п з д щ ка- мытындай erin баласынын мойнына ш п коятын. Кирашбек ез отынын басынан баска жёрлерде д е мо- мын бола коймады. Тузуекен «Кирашжаным ешшммен урыспай, кагыспай келген куш уйкым ш ала болады» деп сэры муртын eni ушынан ширата отырып, мей!рлене езу тартушы ед1. Уй-ш жде, ауыл аймакка тентек болса да Кирашбек окура зердес1з болтан жок. Ж аксы окыды. BipaK еж ет, кисык MiHe3i мектепте де калган жок. Тузубек кар т от басында кещлдене отырып «Айналайын Кирашжан ферма бастык болатын шыгар» деп жорамал жасайды. Оны- сына KCMnipi карсы болады. — Сен шал да epireAi екенсщ. Ж иналыс-миналыс деп ауданга, облыска шапкылап кацрып ж ургеннщ Heci ж ак ­ сы. Одан да мына Эл1бек кайным сиякты 6ip ауылра бри­ гадир болтаны артык- Карауындары 4-5 сушымен 6ipre арык жагалап, уйше келш отынын басында жырк-жырк кулш отырса жетпей ме? Кемш рш щ сез!не уйып Тузуе- кен бул да жен екен-ау дегендей аузын ашып калады. Мундай сэтте Кирашбек кемшр-шалдыц дауына ара- ласпайды. А раласа койран кунде кисык сейлейдк Тер.тжцй кластан o p i узаран сон Кирашбек совхоз ор- талырында интернатта жатып окыды. Э уелден айкай- дура 6ei\"iiM бала интернатка тез уйрендк TinTi каникул кездер1 болмаса 6ip-ei<i кундш демалы старда езгелердей ауылына аттаншылап алаекпе болмайды. BipaK кикар баланын бул кылыгына кемшр-шал шыдай алмады. Д ра­ га ай салман-ак Тузуекец торы дененмен салып урып орталыкка жетш барады да турады. Б1рде «кшмг ж ука болып жаурап журме деп пел in ед1м» дейдк Б ‘1рде «ел 1шн1дс тымау-сымау кебещп KeTri. Содан аман ба деп, уайым жей берген сон келш ед!м» десе, енд! б!рде «айна- 75

лайын Кирашжан, e3iKfli эбден сарындык. Ж аман ше- шек 6ip барып керш кайтпасан болмас, туа'ме Kipin жур екен деп ж 1бердЬ дейдк Келген сайын Кирашбекп кере сала кемсендеп сирек сакалымен ку жынрылдын бутары- нан epin тамшыларан кар суындай болып ж ас шубырып жылайтын эде™ тары бар. Ондайда «LUyKipiM-ay, аз- гынсын Fofl, ауырып журген жоксын ба, кэпеске кежеш тойганыкша 6epin ж ур ме?» деп тергеп алып кетедк Кирашбек енд| ойлап караса тертшнпден api карай окыран алты жылынын ш ш д е экеш маркум «оналып ке- rinciii рой. Р ен басы к к е л ш т тур рой» деген сезд1 айтпа- FaH екен. Мектепт1 жап-жаксы-ак б тр ер д ей шамасы бар едь Tinri Кирашбек жорарры оку орынына тусуд1 де арман- дайтын. Оныншы класты б т р ш он 6ipiHmi класты енд! бастап ж ургенде 6ip кун! орталы кка салып урып Тузуе- кен ж егп . — Айналайын myKipiM-ay, сенщ окуыннын б1тетш ку- Hi бар ма? Ж ок, «Кирашжан окуда ед1 деп 6i3 омалып отыра 6epeMi3 бе? Оныншы класс дегенд! eciTyuii едп<. Он 6ipiHmi класс деген бэле кайдан шыккан. Ал енд1 осымен 6iTce де бэрекелде: он екшнп, он унпнпл болып кете барса кайтелпз. Кой, бул окуын 6iTnec. Ауылра жур. Ферма бастык болмасан сушы боларсын. Осы Kyui фер­ ма бастыктардын да онып жургендерш кергежм жок. EriH курап калды, шеп бггпей калды»,— деп ен1регенде етектер1 толады. Кигаш бек эуел)' бетбактырмай барып ед1, шал кенер емес. Б1ржола алып кетуге б е ш н т келген. — Кирашжан-ау, шешенмен екеум1з кэр| томардай болып отыра берем1з бе? Ана 6ip жолы шешен ауырып калганда басым калтандап, буын-буыным сыкырлап жу- pin, мына мен нан кемд!м. Кемд|'м деймш-ау куй д 1рт ал- дым. А л енд1 e3yiMiafli куйелеш-куйелеш eTin шешенмен екеум!з сол нанды жед!к. Одан 6epi келеек, кайсы 6ip ку- Hi мен ауырып калдым. Ауырранда да ушып туст1'м. ¥шып rycKeHiM емес пе, шук!р'1м-ау, ыстан бауымды байлаура муршам жетпей шешене байлатып журд1м. Эне, 6i3fliH сикымыз осы. А у, дагдырдын жазган дэм- тузы таусылып 6ip куш 6ipeyiMi3 кисайып кал сак кайте- cin? «Он 6ipiHiui класты 6 m p in алайыншы, сосын кемер- мш» дейсщ бе? 76

Ш ал шешен боп кетш ть Такы мдап кояр емес. Н е ке- рек Кйрашбектщ кенбеске шарасы болмады. Тузуекен мурал1м дердт де у г т н е кенбедь Он 6ipiHiui класты кеш- Ki мектепте б т р у г е к ел кш Кигаш бек шалдын артына жармасып Ж иделке кайтты. Ауылра келген сон-ак Тузуекек Кигаш бекп уйлендь рудщ камына xipicri. Кирашбекке уйлену деген уш уй- ы ктаса тусш е юрмеген кезг «Пэлен ауы лда туген деген- нщ кызы бар. Соны Kepin кел» дейдь Кигаш бек Kepin кайтады. Келген сон Тузуекен баппен отырып:— Балам, калай, Kepin келдщ бе?— дейдк — KepfliM, кызынын бары р ас екен. — О у сеш кызынын бары-жоры р ас па екен деп KiM ж !бердь Былай келшджке. И э езщ е келшшек-к... — Ол жары е а м д е болмапты. — Бэрекелде. Кыз Kepin кайткан ж к ггп гщ е болайын. Баласынын 6ip беттесе кисык мшезден танбайтынын бажайлап Тузуекен де кеп казбаламайды. Bip жолы осы кун п келш ш еп Тэнзияны керуге бар­ ды. Ж ек керген жок. «Осы кызсыз тур а алмаймын» деп кулай жырылран да жок. BipaK «осы кызга уйлеэдйре- Mi3» десе карсы лык бйийрмейтшдей ние™ болды. Кызды Kepin болып, енд1- ын-шынсыз ауылра кайтайын деп отыр- FaH кезшде кырсыкка уш ы раса болар ма? Bip былкыл- даран, сем 1'з сэры эйел сонына тусш алды. «Кыздын ж е д геа ед!м] Ж умы ртканы к сэры уызын depin баккан кызымыз е д1 Сен оран куйеу болып ж ары тар ма екенсщ. Кабарын келкпеген екен. Кезщн|'н куйрыры кызарып тур. C ip e тентек ж к 1т боларсын» дейдй Ж енге сезш Keiepin кетердей, К игаш бектщ Mine3i де K,aftcbi6ip ж уп-ж умсак едь Дариянын музы ойылрандай шатыр-щутыр ете калды. — Ж ¥мыртканын сэры уызы мен ак уызын коса ’жеп весе де, мен сенщ сабадай к'арынычды ак т а р ь т ...— дей бергенде алг1 эйел уйден тур а кашты. . Кигашбек уйше келin керген-бшген ж айларын жа- сырмай айта еалды. Бул жолы Кауы ш кемшр тас-талкан болды. — Ж угерм ёпм -ау, о Заман да, бу заман кыз кере бар- ган ж т т т щ женгесше карынынды актарайын,— деп ум- тылранын кайдан ecitTiH. Тузуекен KeMnipiHe косылып байбаламра баса койран 77

жок. <Bi3AiH Кигашжанд1К| a:u балалыктыи acepi гой»— деи салды. Кирашбек ол жолпя сапарын да болмайдыга жоры- FaH. Шрак олай болмады. Тузуекен e3i барып, куда Tycin той кунш де белг!леп кайтыпты. Сейтш ж у р т алган келшшеп Тэнзия каз!р уш бала- нын анасы болды. Тузубек маркум «сенен туран баланы шскесем арманым жок» деуип едй Акыры улкен немере- ciH кайта-кайта и!скеп журд1 де осыдан терт жыл бурын дуние салды. Б1реуден кейш, б1реуден tarepi болып Кирашбек Жи- дел1де ж уре бердй Ж ур т «Кирашбек деген кисык ж1гБ TiMi3 бар» деп, энг1ме етшедь Кирашбек те «кой, меи тузумш Fofl* демейдй Б1реулер «ойбай, Кирашбек дегсн сал-cepi рой. Эттен заманы етш кеткен»— деп ешртедй Кирашбек бас изеп коштай салады. BipiHe-6ipi ук с ас кунделшт! куйю т1ршшкпен кундер зымырап етш жатты. Осылай зымырай берер ме едь Bapi де аяк астынан езгеретш болып калды. С у суа- pyFa киетш резенке етш 1здеп аудан орталырына барран. Ауданра барса езге жумысты коя турып сыра (здейтш эдет1 бар. Сол эдетше басып ресторанга Kipce, баярыда ез!мен 6 ip re окырэн BiTipxaH деген Ж1'г1т отыр. Екеу1 де шуркыраса кеттй «Автобазада шопырмын. Жардай жа- ман емес. К енмдй А у, сен осы калык торайдын арасында коян тагалап ж урсщ бе?» дейдь Эуелгщ е Кирашбек шам- данып кала жаздап едй Сонан сон онын энг!месше epiK- а з елштй Автобаза уй беред1 екен. Ж алакысы да жога- ры. Энг1мемен отырып 6ipa3 |'шкен сон Кирашбек кы- зайын дедй Кызган сайын автобазага келуге ынтыга туст1. Шоферлык правосы болса кебеженш тубш де шан басып жатканы анау. Онын устш е автобазанын бастыгы Б т р х а н н ы н туран нарашысы екен. Кирашекен эр! ойла- ды — берi ойлады Сонан сон «не кой, мен келейш» деп ж алпак алаканымен столды сарт етюзд!. Туе кайта BiTipxaH ex ey i автобазанын бастыгына Kip- fli. Жнешмен epin кел ген сон ба, элде табираты сондай жан ба, бастык елшлдей карсы алды. — IlIbipaFbiM, eciriMi3 ашык. 03iH де 6ip кеккасканы ею ретш ж уретж -ак ж1г!т екенеж. Каюраз б!здж (здеп отыргандарымыз езждей жастар. Сол жерде отырып, тусте ш кен сыранын тарай кой- 78

маран кызуы мен бастыкты н жылы-жылы сезш щ ocepi- мен балкып отырып, тары д а саусактары арбиран ж алпак алаканымен столды сарт етк1здь «Ж иделш м еназ ж ау шабатын болса да келемш» — дедк Сонымен Кирашбек автобазара ayucyFa бекшш ау- ылына кайтты. Жармадан поездан тускен сои Жидел1ге карай жа- яу журуше тура келдк Кун енкейш калганымен алауы эл1 басылмаран шак. Кигашбек кара терге малшынды. Былайша Караганда кезге кершш мен мундалап турран Жидел1 журш кеп бергенде таусылсайшы. Cipici кисай- FaH керз! ет1'кпен Ke6ip жолдын шанын буркы лдаты п тарты п-ак келед|'. Ж ол таусылар емес. К аты р лак сэры KaFa3Fa орап, колтырынэ кысып алган резенке eTiri де арасына коррасын тыккандай ауырлап кегп. Кигашбек осылай келе жатып, ез-езшен ашуланды. «Осыны да жер деп, ел деп. Тап ертеннен бастап жел- кешпн; шукыры керсш» деп, Ж и дел1ге жыны тустй YfliHe жеткен сон д а кепке деш н ашуынан арыла ал- ™н жок. Ж умыртканык сэры уызын жеп ескен келшшег1 куйеушщ бей-жай калпын кабарынан танып, зыр жуг!- pin журш , сек се уи ш н шогымен шай кайнатты. Кираш­ бек кос жастыкты бауырына басып ж атып, ун-тунс1з шайын iiHTi. Балалары жапырласып келш, устш е жар- масып ед1 «Ш аршап келген адам га дем алура мурша бер- сендерни» деп uieiueci какпайлап сыртка шыгарып ж!- бердй Сэлден сон барып Кигашбек «тогай аралап кайта- йыншы» дегендей енжар куйде «Ауданра кешемш. Авто- базара ауысатын болдым» дед!. Мунын 63i уй -ш ш е окыс эсер етт!. Кауы ш кемшр «не дейд| шырарым-ау» деген тацданран иышанмен келшше бурылды. Келш! кесесшде- ri шайына карады. Сэлден сон барып «Кирашжан-ау, м у­ нын не? К ш дж кескен мекенщ. Осы ж ерде ecin-’eHin отырсын. Айнала агайынын. А удан деген жер|'це б ц д щ дэм-тузымыз ж араса кояр ма екен» деп, uieuieci майдалап бастап келе жатыр едк — Ж арасады ,— деп Кигашбек дунк ете калды. Осы- мен экпм е Ж161 уз1лд! де Кигашбек iuiin бола берген ке- сесш дастарканнын жиепне танкере салып, сыртка шыкты. > кV Келенкелер узарып кешш салкын тусе бастапты Ма- ныраган, мешреген эр жерден мал кайтара ж урш шан- 79

шун айкайлаган дауыстар ауылдын кешю карбаласын акгарткандай. Аярына uie салган ecni хуфлиш суйрете басып Тэукебайдын уйше карай ж урдк Тэукебайдын yfii- мен ек| арада уй жок. Ke3i xipiciHfle Тузуекен Тэукебай- мен eKeyi кещлдес, дос-жаран болтан. T in ti осы Жидел1- д еп ауыл шапыр-шупыр енд! салынып ж атканда, eni У'йдщ ортасынан казырын кагып, енд! урмасын кура бер- генде мурал1м ж1г1тт{ осы Тэукебай «Тузуекен мен екеу- Mi3fliH арам ызга кудай болмаса адам тусе алмайды»деп куып шырыпты деген сез бар. Осы жайды Тузубек мар- кум да куле отырып талай рет энпмелегенш Кигашбек- TiH ез1 де ecxireH. К еш ю келенке узарран сон-ак Тэукебай шалдын eci- гш щ алдына куды ктын салкын суын шашкызып, сыпыр- тып, б 1рнеше кабат керпеше xecexin, шалжайып жататын эдех1 бар-ды. Б1рак бул жолы твсек устшен кершбеди Свйтсе-дары Кирашбек осылай беттеп, сыларынын эр жер! Tycin, xeMipexKe шыккан баланын басындай болып туркан Тэукебайдын тамынын алдына келе 6epreHi сол едй Уйд1 айнала кызыл б а с кораз кыт-кыттап безш ке- лед|‘. Сонында Тэукен. А к дамбалдын ышкырлыры тв- мен xycin, 6ip балагы м э асш ш конышынан шырып кетйп- xi. 03i эбден енхшкен. Кейлегйпн узын ж еюмен бетш сурхемш дёп колын 6ip шулрып калранда онысы муры- нынын ушын рана сипап exxi. — A y, Тэуке, муныныз не? — Каш-ш-щ... былай-й... Кирашбекхщ хусынан дур- пл дей ехе шыкхы. «Ш алга б1рденешн шаль^ы хйгеннен са у ма» деп Кирашбек iuixefl кулд! де айналып келш осын- да CQFapcbiH,— деп салулы xeceKxin 6ip mexiHe жантая кеххк Кызыл б а с кораз кикылдап ж урш yfifli хаты 6ip ай- налды. Тэукендё xinxi эл калмапхы. А к дамбалдын ауы селхен-селтен e iin т е р л т н ш хусында жур. 1 — А у, Тэуке, койсанызшы ендк — Каш-ш... Тэукен Кйрашбекке ашулы ж узбен карап аузын аша бере ж ана Faiia с у шашылран жерге ая>ы хайып кехш, ущып XY.CTi. Кирашбек суйей хуррызып, хвсекке экел1п ОХЬфРЫЗДЫ. '\" ■ — Ойпыр-р-р... элг! эхене нэлехх кызыл бас-с... Мен 011Ы. Аузынан сез орнына дем шырып алкынып охыр. — Э л п балй ойпьфмай, осы бар рой... Керек кезде

бала дегешн де куриды. Ойын лесе eci кеткен. Эй, Ш ай- дарбек, мен сенщ ж елкещи узермш . Кызыл бас-с. Ко-до- раз екеущд1 досактап. — А у, Тэуке, не боп калды? Ж айш ы лы д па? — Кираш-ау, сен не бш дщ . Ш здщ элг1 жугермек кел- rip дызылбас дораз беймезп'л шадырды рой. Ойпырмаи, ойпырмай, бул жадсылыд болмас. Эрмиядагы Каадар- бекжаннан хатты ц у з ш п турганын езщ 6iaecin Foft. Са- FaH eTipiK маран шын. Э лгш де T9c6i аудары п отырсам антурран дораз до-до-до-ду-уд дегеш. Зэрем далмады. Кой, болмас. Мен оныц басын ж улайын. Тэукебай Ки- рашбектщ элдене айтпад болранына мэн бермей дос жу- дырырымен жер таяна 6epin, тур а женелдн Кигашбед басын шайдап кулд1 д е орнынан турып Эл1- бектщ уйше дарай журдк Эл1бек eciriHiH алдында кетпен шындап отыр екен. Зйел1 eciK алдына су ceyin, сыпырып, масахана дуруды н дамында жур. Улкен улы Кодаш велосипед!мен ауре. Кирашбект! Kepin, сулесодтау келш долын алды. — Эй, Кодаш палуан, сенщ велесипедщ пойыз жен- дегеннен де ауыр болды-ау. Йемене езщ ж уттан шыддан- дай тыриып.— Кигаш бек езше дарай соза берген бала- ныд шидей саусадтары н аздап дысып ж !берш едк Кодаш ынырсыган куй! кезш ж ум а, Ti3eciH 6yrin отыра кетт{. — Ой, сенщ палуан болранына — Кигашбек кещл- ,дене кулш алып, Эл1бектщ жанына келдь — Кеке, сэлем бердш. Кетпеннщ даны лымен ештене естш ей отырран Э л 1бек Кирашбектщ езш .керш барып басын бурды. 1— Э , Кирашбекшсщ. Кел. 03i eHTirin далыпты. - г Ауданра кетт| деп е с т п е д '1м,— деп терппген ман- дайын орамадымен суртше керенау кез салып, мадыз- дана калды. Киращбек ауданра баратынын айтып су- ранран жод-ты. Бригадиршщ мына далпы соны кенЫше алгандырын танытып отыр. Кигаш бек мэн бермеген бо- лып, 9fli6eKTin дарсь) алдында.ж уресш ен отырран куш- жузш, сыртда бура бере шэпкесшщ мандайын басынды- рап дойды. — Иэ, деке, ауданра барып кайттым. Райкомдег(лер езщ^зге сэлем айтып жатыр. — Ы-ы...— Кирашбектщ энп'месще дырсыд аралас- канын сезд1 де, Э л 1бек дайта кетпен шындау уш щ шойын балгасын долына устап, одтайлапа бастады. 61

— Кеке, мен ауданга кететш болдым,— Эл1бек syeai мырс eTin, жещ л рана кулш алды. — Ауданга барамыи де. Райкомге ме, райисполком- ге ме? — EKeyiHe де... «Эй, саган бэтуа бол мае» дегендей Э л1бек Кигашбек- ке ж аратпаран куйде 6ip карап алды. — К еке, жаксы-ендк Соны айтайын деп келгенгм foA. Кирашбек орньшан тура коранын eciriHe карай бет алды. Э л1бек ундеген жок. Басын шайкады д а койды. Ертещ ке Кигашбек ктм -кеш еп салынып, ауызы т у ­ да ж т п ен байланран кенеп капты иыкха карып салып танры noe3Fa мшу ymiH Ж арм ага Kerri. Кирашбектщ ау- данра кеткеш армияра кеткеннен-кем болран жок. Улкен- Kepi кезш щ жасын сырып, KiuiLnepi кекелеп шуылдасып кала бердк Ж ак а жумысына эуелгщ е кызырып ж урдк С у жана кеккасканын рулше отырудын ез1 ее кеиретж жай едк Ж умы с таннык атысынан тун жарымына дейш толаста- майды. Совхоз кырманынан аудан орталырына Kypim та- сиды. Андыздап журген транспорт, халык. Бурын жуге- ршщ атыздарына суды кул ак арыктан жырып ж1берш, exi аярын cyFa малып жантайып жататын ж!г1ттщ Keuiai елеуреп, ширап алды. Алгашкы аптанын корытындысы бойынша-ак алга шыкты. Кызыл ту Кигашбектщ кек- каскасына кадалды. Кабырта газеттер! Кигашбек тура- лы жазды. «HeciH айтасын Ж иделщен автобазара 6ip Ж1- п т келген екен. Эттен MiHe3iHin аздап кирэштыры болма- са енбекке бер1лген нарыз ер. TinTi жумыска бер ш ген д т сонша машинапын кабинасында отырып тамарын жеп, уйыктайды екен» деген ж урт арасында гу-гу энпме де тарады. Bip куш ауданды к газеттен баягы 9ai6 e xri жа- затын арык кара бала келд1. ©3i Кирашбектщ тете ес- кен ш1сшдей imi бауырына xipin барады. — Кигаш aFa, автобазара келгешш'з окды болтан екен. EciTin жатырмыз, данкы нкз облыска тарап Kerri. Арнайы езпизд1 ж азуга келд1м. Баягы Эл1бект1 жазган жолы «Кигашбеки Эл1бек адам етт1» дегеш eciHe Tycin, «осы сен менг ж азбасан ит- тш кенл1 кала ма» деп энпмеш кырсыктыргысы келш 82

турды да, raFbi да бэлеге ушырап калармын деп райынан кайтты. Сонан сон арык кара бала соттан бетер тергеп ала ж енелдь Yfl-iuii, кора-копсы, ауыл аймапл тугел камтылды. А рада алты-ж е-ri кун еткенде ауданды к газет- т!н 6ip 6eTiH тугел ала «Жидел1ден келген ж ш т» деген очерк шыга келди Ортасында шэпкесшш мандайы кай- кайып, кеккасканын рулшен орай устап, Кигашекен отыр. EKi-уш кайыра окып шыкты. Ж ап-ж аксы жазыпты. Арык кара балага Кигашбектщ кенш жылып калды. Сонан сон газеттщ 6ip данасын конышына, 6ip данасын койынына урып ж1бердь Ауылды да сарынайын дед1. Кетершде «Кигашжан- ау, жш-жш хат жазып турмасан болмас. Машине деген бэлеге кайдан куш тар болдын. Онын 63i кит етсе аунап кететш, согысып калатын, катты ж урсе ден гел еп ушып кететш нэрсе дейд1 гой. Кулыным-ау, wyrepi кежеге тойып ап, кетпенш жаркы рап су суарып ж уре бергенщ онды е д Ь ,— деген шешесшш сезш д е жш -жш eciHe алып езу тартып кояды. Тэукебай, Эл1бек, Эл1байларды д а ой- лап журдк Нэзиланын орны 6ip белек. Bip жолы кабинада онаша отыра калып хат жазуга бешндй Колыда ж азудан шыгып калган екен. Каламды игеру машинанын рулшен де киынга сокты. «Алтыннан ардакты, коргасыннан салмакты анамыз Кауыш, жастайынан ж умыртканын сэры уызын жеп ес- кен аяулы жарымыз Тэнзия, балаларым... иэ Млер1м. Силасбек, Бидасбек, Киласбек, калай, денсаулыктык аркасында етек-жендерщ делб1реп шауып ж ур ан д ер ме? Б!зден амандык б!лмек болсаныздар» деп бастап ез жагдайын 6ipa3 тэптш теген болды. Сонан сон каламы Ki- б1рт1ктеп калды. Сез дегешшз тогай аралап коян (зде- геннен де жаман болды. Эшейш де сарнап журген ба- тырын сез таппай кара терге т уе й . Tiirri болмаган сон «Ал, еши не айта берейш» деп ез атын жазды д а, хатты терт буктеп конвертке урып ж1берд!. А рада еш ай еткен сон, уйш б1ржола Kemipin экетуге ауылга e3i де келдг К игаш бекп yfl-imi еш ай емес еш жылдан кейш орал- гандай карсы алды. Кауыш кемшр 6ip жылап, б1р ку- — Кигашжан-ау, exi айда ею хат-та жазбадын-ау. Ж алгыз хатты молданын берген тумарындай сактап, exi K63iM терт болып жолына карап анырадым да отырдым. 83

К узп салкынмен борбайлары шыт-шыт болран балалары да ойнад салып бол ар емес. Тэнзиянын да беп'не кан жу- ripinri. Ж еню кимылдап, лыпылдап жур. TaKFbi шайдын дастарданы жайыла бере Кирашбек «Kemipin экетуге келд!м» дегенд1 айтты. Сол-ад еден «дайдан бш е т н , К,ирашжан-ау. Тентек- TiriHfli жасырып, азаматтырьщды асырып отыргаи осы ел- журтын efli Fofl. Э кек мардумда кезшщ TipiciHfle Жиде- лщен кэшпендер, кешпендер деген е дЬ ,— деп кезш 6ipas сулап алды. Эш-мше дегенше «Кирашбектщ yfli кошейш деп жа- тыр» деген хабар аладаннын аумарындай ауылра тарап кетт1. Kepmi-доландар жинала бастады. Алдымен сулы- кез KeMnipiH жетелеп Тэукебай ж егп. Карангылау ауыз уйде жол-жвнекей турран шелек, керсендер! салдырата, апырадтай Kipfli. — Ойпыр-май, не-е дейдп Квш-ш... Кешемш дегеш neci. Эй, Кирашбек, 63iH тентек те болсан eciH бар ж т т едщ... Ойда ж одта кешемш депсщ. Б ул далай болганы? Басындагы 6ip дулары салбырап, 6ip дулагы дайры- лып турган, жиектер! дырдылжын болран коне дулак- шынын 6ip bipFan, желкесше таяу ысырып дойды да тор­ ге барып отырды. — Элгшде еа'те сала мына кемшр1м1'збен екеум1з да- MbiFbin жылап алдыд. К,айтем1з енд1. Мына 6ip кекдасда мэшинещ есн щ н щ алдына келдерен .тартып дойыпсын. БшдГн эулетте бурын мундай машине айда ран ешк>м бол,- ган,жод. Маркум Тузуркен жасында салдыратып е п з ар- ба’аидап едк Бэрекелде. Ниетщ дайырлы болсын. Bip ба- ламыз ауданда отыр деп журем1з. Б 1здщ Калдарбекжан да эрмиядан делении деп жатыр рой. в з ш е усап «Жиде? .nici дурысын, ауданга барамын» дер болса, езщ-бас-кез- болып ж уресш де... . .. — Иэ, Ka3.ip.ri балаларра «тэйт» деуге болмайды. Жи- делще ез1м1з-ад отыра 6epeMi3 де,— деп сулыкез кемшр! де дарлыддан дауысЫмен сезге араласып, жаулырынын ушымен K03iHiH алдын суртюлеп жатты. Сонан еон от- кен-кеткенд1 .айтып,кемшр-шалдар бас шулрысып отыр­ ды. Кауыш кемп1р шалы мардумныд K03i Tipicinae айт- дан сездерш, icTepiH еске алды. Онысы'н Тэукен расда шыгарып бас изеп достап отырды. ■ 1 Тары да шай дойылды. «Bip малдын мурнын дана- 84

тып агайыннын батасын алып кетеГпк» деп.^Кауыщ кем- nip 6ip тусакты ер1стен алдырып Тэукебайдыц алдына ж ыры п бердй Тэукеннщ ж огалган бузауы н {здеймда д е ­ ген ойы бар екен. Дегенмен «мундайга зтказ беруге бол- майды» деп муй1з сап пышагын кынынан суырып, тас- кайракка жони бастады. Сейтш турып, К,ирашбектен: «Эй, осы сен Эл1баймен татуласы п па едщ » — деп сура- ды. К,игашбек басын шайкады. — Эй, ол болмайды. CeHiKi балалык. Тентекпк. Ал енд1 арайыннып екпесш аркалап кеткенщ ж арам ас. Кемшрлер де ж амыраса коштасты. К,ирашбек унде- ген жок. взш ен э бе сп к болганын сезетш. B ipan Эл1бай- дан барып KeuiipiM сурау ойында болран емес. Кайта Эл1байдын сезуар эйелше epericin эуелгщ е «кырамын- жоямын» деп 6ipa3Fa дешн кокандаумен ж урш , сонан сод басылран-ды. Сол ^рлш терш щ ыдрайсыздырына e3i де кей-кейде кысылып ж уретш . Тэукебайдын дегенше к е н т , 6apyFa ьщрайланып ба- сына шэпкесш, ycTiHe купэйкесш кидь Сонан сон коны- шын кайыра киген кер31 eTiriH суйрете басып Эл1байдын уйше карай кетть Эл1бай ecirinin алдында эйел|'ие шашын алдырып отыр екен. Эйел1 Бэд!гул шуйкедей Элекекнщ ycrine мш- белеп алган. Ш амасы устарасы етщш ремей ж атса ке- рек. «Шыдасайшы ендь К удай-ау Kecin кетед1 рой. Мына байруска не болран-ай» деп куйеуше уры са api ж убата токтаусыз свйлеп тур. Кигашбек таяп келгенше eneyi де байкамады. К,ина- лып, абыржып аузынан ceai Tycin турран Кирашбек жок. Жандарына к е л т тура калды да таудын басынан тас домалаткандай «Ассалаума-элей-куем-м, Элеке, БэдЬ гул женеше» дедь Бэд1гул астапыралла деп жорары к а­ рай берем1н дегенде устарасы тайып к е т т , Элекендщ тап мандайынан 6ip туш р кан шып ете калды. TaFbi да тап баягы токпан ж ш к т щ тиген ж ерМ н маны. — Е, сен бала ма едщ,— дед1 Бэд1гул жактырмаран пнижде. — Мен ед1м, женеше. Кешейж деп жатырмыз. Эле- кещйн колын алып дегендей. Ана жолы 6ip иттж жаса- ганым бар едй Енд1 балалык дейЫздер ме? Элде жынды- лык па? Ж асты к, шала е ст ш к те бар ма-ау... Болмаса Элекецдей арамызра кол жумсарапымыз уят-ак кой. Eci- ме туссе ез1мд1-ез1’м шайнап жеп коя жаздаймын. Ж ене- 85

ше, ещй соны жуып-шаяйыд. Мына Элекец деген агамыз езпизд1 epTin барып, элде е зМ з epTin барасыэ ба... Bip малдын басын мужш дайтыныздар. Кигашбек зуелпде сезш к1б1рт1ктеп бастаса да келе- келе айыбын жуа келген юсЦей емес дау-жардынара- сында журген бэтуал1 Kiciine шешенсш, 6yftipi дызып Kerri. Бэд1гулд1н ж уз1 жылып далды. Эл1бай темен караган куЙ4 отыр. Бэд!гулдщ ж уз1 жылыган сон-ад Кигашбек icTin онга басканын байдап «женешегау, эйтеу1р е з ш з гой. 63i«i3 деп д ел и гурмын. TinTi е зщ Ь болмаганда сол кун1 мен жынды мына Элекещц тагы да кайткен болар ем. Эйтеу1р езШ з...» деп тары да енештеп ала женелдк Бэд1 гулде ес калмады. «0зщ1з> деген сез даптап кет- кен сон кеншдене кул!мдеп, туйетауыдтай дайдадтап жу- pin жаулырын тузеген болды. Кигашбекке жылы-ушырай дарап «ОсыЛай адыры nenepiimi 63iM де б ш п жур ед1 м » ,--д ед ь — Арайынныц азары болса д а безер1 бол мае деген. Кайнымнын 6ip тен тед пп-ау деп ед1м. Айтданым келд1 де турды. — Енд! эрине, женеше. 0зщ1з де ce3inci3 рой. Бэд1гул устарасын Т1лдей дайрадда 6ip-eKi жанып алды. — Эй, Э л1бай, мына балара б 1рдене десейпн? Элекен ундемедк Темен дараран куй! сакалынын ушын тарадтаран болды. — Эй, болсайшы ендй Мына бала ж!г!т басымен Ki- uiipeftin, алдына к е л т , жлнг, дойдан да ж уас болып тур. Басымнан eKi туш р дан шырып efli деп арайыннан безе- ciH бе? Эл!бай т м датар болмады. Сонан сон Бэд|'гул ашу шадыра айдайлай сейлед!. — Ойбай-ау, о Heci еден. Инес1н !здегенден мелшп темен дараганы. А у, орныннан турып долынды 6epin, бы- лай... Ен болмаса келген адамнык бетше дарасан erri. 0 з т д е де кудай суйер мшез жок кой. Кудай-ау сеш'к кэсмонавка таласканынды дайтешн. С е н т басынды кой- дын ж ш п м е н урып журген кайнымыз да ж уас екен. Мен болсам е п з д т ж ш п м е н дояр ем кеп... — Болды-ы — деп, осы кезде Эл1бай дунк ете .калды. — Болса болды. Шашыннын калган жерж алмай

кояйын ба? Байынын шашын алмаран катындарды вк!- мет соттап жаткан жок. О neci екен коре ете калганы. Э л 1'бай енд! кайтып ундемейтшдей болган еон Бэд|- гул Кигашбекке бурылды. — Кайным-ау, кайта бер. Аганнын мшезш бмесш foh. Менщ кеилргешм онын кеоиргенк Каз1р уй ш з г е ер- Tin барармын,— дедь Кигаш бек Kepi бурылып уй ж е карай беттедь ¥зап кет- кенше «ceHi еркек кып ж араткан кудай д а кен екен. Ау- зынды буып койгандай. Эйел менен де жаман» — деген, Бэд1гулдш урыса свйлеген свздер1 е ет ш п жатты. MyFa- л 1м ж т т т ш уйш ш тусынан ете бере Нэзиламен ушырасып калды. С у экеле жатыр екен. Ж узш кун как- тап карая тускен. Сулу, голык мусш1 бурынгыдан ширап, жумырлана тускендей. Кираш бекп байкамаган болып жуз1н темен салып келедг — Салем бердж.— Кигашбек карсы алдына талтайып тура калды. — Кабы л алдык.— Ол да берер ж ауабы н азГрлеп ке- ле ж аткандай биязы рана ун катты да, К игашбекке к а­ рал езу тартты. Ж ай FaHa куле салганы KepiHin тур. Бол- маса, Кигашбекке тж те, ем1рене караган жанары «Не ic- теп ж уреж ? Кайда барасын? MeHiH сенен куткешм осы ма е д Ь — дегенд) айтты. Келш шектщ осы ойын тап ба- сып, ш убэа'з урынгандыкган д а, эуелп де ойнакы лау, же- ш л -ж е л т ушырам ж асаган Кигашбек к е н ш н з1лд! сал- мак баскандай. Сондыктан дауысы да кэдужгщен жум- сак api MeflipiMre толы куйде шыкты. — Кешейж дел жатырмыз. — EcirriM. Сонан сон Кигашбек не дерш бмм едй KeTKici де кел- медй Ернеужен асып шылп-шылп т еп л ж ж аткан Нэзи- ланын ш елепндеп cyFa карады. «Бойын билей алмай тур-ау... Д енесж де aipia бар ма...» Eneyi осылай тура берер ме едк Мугал1м ж ж п т ж мал корасьшын сыртынан 2 3 козы-лакты куып Тэнзия erri. Буларды керд1. BipaK керсе де кермеген болып кете бер- fli. Нэзила кысылды бжем... Кысылраны foA, бетж е кан ойнап uibiFa келди — Ж аксы , мен кетейж Кигашбек у н а з калды. Сол ун п з каллы Нэзила уй- Hin е с т н е Kipin кеткенше турды. Кауыш кемлф балаларын кезек-кезек ж у п р т т , ауыл- 87

ды тугел шакырткан болатын. 0 л1бек пен MyFaaiM жМт- тен езгеЫ тугелдей жиналды. Э л1бек «басымныц сакина- сы устап жатыр» деп эйелш ж 1б ер ттг Мурадам ж т т жантак шабура кетш ть 0л1бектщ неге келмегенш К.И- гашбек бм едк Ол мунын iciH жаратпаган ынрэйы. Сонан сок Нэзила болган жок. Онын неге келмейтМн кепш ш п б т е д к Сондыктан да ешкайсысы «Нэзила кайда» демедк Эл1байды е р т т Б э д ту л журттын сонынан келед1. Бурынрыдай емес дабырлап, кешлдене юрдь — Ене-ау, онаша ауылда ез1м1з де, свз1м1'зде еркш кеткен рой. Слздщ уйдеп бала мен б13Д1н уйдеп кайны- ныз кэсманапка таласамыз деп тебелесш калган куш бгз де 6ipa3 жерге барып калган екенб13. Енд1 eciMe туссе беНмшн оты шыгады. Артык-кемш эйтеу!'р Kemipe ке- piKi3. — Келш -ау, о не дегешц. Татулы кка не жетсш. К,ай- нымнык басы онбай калды-ау деп кепке дейш уайым жеп журд^м. 0й, К,игашбект1 де жерден алып жерге сал- дым-ау. Ж ур т дуылдасып кедалд1 отырысты. Б1р-б1рлерше бас шулрып койып еткен-кеткенд! сез erri. 0 зара эзтд есш , кул1сш алады. Орталарында К,ауыш кемшр. Bipi ше- шей-ау десе 6ipi ене-ау дейдь Тэукебайдын сулыкез кем- nipi рана,«кел1ншек-ай» деп сейлейдь Онысы шальщнан шалым улкен деп еркшс!геш. К ен м д! у-ду тамактан KeftiHri шай устшде де басыл- Fan жок. Отыра калып Ж и д ел ш мактасты. «Береке, кут д арьтан жер. Ж ур т кадгрш бмгмейд] десть Осындай жер­ ден кешем iH деген Кигаш бектщ iciH эбест!к дегендер де болды. Б э д ту л турып «Кеш кеш дурыс. Ж ас ж !п т осын­ дай жерге сыйсын ба? У-дуда ж у р гю келед! де. Енд1 MiHe еседь вр л ей д ь Бара сап кайнымыз кэзитке шы- Fun жатыр. Бэрекелде. Одан артык шлге MiH дейсщдер ме. Келш турар. Амандык болса 6i3 де барып кайнымыз- дын терш де кос жасты кка жантайып, Тэизия келшшк кайнаткан шайын iiuin жатармыз. — Бэрекелде сез-ак болды. — Сездерж щ былайы жок. — MiHe енд! ауданда 6i3fliH эулеттен eKi уй бар. Мы- на Эл!бектщ mici Калыбек. Сосын Mini алла буйыртса Кигашжандш. Ж ур т жарыса дуылдасып Kerri. Ас-су iiuin болган сон машинага ж ук тиеу басталды.

Ж ук детей iшин cyfteKTiaepi eKi кебеж е мен е м сандык. Эткен жылы: «Апа-ау, гарнитур ал сак кай тедЬ деп, Ки гашбек усыныс ж асап, Тэнзия д а куаттап Kepin ед1: «Кудай-ау, кай сэн д ер те келмей жатыр. Топыракка юндштершнен батып отырып» — деп Кауы ш кемшр кон- веди К ебеж е мен санды к Кирашбекпен 6ipre ж асап келе жаткан дуниелер. Кигашекен ес 6iain, етек жия баста Fan сон-ак сандыктардын шыцрасын бурап сындырып та- лай рет кант, кэмпит урлап жеген. Тузубек маркум он- дайда «урлык icTenTi» деп урысудын орнына «айналайын Кирашжан ж1г(т болып келе жатыр. Сандыктын шыкрэ- сын шепше сындырады» деп кенк-кенк кулш отыра бе­ рет!н. Эп-сэтте жук те тиелш болды. Сонан сон кош тасу бас- талды. Кауыш кемшр етег! тобырына тускен п у л ш паль- тосы мен сы кы рлауык MaciciH кшптй Басында су ж ана ак кыжым салы. Тзнзия да устш е бар жарарын Inin, шет- TepineH улб!реп-ак калыпты. Тэнзия кузовка жайрасты. Заттарына еге бол. Tycin калып журмесш деп Кауыш кемшр келшше пысыктап, e si балаларымен кабинара мшбек болды. Кабинанын eci- гшен устай бере, бурылып турып:«Ел-ж урты м-ау, кош бол» — деп, булыга дауыстап жылап ж!берд!. Ел-жур- тым-ау деп турраны 5-6 эйел мен 2-3 еркек. (Жан шесе эйелдер де корсылдасып калды. — Кош бол, ене-ау. — Шешей-ау. — Кайтсш-ай, агайынды кию онай ма? — Тузуекен, болса ата мекен1'м деп, кешпей отырып алар едк Сен эйелд1г1нд1 ж асадын-ау, К ауеке,— деп, Тэу- кебай бес Kici катар турып бет суртердей улкен кекшу- лан орамалын бетше басып еншлдеп коя берди Айнала улыран-шулыран дауы ска машинанын г у р ш косылды. Сонан сон дабырлай сейлескен дауы с 6ipTe-6ip- те алыстап кетти Апасы «Ел ж уртым-ау кош е н д Ь д е­ ген кезде KHFain6eKTi кулю кыскан. Енд1 мше кезш е ж ас тамшылары пайда болтан ба калай. Алаканнын аума- гындай Ж и д ел М кия алмай квз1'мнен ж ас шырады деп Кигашбек эсте ойламаган. BipaK сырт жерде Ж идел1а ушж шажылдасып-ак калады. Арры беттен ауданра Kypiui тасып ж урш , 6ip жолы Андарбай деген шофер ж1гп-нен кым-кигаш болып тобе- лес!п кала ж аздаганы бар. С ондзры KepicTepi — осы Ж и-

Дели B api де аудандык газетке шыккан Кигашбек тура- лы очерктен басталды. Э л п Андарбай коста шай iiuin, белке нанды бы лш былш шайнап отырып «Жиделиен келген ж1г1п' Heci? Ол 6 ip Москва ма екен. Адам бьлмей- TiH тогайдын куысын кыстырып» — дегеш. Кигашбектщ тебе шашы TiKipeflin шыга келдк Ж ана урттайын деп отырган шайын стол устж е коя сала «Бжмесен мен 61л- А1рей1ы»— дед!. C efirri де шэпкесжщ кайкы мандайын темен басынкырап койып кез)' еж 1рейж орнынан турды. Андарбай да eperie десе аузы-басы кисаймайтын 6ipey екен. — Ау, ол жерде каз!р шибержрн баска не бар? 12-13 уй. 0 rlp ik пе? — Мэ, саган Шибер1н1н мекеш.— Кигашбек кулак шекен!- нысанага алып, токпактай жудырыгын тенд1ре бергенде жапырласып кеп, 6ipre тамактанып отырган шоферлар устап калганы. Кешннен ойлап караса ici тентектнс. Эйтсе де шапшы- FaH канында ж урег1нде ескен жерше деген 6ip алапат сез1мн1н барлыгын да андады. ByriH ri кул1п журш, кез1- не ж ас алуы да содан болар. Ж ан-жагына караса ауылдан едэу1р узап кет1пт1. Эл- пнде еб1л-деб1л боп отырган шешео' жасын тыйып, жи- накылана бастапты. Кояннын кежектер1ндей болып уй- лыгысып отырган уш баласы буларга жалтак-жалтак карайды. Оларда.-урей де жок. Куаныш та жок. Тандану гана бар. — Кигашя^дя-ау, ештенен1 умыткан жоксындар ма? Айтпакшы Нэзила кайда ед1. Онымен коштаспаппыз- ау...— К.ауыш кемшр кез1н жаулыгынын ушымеп сурте ынырси сейлеп койды. Кигашбектщ кеудесшен ерт удерш еткендей болды. Ешк1мд1 тындапдсы келген жок. ©3i де ундемедн Bip сэт рульд1 де умытып жолсыз тартты. TiriTi машина д а, ез! де куладузге бет алды кангып бара жаткаидай. НЭЗИЛА К,ызы сыртка ойнап кетш, Нэзиланын жалгыз ез| шай im in отырган. Эуел1 сырткы eciK, сон ан сон iiuKi eciK та- сыр-тусыр ашылып, уйге Бад1гул шрди Онын бул уйге кептен 6epi келу1 ед1.

— Амансын ба, Нэзила келш... Нэзила эуел1 OFaH акыра карап калды да, «терлвт!- Hi3, келМ з» — деп, вз1 жиналынкырап отырды. Бэдшууь дш терлет демесе де терлететш тур» бар. €Ы эдеттегйй- нен квц!лд1. — Шыгарып салып келе жатырмыз, шырарым. Нэзиланьш «KiMfli шыгарып салдыныз» — деп, судай алмасын бшгендей ерюн лешре свйлеп -кета. — Елден ел белш у онай ма, келш шырарым. Ke3iMi*- д! 6ip-6ip сулап алдык. О лар д а не жетзсш кетт! дейс1н. Енем байрус мэшинеге мшерде ещреп коя бердь Нэзи- лаж ан-ау, коя бер ендг.. К айсы б1рш айтайын. Кайнымыз д а ж т т - а к кой, пиркш! Э л п б 1з д щ уй д еп кайнараннын басына жазым бол тиген токпан ж ипктщ KeeipiHen-ка.- тыспай жур едш. Арайыннын азары болса да безергбол- мас деген осы да. Eki ортада шыбын еледш ш кедшен езщмен де катыспай кеттш пе, Нэзилажан. Бул Бадшулдщ торге жеткемше айтканы. К ак торге отырмады. А к жастыкты кеудесше баса,, ео'кке карай ьшыса жантайып жатты. — Осы куш сау адамды кврмед1м рой, Нэзилажангау, се п з квз1м шыдатпайды. Нэзила онын энпмелерш сабырмен тындай журш, шайды кайта демдедй ©3iHe рана арнап ж утан д ау жайып отырран дастарканына тары бгрденелер экелш коскан болды. — Кайнаганмен екеуш татуластыры п ж1берд!м,— де- fli Бэдтгул энпмеш кайта ж алгап. Нэзила тары да «шммен» деп сураран жок. Э нпм еш н Кигашбек твшрегшде болып отырранын сезедй Сэлден сон Бэдш улдш сезш ж ауапсы з калдырура да ынрэйсыз- данып, «жаксы болган екен» дед!. Одан эр! де Бэд!гул оцпм еш б!раз refliTTi. Кирашбектщ уГПне кулд1 ауыл жиналганда, Элтбектщ эйелш Ж1берт, езш ш келмей калгандыгын айтты. „ Ее!з калгыр, иригаттырын элдарандай кередг-ау, койса, катын мен де аткарармы и,— деп, езшше мурын ш у1нре свйлеп, Э л^ ен Н жаратпаран шырай танытты. Б|'раз шай пшлдй Эр жайдан сыр актарылды. Сейлей- TiH Boairya Нэзила тындаушы г?на. Tinri шыгура бет ллып, кеб1сш тепк1леп киш турыи та, Бэдшуддш аузы 1тынран жок 91

— Нэзилажан-ау, менМ жай Kipe шыккан foй. 0 с т п араласып турмаса агайынныц агайыншылыгы не. Жиде- ■ nifleri он бес уй он бес ж акка карап отырсак береке бола ма? 0 з щ де уйге сорып тур. Нэзила жай рана «сорамыз» Foft деген болды. Бэд1- ГУЛД1 сыртка шырырып салды. Оцаша калган сон, Нэзи­ ла кайтадан дастарканнын жиегше, бурынгы орнына отыра Kerri. Bip aK шай iuiin береке тапкан жок. Кайдары 6ip узын сонар ой жетепне epin Kerri. Ж еН улдын ортасында буландап ecTi. Ж асында TinTi шолжын болды. MiHe3i еркек баланын мшезшдей едь Балалармен тебелесе беретш. Экес1 ерте кайтыс болтан. UJemeci Нэзиланын элгшдей мшезше куйш-шсш «эй осы да е р ж е т т, ел катарына косылып, уйльбаранды болар ма екен. Кайдан бм ей ж , уш куннен сон байымен кока­ ла койдай боп тебелесш, кайтып келш журмесе Hri efli» — дейтж. Ж еН улдын б1рде 6ipi Нэзиланын бетше келе алран емес. Олар т у г ш шешесше де еркш. Тамак- тын д эм д ю , KHiMHiH Tayipi сонык!. Сейтш ж урш Нэзила бойжетш калды. Дене бгпм! оз катарынан ;р!леу, api етженд! болгандыктан д а ол 8 - 9 - шы кластарда ж урш -ак ауылынын бойжеткен кыздары- нын катарына косылды. Корю де епшмнен сорлы емес. «Иырымызбен кок Tipen журм1з» — деген ж ттте р щ н щ 03i буран ыржия назар сап, эзмдесетшд! шырарды. Нэзи­ ланын д а кудай суйер кылыры шамалы. Ce3i кейде жа- тык, кейде таудан домалагандай. Оныншы класты б М р у ь а к мун екен. Буран соз сала келугшлер кебейе бастады. Шынар кемшр кэдшНдей уайым жеп ж урдк «Кудай-ау, мына журттын арылуы жа- ман, кызымды бермеаме коймас, cipa. Нэзилажаннын да мшез1‘ сынар емес. Багына койдан да жуас, момын бастау 6ipey кездессе болтаны рой» деп, кейде езшше, кейде Нэзилара эдей1 ecirrip in-ак iuiKi ойын ce3flipin кояды. Нэзила онысына мэн бермеген болады. А рада 6ip жылдай уакыт eTTi. Соз салып келуиплер- ге 33ipre Шынар кемшр, кызым эл1 жас, балалыгы да басылатын емес,— деп кайтарып жатты. Шынардык бул TipniriHe наразылык б!лд|'руш1лер де болды «Былкылдап, бойжетш отырран кызынды ж ас дейсщ. Багын байлама.

К ую ертен агылып к е л т жаткан куда тусуиплер сап тыйылып кызын босаганда омалып отырып калса кайте- ciH. Бэл енш ент napi кызы деген ce3i кулагы на жайлы еспле коймас. Ана Туйебай деген шал шомбалдай дара кызын алган адам га ею бузаулы сиырын коса беретш Typi бар. Сол ею б 1рдей бузаулы сиырды жетшкешнен киып отыр дейсщ бе? K ici сейтш зар болады » — деген сездерд1 естпенде Нэзиланын uieiueci безек какты. «Ой- бай, бет1 аулак. Шынында мына сездерщ жен екен. Мен бул кызды 6ip жагына куртайын. Уйде 6ip ж ола отырып кал са, MiHe3i де аттан аунап тускендей. Ертен жет1 бала 6ipineH сон 6ipi уйльжайлы болып, бул кыз келш-кешек- пен жулкысып ж урсе, ауыл-аймактан д а уят-ты. Ж о- жок, мен муны кез!мнщ Tipicinae 6ip ж агы на женел- тейш» — дедь Д эл сол кезде куд а тусуге келунллер де тыйыла кой- Faiibi. Шынар кемшрдщ TinTi ypefti ушты. «Ойпырмай, ж урт тыйылып калды гой. Кыздын багы к е ал д ! деген осы шыгар. Эй, осы халы ктын наласына ушырамасам erri. Тасаттык жасап, аспаннан жанбыр Т1легендей, бул не маскара» — деп бз-езшен отырып, куй1п-шсетш болды. Эншейшде езше жап-жас болып кершетш Нэзиласы енд1 эб'ден б о й ж е т т, fir m уакыТы еп’п бара ж аткандай. Онын устше ауыл аймактын элгждей канну сёздерг та- бигатында аккею л, дауд ы р аган ' Ш ынар кемшрдгн еЫн шыгарды. ЕНД1 боЛмаса у м т уй1'лердей боп, уайым жёП жур- гендё, 6fp tfyrti кас карая хаСына Нэзиланын маркум куйеу!“Кйбёйд1 ертш уйге Тэукебай шал Kipin келдг. — Ассалаума-алейке-'ем-м.г. ' * ‘ ' Нээила шеЬесгмен екеуг жун туTin отырган. Шынар KeMnip-шалд'ын окыс дауЫсыиан седк ётё калды. БэТтр-ау, бул найсысы,— ден; эуел? оларга урёй- ленё караДы да, шалдын жанында 'камшысыньгн сабы- мен eTirihiH конышЫн VpFbiiiiTaft,/темен кйрап тургай ббз шдпкел! ж ас ж т т п ' к ё р т , б!рдён iiui жылып, «иэ, кёль ю'зДёр, т.ерлетпиздер»'^— дедь — Бурын-сбнды уйгме кон ак келМегендей айырып калыппын гой. Терге шыгыныздар,— дёп жиюлы керпе- н1н арасынан эл1 теселМёген Жана керпешею шыгарып жая бастады. Нэз'иЛа' тутш отырган жунГн 6ip жагына жия Салды да, сыртка ШыгыП кёгп. 93

— Иэ, кудаги, ам ан-есеназдер ме?— д ед1, Тэукебай. KeMnip тастаган кус жастыкка жантая бере. Энг'шеш шу дегеннен «кудаги» деп бастауына Шынар ке-Mnip нитей суйсшш калды. — Кулаги, танымай отырран боларсыз. — Е, танымасак танысармыз. KapFa тамырлы казак емесшз бё? — Бэрекелде, се з Ы з сез-ак, кудари. Ш ынар KeMnip конактардын етек жагына жайрасты. Боз шэпкел1 балага кэзш щ киырын салып едк сауса- fbiMeH керпешешк шетш шукылап темен карал отыр екен. Рен-басы унап калды. А ккуба eaai, талдырмаш де- нел1, суйк1мд1 рана бала екен. Бе-пмд1 жасырып турсын дегендей боз шэпкешн мандайын бурынгыдан д а басык- Kbipan Ki6epinTi. Боз шэпкел1 балара карагыштап оты- рып Шынар кемшр «езщ 6ip тойган козыдай екенсщ» деп 1штей риза болып калды. — А л енд!, кудаги, мына баланы танымаган болар­ сыз,— дед1 Тэукебай 6eTiH Кебейге карай бурып. — Иэ, шырамыта алмай отырраным. Тэукебайдын cypaFbi д а Kici кулерл!к едк Эншейшде болса Ш ынар KeMnip де «езМ зд! танымай отырып, ба- ланызды кайдан танимыз»— деп шап ете калар efli, бул жолы олай еткен жок. Сабыр сактады. 9pi жаксы ниет- пен келгендер болса энг1мешн шыркы бузылмасын де­ ген д е ой бар-ды. Тэукебай енд! турегелш, Шынарра кар- сы карап, молдасокынып отырды. — Бул д а eaiMtafliK бала. Аты Кебей. Кебей шукшиып темен карап отыр. — Бэрекелде,— дед1 Шынар KeMnip боз шэпкел! ба- лага тары 6ip карап алып. — К удаги, байкап отырран шыгарсыз, жолымыз ту- cin келш калдык. Амандык болса конып калармыз. — Е, консаныздар коныныздар. Кудайра шушр, ас-су жетедк Шынар KeMnip бетш eciKKe карай бурып, Нэзилара дауыстады. — Нэзилаш-ай, Kiciaepre шай кой. Icihih бет алысы жаман емес екенш андаран сок, Тэу­ кебай eHfli TinTi epKincn отырды. Баркыт шапаны мен та- киясын шешш, онысын Шынар inin койды. — Кудаги, мына бала ауылымыздын 6ip Tayip ескен 94

Ж1ггп e.u Ьфш ш! байлык денсаулык, екншп байлы к ап жаулы к деген емес пе? Аяктандофып ж1берсек деген 6ip ниет болып, ауылымызбен пэтуа ж асап... Сонымен кайда кыз бар... Юмде кыз бар дегенде, ауызга езщш туспш 'з. Хош-ш, сонымен «куда тусуге eH.ii баланы epTin, м м ба- рады» дегенде ауызга мына терде отырган ж ам ан шал TycTi. Хош-ш, сонымен буйрык-тагы... Айран сурай кел- ген шелепн жасырмас деген, кудаги... Тэукен энпмещ сыргытып отыр. Мына калпында та- лай жерге куда т у с т журген, оны-муныга шалдырмай- тын кария сиякты. С ез арасында «6ip Кивашбек деген бэтуасыздау баламыз б а р едь Соны да obim осылай ер-пп журш аяктандырып ед!М»— дегекд1 косып койды. Шынар KeMnip мына туста Нэзиланьш, сыртта журге- Hine де куанды. Болмаса шалдыц мына сезш е кулш * i - берш, энпмеш бел in тастауы д а кьдш едь Шынар кем- nip «кудасыныц» C631H байсалды тындаган болды. — Ие, талап он болсын. в з д е р М з кай ауылдансыз- дар?— Тэукебай санын 6ip-aK урды. — MineKH, шалалык деген осы, кудаги. К,айдан келге- Н1м1зд1 айтпай неге келген1м1зд1 айтып... Айыбы болмас... — Неге айып болсын. С урш бес туяк болмас деген. I5 — Б1з мына Жидел1 деген ауылданбыз. Е сггуМ з бар болар, тогайдын арасында. Барымызды асырып, жо- гымызды жасырып, тату-тэгп отырган азгантай ауыл- мыз, кудаги. Амандык болса элг e3iHi3 де сол ауылдын дэм-тузын татып турарсыз.— Тэукебай эбден батылда- иып алды. Осы калпында enfli куд а тускел1 отырган емес, энлмеш nicipin болтан Kiciure, окта-текте сакалын салалап, сипап кояды. Шынар KeMnip ундемей калды. F Т м катуды н peTiH де таппады. «Е, эрине» деп, есллер-ес- I тшмес eTin куб1'рлеп, онысына «ойбай-ау, муным не кы- ! зымнан кутыла алмай отырган Kiciure»— деп ез-езш Ki- нэлап койды. Эш -мЫ дегенше Нэзила да самауырды кетерш ш ке к1рд1- Б1реулер мен туралы сейлесш жатыр екен-ау деген ■ ой капершде жок. Ж уртка Караганда д а именбейдй I «Мынау кайсысы вз\\» дегендей Кебейге т е а л е карап едй *: ол сасканынан боз шапкенщ мандайын тагы 6ip басып ж(бердг Ш ай^цплдг Нэзиланын 03i куйып 6epin отыргандЫк- тан, шай кезжде Пэяендей эцпме бола койган жок. Т э у­ кебай ез ауылыпын харекет!, биылгы епстщ шыгым9ы5.

дарняныц суыныц тартылып кеткенд1г1 жайында Cipaa сыр актарган болды. Шынар кемшр де биыл кауын-карбызынын б iTiк бо- лып, балаларынын бэр1н!н сонын басында екешнгш айтты. Шайдан кейш Нэзила тары да тамак камымен сырт- ка ш ырып кетст. 0nriMe кайта сабакталды. — Ж ет 1 баланьщ ортасында тентектеу болып ecin едь BapFan жершде кандай болатынын кайдан бмейш. Ер- кел1гш кетерер ж урт болса канеки. Ауылымыз торайдыц арасында дейшз. Кызымныч журе™ ушып, коркып жур- месе кайтсш,—-деп Шынар кемшр уайым жеген болды. — Кудари, не айтканыныз. Ауылымыз бала еркелс- Tin керм еген .дей аз бе? ©з1м1зде де 6ip жаман немелер бар. Басымызга теуш ж атса д а кинк етпейм13. Ал енд1 келш еркелеу болса, мына Квбейжаннык e3i отыр рой. Кудай б1лед! еркел!гш кетерер. Солай ма, Кебей? Мына шешене ce3inai бер. Бул Kici 6i3re жуалдыз бергел1 отыр- рэн жок. Б1лд1н бе? Мынау деген кызын бергел1 отыр. Тэукебай дэл Кебейдщ мурныньщ алдына апарып бармарын шошайта койды. Кебей тершш кетп. — А л ендй кудари, ауылымызды торайдыч арасында дейЫз. Кудайра шушр, пэлен жылдан 6epi сол жерде отырмыз. 03ipre каскырра таланганымыз жок. TiriTi ко- рыкса кун батысымен есштерш ш п алып, уйде отырады- дары. Кебей шыракл сойт1чдер. Мына кударидын-т1лег1 орынды-ак. Юм б|лед1, ертек келш барысымен, ; кудай 6epin, б1рдече кетерш журсе абайлау керек. ; Тэукебайдыч бул сезше Шынар кемшр де квбалжьш калды. «Кызымды босагамнан атгамай жатып бул не де- ген!н1з*— деп, кудасы на тшсш алайын деп те ейлап едк Тары'да б т п 'т у р р $ н бэтуаны бузбайыншы-дедь v СоныМен тун о^тасы ауа эчг!мч тузиды болып би ть Е р теч ш екон актар аттанып кетть Шынар кемшрдш кеч1ЛР орныккандаи болдЬь Куйёу баласы да .кекш не унап-калды. «0ке — шеШеЫ кайтыс болтан:*— деген кез- дедшдей ж абыркап калып едь Сонан сон «Кудай-ау,..ши окепиешесш койнына тырып жур'. Бастар'ы аман .болса болмай ма. Нэзилажанныч д а ата-енеге сиярдай мш ез1 ж ок кой деп, ез-езш жубатып та алды. Сонымен конак кеткен KyHi кемшр ез ойынык шет- 96

жарасын суыртпактап кызына жеткГзш едн Нэзила ту- лап TycTi. — Э лп мыжырайгаи боз шэпкипге барганш а, асы- лып елемж,— дедг — Е, асылып ел!п, жын к ерн ш ме? М ы жырайгаи бэ- леН де жок. Эп-эде\\п боп, томпиып-ак отырды емес пе? Bip адамга сондай-ак куйеу табылсын. — Bopi-6ip бармаймыи. — Бармак т у г ш , ж уп р ш барарсын. О neci окей, ж е н а з тулап. Ж уртты н кызы сондай-ак куйеуге барып отыр, Кор болдык деп журген ешкайсысы ж ок, куйеуле- pin колтыктап, жымык-жымын кулш , келш-кетш жур. Казактын езщдей кыздары ею-уш баланын анасы болды. Шыпар neMnip ашумен 6ipa3 бастырмалатып ойында- гысын айтып алды. Нэзила «конбед1М»— деп есеп кылды. I Сонымен уй той камына Kipicin Kerri. Ауыл-уй [арасына «Нэзила куйеуге шыгады екен»— деген, гу-гу [сез де тарады. [ «Кудаги, 6i3 дайынбыз. Пэлещ KyHi келеек кайте- <дЬ— деп Тэукебай шал тагы 6ip согып кегп. Нэзила айран-асыр. 1штей боз шзпкелше куйеуге шыкпаймыи деп ойлайды. Уй irni оны узаткалы жатыр. ...Акыры Нэзила Жиделше келшшек болып туст!. Ырду-дырдумен той да тарады. Кэбеймен екеуше аласа, eKi белмелн Тэукебайдын ecKi тамы тидь Алгаш кы кун- дер! Кебейд1 кЭдгмпдей менешбейтш сиякты едь Сосын 6ipTe-6ipTe уйрешеейш дед!. А рада 10-15 кун вткен сон TinTi жаксы Kepin, e3i oFa'H еркелейтшд! шыгарды. Она- шада К©бейд1 кытыктап, алысады. Екеун уй !ш!нде 6i- piH-6ipi балаша куысып кетет!н кездер! де бар. Мундай- да Кебей ыржиып куле беред!. Кабагын шыткандаТы айтатыны: «взщнщ ойынын еркек баланын ойынындай екен»— дейдь Уй iuiin былай койып, Нэзила оган ж урт кезшше де паз кылып еркелей беруап еда. Ауыл уйдщ ш ал-кемтр- aepi мунысын epci Kepin, сез ете бастады. Bip куги Тэу­ кебайдын Keivmipi кел!п, «шырагым келш-ау, ж урт осы- лай сез eTin жур. Сен бул ауылга кудаша емес, келш боласын. Epci кылык ж асама,»— деп едь Нэзила тас- талкан болып 'ашулаиды. — Онпасак ез байымыз £ой. СендерД ш не?

— Бетш -ау, енд! не деЙ1н. Тэукебайдын KeMnipi 6eriji кайтэ-кайта шымшылады да uibiFbin Kerri. Нозиланыц ж!гп-желенмен араласуы да кызык eai Эрк1мнщ эз1л-оспарын кейде кетередн Кейде кетермейд!. Каиныцмын деп Тэукебайдын улкен баласы Калдарб'-к НэзилаРа ыржындай береги. Bip кун! Бэднулдщ eciri- Н!н алдында, езара энпме дукегйн курып отырран кеп эйелдщ квз|нще К алдарбекп шеипшпен ж1берт ypFaiiu .бар. Тетелеп тигенде ондырмастзй-ак едк Bip Tsyipi шэ- Him оран тимей, келенкеде буйырыг. жаткам сарала ку- miKKe тид1. Сарала куилк 6ip аярын KeTepin алып, кан- сылап зыта женелдк Эйелдер уре-дуре болып шуласып калды. — Ойбай, мына келжшн мжез1 калай едь — Бул тур1нен 6opiMi3fli кыратын осы шырар. — BeTiM-ay, кайнысына ш емш сжтеген осыны кер- дж. Нэзила да тайсалран жок- Ж елкесж е карай ысыры- лып кеткен орамалын жендеп тартып алып, ушне карай ж уре бердр — Карарым-ау, 6ip ажалдан калдын рой. Шамана карамай женгелержмен эзж дескж келед!. Bip куш таяк- тык ушында кетпесен,— деп, Тэукебайдын KeMnipi уял- ранынан куларына д е й т кызарып турган баласып ку- шактай алды. Сол куннен бастап Нэзила тентек келш атанды. Ауылдын neMnip-шалы ол туралы езара сез eficin, кулиг ж уретж болды. Bipaic жек Kepin те журген ешкайсысы жок. «Heci бар, 6ip тентек келж бул ауылга да керек кой,»— денди Нэзила да ауылдарылармен эбден уйрешсш алды. 0cipece, той-домалак бола калса Нозиланын орны белек едй Ашык-жаркын калпымен 6apin yflipin экетет!н. OFan Кирашбек косылады. Ол д а ырду-дырдуга 6ip иырын ты- Fbin ж уретж «iriT. Домбыра тыцкылдатып «эу» деп ж)- 6epeTini де бар. Нэзиланын да anuim iri ешк!мнен сорлы емес. Мектепте керкемеперпаздар ушрмесже катысып аудандык жары старга барып журетж . Екеу|‘ иык туше- Tipe отырып, косыла шыркап ж1бергенде, бэрж жиганда 6ip уй толмайтын Жиделнпн улкен-KiuiiciHiH аузы ашы- лып калатын. Ондайда Кебей де ыржия к у л т , мэз бо­ лып огырады. 98

— «К,уДай' аУ> Нэзила келш болмаса, бул ауылдык тойыныц да сэш келмес еднау»,— деупллер де болды. Уакыт зымырап втш жатты. Ауылынан «Нэзилажан- ау, KyiiiM-ay, жагдайын калай? Эйтеу1р, Квбейжанмен уй р е тсш к е та н бе? Варган жергн калын тогайдын ара- сында екен. Коркып журген ж оксын ба?»— деген шешеа' жазрызган алрашкы хат та келдй Нэзила ауылын сарын- рандыктаи, opi ш еш есш н сездерш дызыктай, куле оты- рып окыды. Сонан сон e3i де хат жазды. «Апа-ау, жар- дайым жаксы. Квбей1мнщ де деш сау. Мен тогайдары- ларды коркытпасам, олар меш коркыта алатын емес»— дедй Эдеш эз1лмен жазып, жазып болган сон Кебейге окытты. «0ciTin хат ж аза ма екен»— дед1 Квбей кункйчдеп. — Кебеш м дегешн не? ¥ ят кой. — Eiifli не дейш? KyfleyiM деГпи бе? Квбей желкесш касып отырып калды. Осылай кундер жаркылдап вте берер ме едк ойда ж окта кайгылы жай болды. Кыс кез1нде Квбей apFbi бетке шеп тиелген шаиа пркелгеи трактормен вте Min деп, дарияга тусш ке та . Tycin кеткенд!г!шн 63i 6ip кун- нен сон 61лinfli. Ауылдарылар тайлы-таярымен дарияныи басында уйлырысып 6ip кун, 6ip тун ж ур д ь Орталыктэн совхоз басшылары келдй Ештене екбедь Кебейдщ денеа табылмай койды. Бул Нэзила кутпеген кайры ед1. ...Арада еткен 6ip жыл Нэзила уинн тым ауыр бол­ ды. Кутпеген кайгы онын елеуреген кеш лш едэу1р басып та тастаган едк TepKiH жары д а тыным кермей кета. «Апам Нэзилажаннын жай-куйш келш б ш п кайт — де- Д1»,— деп, агалары мен iniaepi кезек-кезек келш кетедп Кейде «Карарым Нэзилажан-ау, не куйде ж урсш ? Бакы- тыннын eauieyai Fana болатынындай бул кудайга кай ниетщмен ж акпап едщ. К улю щ и ертерек тыйдын-ау, ку- лыным»— деп шешесшщ e3i келш ж урдь Эшейшде уай- ымшыл жан, Нэзиланын кайрысымен TinTi uierin калды. Келсе болды, Нэзиланы ж убатудын орнына жылатады. Сондыктан, б|'раз кун жаткан сон Нэзила оран «ауылга кайтынызшы, апа»— дейди Bip жаксысы карсыласпай- ды. К албалактап, кайтсам кайтайын, калкам. BipaK сен буйтш жургенде, мен уйде кус ж асты к жастанып, шал- жайып жата аларма екенмш. Уш-торт жетщен сон тагы келемш foA»— дейдй Айтканындай-ак apaFa 6ipa3 уакыт

с а р а н сон-ак 6ip уыс кемш'р калт-култ eTin Нэзиланыц eciriHiK алдында кек есектен тусш жатады... Кебейдщ жылы да бермдь «Кебейжаннын жылын Сергеи сон, ауылга Keiuipin алармыз. Онда сен карай- лайтындай не бар»— дейтж uieineci. Нэзиланыц 63i дс солай болады гой деп ойлайтын. Bipan олай болмады. Ауылдыд кемшр-шалы ортага алый «ерден кетсе де ел- ден кетпек жок, шырагым. Терюнще кайтара алмаймыз. EciH бар келжсж. Кепэтн дегенже кенесж»— дедй Нэ- зила memiMfli ештене айта алган жок. К ебейдщ жылын берген сон, ею ай еткерж Тэукебай- дын уйж де кемшр-шалдардыц мэслихаты болды. Нэзи­ ланыц баргысы келмеп едк «Сен бармасан болмайды»,— деп, взгелер коярда коймай алып барды. Тэукебай шал вз уй1Н1Н нак терж де отырып, сез бастады. — Жазмыштыц ici де| мына Кебей бала кыршын кет- Ti. К удай тагаламнын да кейде квз! кепке туспей, жал- FH3Fa жармасатыны бар. Ал ешц мына Нэзила келш ор- тамызда калды. Epinen айрылды, 6ipan елжен айрылгзн жок. Ендеше егелж ету 61зд1н парызымыз, ел жур- тым»,— деп, жан-жагына шолып, 6ip карап алды. Ж ер кайысардай eTin «ел-журтым» дегендегк1 3-4 кемшр, 4-5 еркек. — Берекелде, сезщ сез-ак деп кемшрлер бас шул- гысып койды. — Шалынныц сезш кара. Ж ап-ж аксы дайындал- FaH,— дед1 eciK жактан Кигашбек кунюлдеп. — Тэйт api, сезд1 бузба, жагымсыз сезге ayeccin- ау,— деп, 0F3H meiueci кешп тастады. Ж ур т канта тыныштанган сон, Тэукец еркжси сейлеп — Ал енд| ортамызда отырган шалымыз гой,— деп, маган epii< берсеидер, менж уйгарымым мына Ол1бай. Шал епл.1 уйдж к ак ортасындагы путка cyftenin то­ мен карап OTbipFan ЭлШайга карап свйледк — Нэзила келi11ге кудайдан сонгы жакын е з т с ж . Ал енд1 не дейсщ, Эл1бай? Кигашбек-пн жанында отырган Бэд|гул орнынан ушып турды. — Токал алмак т у г ш , аягын кия басып кережил. Эл1байдын K03i жыпылыктап берекеш кетп Кайдагы 6ip, купзйкесжш жецж леп тесжтен шырып турран мак- таны тарткыштап отыра бердь 100

— А ;, сен еркексщ foh. KeciMinAi айт,— дед1 Тэуке- бай. Э.'пбан кум ипж т барып tin к'ртты. — Еркек болганда кайсыб1р еркек дейс13 б[здТ, Тэу- ке. Бгздщ жасымыз келш калды foil — Ой, сез|'н бар болсын, бар болгыр. НамысЫ ж ок неме. Осыны да сез деп отырсын ба? Тэукебай кэд1мг1дей K eflicm бкпд1рё сойлеп, енд| 9ai- бекке бурылды. — Ал ендк Эл1бек, сен не дейсщ? Туыстырымызда Min жок- Ауылымыздын 6pnraflipiciH. Аркасын кебежеге суйеп, eni колын тарактай, Изесше салып, TaMFa салынран араштарды санап отырран Kicinxe, Тэукебайдын дзл жанында тас тебесшен коз алмай отырран Эл1бек эуел! селк етш Тэукебайга, сонан сок 03iiie карай ж апы рласа калган ж уртка карады. •Тэукебай суран>1н кайта нырыздэды. — CaFan айтып отырмын, 9ni6eK. — Тэуке-ау, мен комунистпш рой. — 6 й , жайрарырдын созй Йемене, комонес болса ка- тын алмасын деп пе? Тэукебай енд1 KeflicriK 6U w p e жалпы кэпш Ы кке ка­ рал сейледк — Ж урты м-ау, буларын кай пэтуа. Уыздай келш- шектен жабыла кашкандарьщ. Бонам ундемедй EciK ж акта отырран Кигашбек 6ip газегп шиыршыктап еИгшщ кочышына тырып отырын: — Ендеше мен алайын,— де.и. Ж уртты к назары Ки- рашбекке ауды, Кигашбек кэд1мг1 пэтуасыздырына ба- сып отыр ма деп 6ipey шик-шик кул4п едь 6ipaK Кигаш- бек шынымен айтып отырран сёюлдй Ж узш де кулкш й1 iai жок. — Р ас айтам. Мен алайын,— дед1 тары д а конышы- нан кайта суырып алган элг1 газетпен Ti3eciH уррыштап койып. Ж ур т ацтарылып калды. Тэукебай да не дерш б!л- мегендей. Пештш тубш де колына уршырын устап, К,ау- ыш кемп1р отырран. Ол эуелi баласына ацырая карап отырды да, онын шынымен айтып отырранын 6i.nren сон: — Сандалган неме... Не деп отырсын сен? Келшше- гщ уйде тулкщей булакдап отырганда, бул кай сэ зщ ,— деп, колындагы уршырынын сабы селтен етш, уры са жэ- нелд1. — © здерт1з б1лершздер,— дед| Кигашбек. CeflTin аспай-саспай темекюн тутата бастады. 101