І Есенберлин. Қатерлі өткел

жулдызымыз жанатын uibiFap. Солай емес пе, Бурк!т ага? Gain араша тусест гой, э?— Ж т т Буркине телм1ре ка­ рал, асыга сейлеуде,— ci3 айтсаныз болды. Журттык 6api а'зд1 сыйлайды. «Нуржамалды Еркебуланга бер» дессшз, Бурабай аксакалдыи e3i де сезй»зд1 жерге тастамайды...— Енд! ол кулшарей бастады,— о, кудай кектен т1леген1мл1 жерден бердщ бе, б1здщ багымызга Буршт аганыц в:й кел- reHin карашы!.. Бурк1т орнынан сэл козгалып, ауыл жакка карады. — Бурабай бидщ e3i не дейд1? — Бэрш шыгарып журген сол какбастын eai смес пе? Жабагы OFaH еэшщ атакты бэйп курешн сынга тартпак болыпты. Ольга Павловна шыдай алмады. — Кызды малг-а айырбастагандары ма?— дед! ол дэуы- сы д1р1лдей шыгып,— BypKiT, бул не деген сумдык?! BypniT жауап кайырган жок, фоэтонга отырды да, атшыга: — Журпзщ1з аттарыцызды!— дед! нали сейлеп. Ауылга Kipe берген кезде булардын кулагына сынси шыккан 6ip кайкылы эн есплдк Кешлге мун, журекке жа­ ра салардай. Энд1 айтып келе жаткан кыз. Дауысы коныр- кай, эдемь Эн кемейшен емес, кеюрепнен шыккандай, 6ip- турл1 eKiH ium , зарлы. Арманына жете алмай, орта жолда жалгыз калган адамнын энь Жолаушылар «бул он кай жактан шыкты?» дел жан-жактарына караганша болган жок, катарласа пплген кос коныр уйдщ ар жагынан кара лашыктан шыгып насындагы коныр отауга карай беттеген 6ip топ кыз-келтшек кершдь Bopi де барын киген, устерш- де кызылды-жасылды шапан, камзол. Бастарындагы такия, камшат берштщ ук1лер! желмен ойнап булан кагады, кеу- делершдеп кумш алкалары енкейш бара жаткан кун сэу- леамен шагылысып жарык-журык етедь Аягын еркелей аттаган сайын бйпектей етт врген узын бурымына таккан шолпылары шылдырлай туседь Ен алдарында сунгак бойлы, кос бурымы тепле жерге тускен, оймак ауыз, бота кез, аккуба сулу кыз. Устшде кос етек ак квйлек, шетш алтын окамен кемкерген кызыл баркыт камзол, бел1 кыналып узглейш деп тургандай. Ба- сында кум1с тенгел! у к ш такия. Жанындагы езге курбы- курдастарына Караганда едэу1р бойшан. Узындау келген аппак мойнына кеплд1р шайы орамалды улб1рете бос тар- та салган. Бул Нуржамал. Bip керген адам, элсш-олсж ка­ рай 6eprici келсрдсй ез! де сулу екен! бзге кыздарга кара-

ранда кеп конырказдын ортасындары акку тэр!зд1, бойы да 6niK, тур-келбеД де бетен. Мелд1реген бота кез1 жаска толы, акшыл жуз1 аса кайгылы. 0лен айтып келе жаткан осы Нуржамал. Ол жакары коныр отаудын М н е Kipai де, кеп кешшпей кайта шыкты. Отаудын босарасын аттап, eciK ернеуж ку- шактап, сызылран коныр дауыспен коштаса сынсиды. Кош амаи бол агайын, кош аман бол. UleKKoai тур 6ip сорлын алыска жол. Баска туст1, мен б1лд1мбул жалганнын. Шаттырынан ексн рой кайгысы мол... Ата-анага кыз сорлы жаста бала Ер жеткен сои бар куны бес-ак кара... Ойиап-кул|п 6ipre аскен замандастар Сагынганда жоктарсын еске ала... Кыз даусынан булыккан жастын солкылы естжедк^ Ак отаудан 6ip картандау эйел шыгып, кыз тобыньщ сонынан epin келе жаткан арбара, масаты кызыл юлем экеп салды. Арба ycTi осындай турл1 затка толы. Нуржа­ мал тобы енд1 келеа уйге карай беттедь Баранадан 6epi осы топтан кезш алмай ац-тан болып отырран Ольга кенет: — Бурлит, бул не?— дедь — [¥затылатын кыздын аулымен коштасуы — Бурют акырын курсшд1,— кыз узатылар алдында уй-уйге Kipin еленменен коштасады. Эр уй оран тшст! еннпсш «жасауын» бередь Bipey керпе, 6ipey жастык, 6ipey К1лем. Эрюм езжщ халше карай, 6ipaK кызды бос шырармайды... — Кандай тамаша дэстур!— дед! толкын кеткен Ольга Павловна,— кандай тамаша дэстур!— дед! ол кайталап. Бурют ундеген жок. «Дэстурдщ 6api осындай тамаша бола берсе жарайды foh» дегендей, ол акырын жудей езу тартты да койды. Буршттщ Keairi ауылды сырттап, кен жаурын — улкен аланнын тер жарына карай беттеп келе жаткан-ды. Фоэтон буйректеу белек турран уш коныр уйд1 бектерлей бурыл- ранда жацагы кыз тобы кес-кестеп кездесе Kerri. Кос курен де токтай калды. Сыцсу да пышак кескендей тынды. Фоэтонмен катарласа желш келе жаткан Еркебулан атынан Tycin, кейш шеинди Кезшде ыза мен жас аралас, лэм-мим деп twi катар емес. Басы темен салбырап кеткен. Ольга Павловна карама-карсы кеп токтай калган кыз тобыньщ алдында турран Нуржамалдан кез1н алар емес. 101

Осынау 6ip темен карап, ундемей катып калган даланын жас сулуы шынында Ольга Павловнага хор кызындай аса керкем болып кершдй — Мундай да сулу кыз болады екен-ау!— дед! ол акы- рын куб1рлей тандана, сейгп де сэл кейнпрек тургап Еркебуланга бурылды. Ольга Павловна ж т т т щ де сым- батты, KepiKTi екенш енш анык ангарды.— Булар 6ip- 6ipi yiuiH жаратылган жандар екен!— дед! ол,— екеушщ косылуына колымыздан келген жэрдем!м!зд! аямауымыз кеоек' Жат жолаушыларга кур сыбырлай амандасып, ундемей калган кыз-кел!ншек тобынан 6ip караторы, ойнакы кезд1 кербез кел!ншек суырылып алга шыкты. — Жолыцыз болсын, мырза жолыныз болсын,— дед! ол колын кеудес!не устап, басын Kin сэлемдес!п.— Еркем- нщ багы жанар, с!здей Kaflipai агасы KacipeTTi тойынын уст!нен шыкты гой. — Айтканыныз келс!н, курбым,— дед! Бурк1т те ага жолымен жастарды курметтей.— Нуржамалдын кызыгына берген мен!н де улес!м, альщыздар,— деп ол тес калтасы- нан бумажнег!н шыгарды да сол калпымен кел!ншекке усынды. Кел!ншект!ц жуз! жайнап Kerri. — Рахмет,— дед! ол куана кул!мс!реп, бумажнекп алып жатып. Баганадан 6epi томен карап, ундемей турган Нуржа- мал басын еши гана кетерд!. Арба устшдеп Буркгг екенш болжалап, аягын алга карай баса туст! де: — Агатай, куткара Kepini3!— дед! де, эрмен карай сей- лей алмай, солкылдап жылап ж!берд!. Буркггтщ жуз!нде кенет 6ip асау ушкын пайда болды. — Нуржамалдын уй! кай жакта efli, атынызды со- лай карай бурыныз,— дед! ол ат айдаушыга,— сол уйге ту- сем!з. Кыз-кел!ншек дабырласа Нуржамалдын уй!н керсетт:'. Кос курен бастарын жерге сала, к!лт бурылып, кей1н карай желе женелд!. Бурабай аксакалдын он eKi канат акбоз уйшщ жанын- да BypKiTTi к утт турган топ адам акыннын баска уйге бет- Tereiiin Kepin, 6ip-6ipiHe тандана карасып, карашага карай кетт бара жаткан окыган азаматты кекесш сезбен туйрей, !шке карай Kipe 6epfli... ... Бурабай аулына коцсы кел!п конган eTiKmi Эд!лбек Каржас руынан шыккан KipMe болатын. Орта жастан асып 102

кеткен Эджбектш мацдайына бггкеш eKi сиыр, 6ip туйе, он шакты кой-еиш. Ек! сиыры балаларына ак, кой-euiKici жылдагы согымы, ал улек тукымдас кара нары,— журтпеи 6ipre жайлау, кыстауына кешш-конатын келжЬ Бул мал- дардын сут-майы, жун-журкасы, шиеттей сепз баласы бар Эдкпбектщ ушне журын да болмайды. Кемек берер ержет- кен улы жок. Балаларыныч ен^тунрышы Нуржамал. о да биыл рана он жепге жетп. Бурабай ауылы орыс поселкелерждей eriH erin, бакша салатын ауыл емес, бар внерлер! мал бару. Ал Эджбекке келеек, бунын уйш ш асырайтын, б1реуден кем — б1реуден артык кун Kepepi езжщ он саусарынын шеберлМ. Ол куз тусе ауыл-ауылды аралап e m тжедк Сейтш тапкан азын- аулак каражаты, колындагы азырак малына косымша жэр- дем болады. Эйткенмен кыска жш курмеуге кайдан кел- cin, 6ip кора жанра 6ip адамныц тапканы жетпей Эдшбек жокшылыктан 6ip кутыла алмай-ак койды. Осы ит жок- шылык оны коп жардайда ел жуандарына KipinTap ететш. BipeyiHeH сауынра бие алса, 6ipeyiHeH азрантай малына ша- былмай калран жерш сурайтын. MiHe осындай кыска кол- дылык Эджбекп ауыл аксакалы Бурабай бидж айтканына кеширдь Булд1ршшдей болып ecin келе жаткан жасесш- piM Нуржамалын азрантай мал ушш алпыека келген, ки- сык кез, буюр шал Жабарыга айел уетше бермек болды. Эрине, етжип Эджбек бул келкймнщ Нуржамалга обал екещн жаксы бжедь B ip aK амал не, ортада журш кайда кетпек, бэйп курен Бурабай бидщ кекешн Tecin барады. Оньщ дэгб1ршен калай кутылмак? Кенбеген кунде табары не? Ауыл арасы Бурабай ризалырын берсе, озбыр Жабары коррансыз жалрыз уйдщ кенбегешне карар ма, ж ш т жи- нап, 6ip тунде Нуржамалды тартып экетуден де тайы- нар ма? Кос курен жеккен жолаушылардын ©3iHiH уйше карай беттегенж, уй сыртында дэрет алып отырран Эдшбек анан- дайдан-ак вдрдь Капыл-купыл жуынып, шэйнегш жанына келген 6ip кара домалак баласына 6epAi де, e3i конактар- ды кутш алура карсы журдь Келген адамдардын KiM екенш б!лген етжип мэз-май- рам болып калды. Ол кезде казак окырандарыньщ атына ел канык. 0cipece Буршт тэр1зд1 акын улдарынын атагы жер жарады. Бул келген Б ур к гт н 03i екенш б ш п , Эдш- бек жанын коярра жер таппады. Осы 6ip ел арасына эйгш бола бастаран жас дарын Нуржамалыныц тойына келшше- пмен eKeyi одешлеп келгендей, кандай курмет керсетуд!

бпмей бэйек болды. Тврге кврпе теселin, арналып казан асылды. ... Бурюттер жуынып-шайынып, юймдерш тазалап, ез- дерш женге келт!ргенше, еюши де таянды. Сейткендержше буы буркыраган сэры самаурын да уйге юрпзмдк Эджбектш бес канат кюз уйь Уй деген аты. Кара ку- рымданып тозган TeciK-TeciK тунджтен сырттагы жарык, уркер жулдызындай быжынап кершедй Уй шшде болендей квзге тусер зат жок, ecni 6ip-eni туе KHi3, тозып>1 жсткси алаша, сыры тусе бастаган ою салган кебеже, ак канылтыр сандык... Тек он жак бурышта эдеммент жиналган жупы- ны рана жук. Cipa Нуржамалдыц жасауы болуы керек, iujiHfle ею-уш жаца тысты кус жастык, Кызыл сэтен сырган кврпе, ою салган кара текемет. Бала-шаранын 6api сыртка куылып, уй шшде, жерге жайылган кен токыма дастарханды коршалай он шакты ауыл адамы отыр. Дастархан уетжде бармактай болып nic- кен коцыр бауырсакпен аралас курт, ipiMiuiK теплген. Ею- уш жерге май койылган. Ауыл адамдарынын арасында, ана жолы Бурют аулына тунеген Токежан карт та кержедк Ауылы бул арадан шалрай болганмен де, KapFa тамырлас казак емес пе, шаруасы болып, элде арайын куып келген- дей Typi бар. Терде, конакка деген ец сыйлы жерде Бурют. Жанын- да Ольга жок. Ол келс1мен-ак кыз-келжшектермен таны- сып та улпрген. Ka3ip солармен 6ipre бвтен уйде. Журтка шай куйып отырран аксары келген келбегп эйел. Бул Нур- жамалдын анасы. Bip кезде KepiKTi адам болтаны «wii де кез тартарлык enineH байкалады. Свйтсе де дуние кнын- дьжын аз KepMereiii де сезЫ п тур. Мубарек жузж эж1м баскан. Уй imiiueruiep той-думанга жиналган ауылдын бос белбеу, кен балак ершкендер1 емес, жаман шапан, жыртык eTiK кедейлер. Сездер1 де TOFbiuiap, карны ток мырзалар- дын сезждей жаксы ат, жуйрж тазы, алгыр бурют жайын- да емес, кунделжт1 кун квру, кенес еюметжен ездержш кутер тмектер1 туралы. Баранадан 6epi e3iHin ойындагы муддесж айтура кисы- нын таба алмай отырран Бурют 6ip сездш peTi келж кал- Faii сэтте Эджбекке карай бурыла Tycin: — Эдеке,— дед1 сыпайы унмен,— келгел1 тындап отыр- мын, тецдж туралы свйлегенде бэрлернйз де бауыр жаза аршындайсыздар. Ал сол тенд!кп вз балаларынызра неге кимайсыздар? Слз рой уылжыран ул турпаттынызды ею айел! бар, алпыстагы Жабарьжа бермеказ. Буныныз дурыс 104

па? Элде кыз баланы малга сатуга болмайды деген Кенес вюметшщ закын билмейаз бе? Б1лмесежз, мен ci3re ecTip- тейж, мундай зан бар. Буржт ушне карай бурылганнан: «Булар менщ ужмнен не !здеп келе жатыр?» деп баганадан 6epi куп-ri болып отырган Эджбек енд! Kaflipai конагынын 6ip сырына тусш- гендей болды. «Басы ауырмаганнын кудайда не шаруасы бар. Кайдан бысш, меж каршадай баласын ез1мдей шал Fa жетзскеннен 6epin отыр дей ме екен бул бейбак!» деп Эдппбек штей ренжш калды. Сол ренжудщ каркыныменен: — Журттын бэр! «зан, зац» дейд1,— дед1 шайды 6ip урттап сэл кабагын туйш,— сол зандарьщ кайда? MyMKiH, каланда ондай зан журетш шыгар. Ал б1зде...— ел ауыр кураж»,— Бурабай сежлд1 малдылардын заны журедк./ Кеншне унасан,— сауынын бередп кытыгына тисен аштан елпредк ейткеш жер де, су да сонш ... Бужыр бет, ce.iflip emKi сакалды .Шалабай. деген шал Эдьлбектщ сезш унатпай, уй иесше ала кез!мен 6ip ка- рады да: — Артык сейлеп, кудайга кунэкар болма, Эдшбек,— дед1 KececiH жерге коя Tycin,— осы ауылдын азып-тозып, жок болып кетпей отырганы да сол Бурабайдын аркасы емес пе. Ол байгус Жангабылдыц кара шанырагына не бо­ лып, агайыннын камын жеп отырган жок па? Бьле бшсеи, шынжыр балак, шубар тес Жабагымен жакын болгалы турганыц да сонын кемегь 0 з басым жамандай алмаймын j Бурабайды, уй Tirin, тутш тутегежм сонын аркасы... Кеме- riH ешжмнен Бурабай аяган емес. Бурк1т келгел! ундемей отырган Тэкежан карт, алдын- дагы KececiH сэл кейш сыргытып койды да, Шалабайга алгыр кырандай туйше 6ip кез тастап: — Затым Жангабыл деп иегщ кышып отыр foA, Шала- бай,— дед1 ол мыскылдай кулш,— эйтпесе элп сез кара каска кедей сенщ айтатын ce3in бе? Kepin отырган кызы- гым Бурабайдын аркасы дейсщ. Бурабай саган жумак ор- натып бергендей тасисын...— Тэкежан еж» шаршаган адам- дай кайгыра сейлед1,-—жарайды, Бурабай сен айткандай жомарт-ак болсын. Ал сол жомарттык оган кайдан келд1? Осынау иен даланы жайлап жаткан кос-кос жылкынын аркасында болар. BipaK Бурабай мырза сол каптаган м а­ лый eai ен болмаса 6ip кун багып керд1 ме екен? Шалабайдын merip кез1 шапыраштана калды. — Е, ондаган малшысы турганда Бурабай мал багып жынданып Kerri дейсщ бе,— дед! ол, Тэкежаннын не

айткалы келе жатканын туынбей, абайламай сейлеп. Тэкежан карт Шалабайра енд1 ез ойын жайлап тусш- д|'ре бастады. — Эрине, солай. Малынды бетендер багып, ecipin жат- са, кунге кушп, суыкка тонып не шаруан бар. Ал сол мал- ды еаретшдер не кызык Kepin жур? Кур жокшылыкка шырмалуда. Кызыктын 6api Бурабайларда. Жок, Шала- бай, бунын 6api дурыс емес. Б1зге будан Tayip eMip керек.— Тэкежан терде отырран Буркпке бурылды,— осы жаска келгенше мен дуниеден аз мехнат керген жоцпын, Буркгг HJbipaFbiM,— дед! ол акырын уфлеп,— сондыктан да болар, куннен кунге коз нурым кеми бастады. BipaK тэ^рдеп Ti- -leri.M, 6i3 кермеген кызыкты жастар, сендер керсе екен деймш. BypKiT журт кад1рлейтш аксакалдыц сезш iae ала женелдь — Ондай TiaeKTi ci3 тжейаз рой, Тэке, 6ipaK журттын 6api аздей ойлай ма?— Ол кезшщ кырын Эджбекке ау- дарды,— 6yriH м1не осы ауылда той болып жатыр. Ж ас­ тар да, кэршер де мэз-майрам. BipaK сол тойра взгеден Kepi куануга THicTi Нуржамалдьщ eKi Ke3i жаста, кенш кайгыда... Албырт жастыц cywepi де, Kyttepi де баска адам екенш KiM ойлап отыр?.. Эдыбек e3iHe арналган сез салмагын ангармай калган жок, Бурк1т ойына эбден тусЫ п отыр. Сейтсе де б!рден жауап бере коймады, шайын 6ip-eKi урттап, алдында жат- кан курттын шетшен баппен тктед1 де, кесесж он колына устаган калпында: — Курбын камын ойлаганына кеп рахмет, BypKiT пал­ кам,— дед!,— егер азамат бЬкеннщ 6opi езшдей бола бер- се, 6i3 де буйтш жокшылыкта шырмалып отырмас едж кой... Эттен не керек, кешл жуйрж пе, кек денен жуйрж пе, акыл-айтура жежл, орындаура ауыр...— енд1 ол жудей кул- fli,— эрине, сен экен Кунтуар сеюлдь карапайым адам емессщ. Сен окыган азаматсын, акынсьщ. Сен б1зден Kepi жазыксыз жаннын кез жасын да тез!рек nepeciH, курбыц- цьш зарын да тез!рек естисш, 6ipan, б!здж ем1р1м!зден не бЬесщ ?— Кенет Эджбек BypniTKe тесже карады,— экен керген жокшылыкты, экен керген киындыкты сен кердщ бе? Эрине, керген жоксын. Сондыктан да елшнщ, журтыц- нын халын бьпмейсщ. Бжмегенджтен рана барып бетенге айып тарасын- Эдьлбек сэл ундемей калды да, кеседег! шайын 6ipep урттап:

— Сен жана менщ Нуржамалым туралы сез козга- дын.— дед1 ол Буркггке кайта бурылып,— бунын эрине курбыка жаныннын ашырандыры. Ал сонда ез балама ме­ т и жаным ашымайды деп ойлайсьщ ба? — Жаныныз ашыса, калай онын кез-жасына карамай отырсыз? — Кез жасы жер астынан шыккан булак емес, бугш акса, ертен куррайды, кудай тек колына конган баккусы- нан айырмасын,— дед! Эдшбек,— сен Вуржамалдьщ бугш- ri кайрысын керш аяйсьщ, ал мен ертещн ойлап куанамын. Енд1 мен1н тунрышым, кедей эке-шешес! тэр1зд1, жокшы- лыктын ауыр азабында болмайды, устшде yfti, алдында асы болады. Bi3 буран да шуюршШк етем1з... Уй iuii ун-туназ, 6ip адам Эдшбектщ ce3iH белер емес, 6api калын ойра кеткендей, колдарындары кеселершен бастарын алмай, ыстык шайды асыкпай урттап пыс-пыс етедь — Ci3 шуюршшк eTeci3, Эбеке,— дед! Бурют дауысы д!рмдей шырып, 6ipaK ондай eMipre Нуржамал шушршшк етер ме, соны неге сурамайсыз? Эдьпбек жауап кайырмады, айыпты жандай темен ка­ рал шайын урттай бердк Д эл осы кезде шай куйып отыр- FaH Нуржамалдьщ шешесМк кенет солкылдап жылаган дауысы есилдь Ешюм OFaH кой демедк ана кайгысына тус!нгендей, ез ара уфлей бастады. Элде юмнщ: — Уа, ит жокшылык!— деген куйзелген уж шыкты. — Туран баласын малга сату онай болып па... — TeHi болса екен-ау. — Кайтсж бишара, ана Fofl. ^Буршттж журег! удай ашып экетш барады. Нуржамал- га деген аяныш, аралык, адамдык сез1М, осынау жокшы- лыктын шырмауынан шыра алмай далбасалап отырран жандарра деген куйжшке, капретке айналуга таяу... Ол дэл осы сэтте Нуржамалдьщ эке-шешесшщ киналуы аркы- лы, бужл ел!н!к кандай жагдайда екенш ангаррандай. Bi- рак бунын 6api Бурютке эл1 де кемесж, TyciHiKci3... «Ка­ зак, улт, автономия» деген ез!нщ мураттарымен Нуржа- малдын бакытсыз махаббатын, Эд!лбект1н ез баласын 63i малга айырбастаура мэжбур болтан халын байланыстыра алмай, 1штей алай-тулей. — Ж э, катын, болды, жасынды сурт,— дед! кенет Эдш- бек дауысын сэл кетерш,— Бурштжан ceHi жылатайын деп айткан жок элг! сезд!, курбысына жаны ашыгандыктан 107

айтып отыр. Нуржамалиа киянат екенш вз!м!з де б!лмей- Mi3 бе, тон устжде HeciHe боздай калдын... — Кенлрмш, ana,— дед! Бурк!т толки свйлеп,— жана жолай Нуржамал мен Еркебуланды Kepin ед!к. Шыдай ал малым. — Калкам-ау, сен Нуржамалды 6ip-aK рет кердт Fofi,— дед1 ана eKcirin баса алмай,— ал мен... Нуржамалдын жа- йын менен артын бшемш дейсщ бе... Ана жаска бультып, сезш айта алмай тына калды... ©згелерде де ун жок. — Нуржамалдан бетен б1здщ уйде... эл1 де жет1 бала бар... Ен улкеш он алтьта шырады... Бэрш де адам ету керек... Бэрше де кшм, тамак керек... Журтта тары да ун жок. Ана тары да жылап сейледь — Нуржамалым аркасында, 6ipey болса да сиырыма сиыр косылды. Келер жылы кашатын 6ip-eKi торпак келдй Жастар «курысын кальщ мал» денди ал мен курысын буйт- кен вм1р деймш... Шиеттей жас балаларды кайтсем адам кыламын, кайт- сем солардын карны ашканын кермеймж, деп жол таба алмай жанталаскан сорлы ана! Он саусагынын езгесж сау алып калу ушж, 6ipeyiH кимак! ©3eri вртенш турса да кал­ ган жет1 баланы жылатпаймын деп Нуржамалын курбан- дыкка шалмак! BypKiT не держ бшмей темен карап, дастарханнык ше- TiH укалай бердк Ана кезжен парлаган жасын тыя алмай, кенет уйден ата женелд1. Уйдеп адамдар бурынгысынан да тунере туст1. «Тек осынын бэрше сен айыптысыц» дегендей Шалабай FaHa Бурютке eKi K03i шапраштана тесте карады... Эл! лэм-мим деген жан жок. — Биыл шептерж шьтымды екен,— дед! BypKiT не де- piH бшмей, журттын кекш н бетен жакка аудармак боп. Отыргандарда тары да ун жок... BypKiT кайтадан ой тен!з!не сунгн женелд!. «Аздаган кун Kepici бар Эдшбектж Kyfli мынау, ал такыр кедейлер- дш жайы кандай? Bi3 болсак улт, жеке автономия дейм!з, ал мына бишаралар калай кун керем1з деп шарк уруда... Эл1 6ipeyi жеке ел болайык деп тшек айткан жок. Бэржде кайтсек жокшылыктан кутыламыз деген кекейгест! арман... Казак халкынын Teric халы осындай ма? Осындай тар- шылыкта (Нздж «казарым, ел1м, улт бол, журт бол» деген

уранымыз тонып сеш'ргешик емес, тойып сеюргешик сек!л- fli-ay, cipa...» Буршгпц ойын Тэкежан карт болт ж1бердь — Ие, шырагым, биыл шеп 6iTiK, 6ipaK, одан кедейге келер кандай пайда бар?— дед1 ол KececiH тенкерш,— ору- га жарайтын шурайлы жердщ бэр! эл1 бай-маиаптардын колында. Тэкежаннын сезш есшке таяу отырган жыртык шекпен- д1, алпамсадай жюгг костай жонелдь — Тэкен дурыс айтады,— дед1 ол,— ж ердт шурайлысы да колайлысы да аукаттылардык eHiuici,— ол дэл (Иреумен таласкалы тургандай дереу ж у п н т алды,— ал 6ipaK унелп ондай эдьпетаздж бола бермейтш сеюлд1 той. Жакында Телебай мырзанын KipeciMeH калага барып кайтып ед1м, 6ip жаксы сыбыс естш келд1м. Журт арасында байдын же- pin кедейлерге болт беред1 екен деген сез тарап кетшт!. — О кудай, бере кер!— дед! торге таяу отырган 6ip сек- т л бет шал, жаксы хабарга куанып KeTinN — Кай малынды багасын, байдын жерш алганда?— деп Шалабай жактырмай куцк ете калды. — Ей, Шалабай, ipTKi салмай тиыш отыр,— дед1 кала- дан хабар экелген жанагы сэры жюгг,— жаятын малым болмаса, егш саламын. Тек жер берсш де, онда кедейдщ куЙ1 женделедг — О дейт деген!— Шалабай да шаптыга сейледк— Жер берсш-ак, сонда не егесщ? Тукымын кайда, сокан кайда? — Жер берсе, калганын кернилес орыс заимкесшен карызга аламыз,— сэры ж ш т текке жупшп алмаган екен, ек|' коз! жайнап копак-копан етедк Кызыл кетсе Шалабай- ды бас салудан да тайынар емес. Слрэ жшттщ урда-жыктау соткар MiHe3i Шалабайга да мэл1м болу керек, бэсенси Tycin, мщпр.лей сейледй — Кайдам... Кенес OKiMeTi бэрш беред1 деп жургенде . елщнен де, жерщнен де б1ржолата айырылып калмасандар нетсш... Бурют мырс етш кул!п ж!бердк «Мынау Шалабай дэл менен аусайшы... BipaK ел!м, жер1м деген сезд1 xiM уйретп екен бутан? Жок, жок, бул онын ce3i емес, кунш коре ал- ман ж у р т, ел камын ойлау Шалабайдын HeciH алган?» — Ей, Шалабай, сен кай «жер1мнен» айырылам деп коркып отырсын?— дед! ежет сары,— Элде 6i3 бишейтЫ TbiFbin журген жерщ бар ма?.. Шалабай тайсалактай бастады. Л\" Кайдагы жер... Эшейш создщ peTi келген сон айтын 109

отырмын да. ©Mip боны мал багып вскен казакка eriH егу колайлы ic емес дегешм foh... — ©зщ сокыр болсан, бетенд! де сокыр деп ойлама, Шалабай. Айтып отырганын бэр! хате,— дед1 Тэкежан,— кашангы биел1ге кезщд! сатып кымыз iuiin, арайыннын есек-аяцына Kiplcin бос журе бересщ? Одан да ег!н erin, кун кврген1к жаксы емес пе? взгеш бьпмеймж. Келен жылдан баст'ап б1здщ ауыл осыны штемек. — Мен де солай деймж.— 0жет сэры свзге тары Kipicin кетт1,— егерде менщ айтканыма взге агайын-туран кенбе- се, булармен кашангы кыркыса берем, катын-баламды жалрыз сиырыма тиеп аламын да Сарыквлге ejp-ак тартам. — Асыкпа, Эбд!рахман, Сарыкелде де бос жаткан жер шамалы,— дед1 Тэкежан,— колдан келсе жана кунжнщ осы арада шыкканы жаксы. Бакытынды ек алдымен ез жс- рщнен !зде... — Мына Шалабай секждьлер 1здететж тур! жок болып тур FOH. — ©к1мет заны шыкса, Шалабай тугж, Бурабай да кыкк ете алмас,— дед1 Kyjiin Тэкежан.— Эл1 де болса, шы- дап бак, сен ест1ген кауесетт1 мен де ecTwiM... BypniTTi тары да ой басты. «Булардыц кол созраны тек кенес eKiMeTi екен рон? Булары калан? Расымен раха+ eMipai булар тек кенес ешметжен гана кутетж сек1лд!. Сонда MeniKi кай сергелден? Элде надан халык еш нэрсеге тусжбей, боска ларуда ма? Ал вз!мн!ц не тусжгендей жа- йым бар? Гаврилов, Хасендердш мен курлы акылы болма- раны ма? Жок, жок, мына отыррандардыц т1леп кулкын тамактын камынан шыккан рана арман. Bi3 сек1лд1, ел'ка- мын ойлайтын адал улдарындай идеалдары жок. Ал Гав­ рилов, Хасси болса, олар осы отыррандар тобынын жок- таушылары...» Осы кезде уйге б!р бала ж1г1т Kipin келдь Улкендерге сэлем 6epin болраннан кейж, Бурютке карал: — Бурк!т aFa, ci3Ai Бурекеи уш KyTin отыр, орыс жен- гейд1 ала келсж дедь.. Ундемей калган Буркпже Тэкежан карт: — Бар, шырарым. Астан улкешм!з жок, колыц босаса келерсж, мына журтык сежменен эл! де сейлесжа келж бтыр FOfl. — Жаксы. Мен кеп кешжпей оралармын. Бурк1т далага шыкты. Кезже Ольга кержбеген сок «жастармен жургён uibiFap» деп ж(?рамалдады да бала жГ птке epin, Бурабайдын уйже карай аяндады. но

... Бул кезде Ольга ауылдын шетшдеп 6ip кедей жесф эйелдш уйжде отырган-ды. Касында 6ip топ кыз-келжшек. 1шжде Нуржамал да бар. Буркгг келш экесжщ уй!не тус- кеннен кейж, онын кеншнде де емю-еш’с дудэмал сети пайда болтан. F-ркебулян мен Буркптщ апальынш адам- дардын балалары екенж Нуржамал да жаксы бжедк Бур- KiT сек1лд1 ардакты акыннын сезж ел-журты жерге таста- мас деген де у м т мол. «Эрине, Бурют aFa Еркебуланмен екеум1здщ тагдырымызга шын ниелмен араласар болса,— дейд1 ол ш ж ен ,— онда сез! жерде калмас. О , кудай, Бур- ют аганын ыкыласын шын аудара кер». Осындай ллектеп Нуржамал тэжрге жалбарынуда. бйткет багана 6ip кал- тарыста Еркебулан оган «Бурют ага бар жагдайды 6Lneni» деген. Сондыктан да жузже сэл рен KipreH. Эйткенмен де кешл купт1, журен коркынышты. «Кызыл тулюге шушлген кара бурюттей алыстан эдей1 |‘здеп келген Kapi Жабагы бай Нуржамалды тырнагынан босата кояр ма екен? Тым канды балак кайырымсыз деупп едь..» Сонда да Нуржа­ мал журен кобалжуын ум1тке женд^рт, сыртына сыр бер- rici келмейдь Курбы-курдастын, Бурабай мен Жабагынык андытып kohf3h Kefl6ip суркия эйелдердж кезж бояп, жа- нына батып бара жаткан аса ауыр жара жоктай, кейде KyjiiMcipereH, кулген болады. Тек кырагы кез, адам журе- riHiH терен сырын рана TyciHe бжер жан рана Нуржамал- дын бул кылырынын 6api алдамшы керше екешн aHFapap ед1. Онын сонау 6ip кара судай туна калган каракат Resi­ g n тунриырында тайсалмас шеилмге келген 6ip ражап сезшж байкар едк Расында да Нуржамал журт кезже жайбаракат алдамшы кылык керсеткенмен де, e3i 6ip бе- piK шенлмге бел буран едк BipiH 6ipi шын журектен суйген eKi жас, колдарынан бетен ештене келмесе, тун жамыла кашпак болып уэделескен-дк «Жабарыга кор болганша, сешмен 6ipre елгешм жаксы, Кайтсен де eKi ат тауып, MeHi уркер шыга ауылдын сол жарындагы сайда кут. Tipi бол- сам келем»— деген ол Еркебуланга танертен, куйеулер ке- ле жатыр дегенд! естженде. Мж е осы 6ip уэде оган Ka3ip кайрат бергендей. «Буркгг аганын колынан ештене келме- ген кунде де, Kapi кузгын Жабагыдан кутылар жолым бар» деген ум!т, жас сулура кыз-келжшектерге куле карап, iujTe- ri сырын жасыра TycyiHe улкен кемек болтан. MiHe осы ой, осы тьчек Нуржамалды билеген куш. Ал сырткы жайбара­ кат бейне iuiTeri сырды жасырган кур пердс. Кыз-келжшектер Ольганын казакша еейлегенже кызы- рып, онын устждеп KHiMiHe, колындагы редикюль — сумка, in

жуз!к, моншактарын тацсык керш, колдарымен устап, элде- HeHi сурап, босатар емес. Ольга да бурын каладагы казак жатактарынын кыздарымен болмаса, ауыл кыздарымсн мундай жакын танысып кермеген-дк Сондыктан да булар- мен шуШркелесш сейлескенше мэз. Экей-укей болып кст- кеншше асыгады. Кыздар осылай ез ара кулюе сейлесш отыргандарын- да булардын устше 6ip топ жшгг Kipfli. EHfli уй 1Ш1 ойын- калжьпша эзшге толды. 1штершде Еркебулан да бар. Ву- ньщ да Typi баганагыдай емес, ашылайын дептк Шрак езге ж1пттердсй баса кектеп терге шыгып, кыздармен араласа отырып, ауыл жптттершш эдетше сап ершнси коймады. Кезшщ астымен Нуржамалга урлана 6ipep карады да, ун- тунс1з босагада турды да калды. Тек жузшде баганагыдай ауыр кай гы булты кершбейдь Б1рдемеге сенген, б1рдемеден ум1ттенген адамдай сэл жымия кулгендей де болады. Еркебуланнын eciK жакта турып калганын керген кыз­ дар кастарындагы жшттерд1 тастай 6epin, оны жогары ка­ рай суйрей женелдь Тартынганына карамастан терге апа- рып отыргызды. Баганагы Бурютке «жол болсын» айткан кербез келшшек кайтадан атып турып, iprefle суйеул1 тур- ган уйенкеден шапкан кенетез домбыраны алып, Еркебу- ланга устата 6epni де: — Кэне, энии кайным, шыркатып ж|бер,— дедк Cipa Еркебулан энд1 жаксы айтатын болуы керек, езге кыз-ке- лшшектер де шулай етше бастады. — «Кулагерд1» Ерке... — Ж ок, «Шапибаяуды» айт... — Шыркатып ж1берсейцп бэлденбей... Еркебулан домбыранын босап кеткен кулагын 6ipep бурады да, кайтадан кербез келшшектш колына устата бердк — Заукым болмай отыр, женгетай, мен! бупн кинамай- а к койыныз. — Заукын болмаса да айт,— дед1 кербез^ келшшек.— Нуржамалдыц тойында айтпаган еленпии кайда айтасын? — И э, бэсе десейни? Бупн айтылмаган елен адыра калсын! Еркебуланнын кабапл сэл шртие калды. «Буларга эн керек, ойын керек. Ал менш каз1р елец айтарлык кандан жагдайым бар? Iuiiitai удай жалап бара жаткан арман...» Еркебуланнын жагдайын тек Нуржамал гана толык сезш отыр. «Enipen жылагалы отырган Еркебуланга булар елен айт дейдь 1Шркш-ай, ез бастарында жок кайгыны

езге тусше алар ма... Ж ок, жок, олай емес. Курбы-заман- дастары Еркебулан екеу1м1здш арамызды жаксы бмаш. Ka3ip елен айт лесе, кайрысын энмен жусын дейтш шыгар. Ие, ие солай. К,анша киын болса да взгеге сыр бермеу ке- рек. Б1здщ ойымызды булар сезбеу1 тшс». Осындай шеннмге келген Нуржамал енд| Еркебуланга кул1мпрей карады. — Bip-eKi ауыз эн салып ж!бергенге нен кетед1 Ерке,— дед1 ол бота кезш жарк етк1зш ж т т к е кадап.— Басымыз будан былай мундай косыла бере ме, жок па... Еркебулан амалсыз домбыраны кайта алды. Bip-eKi шертт Нуржамалга бурылды. — Неш айтайын? Нуржамал жауап бергенше взге кыз-келшшектер тары шулап коя бердь — Сырымбегп. — Жанботаны. — Лэйл1м шыракты. Нуржамал ез!не телм!ре караган Еркебуланнын кеэш- fleri Kaciperri, киналуды анык кврсе де, ак жаркын жузбен сынкылдай култ: — KaftFbi мен ызара онсызда кем емесшз Fofi, Ерке, кв- адл ийркш жабыга бермесш, 6ip калжын, кулд!рп эн айт- шы,— дедь Еркебулан тары да сэл томсара калды. «Беу, Нуржамал Ka3ip менщ Kyaflipri эн айтатын кандай халым бар? Буиын жудеген кешлд! кинау ycTiHe кинау гой. «Дегенмен ол кыз квз карасынан «кетер иырынды, берьлме KaflFHFa» деген ишаратты укты. взге анрармаран, тек езше рана арналган осынау 6ip.«yHci3 сезден» ж !гк квтершп калды. Енд1 ол ушар алдында комданран бала кырандай сэл кетершп алды да, кезш кул!мдете, зор коныр дауыспен калжыа сез- д! «Аккурай» 3Hin шырката женелдь «Ай, ак курай, кызыл курай, курай, курай, ■ К,удай-ау кызды ауылга кылгыр сыбай. Экесш ала жаздай ауру erin Шешесш еспмейтш санырау кылгай. Кайырмасына келгенде Еркебулан бурынрысынан да екклене жанып Kerri. Домбыраны сабалай урып, кутырта какты. Домбырам басы бал курай, . Басина конран боз торгай, Каламнырлы насыбай, Насыбайды атласам, Ауырады басым-ай! 113

Кыз-бозбала мэз-майрам, кыран кулю..: Кейб1реулер1- H1U кошаметтеген, кетермелеген айкайлары да шырып жатыр. — Айт деген де! — Сок, coFa туе! — Жарайсын, жнтпм1.. Нуржамал томсара езу тартады. Жайшылыкта калжыц- дап айтатын оеынау 6ip еленши Ka3ip Еркебуланга кан- шалык KHbiHFa Tycin отырранын ол жаксы сезшедк «>KiriT болсан, осындай бол. Бауры жара, кенш нала, ал олен айткан турше карасан 6ip терт кубыласы сан, eui6ip кай- Fbi-уайымы жок жандай. KacipeT уетшде езш e3i булай устау да ерлж. Ризамын Еркежаным!» Ал Еркебулан болса басына тенген кара бултты да, алдында буларды куткен каут-катерд1 де умыткандай. Эдем1 дауысын куй- кылжыта Tycin, op сезд1 нашына келпре, куакылана, ку- fliMcipeft, тары да шыркай женелдь «Кар жауса кара жерге как турмайды. Ж'гпке суду кыздар таптырмайды. Сыртынаи кыэлм ауылдыц ом шыркасам Тыржыцдап кемтр мен шал жактырмамлы. Домбырам басы бал курай, Басына комар боз торгам... Ольга ан-тан. Оеынау 6ip тамаша эдем1 дауысты, шат- тыкка беленген, куйкылжыган OHfli аузынан суы кури тык- даган сайын, осыдан 6ip-eKi caFaT бурын елпрден кудер узгендей кайгылы Еркебулан мен Нуржамалдын кенет осыншама езгергендерше туеше алмай, тан калуда. Расын- да да, сулу он epiKcie epTin окетп’ ме, exi жастын Kasipri турлер! булттан шыккан кун сеюлдц соулел)',. куанышты едi. «Мен олi бул халыктын ештенесш де бьтмейд! екенм1н, дейд1 Ольга ш ш ен, маган мшездер1 де, салттары да жум- бак. Адамдарынын кылыктары, ездершщ кез жетпес кец даласындай, сан килы, сан сырлы... Бурют тс осылардай ма? Эрине, осылардай. Ол халкынын шын улы, халкынан белек тууы мумкш емес. Ж ок, жок, кайткен кунде де мен буларды терец бшуге тиicTiMiн. Неге «буларды?» «Булар» емес кой ещй маган осында отыргандар. Бул отыргандар BypKiTTiH кандай жакындары болса, менщ де сондай жа- кындарым. MeniH де ana-ciw iiM , iHi-араларым». Нуржамал кешн ездерше жаны ашып киналып отырган Олы-aFa бупн тунде Еркебулан eKeyi кашпак екенщ айт- канда рана, ол булардын Ka3ipri кылыгы тек кезбояу еке- нш туешдй 114

Бала жасынан адалдыкты, махаббатты, достыкты, шын- дыкты идеал санап тэрбиленген Ольга, eKi жастыц бул ше- 1шмш дурыс, ерл!к memiM деп укты. Одан 6ip улкен роман- тикалык купия сыр тауып, e3i де осы eKi жастык кашуына жэрдем бермек болды. Жалгыз-ак Б у р т аксакалдармен эбден сейлесш б1ткенше сабыр етулерш сурады. Ж ас эйел- ге келе жаткан кештщ калганы 6ip тамаша, адамньщ ту- рактылыгы мен батырлыгы бэйпге тусетш сын сагатына айналды. Ёю жастын сырына ортак Ольга, осы минуттен бастап ез!н де алдагы коркынышты гажайып icKe жауап- ты санады. Сондыктан да ойламаган жердей бас коскан кыз-келшшек, боз-балалардын осынау 6ip тамаша ойын- кулвдсше купт1 журеп дурсш кага, e3i де косылып KeTTi. Енд| осы мшкентай жиын уст1-уст1не кыза туст!. Эн шыккан жерге журттын тез жиналатын эдеть эне-мже де- генше карата уйге кыз-бозбала лык толды, нагЫз сауык кеш|не айналды. Бул кезде Б у р т Бурабай бидж он eKi канат конак уйшДе болатын. Inip элет1 жакындап келе жаткан шак. Кара келенке, тун эл1 тусе коймаган. Асыл жиЬаз, дуние- ге толган осы ак ордада тукп шлемге теселген шайы кер­ не устшде, ак мамык жастыктарды шынтактай оншакты Kici отыр. Булар осы тешректж «ип жаксылары». Мес ка- рын, маймыл тумсык, каба сакал ылги байлар. Сол жакта терт кабат ж1бек керпе устшде ак сакалы бел1не тускен, узын бойлы, тарамыс сэры, бет1 жацбыр тимеген такыр- дай айкыш-уйкыш эж!м баскан Бурабай бид!ц e3i. Одан жогарырак нагыз 6ip тезек толтырып тургызып койган нэн кара каптай, жуан карын, кара бужыр «куйеу бала» Ж а­ баFbi бай. Tyci Kici елт1рген адамдай ызбарды, суык. Бе- TiHiH эр бужырында 6ip-6ip эзрейшден отыргандай. Kicire Караганда канды Ke3i каз1р сеш бас салгалы турган ашу- лы аш каскырдын кезшдей ракымсыз, дольу Одан жога­ рырак дэл терде, жерге тасбакадай жабыса калган осы болыстын ишаны Езхымбай молла. Онын сол жагында Бурк1т. Булардан темен баска байлар. Эр кайсысы кеуде- сше нан п!скен, 6ip-6ip ауылдын кожасы, ел агасы. EciKKe таяу кызыл шырайлы, тыгыршыктай топ-толык Бурабай бидж былтыр гана алган жас токалы. БасыНда меруерт шытыра таккан эппак кимешек. Жумыр ак бшегшде ак кум!стен кактаган сом бшезш, быртйган мыкыр саусакта- ры толган, устже жакут, rayhap орнаткан сакина, жузш... Конактарга уяла караган боп, бексел! жас токал сэры кымызды сапыра тусед1.

Сары казы салынган салкын кымыз шекелерше шырып, балбырай кызып алган жуан карындар ырс-ырс кулед1, бфдемет айтса Gapi де даурыга, кошаметтей женеледк Дастархан ycTi толган тагам. Канша жесе де, тоймайтын кмен мес карындар дастархандагы казы-карта, туралгаи жал-жаяга колдарын созранда, нагыз 6ip ел1мт1кп жул- рылаган кара кузрындар тэр!зд1, кесек-кесек erri ауызда- рына тырып, урттарын толтыра былш-былш шайнайды. Отырран отырыстары, жан-жактарына тастаран рахымсыз «ез карастары, той ушш емес, б1реудщ канын iuiKeai жи- налган жалмауыздар тэр1здк Устержде де сан турл1 кшм. Зерл! шапан, тулш iuiiK, баркыт камзол. Белдержде ал­ тын жалаткан KyMic Kice, он кулаш торрын белбеу. Бутта- рында кызыл кек ши баркыт, жасыл шуга кец балак шал- барлар. Жана гана кедейлермен сейлескен ce3i есжен шыкпай, кабары салбырап отырран Бурюгпн K03i 6ip кезде осы сан туст1 шалбарларра Tycin кегп. Оран енд1 осы отыррандар адам емес, юлен шалбар болып керждь Бас жок, кез жок, шлен тукт1 балтыр, бура сан кызыл, кек, жасыл шалбар- лар. BypniT 6ip сотте бул елест1 KeftiH куып, жанындагы- лардыц бэрже карал едк оран кенет уйде отыррандар au­ ra уксай женелдк Акын ез ойыпа 03i мырс erri, дэл осы минутте онын аузына езжен 63i eni шумак елец келдк Бур- KiT акырын гана ернш куб!рлетш aari еленш такпактай бастады. Кек шалбар, кызыл шалбар, шалбар, шалбар. Азам ба, элде ан ба, нсткен жандар! Мынау — кой, эш — доцыз, мынау — каскыр, Кара аю, пушык маймыл, тулш закгар! Жиналган кем кузгынлай сасык камга Bapi де yiiiairm дастарханга... Япырмай тургаидай гой ажал тент Bip бейбак, жазыгы жок сорлы жанга... Бурк1т ез ойынан 63i селк ете калды. Расында да мына жиналган «uri жаксылар» oFan Нуржамалдын жанын ал- ралы келген эз!рей1лдей KepiHin Kerri. Дэл осы сотте, кымызра лыкылдап TofiFan Жабагы бай, бук1л yfifli басына кетере 6ip KeKipin алды да: — Эз1рге кенес еюметже б1здщ екпем!3 жок,— дый Бурштке бурылып,— Астанамыз бул арадан алые. Ал Мэс- кеу болса, ит елген жерде. Бар билж, бар уюмет ез колы- мызда. Ауылнайдын Mepi мына Бузаубектр ,— Ж аба м те- мен сапта отырран шикан бет, аксары пушык wirirn колы- мен нускап керсети,— ал бул менж туран жиеюм. не

Анкаулыры ма, акымактыры ма, Жабары «бэрЫ ез1м билеймш» легенд* журтка 6Uaiprici келгендей. Сондыктан да аулнайдыц езЫ н жакыны екенж жасырмай мактана COFbl п отыр. Осы кезде уйге 6ip жас ж т т сэры жез легенмен ак болыскей куман экеп, журтты жаралай колдарына су куя бастады. Ж т т шырып кеткеннен кейш Рахымбай ишан ак ора- малмен колын суртш болып, малдасын кура отырып, ко- лына TacniciH алды да сыртылдата кара женелдк Токал бексесш бултындата кимылдап, дастархан устГне табак коятыи орын ыцрайлады да, уйден шырып кегп. — Жабары бай «33ipre кекес еюметше екпем жок дей- д1,— деп бастады сезш ишан.— дурыс айтасык Жабеке, екпен 83ipre жок та lUHFap, 6ipaK кенес SKiMeTi 6i3fli осы- лай желшкен тайлактай унем1 тайрандатып коя беред! деп ойлайсын ба? Ж ок, байеке, мойнына тушрген арканды eKi- мет езше карай эл1 мыктап тартады. Кутылып кер сонда! Каз!рдщ езшде казак бузылып болтан жок па? Ата дзету- р!н аякка басып, аксакалдын сезш тындамаушылар куннсн кунге кебейш келедь Шарират, дш ойыншык болура ай- налды. Койнындары катынын «зйел xemiiri» пеген 6ip пэ- лен1 тауып алды. Эйед тендш алрднда еркек кжд1кп бола- тындай.— Ишан кезш сырырайта кулдь— Осы бузылудын 6api кенес уюметшщ ici. С е т и , Жэбеке, калай екпем жок дейтшще туешбеймш... Элде жан-жарындагы езгерш бара жаткан дуниеш кермегенш бе? Ишан ce3i бЬе уйге eKi ж т т сырлы астаура салган жана сойран сем13 багланнын етш алып Kipfli де, дастар- ханнын eKi жарынан т!зелей отырып тураура KipicTi... Куй- касы ырсыя эбден шскен басты Бурабай сол колымен устап ишанга усынды. Рахымбай калтасынан бэшеш шы- рарып, бастын 6ip куларын Kecin Бурштке бердк Содан кейш майлылау бИкен кез тусындары куйкадан комакты етш Kecin алып «темшлэ» деп аузына 6ip салды да, эзш- дей кулдй — Жабары байдай жылда жас токал алатын терт тул1- т п з сай болмаса не штейм!з?— дед1 ол кезш тары сыры­ райта,— койнымыздагы жалгыз катынымыздан айырыла- тын болсак 6i3 екпелемегенде кенеске юм екпелер... Бул кезде Бурабай етшен шала айырылган жамбасты, ортан ж ш к , кабыргаларды взге конактардын колына 6ip- б1рден устатып болган-ды. Bipey бэшеше, 6ipi eTKip Tic- 117

uiupaFbiM, Бурют, калада уй эр юртштен каланса, далада вм,Р эРуф эта дэстуршен, есюден келе жаткан шаригат- тын ap6ip занынан куралады. Ал сендер, акындар, Абайьщ- нан бастап осы казактын ел болып отырган эдет-рурпына карсы келесшдер де журесщдер. Сендердщ айткандарыц- ды ктесек ел ел болудан калады. Кенестщ казактан кут- кеншщ e3i де сол емес пе! — И э, расында мешц... е ю м е т ш щ кутетМ не?— дед1 Бузаубек канын iiuiHe тарта сурлана, шикан бетшщ yiui жарылайын дегендей боп-боз боп кетт,— жакында хабар алдым, менщ eKiMeriM байлардын ата жерш тартып алып, ксдейлерге ул е сп р т бермек кершедк — Сонда мен малымды кайда жаям, uienTi кайдан ала- мын?— дед! Бурабай мырза Буркике тесте карап.— Ал жершен мал кетсе, казак сонда не болраны? Айтсайшы акылынды казактын окыган азаматы... — Мал уиин, Буреке, кеп уайым жемей-ак койыныз,— дед1 ызалана кулш Бузаубек — жер!нд1 алран еюмет, ма- лынды да ала алады. — Онда 6i3 курыдык кой!— дед! сасып калган Жабагы. — Ж ок, аллатарала ондай эд!летс!зд!кке жол бермей- Ai,— Рахымбай ишан сэл meriHin отырды.— Куранда «Kin бетенн!ц дуние байльтына кызыкса, ол сол дуние — бай- лык иесшщ каррысынан еледЬ деген. Онда акыр заман болады. — MeHin де куткен!м сол акырзаманын, молда-еке,— Бурабай шарт жугшш алды.— Келсе екен сол акырзаман. Берер ед1м эр кедейге 6ip-6ip аттан! Канша жылкым бол- са, сонша кедейд! ж1берер ед1м куйрыктарына байлап! KepciH кызырын менщ байльтымнын! Тез туса екен сол 6ip алкымдарынан алатын кун! Буршт «ел арасы» деген Бурабайдын сейлеп отырган сезшен жаны Typiuirin кегп. 0 з байльтын, жерш, малый KopFay унйн бар казак кедешн, халкын канра малура дайын OTbipFaH осынау жексурын мырза OFaH кенет коркау каскырдан б1рде 6ip кем кершбедь «Бу да адам бейнесш- дег1 коркау каскыр екен! Бурабайдан не ум п, не кайыр. BaFanaFbi Ш алабайдш не былшыл?!» Сонда да BypKiT баранадан 6epi кеюрегше инедей ка- далып турран Еркебулан мен Нуржамалдын кайгысы же- Hin, эл! де болса ол езш-ез1 эдепт! устауга тырысты. Енд1 BypKiT тэуекел деп ею жаска араша тусуге KipicTi. — Тун канша кетпеймш дегенмен шырып келе жаткан кун кояды ма?— дед1 ол байсалды унмен,— Б!здщ заманы- 120

мыз да сол кун сеилд! ме, калай... Соны бьле тура осы те- HipeKTiH nri жаксылары аздер Нуржамал мен Еркебулан- Fa адам тугм, кудай кешпес кунэ icTereni отырсыздар. Ei<i жастын квз жасына калмаксындар. Осыны 6ip ойласандар деймш. Жабары бай 6ip жолга езшщ орынсыз сабырсызды- Fbiiian бас тартар, Нуржамал басына бостандык берер... — Ей, сен езщ не былшылдап отырсын?!— дед! кап- кара болып кеткен Жабары, зор денесж копан етюзш шарт ж угш т отыра кап. Ол жанында жаткан тобылры сапты камшысын буктеп колына алды. Бурк1т карсы сейлер бол- са дулей куш бас салудаи да тайынар емес. Уй iuii кулакка урган танадай тына калды. Осы сэтте Рахымбай ншан: — Шырагым, Бурют,— дед1 сыздана — сеш журт акыл- ды ж!ггг дейтш ед1, ал сен... журт арасына 1ртк! салура жур екенсш foA Bip сен тугт казактык мын окыран аза- маты колка етсе де Жабары бай жас шсшен айырылар ма, ал мына отырран якасакалдар шарират жолын, ата дэсту- pin бузар ма!.. — Бэсе десейшП— дед1 ишан свз!не риза болып калган Жабары ек!рендей. — Аталы сезге арсыз токтамайды деген. Kepin отыр- мын сез1ме кулак салмдйтындарынды.— Жабарыныц 6ip сойкан mbiFapyFa дайын екен1н амрарып отырса да Бурк1т бет!нен кайтпады.— Эд!легп сактайды деген жаксылары- мыз сендер болсандар, эд!летт1 сактамайтындарымыз KiM болмак?— Акын ещи K63iHiH киырын жеркене Жабарыга аударды,— Жэбекен сею'лд! «жаксылар» Нуржамалдай пакырларга улкенд!к мей!р керсетш, корган болудыц орнына... — 6й, мынау не денд!?1 Катынсыз кетсем де, сенен кел- reniH Kepin алайьш!..— дед1 Жабары Бурюгпн сез1н бел1п' шарт жуг!|пп алып. Мойнына курыктуспей тары ескен жылкы Tapi3fli, эбден бет|'мен кеткен ауылдыц жуан коныш дерек1 байы ызадан ез1н e3i устай алмады, орнынан атып турып BypKirri кам- шымен тартып-тартып ж!берд1. Акын орнынан атып туре- гелд!, 6ipan кол жумсаудын орнына Жабарьта жеркене ка- рап турып калды. Дэл осы сэтте Бурабайдын «Сабырлык, байеке, сабырлык!» деген даусы шыкты. Осы сезд1 аркау тутты ма Жабары кайтадан дурл!ге: — Ж ар ы з окыран сен бе едщ?!— дед! ашуын баскан болып д!р!лдей,— жур рон ана б13Д1'н Каражандар ешк!мге де акыл уйретпей. 121

Караашш ьщ осы араныю екеш Б у р к и н есше жака тустк Тентск кара сойыл бай агасы бар дейтш едк онысы осы Жабап>|_екен foA,— дед1 ол iiuincn. Бурки ун-туназ сэл турды да, уйде отыргандарга ке- 3iHiK кырын аудармастан, басын жогары кетерген калпын- да uibiFbin Keni. Ел-журт деп заржак болранда куткеш осы ма ед'1? Жанын ыза, екпе удай жалап OKeTin барады. BipaK Бурки e3iH e3i устаура тырысты. Журегше жазылмас жара сал- ган, ар-уятына ошпес нуксан келт1рген осынау кылыксыз байдыч icTereniH ©м1рде умыта алар ма? BipaK дол na3ipri сэтте ол кезше epiKci3 келген жасын cypTin, ашуга epiK бермей, бойын жинап алды. Бул кезде кун де уясыма батып кеткен ед ц Кой келт, балалар козы куалап, ауыл ycTi азан-казан. Сиыр cayFan эйелдер, меюреген бузау, KiciHereH кулын... Элдешмдердщ сымпылдап сойлегендер1 тынык кеште ап-анык естмедк Казан кетершп, сут niciptoe бастап, ауйл устшен к©к ту- тш колбей ушты. Жайшылыкта жанындай жаксы керетш ауылдыц осы 6ip кеиш cypeTiHiH 6ip де 6ipiHe Бурю гпн кез1 тускен жок. Бойын баскан ызадан елше деген ©кпеден, жаны куйш Эдшбектщ уйше таяй бердь Д эл осы кезде алдынан Ольга шыкты. Куйеуйпц куйшген TypiH Kepin, ол BypRirriH жо- лыньщ болмаганын (Ирден укты. Енд1 Ольга epiHiit колы- нан устап онашалау жерге ертш экелд! де: — Еркебулан мен Нуржамал каз!р кашпак. Тек ceHi к ут т отыр,— дедк— Б 1зд1 алып келген ат айдаушы оларды анау сайда кутпек. Акысына Экпар сыйлаган б1лез1пмд! берд!м. — Дурыс еткенс!н, Оля,— дед: кенет толкып кеткен BypKiT,— eni жастын косылуына будан бетен жол жок... К©п кеплкпей ымырт yiiipi.ain, тун карангысы тустй Бурки-пен Ольга эл1 тарай коймаган баганагы жешр эйел- дщ ушндеп сауык курып отырган кыз-бозбалага барып косылды. Ж ок болып кеткен Нуржамалды байкатпаймын деп, ©лещи енд1 Ольга айтута KipicTi. Ольганын даусы да эдемк Казак, татар жатактарынык ол бкпмейтш 6ip де 6ip OHi жок. Bipmen сон 6ipin шубырта женелдк «Бала МншкэнЬ «Суржелгеншеге» экеп косады. «Суржелгенше- ni» «Еалия банумен» ауыстырып шыркай туседь TinTi шар- шар емес. Казак кыздарынша eKi бушрш таянып алып, айкай салар жерше келгенде алаканымен аузын желпи 122

отырып, нелер киын эндерд1 кезек-кезек шыркатады-аи кеп, шыркатады-ай кеп... Кыз-бозбала аузын ашып, кезш жумып, тындаудан 6ip жалыгар емес. Yii манайына Kici лык толды, орыс кызы- ньщ тамаша даусын естуге KeMnip-шалдар да келдь Осындай ж аедайда ею сараттай уакыт erri. Кыз ойнак- ка эдешлеп Tiriaren уйлерге сыйлы конактар, жакын ауыл- дыц кыз-бозбалалары, куйеу жарынын мырзалары жина- лып, Бурабай енд1 ауыл жастары да келсш деп мунда эдеймеп Kici жгёердй Дэл осы кезде кенет дурлжкен, ба- кырган эйел дауыстары ауыл устЫ басып Kerri. — Ойбай, Нуржамал жок! — Аттан! Аттан! Кашып кеНпл — О , жагына жылан жумырткаларыр, кайда кашып Kerri дейсш, отыр да ана уйлердщ бцинде. — Шапанын жамылып, сай жакка кетш бара жаткан... — Кашан? — Барана... — Содан 6epi о жакта бала тауып жатыр дейандер ме, карасацдаршы уй-уйдь — Еркебулан да жок! — Ойпырмай, маскара болмасак жарар едП — Маскара болмаранда нен калды! Кара баскыр, тал тусте кыздан айырылып не болды? Кез1мнен таса етпеймж дегенщ кайда? — Ойбай-ай, элг! аран шакырып... — Кас пен кездщ арасында ол ит елш бара жатыр ма едк — Сумдык-ай! Куйеуге не 6emii3Ai айтамыз. — С е н т 6eTine карайтын ол 6ip кай ohf3h куйеу! Ею бетшд1 кан кылранда 6ip-aK бтлерсш! — Бакырмай тура турындаршы, олар атты кайдан алды? — Каладан келген кос курен де жок! — Ол барана кун батпай каласына журш кеткен, онда Нуржамалдар ана уйде болатын. Дурлшкен хабар конак уйдег! Жабарыга да жеттк Бу­ рабай мен Жабары баскарран топ копарыла уйден шыкты. — Уа, не болып калды?! — Еркебулан мен Нуржамал жок! Кашып кеткен сеюлдП — Не дейд!?! Бекер uibiFap. — Ойбай Бурабай еллрдщ FOfl менН— деп Жабагы жерге отыра Kerri. Сезге дерею бай не дерш бтмей, ба- 123

кыра бажылдай женелд!,— Айырылдым рой актотымнан! ОШТ1 F0ft кунш! — Сабыр ет, Жэбеке, сабыр ет. Осы макайда 6ip жерде журген шыгар... гк — Ойбай-ау, баранадан 6epi жок болса, куртты гой оны! Осы уакытка дейт Heci калды дейсщ! О , турсайшы, Жабагы, журтка кулю болмай! Кврер кызырык жалрыз осы гана ма eai?!^ ' Будан артык тары кандай кызык керсетешн деп едщ, Бурабаи! Курттын гой, кидыц foh кыршынымнан! Дал осы кезде тойга кала жактагы ауылдыц 6ipiHen eni салт атты ж1г!т келдк Олар аттарынан тусер-туспестен Бурабай: — Жолай некен-саяк е ш ш ш кврген жоксындар ма?— деп сурады. — Ж ок,— дед1 Kciri-rriH 6ipi,— тек барана ымырт жабы- ла калара карай арызып бара жаткан жабулы фоэтонды кос курен FaHa жолыкты. Жен cypayFa да улг'фмедш, жа- нымыздан агып ете шыкты. Kepnii елдщ болыстарынын 6ipi болуы керек. Бурабайга енд1 6api де айкын болды. — Солар екен!— дед! ол.— Буркггтщ келтмен кашкан гой,— cefirri де анандай жерде турран какпак жаурын, муртты кара сур ж!г!тке: Ал Бекенбай, бес-алты Kici ал да шап!— дед1 — арбалы келж узап кете алмайды, каз1р-ак куып жетес!ндер, eni тентект1 байлап алып кел!ндер! Сосын сейлесерлпз олармен! Сейткенше болтан жок, бес-алты ур да жык каракшы ж!г)т аттарына мiнiп те алды,,.бган Жабагы тобы косылды! Ызалы бай, ж!г1ттердщ кайтъш келуше шыдай алмай, ез! де 6ipre кууга бел буды. / Кеп кенпкпей колдарына сойыл, шокпар устаран топ, тунг1 ауылды урпите, букш ит бекеши шулата калара ба- ратын дацрыл жолмен шубатыла шаба женелдь ... EpTenri 6aftrire деп жаратып койран жуйрштер будан eKi caFarraft бурын ауылдан кеткен фоэтонды кос Kypeiutf уркер шьта куып жетуге айналды. Шамасы бул ара ауыл­ дан елу шакырымдай жер болу керек. Артынан шыккан дy6ipfli ecTiciMeH, жэмнпк заре-куты кашып, аттарын айдай TycTi... Bipan кешеден 6epi журште болтан кос курен шо- кыта желуге тана жарады. Кеп кенпкпей курыншылар да шубатыла келш жетть Ен алдарында аюдай акырран Жа- 6aFbi, астында букьп дуанра aiirm i 6ai\"iri Kypeni. Устшен ак квбп; атып, ауыздыгымен алысады, эбден тер шырып, 124

кызып алган, арбалы ат тупл, каша женелген ор коянды да жШерер емес. Жабагы атын акыратып жетш келген калпында, колын- дагы сойылымен ат айдаушыны салып eTin, кос куреннш 6ipeyiHin шаужайынан ала TycTi. Катарласа б1раз жерге дейш шауып барып эзер токтады. Сейткенше болган жок, езге кугыншылар да келш жетп. «Ойбай, влд1м!», дел жол шетшдс бук Tycin ат айдаушы жатыр. Аброй болтанда, ар- бадан анандай жерге ушырып тушрген Жабагынык кайын сойылы кара санынан THinTi. ©лер Typi жок. BipaK жанына сойыл батман бейшара, корыкканынан айдаланы басына кетерш «0лд1м! 0лд1м!» дел байбалам салуда... Бунысы — «ейтсем жаным калады ма» деген далбасасы. Канды керш куныккан каскырдай, ашу кыскан жынды топ, еши фоэтонды коршап алды. Жабагы баганагы мурт- ты карага: — Суйреп шык фоэтоннан ездерш, Бекенбай!— дел 3Mip 6epfli,— шашынан устал суйреп шык каншыкты! Ал TenKiHin астына айгырын! Бекенбай жанындагы некерше атынын д!зпнш тастай 6epin, ceKipin жерге тустк Тогыз таспалы, тобылыл сапты камшысын бшей, фоэ- тоннын жанына барды да: — Кэне , шып>щдар!— дед! ол акырып. Фоэтоннан ешшм ун катпады. Бекенбай арбаныц iuiiHC ceKipin Kipfli де, пердесш ашып ж1берш, аздан кейш: — Ay, мунда Tipi пенде жок кой!— дед1 дауысы барыл- дай шыгып. Еши канга куныккан жынды топ ат айдаушыны кам- шыньщ астына алды. — Кайда элп кашкан кыз бен жшгг?! — Кайдагы кыз бен жМ т! Tipi жанды керсем кез1м шыксын,— дел ат айдаушы азар да-безер болды. Онын ycTine сардаланы басына кетерш сарнай туседк— ойбай, елд1м! 0лт1рд1 мына каракшылар Наурызбай сэудегердш жэмнл'гш! 0лт1рд1 ойбай!.. Наурызбай букш елкеге аты шыккан бай сэудегер. Жа- багылар кос куреннщ coHbiKi екенш бнлгеннен кейш, онын жэмнппн api карай сабай беруге батылдары барман; «кыз бен жплт кайда?» дел кысып сурап керд1 де, ананын «кер- гешм де жок, бшгемш де жок» деген сезшен «кермесе кер- меген де шыгар» деп сойылдарын суйретш кейш кайтты. Булар енд1 топтасып суыт желш келе жатты. TycTepi тунде ел тонайтын каракшылар тэр!здь Bipine 6ipi тш ка-

тыспайды. Тек астарындагы аттарынын пыскыра бас шул- рып, анда-санда окырана юсжегендер! рана ест1лед). Ай суттей жарык, сонау алдагы белеске дежн манайлары ап- айкын кершедк Кашкындар колына туспей, ызаланран Жабары суарыл- ган тем1рдей кара куренденш кеткен. Тек канды кез'щ жан- жагына алак-жулак тастайды. «Эй, бэлемдер колыма 6ip тусерс1ндер!» деп ызадан жанын коярга жер таппай, такы- м ы нд эр ы сойылын кыса туседк Булар енд1 жолдын он жарындары Kermnip езен кор- шай аккаи каракат арашты юшкентай тубектен ете бер- генде Жабары кенет атын тежеп, токтай калды. взгелер де токтады. —- Анау не?— дед1 Жабары камшысыныц ушiмен жол шетжен отыз метрдей жерде ай сэулеа Tycin арарандаран б1рдемеш керсетт,— 6ipeyiH алып кел. Bip жас ж1г1т атын Te6iHin кап, мойыл агашынын басына оралып калган ак торрынды алып келдк Ол Нур- ж ам алдш болып шыкты. Ауылдын 6ip xciriTi таныды. Жэ- не шетшде Нуржамал деп арап эртмен эдемтеп жазган eci.Mi тур. — Осы тубекке т ы ры л рэн екен антургандар!— дед! ай- кайлап Жабагы, кенет ашудан безгек устагандай калшыл- дап!— Ойбай-ай, жатыр foA элг1 ку кедей 6ip бутанын ту- бшде ак аруымды кушактап! К,ап бэлем, керсетермш мен сендерге!— Жабары камшысын бтей устап южше тустк— Keperi жок маран б1реудщ кез1мше тояттаран ciMijiTipiri! Талак! Талак!— дед1 тунг1 даланы басына кетерт, сейтт! де Бекенбайга карап тушле,— салындар отты тубекке! 6л- ciH CKeyi ертенш! Бол! Бол! бртендер! Канша кашшер болганмен Бекенбайдын мундай 1ске Koumi дауаламады. — Ay, Жабеке, егер олар бул арада жок болса не дей- Mi3,— дед1 ол абыржи,— бул тубек Майбасарлардын ша- 6 ы н д ы р ы РОЙ... — Майбасар шабындыгынын кунын телеуге Жабары- ныц малы жетедИ Турмандар ендП Кэне, салындар отты! Ак аруымнын к ы з ы р ы н ку кедей керсе, екеушщ кы зы ры н кок жалын KepciH!— Сойгп де атын борбайра 6ip тартып ж1берт, e3i тубектщ жолмен шектескен куррак тусына ша- ба женелдь 0зге журт «ау, токта!» дегенше болтан жок, атынан ceKipin Tycin, кек шалрыннын эр жершен арткемен ту гата бастады. От кенет, лапылдап кекке кетертгенде, e3i кейш карай шаба жвнелдк 126

Жана nicin келе жаткан калын кау, эне-м1не дегенше бук|'л онтуст1кт1 керегедей кетершген ал-кызыл толкынмен кемш, ерт лапылдай жанды, Жабары баскарган топ карак- шы кушейе тускен ерт кызыгына карап, 6ip тебенщ басын- да тур. ©рт жарты сараттан кейш буюл тубекп алды. Жан- жагынан езен коршаран юшкентай тубек аздан кейш кай- наган казан тэр1здешп, кеплд!р жалынга, кызыл шокка беленш астан-кестен болды да калды. Еркебулан ауылдан узамай-ак арттарынан кугын шы- ратынын бшген. Сондыктан ол, кос куреннщ eKi сараттан кейш болдыра бастаранын Kepin, осы тубектщ тусына жет- кенде, Нуржамал eKeyi Tycin калган. Ондагы ойлары, ею- уш кун калын шалрынды тубекте тырылып жатып, кугын аягы саябырлаган кезде, етектег1 ауыл аркылы каладагы Бурютке жету едь Булар тубектщ кек орайлы ен ортасына, жетш, 6ipiH-6ipi эбден ансаран, сарынран жастыктык ыстык куанышына бершдь BipaK мауыктарын басып болар-бол- мастан, олар кос куреннщ сонынан калага карай дубнрлей шапкан кугыншыларды кердк Сол минуттен бастап, ею жас ацшыдан тырылрэн кояндай, 6ipiH-6ipi кушактай 6ip шок мойыл бутасынын тубшде тырылрэн да жаткан. EKi сорлы сасып журш Нуржамалдын кол орамалын Tycipin алгандарын байкамады. Кушмен дэйек кермеген ею жас, кушактасып отырып кездер| сэл Laerin Kerri. Кенет пайда болган TyTiH шсшен шошып оянып, жан-жактарын Караганда лаулаган жалын- ды кердк ©рт 6ip ражабы тубекп коршай жанып келедк Жэне тундег1 ерт кандай коркынышты. Кутылар жол таба алмастарын булар б1рден укты. Бар тапкандары 6ipiH-6ipi кушактап, таяп келе жаткан ажалды карсы алура бел буды. — Арманым жок, Нуржамал, сеш кушактап елеем!— дед1 Еркебулан суйген жарын бауырына кыса. — Мен1н де арманым жок, Ерке,— дед1 Нуржамал ыстык жасын Еркебуланнын бетше THri3e,— жанымда 63in барсын... Бурют пен Ольга Нуржамал мен Еркебуланнын калай елгенш естш жандары TypmiKTi. Сол кун ею жастьщ ертен- ген жерш ез кездер!мен кермек болып, eneyi тубекке журш кетть Жол бойы BypniTTiH ойынан 6ip тшек шыкпай-ак койды. Осында журер алдында Гавриловка жолыккан. Ол Бурютке: «Жакында жана декрет те шырып калар. Шаман келсе соран катынас» деген. Кандай декрет деп бул сура- марэн да, жэне катынасам деп ойламаган да. Тек декрет 127

байлар жайында екенш iiui сезген де койган. Неге екен! белпс1з, Бурют жол бойы сол декрет тез1рек шыкса екен деген ойда болды да отырды. Туе бола булар тубекке жетть От жалаган жер де кара, кара булт торлаган аспан да кара. Букы дуние кара жамылгандай. Кара куйкалана куйген тубекп аралап Бурют келе жатыр. Жер баскандай емес, шок баскандай озер аттайды. Жанына баткан ауыр кайгыдан айкайлап ж1беруге таяу. Касында кара жамыл- ган Ольга. Ол еплш жылап келедь «Буркгг-ау, Бурют, бул не деген сумдык?» дейд1 експМн баса алмай солкылдап. «Ие, бул шын сумдык екен!» дейд! куйше Бурют те. «Юмд1 мен ел1м дегенмш? Е а л внер1мд1 им ушш кор Fbin келш- niH? Сондагы ел-журт дегешм осы Бурабай мен Жабагы ма eni? Шыккыр кез1м неш квргенещ? Адам дегенщ кас- кыр екенш калан андамагансын? ЕЫл кыршын ею жас! Алармын сендердщ ештершд1 Бурабай, Жабагылардан! Салармын отты тшмд1 канжардай кайрап сумдардын екпесше! Курысын буйткен шаригат жолы, ата дэстурП» Бурш'т пен Ольга кайгылы бастарын жерден кетермей, буларды жол уетшде KyTin турган Тэкежан карттын ши- кылдак ырдуан арбасына келш отырды. (ГБурют алгашкы рет «казак, ел» деген сездерге бурын кандай магана 6epin келгенш ойлады. Ел дегеш Тзкежан мен ежет сэры тобы сеюлд1 ме, калай?.; Казак, жалпы ка­ зак емес, SKi тапка белшген казак тэр13Д1 гой. Элде муным кате ме? Ауыл арасындапл дерею eKi байдын кылыгын бу- юл казакка жауып турган жокпын ба? Жок, олай емес. Еркебулан мен Нуржамалды Тэкежан тобы емес, Бурабай тобы елт1рген жок па? Сонда калай болганы?» Отка куйш влген Еркебулан мен Нуржамалдын жазыксыз жас бейне- лерщ кез алдына елестеткен сайын BypKirriH Бурабай то- бына журеп ттркен ш сала бердь «Кеше езш урды. Бупн icTen отыргандары мынау». Ewii кайсысынын сойылын сок- пак? BypKiT езшщ ©Mip деген катерл1 еткелдщ 6ip киын белесшен вткел! турганын анык сезшдй/ Бурк1т, Тэкежан, Ольга yuieyi салдары cyFa i<eTin кеш бола ауылга кайтты. Булар кеткенде кара жамылган ауыл, шанырагы жерге кулап тускендей куйаз, кушренген халде болатын. Кара шашын жайып, ещрей жылап Бурабайга лагнат айткан Нуржамалдын анасынын дауысы, кос жасты жоктаган ауыл эйелдершщ зарлы айкайы BypKirriH сай- суйегш сыркыраткан. Ол шыдай алмаган сон Ольганы алып, кешеп кан теплген жерге журш кеткен. 128

Буркггтер ауыл шетше Kipe бергеннен-ак мунда ек! жас- тыц ел1мшен баска да 6ip езгер!с болганын б1рден сездк Ауылдын дэл ортасындагы ашык жерге кызыл шуберек жабылран стол койылран. Стол басында калаша кшнген ак куба жас жМтпен катар отырран езше таныс вжет сэры мен 6ip москалдау келген эйел. Столдын eKi жарында niH TipecKen журт. EKi топ болып белшш алган. ©3iHiH бала кезшде керген казак ауылынын болыс сайлауы тэр1з*дь Тек болыс сайлауында журт pyFa белжш топтанатын. Ал бул жиында баска. Bip жарында кешеп Бурабай уйшде вз1 керген аукатты топ, 6ip жарында найман, тобыкты, жанга- был кедейлерк Осы eKi тайпы ел, 6ipiHe-6ipi ок атып, сойыл урардай ештене карайды. Карама-карсы шырып, 6ipiHin 6ipi тамарынан ала тусетш жау тэр1здк Кужждеген дауыс- тар. сыбанран бжектер. Топка жакындараннан-ак Буркптщ кулагына тиген сездер «Жана декрет!» «Енд1 тубектеп шабындыкты бук^л кедей как белш алатын болдык», «кашангы жерге тек шон- жарлар кожа болады» деген сездер. Буркгг бул декрет Гав­ рилов айткан декрет екешн б!рден тунндк Осы декрегп кешеден 6epi, неге екеш белппз, e3i де ацсап куткен. Сол декреттщ шыкканын б ш п «шок, шок» деп Бурабай тобын табалагандай куанып калды. Ал 6ip ретте сескенгендей де болды. «Мынау epeylnre дайын калыц топ. Кедей жары 6ip кауымдай 6ipirin алтан. Карж ас, Тобыкты, Айдабол, Най­ ман... Bopi 6ip атанын баласындай. Ал анау турран шон- жарлар... Буларда кешеп ру арасындары киюлжщге емес, бай-байра, сай-сайра куядынын салтымен каз1р бауырла- сып, шорырласып калган' Осы eKi топ бугш 6ipiHi« бетш 6ipi тырнамак емес пе? Бунын аты расында большевиктер айтып журген тап курен емес пе? И е, тап курен! Бул дек­ рет казакты eHfli eKi дайра белген декрет. Бугш Бурабай сек|лдшердщ табан жолы кыркыла бастаган куш...» BypniT жиын басына келгеннен кешн жана шыккаи дек­ рет бойынша «будан былай карай жер мал санына карай емес, жан санына карай белшетнпн е стщ */О л бунда» зац- нын Бурабай, Жабагыларра тшелей соЙкы екенш укты. Та гы да неге' екеш белппз, ш ш ен «шок, шок, сендерге сол керек К1лен жемкумар кузрындар» дед! кап-кара тутш- дей боп тунер1п алган Бурабай тобына кез тастап. Эйткенмен Бурабай тобынын Meceai онай кайтар емес. Тмдер1 ауыздарына симай уэшлмен тэйкелесш, шабындык- жанлауларыныц ата-бабасынын MeHmiri екешн айтады жер жан санына карай белшетш болса, малымызды кайда 9 1, Есеиберлви 129

коямыз деп еюрецдейдй Олай болса «6i3fli 6ip жолата кы- рыцдар» деп стол басына лап-лап бередк Мал ашуы — жан ашуы. Мальшын камы упин бул топ кан майданFa шыруга да бар. Казакта жер дауы кашан да болса онайга шенллмеген. Бу жолыда солай. BipiHe 6ipi окты кв31мен караран топ, карбалас кауырт кимылдап, алыса кеткел! тур. Ж ас уоюлдщ сезш, Бурабай уйшде басы косылып кал­ ган шонжарлар тындар емес, 6ip сойкан шыгарулары КЭМ1Л... Кундшке тэжшелескен топ, кун бата айтар свздерш тауысып, ewtfri таласты камшы, сойыл аркылы шешпек болып, тасыран казандай ашуга жол бере бастаран кезде, ауыл сыртынан, аркаларында шошайган мылтыктары бар, сыуыт келе жаткан, оншакты салтатты кершдь Куж|'лдес- кен топ су сепкендей басылды. Бул Жабагы мен онын канды балак сержтерш устауга келе жаткан милиция жасары едь Ill Ауылда жер бел1сшщ калай еткенш ез кез1мен керген Буркгг ек1 жетщен кешн журш жетть Ол калара кел1С1мен Бурабай, Жабагыларра лагнат айтып, газетке ашулы мака­ ла жазды. Кеи кешшпей кырра арнаулы сот шырып, Жаба- рыны ату жазасына буйырып, Бурабай мен Рахымбай ишанды жэие бул канды icKe дуакер болтан баска он т а к ­ ты бай-манапты узак жылга C i6ipre айдады. Жер бел1с1 кезшдеп ауылда тап тартысынын бар екенш ез кез1мен керген Буршт енд1 езшщ осы уакытка дейш кандай бакытта келгенш ойлана бастады. Расында ойлан- баска оран жол калган ба efli? Еркебулан мен Нуржамал секмш тамаша eKi жастын ажалына айрак болтан адам бугш бурынрысындай eMip суре ала ма? 0 здер1 каза тапса да, арттарына махаббат- тарын мэнг1 ешпес аныз етш калдырран осы eKi жастын тагдыры KiMfli болса да ойландырмас па? 8 м1рден тек куа- ныш кана тшеген Еркебулан мен Нуржамалды осындай куйге жетшзген устем тап колданып келген ата дэстури казактын шылыры халкымызра жат eMip екенш тусшген жан, всю дуниеге, онын эделетшз эдет-рурпына к а р т е айтып, лагнат окымас па? Бурк1т те лагнат окыды, каррыс айтты. Ел деген! эл1 ел емес Экпар, Бурабайлардыц ермег! екенш ангарран секш­ ее

дj, Жан туршшт1рген киянатты ез кез1мен керген жас акын, енд1 бурынгысындай eMip суре алмайтынына кенгендей. Енд1 сол эдшетаз дуниеден куткаратын жол 1здеу керек екенш уккандай. 0Mip e3i BypKirri oftFa салды. 0 Л1 «казагым, ел1м1» деген сарыннан эбден арыла ал- маса да, эл1 жана жолдын казак елще данрыл жол екенше мулдем K63i жете коймаса да, кедейлерден шыккан Хасен ceKuuii адамдармен катар журш, олардык ойын терешрск тусжбек болды. Бул кезде Буршт Акшатыр каласындары же^жылдык мектепке эдебиет сабагын беруд1 кызык кермей, жумыстан босанып, казактын жана астанасы Алматыга Kernin келген- дк Карлы Алатау саясындары, сунгак бойлы карагай, ка- йын, алча агаштарына беленген шагын келген жасыл ка­ ла Ольга екеуше б1рдей унадьк^Кек шалрынды кеше бойын куалап, тастай суык арыктын мвлд1р суы сылдыр карады. Жупар анкыран бау-бакшасында сайраран булбул, эр ко- раныц шарбарынан квшеге карай сынси салбыраран жана nicin келе жаткан кызыл алма, саррылттана бастаган ал- мурт... Адамдары да баска. Буюл казак жершен жинал- ран акын, эннл, сан килы окыран азаматтар... Бэршщ жу- зiыдс де куаныш, кеюректершде казак халкыныц жана eMipiH, жана мэдениетш курамыз деген улы арман. Бур­ к и секиш квиш жудеу, иырын кайры баскан 6ip-6ip жан жок Tapi3fli, 6api де ездершщ жолын тапкан, не ierepin бшетш жандар... Булар каланын орта шеншдег! 6ip карт кемгпрдш ек! бвлмел1 уйш пэтерге жалдап алды. Б урки кузден бастап астанада жана ашылган мурал1мдер техникумiHe сабак бе- ретш боп келшть Оку жылы басталганша бос журмей, ещи эдебиетпен шурылдана туруды ойлады. Бурки ен алдымен Акшатырдан кенлп келген таныс жнитермен кездеспек болды. Эрине Каражан мен Экпар- дын осында екенш ол жаксы бшед1 жэне кеше 6ip жерлес жтттен олардын кайда туратынын да, Каражаннын халык арарту комиссариатында жауапты кызметте екенш де ecTi- ген. Bipan Бурки бул екеуш 1здеп баррысы келмедк Жа- 6aFi>i кылырынан кешн, олардан аулак болуды дурыс кердк Ал бвтен euiKiMfli кездеотре алмай жургеншде 6ip куш буны !здеп уйше Хасен келдк EKeyi кушактасып аманда- сып, шуй1ркелест1 де калды. Хасен елкелж газеттщ б1ршде !стейд1 екен. Алматыга келгенше айдан асып KeTinTi. Жа- кында Казакстанныц солтустжше барып кайтыпты. «Жер белу» науканына белсене катынасыпты. Енд1 ол сол жакка 131

канта журмек екен. Казак ауылын отырыкшы шаруа ету icine араласпак. Журт арасында yriT жумысын журпзбек. Ольга кайнатып экелген коцыр шайды урттай отырып Б уркк те осы жазда басынан кандай уакигалардыц етке- )пн Хасенге Teric айтып берд!. Еркебулан мен Нуржамал- дыц уакигасына жеткен кезшде, Хасен оньщ сезж белж «Бул канды yaKHFaFa эбден каныкпын, айтпай-ак кой,— дед! KypciHin,— сешц макаланды да окырам: кушне отырып шын журектен жазран екенсж, сондай к у п т ш ы ры п ты . Окып отырып жылап та алдым. «Енд1 тек осы бетжнен кайтпа, сен сеюлд1 дарын ез халкынан бел!нбес болар»— деп акылын айтты. EKi акынныц бул шын журектен алгашкы достасуы едг Хасен коштасар алдында «Оку маусымы басталганша эл1 б!раз уакыт бар. Саран eiwi корамсыз турура болмайды, Казакстан пролетариаттык жазушылар ассоциясына муше- л!кке арыз бер, саяси кез карасын эбден калыптасып бол­ тан жок, уйым бул жагынан кэп кемек кврсетед!, кикалак- тауьща Ж1бермейд!» дед!. Жэне e3i КазАПП бастыгына ба- рып жолырып, сейлесж кетпек болды. Хасен жур!п кеткеннен кейш, Буржт кеп ойланып, тол- ганып, осы уйымра Kipyfli дурыс дёп тапкан. «Bip жагынан алдынгы катарлы жазушы-акындармен кездес!п, улп-вне- ге алсам, еюнгш жагынан 03iMHiH де саясн барытымды ду- рыстауыма кептж кемеп тнер» деп ойлаган. Осындай ше- ипмге келген Бурют арызын КазАПП-тыц терарасына апа- рып берген.. fffeypKiT барган орта бойлы, денгелек жуз, сулу eimi, бай салды мжезд! тврага буны таннтын болып шыкты. — Жаксы иелд!н, Бурют,— дед! элг! Kici,— елендерш- мен бурыннан таныспын, сен секьлд! эл! жолын дурыс таба алмай журген казактыц жас дарындары б!зд!к уйымнан кашпаулары керек. Шын ниетщмен келген болсац колы- мыздан келер к еметпзд! аямаспыз. Арызыцды осы жакында болар жиналысымыздыц б!р!нде карармыз,— дедк ' ByriH Бурю гпц сол арызы каралып жатыр. bip кезде саудагерлерд!ц бас косатын «м эж ш с yfti» Ka3ip баспасвз кызметкерлершщ клубы. Лык тола Kici, д е т жастар, iuiTc- ржде букж халкына эй гш , шаштарына ак Kipe бастаган акын-жазушылар да аз емес. Осыншама кептж ш ж д сЛ гь ражан да бар. Ол бурынгы Каражан емес. в зш e3i устауы да взгеПш, пан, тэкаппар. ©йткеш жакында гана кешеп алаш офицер! Каражан 132

Айбасов тенкершке енбеп сщген адал адам деп елкелж газетт'щ бетшде жалган макала бермген. Ал yaKHFa шынында былай болган едЕ Акшатыр каласына Колчак ук1мет* орнап, 6ip топ сок- деп кызметкер1 колга туседь Гштерщде Нуролла деген 6ip татардын жас ж ! г т болады. Бул езГ гимназия 6iriprcH, революцияны шын журепмен карсы алган ж1пт екен. Ке- цес еюмет! орнасымен белсене кызмет штейдк Совдед^му- шелтне отедк Колчак yKiMeTi келгеннен кешн вл1м жаза- сына буйырылады. Ал бунын туган агасы Файзолла сол каладагы улкен саудагер, жайшылыкта iHiciH иттш етшен жек корсе де, оны- ел1мге кимайды. Егер imaai босатып алмасаи «емшектеп сут1мд| кокке сауамын, саган мэнп лагнат айтамын» деп 6ip жагынан кор! анасы мазасын ала- ды. Саудагер, Колчак cofmc трибуналынын бастыпян ай- налдырады, кыруар акша топп, iHiciH ол1мнен алып калар тэал 1здейдк BipaK бунын сорына Колчак трибуналынын бастыпя мейлжше катыгез, есерсок, ботен ултты оте жек керетш адам болып шыгады. Акша алып байыганнан Kepi, патша агзамга кол котерген усак улттын 6ip баласынын канын iiuyai артык коредь Бай саудагер анда барады, мын- да барады, колынан дым келмейдь Акшага кызыккан кей- 6ip офицерлер, канды коз бэле-трибунал бастыгынан кор- кады. Осылай сандалып журген Файзолла iHiciH ертен атады деген куш Каражанды кездеспредй Совдеп муше- лерш ук!м орындалатын жерге алып баратын отрядтын ко­ мандир! осы Каражан болып шыгады. Булар жылдам т1л табады. Саудагер Каражанга коп акша бермек болады. Ал анау совдеп мушелерш айдап бара жаткандарында Нурол- ланы кашырып ж1беруд! оз мшдетше алды. Уэдесш орын- дау ушш Каражан былай етпек болды: Атылуга THicTi уш туткынды ую'м орындалатын жерге апара жатканда, каланын шетшдеп кешрден оте берген кезде, Файзолланьщ адамы акаш арасына тыгылып турып «жау келт калды!» деп айкай салады. Буны еспген Н у­ ролла сол жактагы калыц тогайга каша жвнеледь Соны- нан мылтык атылса ofbh карамауы керек, вйткеш солдат- тардыц мылтыктарын KyHi бурын агаш yum кушрт дэрЫ патрондармен октап коюды Каражан оз м!ндет1не алады. «Жау келт калды!» деген айкай шыгысымен Нуролла тек оз басын куткаруы керек, касындагы жолдастарында ша- руасы болмауга THicTi. Каражан Нуролланы куткарганмен калган eKi туткынды оз колымен атып вллрмек. Осындай жоспар курган Каражан туткындарды алып

шыгарында солдаттыц мылтыктарын ез колымен октайды (эрине жалган окпен), жэне эр кайсысынын патронташына шын атылатын бес октан салады. Бунын 6api солдаттар- дын кезшше гстеледь Олар мылтыктарындагы бес октын жалган ок екешн бйшейдь Туткындарды ататын кезден ею сагат бурын Файзолла акырры рет iHiciMeH жолырура рухсат алады, Нуролланыц жолдастарын тастап кашпайтынын б!летш агасы, of3h «сендерд! атута апаратын солдаттардын командир! кызыл- дыц адамы, калай «жау келш калды» деген дауыс шыгы- сымен кашындар, сондарыннан кулан болмайды, ок атыл- са одан коркпандар, ол ешюмд1 де жараламайды» дейдк Зулым саудагер iHiciHia ею жолдасын Каражанныц ез ко­ лымен атып елт!рет!н!н оган айтпайды. Нуролла арасыныц сез1н жанындагы cepiKTepiHe жетюзедь Булар кешрден ете, дауыс шырысымен кашпакшы болады. Тун ортасынан ауа, ай шыккан мезг!лде Каражандар туткындарды айдай женелед!. 03iHiH астында ат, езге сол- даттар жалу, Туткындарды коршап алган. Уэделескен ке- шрден ете берген кезде «жау келш калды!» деген айкай шырады. Ештецеш кутпеген солдаттар жерге жата калы- сады (Каражаннын эм1р!менен). Жэне туткындарра да «жатындар» деп буйырады. BipaK аналар оларды тыкда- майды, каша женелед!. Солдаттар тарсылдатып ок ата бас- тайды, туткындар токтамайды, б!р де 6ipi куламайды... Калын TOFart eKi жуз метрдей жерде. Дэл осы сэтте, кут­ пеген жерден гурсшдеген мылтыктын даусынан Каражан­ нын астындары аты ypKin, кей!н карай ала женелед!. TinTi бой бермейдк Нуролланын ею жолдасын ез колымен куып журш атып елт!рмек болган Каражан, енд! уркек аттан ceKipin Tycin, кешрдщ аузына жуг!р!п кайтып недель Bi- рак бул арада уш туткыннын yiueyi де калын тогайга i<i- pin жок болады. Жанталаскан Каражан, солдаттарын туррызып, туткын­ дарды енд! шындап куа женелген кезшде, тогайдын аргы жагынан калара каптап кызылдын эскер! кел!п калады. Улкен кан Teric, кыррын атыс болып, тан ата кызылдар каланы алады. Осы тунг! сорыста, micin TOFafl ншнде кос атпен кутш турран Файзолла, eKi туйе суйкенсе ортасында шыбын елерд!н кеб!не ушырап, eKi оттын ортасында журш, окка ушады. CeflTin Нуролла мен eKi совдеп мушеснйн ел!мнен калай кутылраны ашылмай калады. Каражаннын акшака сатылранын ешк!м бшмейдь Ал ажалдан кутылган совдепт!н уш мушесг Файзолла-

нын «сендерд1 айдап апаратын солдаттардын бастыгы Ка- ражан кызылдардыч адамы» деген жал^аи C93iHe нанып, Каражанга «рахымет» айтады. Оны 63iMi3fliH жактыц ада­ мы деп сешмдж ютейдь MiHe осы Каражанныц «ерлш iciH» сондагы ел1мнен Tipi калган совдептщ 6ip мушеа газет­ ке жазады. ~Буган Каражаннын кадет корпусында окып жургенде сол каладагы казак жастарынын жасырын жиналысына ка- тынасканы б!реулердщ есше туседй Сейтш ойламаран жер­ дей алаш ,офицер1 Каражан Айбасов революцияга каты- наскан, кызылдын адамы болып uibiFa келедь Оныц алаш офицер! болтаны, жай бетбояу болып табылады. Бул макаланы оныц штей тынган cepiKTepi де ете жак- сы пайдалана алды. Сейтш жалган революционер Кара­ жаннын «ак дегеш — алш с, кара дегеш каррыс»ка айнал- FaH. Мундай жардайда ол пацданбаранда шм пандансын. Неге екеш белпЫз, Буршгпц кенш Каражаннан куптК Оньщ шын революционер болганына сенбейдк вйткеш Эк- пармен Каражаннын шын дос екенж бшедк Ал Экпармен дос адамнын кенес eKiMeTi ушш куресу! ею талай. Сондык- тан да ол Каражанга хауштене карайды. Bip кастык icTe- месе жарар ед1 дейдь Бурк1т каз1р залда алдынгы катарда отыр, e3i туралы сейлеген сездерд! ыкыласын сала тындауда. Мшбеде, оран бурын таныс емес, тапал бойлы, орта *жаска келш калган, сем1зше келген Kici. Ол дауысын квте- ре шабыттана свйлеп тур. — Достарым, жана курмегп терага Буршт Кунтуаров- тын арызын окып шыкканда,— ол президиумда отырран сулу еши, караторы Kicire 6ip карап койды,— менщ кезЬ ме жас келдь Маран Буршт арызын сиямен емес, ыстык журегшщ канымен жазгандай болып кершдь Адасканныц айыбы жок, кайтып yftipiH тапкан сон, Буршттей жас да- ^ынныц «араларына альщдар» деген жалгыз ауыз жалын- ды сезшен мен!н кецшм мэз-майрам. Буршт оз катесш 03i бш п, 6i3re колын созып отыр. Bi3 ол колды KefliH кайтар- мауымыз керек. AFa сыншылардын атынан мен сол колды 6ipiniui болып кыскым келдь Оран «арамызра келген жас дарын, жолын игш к п болсын» депм келедь.. — Ра.чмет, сыншы-aFa,— дед! Буршт куб1рлей сейлеп. Мшбеге енд'| кезишрж киген, дударланран шашынын алдынгы жары тусш, каска бас болып калган, жука ершд!, орта жастан асып бара жаткан Kici шыкты. Ол сол колына устаран кагазына карап свйлей бастады.

— Жолдастар, ем!р б1здщ эдебиет!м1здщ алдына улкен саяси мацызды мшдеттер койды,— дед| ол он колым жо- гары KOTepin,— 6i3 63iMi3flin бар кунтиздк бар дарынды адамдарымызды шепке тургызып, сол мшдеттерд! орын- даура ат салысудамыз... — Бул KiM?— деп сурады Бурют жанында отырган кек- селеу жазушыдан. — Бтмейм ш ,— дед1 анау оран жауап кайырып,— он- Teyip жиналыс сайын сейлейдк KaFa3Fa жазып алып сок- канда, машинадан 6ipae 6ip кем емес, зырлай женеледк — Эрине,-1- шешен дауысын квтере Tycin, кагазына та- fli 6ip карап койды,— ол мшдеттерд1 орындауда б1здщ эде- биети'здш алдында киындыктар аз кездест жаткан жок... BipaK б|'з, кара сез шеберлерк драматургтер, акын-жазу- шылар, эдеби сыншылар, ол киындыктарды жецу уипн уакытымызды да, ж1гер-дарынымызды да аямак e\\iecni3. Шешен кенет: — Жолдастар!— дед! ол кешрдегш кере бар даусы- мен.— Б!здщ катарымызга келгеннен кешн жолдас...— ол колындагы кагазына кайта кез тастады,— жолдас Бурют Кунтуаров 03iHin алдына койган партия мен халыктын зор мшдеттемесш булжытпай орынданды деп ез басым ете сенемш... Шешеннш сез1'н куле тындап арт жакта, eciK алдында уш адам тур. Булар Экпар, Каражан жэне 6ip Ke3i.iflipiKTi_ жас Ж1Г1Т. — Кезек енд1 ceHiKi, Каражан,— дед1 Экпар жанында- гы жолдасынын жен1нен тартып. — 03iM де солай деп ойлаймын. — Бул «айтысты» б трмесен болмас... Экпардан езгелердт бэр! залга юрдь EHfli Min6ere HbiFbma айкара партупей тарткан, устшде жастардыц сол кездеп галифел! шалбарлы костюмш киген жас ж1ггг шык- ты. Ол б1рден-ак пулеметтен ок жаудыргандай асьта, се*- 3iH борандата женелдк — Bi3 жастар... Акын Буркггтщ пролетариат жазушы- ларынын арасына келгетне ете куаныштымыз,— дед1 ол жалындана жулкынып.— Бурют агадан шеберлжке уйре- нуге кумармыз. Эрине, Бурют ага акыргы кезге деГпп ада- сып келдк Heni жырлау керек екенш бжмедк Ауылдагы болып жаткан тап тартысын кермедк Енд! сол кателер!мд1 жендеймж деп арамызга келш отыр. Сондыктан мен, жок, 6i3 жастар, акын Кунтуаровты ассацнямызга алуга жуз процент дауыс беремi3.

— Жолдастар,— дед1 енд! жиналысты баскарып отыр- ган TepaFa,— азырак тынышталыныздар, каз1р халык агар- ту комиссариатыньщ жауапты кызметкерк б1зд!ц уйымды бакылаушы кайраткерлер1м!здщ 6ipi, курмегп жолдасы- мыз, Каражан Айбасов сейлейдк Эр жердей шырып жаткан сыбыр су сепкендей басылды. Самсаган кез мшбеге карай калды. Каражан эдеттеп мшезше салып, асыкпай-саспай аягьш нык басып, каккан казыктай бойын имей, мшбеге шыкты. Ол баяу кимылдап, кезшдеп кез1лд!р1гш алып, KipmiKci3 таза аппак орамалымен тэптештеп cypTTi де, кайтадан кидь Содан кейш рана барып журтка парады. — Осы мшбеден сейлеген журттын 6opi езшщ куаны- шын айтып жатыр,— дед1 ол акырын бастап,— жана Бур- KirriH хатын окыранда менщ де кез1ме жас келдк.. Бурют бар ынтасын салып тындауда, адам баласына сенНш ак кешл акын, Kemeri 6 ip кемеге мшген осынау дос- жар адамы Каражанра ете риза. «Бу да мен сеюлд1 адасып барып yfiipiH тапкан жан екен» дейд1 ол imiHeH. Енд1 Каражан сэл ойлана калды да, кайтадан сейледк — Ал кещлшектш минуттарым еткеннен кешн, мен e3i- ме ез1м сурак берд1м,— дед1 ол дауысын кенет катуланта Tycin.— BypniT Кунтуаров расымен б!здщ алдымызда жу- регш жаланаштап 6epin отыр ма? — деген кумэнга келд1м. Берд1 делш, сонда ол бул сезш неамен дэлелдей алады? Жабагы байдык аюандыгы туралы жазран жалрыз мака- ласы буран айгак бола ала ма? Эрине, бола алмайды. 0йт- кеж 6ip адамнын кан шерлшш, озбырлыгын жазу бар да, езщ колшакпары болган зулым таптын жан турпл'герлш сумдырын жазу бар. Буркгг 6i3re эл1 мундайын бшд1рген жок. Ал ол кеше кенес еюметше, кала берд! казак халкы- нын букш пролетариаттык, бауырмалдык идеясына карсы шыккан акын. — Кареке, жолдас,— дед! орнынан турегелш терара,— BypKiT Кунтуаров арызында езшщ кателескенш, кеп ici<e сешмаз кезбен карап, кай жакка шырарын бшмей шатае- канын тусшд1рд1 foh деймш. Ci3 бунымен санаскыныз кел- мей ме? — Heni TyciHflipfli?— дед1 Каражан кв31ЛД1р1г1н кайта­ дан шешт алып, орамалымен сурте бастап,— езшщ кате­ лескенш жол !здеп шатасканын тусшд1рд1 демеказ рой. Ал мен Буркптен, езше e3i уюм айткан, ез iciHe ез! адал сот болранын тшеймш... ©йту, тек журектен кайнап шыккам жалынды жырды кешеп езipiin жаулык эрекетш эшкерелс-

ген поэма, дастандарды керек етедк Бурит Кунтуаров бол- са оран бара •..лмай отыр. Барар ед1, 6ipaK aai де болса К9Н1Л1 жат. С ндынтан ол халык. алдында езш e3i эшкере- леуден, кой тер|сш жамылып, арамызга каскырлыгын бур- кеп Kipyfli жецкп кередк MiHe осындай себептен курмегп торага, «бар кунэцд! к ен тм , келе foh арамызга» деп cia жайган кушакты Буритке 33ip мен жая алмаймын. — Дурыс айтады, Каражан!— дед1 б1рнеше дауыс арт жактан. Не дерш бммеген Б урит шыдай алмай орнынан ушып туре келдк — CeniH кушарын... Keperi жок маган сети кушаплк- ньщ!— дед1 ол айкайлап. — Айтканым келмед! ме?!— дед1 Каражан TepaFaFa карап, свйтт! де Буритке бурылды,— эрине мешн куша- гым, жок, 6i3flin кушагымыз саган керек емес. ©йткеш сен дарынсын, аскан дарынсын, 6ipaK... сен каз1р сасудасыи, барар жерщ-басар тауын жок. Осынау несер еткенше саган каз1р паналай туратын жай керек. Эрине, бул ушш TepaFa сеилд! 6i3AiH анкау аксакалдарымыздын кушагы ен Kayinci3 жайлы орын. Ал ертен 6ip ьщгайлы кез туа калса, 6ineriwii сыбанып, кай- та шыга келмексщ. Койнынан жылы уя тапкан сур жылан, ен алдымен тераганыц езш шагасын! Бунын 6api тусшштк тап жауларынын бул айлаларына 6i3 эбден каныгып бол- ганбыз. б зш e3i устай алмаган Б урит Каражаннын касына ка- лай жетш барганын бшмей де калды. — Кэне, элг1 сез1нд1 кайта айтшы?! — Йемене, урайын деп пе едщ?— дед! Каражан сол са- зарган калпында, айылын да жимай,— адам айтарга сез таба алмаганда, колына epiK береди Кэне, урып кер! Жок, азамат Кунтуаров, куш жумсайтын кездерщ еткен. Одан да м еи п дурыс болмаса, соны дэлелде. — Дэлелдеймш!— деп Б урит бульша сейледк— e3iMHin болашак енбег1ммен, жазар нтаптарыммен дэлелдеймш! — BipaK ол нтаптарында пмнш жырын жырлап, жо- гын жоктайтынынды да умытпа! Акынды мол телеп, езшщ жыршысы еткен бай, ишандардын аттарын атауды жадын- нан шыгарма! Егер умыта бастаран болсан, eciHe Tycipyre мен дайын. Атайын ба еамдерш? Зал imi у-шу болды да Kerri. — Каражан не сейлеп тур? Б 13 Буритке сенем1з. Оныц Ty6i кедей, ез табынан кетпейдк— дед1 6ip топ.

— Каражан дурыс айтады. Бурки 6i3fli алдап тур!— дед1 ecin жактары екшим топ, пэрменшше дауыстап. Бурк1т залга карады. Кенет кез1 жаска толып кетп. Iurri ертеген ыза мен кушкке шыдай алмай, есжке карай журе бердь — Тура тур, Бурки,— дед1 TepaFa каттырак дауыс­ тап,— кайта Kipep eciKTi катты жаппас болар. BypKiT eciKKe таяй 6epin токтады. «Не болса да ecrin кетейш» деген оймен президиумга карап ун-туназ катты да калды. — Сенщ сезщ, Каражан, маган унаган жок,— дед1 те- paFa Айбасовка тесте кез тастап,— сен э д т сотша емес, жан алуга дайындалган 33ipeftm Tapi3fli свйлед!ц. — Эрине, ciSAiH сейдейтМшзд! 6!л!п ед1м,— Каражан твраганы мыскылдай кулдк— Буркин коргагыныз келш тур Foft, коррап Kepini3! — Жок, мен оны коррайын деп турран жокпын. Ол эл1 жас, бар eMipl алда, езш 63i коррайтын талай мумкшшшп болады.— Enfli тврага Бурштке бурылды да, дауысын сэл квтере,— BypKiT шырак, сен менщ ойымды дурыс тусщед1 деп ойлаймын,— дед! 6ip аралык ашык шшшмен,— езщ Kepiii турсын, ceHiii арызынды журт эр турл! TyciHin отыр... виткеHi буран дешн жазып келген енбегщде сен б1зден тым алые жатырсын. Буны жастыктык xaTeci деген кунде де, б1реулер сол катеш бетще салык етпес ушш ен алдымен халык алдында езпий актап алуыц керек. Менщ бул ce3iM саган сенбейм1з, сол вткен катен ушш eciriMi3 м ул^м жа- бык деген сез емес. 6 з1'шй 63iH керсете алсац, саган деген eciriMi3 эр кашам да ашык... BypKiT тврага сезшш аржагын тындаган жок. Тындаура да куш! жетпедг Кеудесш адал жаланаштап келгеншде журттын буны туешбегенше жылардай болып вкпелеп, ес1ктен ата женелдк Каражан Буркин кулатканына мэз болганын жасы- ра алмай, сэл кул1марей езу тартты да мшбеден тусе бердй У-шу болтан журт, кенет айкайлай туеш, енд1 взара кужшдесе бастады... ... TaFbi да тун, тары да тундей тунек ой. Клубтан шы- рысымен уйше де кайтпай, Бурки бепнщ ауран жагына ж урт келедг Ештене керер емес, ештене де ecTip емес, жанын жеген екппш, ыза, екпе, ашудын кушап>1на enin кеткен. Жан-жагы тастай карангы. Кенет жел турып куара бас­

таган aFaui жапырагын бутактарынан кушактай жулып Буркггтщ бетше экеп урады. Акын оны да сезбейдь Элде- калаи бфен-саран адам карсы кездессе, оны да кермей- дк Tim i клубтан шыкканнан 6epi сонынан 6ip eai калмай андып келе жаткан Экпарды да ангармайды. Тек бар бше- pi, ойга шомып кеткен басын жерден 6ip кетермей, 6eTiHiu ауран жарына тарта беру... Бурк1т узак журд1, акырында ол каланын куншыгыс жарына шыра токтады. Кунд1з-тун| тыным таппай сарыл- дап агып жаткан юшкентай Алматы езеншщ жанына жет- кен екен. Ол еши 6ip улкен кара таска барып отырды. Оран таяу келш, Экпар да токтады. Осы кезде кара булттан ай LUbiFbin, жер 6eTi aFapa тусп. Буркгг Экпарды енд1 рана кердк BipaK екеушде де ун жок- Бурют шомып кеткен ой тешзшен элще жарка шыгар емес. Экпар аздан кешн езен жагасындары кек шепке т1зер- лей отырды да, малта тэр1зд1 бес-алты уак тасты уыстап алып, какпакыл eTin ойнай бастады. EKeyi эл1 де ун-тунш... Дегенмен Экпар шыдай алмады, 6ip кезде барып: — Солай де, Бурют,— дед1 ол тастарын лактырып жЬ 6epin. Сейгп де орнынан туре келш, BypKiTTin жанына ба­ рып отырды,— акын деген де бала рой. Ашуланган баланы улкендер ертек айтып уатады. Тындайсын ба, мен де саган 6ip epTeri айтайын^ BypKiT жауап кайтармады. — Баяры еткен заманда, дш мусылман аманда 6ip Kiui- кентай акын болыпты,— дед! Экпар «ертегшш» бастап, ананын жауап бермегешне карамай,— ол акыннын ез бо- йына бЬкен акылы да, акындыгы да бар екен. Bipaic оныц колына туспеген 6ip касиет атак екен. Кундердщ кушнде элг1 юшкентай акын улкен атакка не болгысы келедк 0 зш коштайтын жан аяспас азгантай cepiKTepiHin колында oFan ондай атакты алып бере кояр дэл сол кезде куш бола кой- майды. 0здер1 кашып-пысып кундерш эзер Kepin журедк Не icTey керек? Эрине акын, ана сержтерше карсы жакка шьжуды дурыс кередк ©йткеш олар кеп. Кеп мактаса кв- Mip де TeMipre айналады. Сейтш, iceiueri ак акын, еши Кы­ зыл акынга айналуды арман етедь Солай ма? BypKiT тары да ундемедк Оран карамай Экпар сезш жалгай TycTi. — Акын cepiKTepiH, жолдастарын сатып, жау жарына хат жазады. Тындандар, дейд| ол хатында, мен бурынры жолымнан, онымнан безд1м, каз1р сондагы ой-арманымнан 140

шоктай болып кызарып уялам, меш сендер ездершнщ то- быка алындар, деп жалынады. Эрине ол жолдастарын, идеалын сатканынан уялып кызармайды, кызыл болсам деген кызыл тшектен кызарады. Карандар, дейд1 ол, кешеп езiнiк жау тобына, менщ TypiM каз1р атам казактыи кене замандагы жалауындай ак та емес, Мухамбет пайгамбар- дын туындай жасыл да емес, ездершнщ колдарына уста- ган шуберектер1ндей кып-кызыл, TinTi одан да кызылмын, тез!рек кастарына ала'Kepiiiaep, сендерден де аскан кызыл болуга ант етемш дейдй — Жетедк токтат сезшдь— дед1 шыдай алмаган Бурют. — Сэл шыда, кызыры ani алда... Bi3fliH акын оны кы- зылдар тобы кушагын аша карсы алып, ycTiHe кызыл отау Tirin, астына кызыл шайтан арба-машина беред1 деп ойла- ган болатын. BipaK ол ум!т! акталмайды... Кызылдар да акымак емес. Кара мысык ак бола алмайды, Kemeri жауы бугш дос бола алмайды, оны кызылдар да жаксы бшедь Сондыктан олар cepiKTepiH, устап келген жолын саткан акымак акынды орталарына алмайды, маскара-мазак етш куып шыгады. — 1стеген жаксыльтын болсын, кет касымнан, кершбе CHfli мен1ц кез1ме!— дед1 Буркп-. — Here? Bi3 екеум>з 6ip таудын бурысы емес пе ек? Дос жылатып айтады... — Сонда сен болыпсын ба менщ досым? — Ие, менмж. Кур досын емесшн, одан да кымбаттын- мын. Есщде ме, ресторанда екеуден екеум1з калган куш сен: «максат атты 6ip шынжырмен т1ркескен жандармыз» дегенщ? Маган сол тенеущ ете унаран. — Олай болса езщд1 боспын деп санам бер. Мен ол шынжырды узуд1 дурыс керд1м. — Оп-онай ма? Бурк1т ундемей тергс парады. — Жарайды, шынжырды узе-ак кой. Сонда кайда бар- максын? Барар тауынныи етегшде ceni жогары кетертпес карулы карауыл турган жок па? Оны бугш ез кезщмен керген жоксьщ ба? Элде Акан сеюлд1 yiuiHiui кабаттан куламаксын ба? Мумкш cyFa кетт елгщ келген болар? Эрине ейту саран лайыктырак. вйткеш елш судыц ортасы- мен агады гой. Bip жагадан куласан, eKiHmi жагара жете алмайсын. Сенщ жолынды керсететш 6ip ' символикалык белг1 бар. Эттен, не керек, сен бул тшепщи орындай ал- майсын. EpTic, Е с т алые, ал Алматыныц мына шалшык суына денек де батпайды. Мойнына тас байлап куласан

да кур жалакаш депеши керсетш журтка кулш бола- Б урит тары аузын ашпады. — Мумюн, сен расында cyFa кет!п елу ушш осы жага- ра келген шырарсын? — Ал, жарайды, буйткен ем1рден ол1м артык делж, сонда маган не icTe дейсщ?— дед1 Бурк1т ашудан не де- piH бьпмей. 0л1мнен 8Mip артык. Бетен жол таба алмасан, меш- мен б!рге КитайFa каш. Он алтыншы жылы шет елге каш- кан казак ауылы аз емес) Ke6i Кытайда. Олар эл\\ туран жерш жогалтканмен, туран тш н жоралткан жок. Сен се- к!лд1 дарынды шлем жайып карсы алады. CeHiH ap6ip шу- мак еленщ жершен, елшен айырылеан бейшараларга медеу болады. Аузыннан шыккан эр ceaiiiai алтындай баралайды, курмет, кошамет керсетедк Саран будан артык не керек? Ж ур, кашайык! — Ж ок, мен еш жакка кашпаймын!— дед! Бурют ке- нет ызадан 03iH e3i эзер устап!— Мен казактын ата жерш- де тудым, осы ата жершде елемЫ Халкымнан кашып тап- кан кызыктын маран Keperi жок! \\ — Мейлin. Онда елмесен — ерем кап!— дед1 Экпар уж- не суык ызрар 6epin. Осы кезде ай кайтадан бултка Kipin, жан-жактын 6api тары да тастай карангы бола калды,— сен енд! Tipi елжсщ !— дед1 Экпар кайта сейлеп,— сенщ сезще ещи досын да, касын да сенбейдк будан былай ка­ рай сен еншмге де керек емессщ! — Ж ок, мен эл1 керек болам! CeHiH айтып турранын былшыл!— Бурк|'т ашудан калш-калш етш Kerri, Экпардын жарасынан устап алып, езше карай тартты да, ызалана сейледь— Мешн эл1 керек болранымды ез кезщмен ке- pecin! Ал Кытайра кашсан ез куларынмен естист! EcTi- дщ бе! — Ж1бер...— Экпар сэл жулкынып босанды да:— кора тебесше жапкан курайды жулкылай берген тентек е н т ж казактын таякпен уйрететш eciime бар ма?— дед1 BypKiTKe. — Маран куш керсеткщ келш тур ма? — Ж ауга сатылган адамра ракым болмайтынын 61л- мейтш бе ед!н?!— Экпар Бурюттщ жолын кес-кестей тура калды. V Анау тосын турран Экпарды ойламаган жерден кос ко- лымен кеудесшен катты HTepin ж1берд'1 де, жешне журе бердк BypKirrlH кимылын абайламай калып шалкасынан тускен Экпар, жалма-жан тура келш, калтасынан тапан-

шасын суырып алып, 6ip д1зерлей отыра калды да, каран- дап кетш бара жаткан акыннын ту сыртынан кездей бас- тады. BipaK BypKiT moij талды айнала 6epin, к ар аты тунге енш жок болып кетп / — Жарайды...— дед! ызалы унмен Экпар. Ол ещи ор- нынан асыга кетер1лд1 де, Тапаншасын калтасына кайта салды.— Тары 6ip онаша кездесерм!з!Л ... Бурют сол кеткен безмен енд1 еш жерге аялдамай, yftiHe тшелей тартты. Бул кезде тун ортасы болып калган- ды. «Жиналыстан негып кайтпай жатыр?» деп кобалжып отырган Ольга Павловна, уйге Kipin келген куйеушн жу- 3ine 6ip парады да, ештене де сурамай, ауыз белмеге шык- ты да, суып калган асты жылытып алып, кайта к!рдь BypKiT пенжепн шешш, коридорга шыгып, колын жуып келш, столдын жанына отырды. Алдына койган еттен шу- кып 6ip-eKi TyftipiH аузына салды да, ауыр KypciHin, тэрел- кеш кей1н сыргытып койды. ) Ольга Павловна Б ур к гт ц iuiiMfliKTi жек керетшн бу- рыннан бьлетш. Сейте тура, ол ерш и кекш ашылар ма екен деген уммгпен турегелш, шкафтан 6ip бетелке коньяк окелт, жанына хрусталь рюмка койды. — Р е н ж т п ж1бергендерш кезщнен Kepin турмын,— дед1 Ольга Павловна Бурюттщ жанына отырып,— мумкш кеншщи ашар, Gipep рюмка коньяк iui... KafiFbicbiH айтпай (Илген келшшегше штей риза бол­ тан BypKiT: — Рахмет, Оля...— дед1 жудей сейлеп. BypKiT енд! e3i турегелш барып, шкафтан сэл KiuiipeK- теу рюмка алып келдь ©3iHiH алдындагы рюмкамен екеуше толтыра коньякты куйып: — Кэне, Оля сен де iui,— дедк вшршде аузына коньяк алып кермеген Ольга ерш и кецмйн калдыррысы келмедь «Бурын шпеген затым едЬ деп бэлденш турмай, рюмканы алды да: — CeHiMeii 6ipre уу iiuyre де бармын, Б ур к т м , кэпе келешек бакытымыз ушш... BypKiT сэл гана езу тартты. «Келешек бакыттыц бета- лысы^ дэл бупнпдей бола берсе, ол бакытка жету1м1з exi талай-ак шырар». BipaK Ольгага ештене деген жок. Колын- дары рюмканы жогары кетерд1 де, ш ш деп коньяпн тау- ыса ium. Бурютке елштей Ольга да рюмкасын аузына апарды. Нагыз 6ip уу imcTin адамдай кезж жумып, акырын iuie бас- тады. 0TKip шарап тамарын кырып ж1берсе де шыдап бак-

ты. Тек коньяка imin 6mpin, рюмкасын столFa койганда гана барып: Туу, кандай ащы едП— дед1 аузын орамалымен жауып шашала свйлеп. BypKiT енд1 шын езу тартып кулдг Кавказ жуз1м1нен кайнаткан асыл таран, api бергден сон бойына таран бас- тады. Бурын кеп iuiin кермеген Буркггтщ тамыр-тамырын босатып, денесш балкытып экетш барады. Баганагыдай емес кен ш де сэл езгерешн дедк 03i де бммейдк бул вз- геру кетлдену ме, элде каипяру ма, airreyip бойына e:ii бммейтж тары 6ip жана сез1м пайда болтан тэр1здк Сон- да рана барып Буршт Ольга Павловнара 6yrin басынан огкен уакиганын бэрш Teric айтып бердфТш™ Экпармен кездескешн де, онык Кытайга кашайык деген сезш де жа- сырмады. BypKiT енд1 рана ангарды, коньяк кеншн ашпап- ты, тек аузын FaHa ашыпты. AnFapca, бурынры кайгысына кайры коскандай. Свйлеген сайын бурынры ызасына кайта ыза косылып, журепн одан сайын тырнай тускендей. Ойын тумандатып, тек кеюректеп ашуын бурынрысынан да жа- ман ершелеширш алран тэр1здь Ольга Павловна flipia каккан кос колын Ti3eciHe койып, тапжылмай тындап отыр. Буркй кенет дауысын каттырак шыгарып Каражанга южше тусер болса, Ольга Павловна одан api зэре-куты кашып, он саусагы бурынрыдан да ве­ тер Aipi.i кагады. EKi K83i жаска толып, epiHe кешеп жол- дастарынын 6yriHri ктеген киянатынан жаман киналып, акырын куб1рлеп оларга каргыс айтады. BypKiT сезш аяктап болды да кайтадан коньякты ез бокалына толтыра куйды. Оны б1рден жута салды. Ешй ол бурынрысынан да тунере туст1. Ольга Павловна дэл осы минутта epiHiH жудеп отырран кецш н коньякпен емес, 03i- HiH оран деген ыстык кушарымен жубату керек екенш тусшдй Ол ендк — Bi3fliH 6MipiMi3 жана басталып келед1 рой, BypKiT, ондай-ондай жауын-шашын эл1 талай кездесер,— aeai куйеушж басынан сипап, сен 6ipine де бермме, кара да тур, эл! бэрш де женш шыгамыз. Biere деген кун жана гана туып келедк эл1 нурына да белейдк тек осы алган жолын- нан жанылма.— Ол eHfli epiHe еркелей карады,— осы бупн- ri шаршаганын жетер, ешй дем!щй ал, журил... BypKiT жас емес пе, ал жастык тшектщ 03i де 6ip ар- ман, кейде ол езшщ ыстык жалынымен кайрыра да, кась ретке де карсы тура алады. 0 йелiiiiu киыла айткан свзiue

балкып, ери женлеген жас акын, etui K93i бетен п’лекпен ушкынданып орнынан тура бердг.. ... Айлы тунде, ак мамыктын устшде, суйген жарыныц ак TeciH ерюнше аймаларан Бурют, api бер1ден сон, бойын 6ip жагынан коньяк кызуы шарпып, еюнил жагынан ма- хаббаттын ыстык кушагы вртеп, жана Fana арылмастам болып басына тенген кайры бултын умытты. Дуниедеп ен тэгп кызык — жастык кызыры емес пе,- ол сол кызык- тын ыстык леб1мен жаны ракаттана жатып, уйыктап та Ольга Павловна кун кетер1ле, BypKiTTi оятып алмайын деп, онын кушарынан акырын сытылып босанды да, аягын уийнен басып, ауыз уйге шыкты. Шкафтын тартпасын ашып, юшкентай бумажнепнщ imiH актара бастады. Кезше -бар болраны ею жиырма тиындык кумш ак та рана TycTi. Ольга Павловна ауыр курсшдк Бул Бурют екеушщ ен акырры каражаты едЬ «Бул акша бЬкеннен кейш калан кун керем1з? Карызра ала коятын бул арада таныс ешю- MiMi3 жок. Жалрыз Хасен ед1, о да командировкага журш кетт1. Саудагер эйелге кундегюндей сата коятын да бага- лы ешнэрсе кала коймапты.» Ольга Павловна сэл ойла- нып, шкафтан ак Kapic maaiciH алып, каразра орап колты- гына кысты да, Бурюгп сыртынан беютш, уйден шыкты. Эдетжше аягын сэндене басып, ею кеше eTin, юшкентай агаш уйдщ касына келш токтады. Батылы бармай сэл ю- flipfli де, дегенмен акырын элг! уйдж eciriH какты. EciK сол минутте-ак ашылды. — Юре бер,— дед1 ар жарынан жуандау келген эйел дауысы^^ ОльТ!Гуяла корага юрдь 1шшдеп улкен бауда кос жу- дырыктай боп шскен кып-кызыл апорт алмалары агаш бутактарын темен басып, сыкси салбырап тур. Сеьйзше келген, кызыл шырайлы саудагер эйел Ольганы керд1 де. жуып жаткан кiрiн тастай салып, ешкке карай аяндады. Есендж жок, саулык жок: — Э , сен екенсщ рой,— дед1 колын фартупне суртш,— коне, керсет, не экелдщ? Ольганын Kapic шэлюн 6ip шлюп айналдырып керд1 де, басына салып, afmaFa карап келдь IIIaaiHi унатканы ке- piHin тур, сонда да ол: — ¥ялмай-ак кой, кегаршыным. бипрде 6api де бола- ды. Ал 6ipaK мына uianiiui мен алмаймын,— дед! ол кенет ез шаруасына кешш,— эр жерше курт тусейш деген бе, калай...

Курт тусе коймаган болар,— дед1 Ольга кызара,— сандыктан алып элсш-элсш карап турганмын. ■ Карасан караган шыгарсыц, 6ipan дурыс карама- гансыц Foft... Кыскасын айтканда, бул шэл1 маран ке- рек емес... Мумкш арзанга болса да аларсыз, ертенге акша- мыз жок... — Сендерде ак та жок болса, менде де жок. Ал алда- жалда шын кысылрэн болсан мына колындары жузтпци сат. 03i шын алтын гой деймш. Буны алуга болады. — Бул epiMHin сыйлыры. — Тек байын болсын де. Байын болса онык сыйлыры да болады... Ал мен секшд1 байсыз калсан...— Эйел Ольга- нын куйеушщ бар екенш кызгангандай OFaH Tecipeiie па­ рады,— жарайды, сатасыц ба, жок па? Ольга Павловна сэл ойланды да, колынан ж у зт н суы- рып алып, эйелге бердк — Баганадан 6epi сейтпейсщ бе,— дед1 анау,— enfli шэлпш де коса алуга болады,— эйел юбкасынын астына колын сугып » i 6epin, 6ip-eKi караз акшаны алып Ольгага бердк— Торгсинге апарсан да будан артык бермейдь — Рахмет,— дед1 Ольга Павловна акшаны алып жатып. Ольга Павловна тары 6ip кеше бурылып, дукенге Kipin, 6ip-eKi кундж тамактарын алып уйге келсе, Дэурмт жана турып жатыр екен, Ол атып турып, эйелш тары да бауыры- на кысып суйд1 де: — Тан атпай кайда барып кайттын?— дедь — Дукенге.— Ольга Павловна еркелей карады. — Дукен саган осы азык-тулшД жаТта бере ме?— дед1 Бурмт Ky.niMcipeii,— азырак акшанын элдекашан 6iTei !н уакыты болып ед1 рой. — Акшанын куны жумсай бшуде емес пе, эл1 де 6ip ж етш к каражатымыз бар...— деп эйел! тары кул1маредь — О , онда б1зден бай адам жок екен рой,— Бурмт шын куанып калды,— 6ip жетшш iuiin/ie «Кызыл ту» маран да гонорар 6epin калар. «Каскыр i3i» noeeciMfli осы айдын но- Mepiiie ж1берд1к деген. Бупн барып анырын бьпемш... BypKiT шайын !шкеннен кеСпн жанары ез1 айткан жур­ нал редакциясына келдь Керкем эдебиет бел1мшщ басты- гы, шашына ак ю’рген москалдау Kici, бурын, Бурют кел- генде, кал-жайын сурап, асты-устше Tycin калатын e;ii. Byrin неге екен1 б сл п аз, онымен сулык амандасты. Bipey- Mipey жок па дегендей eciK жакка 6 ip карап «сау журс1ц

бе?» деп юржщ ете калды да, коя койды. бзше деген кез карасты ете тез тусшетш акын, ананын бул кылыгынык TeriH емес екенш б1рден укты. — Менщ noBeciMfli осы HOMipre хйберермш деп едщю,— дед1 Бурют батынкырамай.— Соны б1лгел1 келш ед'|м. Бел1м бастыты тары eciKKe карады. — Бул HeMipre бармайтын болды. — Сонда келеа HeMipre калганы ма? Kici ауыр курсшдк — Келеа нем|рге де бармайды... — Неге? 0зщ13 жаксы повесть екен деген жок па едМз? Kici тагы курсшдь — Жаксы мен жаманды айыру жалгыз гана менщ мш- дет1м дейсщ бе, шырагым,— дед1 ол киналып,— баспандар деген жогаргы жактан OMip келдь — Жогаргы жагыныз юм? — Кайдан бшешн... Маган солай деп редактордын 03i айтты. Ал б!здщ журналдьщ тжелей багынатын адамы Каражан гой... Сол б!рдеме деп журмесе... — Сонда повеске коятын кгнэлары не? Бел1м бастыгы еши TinTi сыбырлай сейледь — Бурк1т Кунтуаров каскыр деп 6i3fli коммунистерд! айтып отыр,— дейдь — Ау, агасы-ау, менщ энпмемде ондай ештене де жок кой. BypKiT куйш кетп,— езщ!з окыган жоксыз ба, MeHiH каскырым кэд1мг1 каскыр, койды жейтш каскыр емес пе? — Е, шырагым, ол солай гой. BipaK каскырдын аузы жесе де кан, жемесе де кан... — Онда каскыр деп менщ ез1мд! айтатын шыгар? — ©3inai айтты не, энпмецдеп каскырды айтты не, са­ ган 6opi 6ip емес пе? Жапалакты таска урсан да жапалак еледь таспен жапалакты урсан да жапалак еледь.. Эйтеу1р сылтау тапкан сон не штейсщ. — Жаксы, олай болса, менщ «Еркебулан мен Нуржа- мал» деген жана дастанымды басыныздар. Жакында гана 6iTipfliM. Ертен алып келейш. Онда каскыр да, жылан да, аю да жок. — О да басылмайды... — Неге? — Жана айттым гой, жогаргы жактан 3Mip бар деп... — Сол жогаргы жакка вз1м барсам кайтед1? — Юмге? Каражанга ма? Элде одан да жогары отыр- ган экгмге ме? Не бетщмен барасын? Ж ок, BypKiT шыра- 10* М7

ГЫМ, Каражанга, жогаргыларра баргын келсе, бурынры 1н” ен иаитканыцды керсететш 6ip-eni энг1ме-елендерщ- жузшдс шыгарип алии бар. Эйтпесе сенбейдк t-енбес епп Каражандар кулактарына куйып койран...', Лу, еитуге мумюншшк 6epin отырсындар ма?.„ Егер жазганымды баспайтын болсандар, мен бурынгы бет1мнен каитканымды немен дэлелдей аламын?.. — Дуниенщ жалрыз жарык-сэулес1 б1зд1н «Кызыл ту» гана ма? Ьетен де газет-журналдар бар емес пе?.. — Оларга да Каражаннын тапсырып коймаганын кай- дан бкпем. — Каражанды тындамайтын редакторды 1зде... — Ондай редакторды цайдан табам? — 1здеген адам кашан да болса табады. ©cipece жас- тар жагынан ойлан... Олар б1здер сек1лд1 езшен улкеннен коркып калган жандар емес, жас уыттары эл1 таралып 6iT- пегендер.' Bypnir салы сура KeTin уйше кайтты. Енд‘| ол алдында асуы киын талай аскар бел бар екешн жакеы укты. Егер оларды етуге Kyrni жетпесе, Экпар айткандай, eKi жаганын 6ipiHe де жете алмай, ем ip деген дариянын толкынында Tipi елж болып aFa 6epeTiHiH бждь «Жок, Бурют Tipi e.iiK бола алмайды. ©Mip толкыны канша катты болса да оган карсы тура алады. Алдынан eTyi будан да киын биш белес кездест!рсе, одан да ете алады. Жалгыз касык каны кал- ганша 03iHiH бакыты ушш, халкыньщ бакыты ушш кан- дай сынга болса да шыдайды. Кандай киындык болса да жешп шыгады». Bipaic ол дэл осы муйнетте жауы жалгыз рана Каражан емес екенш тусшбедк Ец алдымен езшш бас жауы, эл! та­ лай киын кезенде кездесш, талай сынра TyceTiH жауы —iumi ce3iMi, eMipre, халыкка деген кез карасы екенш бшмедь Бурын журш кермеген адамга дангыл деген жана жолдыи e3i де, аягын дурыс баспаса кауып-катерл!, ойлы-кырлы болатыиын ангармады. 0 м1рдщ осынау 6ip кисык жолы талай рет басын жарга ургызып, нелер шаткалацра туеi- peTiHiH ойламады... Тек оны, бупнп танда кайтсем де жау- ымды женш шыгам деген арман гана билед!. Сондыктан да ол орынсыз капаландырмайын деп, унге келгеннен ке- Гпн Ольга Павловнага еш сыр бермедк.. Еш бьпегш сыба- нып ж!берш, жакында гана бтрген «Еркебулан мен Нур- жамал» деген жаца дастанына кайта отырды. Жуйрш а г шапканда рана кызады, Буршт те, дастанына ушлген сайын езге ем1рд! умытып, поэзия дуниесше берше женелдг..

Оныц ойына осы сагаттан бастап поэзиядан бетен емф шрмедк Тек Ольга Павловна гана, 6ip жетщен кейш ен акыргы каражаттарынын бугетшш ойлап, жэне кайтсем Буркггтщ жазуына жагдай жасай аламын деп кайгырып, керер тацды кез!мен аткызды. IV ... Бшк жартасты, адыр, буйратты, тау бектерш айнала ж щ ш ке, тар жолмен eKi салт атты келе жатыр. Кун екш- flire айналган кез. Куз келш, жер саргая бастаган. BipaK. бупн жайма-шуак, 6ip сыдырры жылы. ¥шпалы сур булт- тар, кун кезш кейде жауып, кейде ашып, тешзде жузген ак желецд! кеп кеме тэр1здк акырын сыргып онтуешке карай кешш барады... Салтаттынын 6ipi Экпар. Астында езшш кек жоргасы. Эбден жараган. Басын шулги тастап, аяндайды... Экпар ерге жантая отырып жанындагы жолдасына элденеш ай- тып келедк Ал жанындагысы— хыа- Басында жасыл бар- кыт тысты жешл тулю тымак, устшде белin, еркектерше KyMic белбеумен буган Кызыл баркыт кузен iuiiK... Kniwi куздщ кара суыгына лайык. Бупн кун жылы болгандык- тан ба, кыз тымагыныц кулагын жогары кетерш байлап алыпты... Астындагы жортакылау журдек тапал торы бай- талды тобылгы сапты камшымен сипай урган боп жанын­ дагы жМтке томсара карап, ун-туназ келе жатыр... Тау бектерш киялай, булармен катарласа 6ip топ жыл- кы кершедк кулындысы, кысыры аралас, эр тустес. Жыл- кы тобынын бунысына Караганда, бул жылкылар 6 ip адам- нын емес, бар ауылдык малы екеш байкалады. Расында да солай. Осы азынаулак жылкы Тэкежан аулы ньт еди. Тэкежан ауылы жазгы жайлауы «Кокыр айгыр> квл1- нен езшш теменп жактагы кыстауларына кешin бара жат- кан 6eTi. Э лп eKi салт аттынын сонынаи Kepiiireii сонау кеш осы ауылдык кеш!. Keiuin келе жаткан кедей ауыл екеш анандайдан бай­ калады. Жук тиелген бес-алты туне. Алаша, кшз жапкан тек устершде ак жаулыкты кемшрлер мен жас балалар. Текките кебеже, сандык артылган шикылдаган ырдуан ар- балар. Булардыц да устершде катын-калаш, бала-шыга. Шидем куш, туйежун шекпеи киген жеп-сепз салт атты ш- ci кешке бас-кез болып келе жатыр. Bipeyflepi туйе жетек- теген, eKinuiuiepi жукп арбаларды жанай бекек желедк.. Кеш тусындагы жылкыларды, сонау арт жактарындагы

жайыла шубырган кой, еиш , карамалды айдап желе жат- кан ауыл жастары, кыз, бозбала... Бул кеш ез элше карай кызрылыкты, кец1лд1... Ауык- ауык жас баланын жылаган дауысы мен бойжеткеннщ сыцрырлай шыккан кулкнм ест1лед1, кенет жастар екеу-екеу- ден косылып эн де шыркатып жгёередь Бай ауылдардын жастарындай кеш женекей жорра салыстырып, жуйрж жа- рыстырраны кер1нбесе де, кыз бозбаланын ойын-кулюЫ, эз ш 6ip де 6ip узшер емес. Бул Тэкежан ауылынын cohfh Keuiyi. Keaeci жылы кел касына заимка салып, 6ip жолата поселка болып орналас- пак. Каз|рД1Н езшде де ауылдын Касым-Костя бастараи 6ip топ ж 1 гт сол кел басында калган. Жазра сол apaFa болашак поселкенщ курылыс агаштарын, терезе, есш, тары баска керек-жарактарын жетшзбек. Жэне келеа жылы егш егет1н жерд1 де мелшерлемек. Шамалары келсе, осы кел манайын заимка сала бастаган орыс мужыктарымен кел1- cin, аздаган пар да кетермек. Сондыктан осынау акырры кеш ауыл адамдарына 6ip турл1 кымбатты тэр1зд]£ Qcipece улкендерге. Олар жаста- рынан уйренген эдеттершен айырылатынына TinTi екшетш- дей ме калай, акырын жылжып келе жаткан кешке элсш- элсш KypciHe карап та кояды. Ал жастар жаты келеа жы­ лы болар езгершке бэлендей мэн бермейтшдей, эдеттег! ойын-кулюлершен айырылмай, ду-ду етедк Кенет топтан белМ п 6ipiH-6ipi куа женелген кыз бен ж1г1т те кершед1> Арт жактарындагы кешке еш кешл белмей, ездер1мен ездер1 болып келе жаткан тек Экпар мен жанындары кыз. Бул, e3iMi3re таныс, Тэкежан аулына Буршт алгашкы келгешнде, тэнертен келден су экелгел1 бара жатып эн са- латын кыз Щолпан^ Э кеа 6ip кезде эжептэу1р аукатты адам болтан, осыдан он жыл бурын улкен жутка ушырап, бар малынан айырылып, каз1р кун керерлш кана аукаты бар кедей. Осы KiciHin шаруашылыгы куйзелмей турран кезде, 6ip жылы Экпардык OKed Карымсак Айдабол руы- нан шыккан Шуюр деген баймеп болыстыкка таласканда теменг1 ауылда да кудандалым болсын деп, алты жасар Экпарына жаца туран Шолпанды айттырран. Бертж келе, Шолпаннын экеа такыр кедейге айналганда, Карымсак бай кудалырынан айнып кеткен. Берген азын-аулак малый, эртурл1 сылтау тауып кайтып алган. BipaK ауыл арасы жакын. Ойын-тойда жш ушырасып, Экпар Шолпанра анда- санда кез кырын салып та коятын. TinTi аккудын кегитд]'- ршдей боп сыланып-таранып кезге жана тусе бастаган жас

сулу o fsh унап та калган. Эке карсылырына карамастан Экпар coHFbi кезде осы Шолпанра уйленсем бе деген ойда болатын. Ауыл кыздарына казактын окыран азайаты аса курметт1 кершген сол 6ip кызык заманда калада окып журген Экпар да Шолпанра кол жетпес армандай ке­ ршген... CeftTin жургендершде Экпар ею жылдай ауылра келмей койды. Ал Шолпан болса эбден бой жетш, жаксы мен жа- манга тусше бастады... Онын устше... Ойда жок жердей Касым,-Костя _кездест1... Кызгалдактай кегере ес|п, эбден толган жас сулудык журеп енд1 баскаша coFyFa айналды. А^ахаббат деген де 6ip шскен жем!с емес пе, дер кезшде оны ангармасан, кун вткен сайын босанси бастайды. Элде бары ма, элде соры ма, 6ipaK осы махаббат энш Шолпан дер кезшде eciTTi де, кеп кешжпей осы 6ip сулу эн езшш де ермеп, куанышы болура айналды. Акылы, ойы, мшез- кулкы жарасымды, жасынан казак болып кеткен Касым- Костяны кыздын эке-iueuieci де, арайын-тураны да жат са- намады, 6api де ездерше унаган осы 6ip «сарыказакты» Шолпанра тек кердь.. Осындай ел демеушш аркасында Касым мен_Щолпан_арасындары жастык сез1м улгая туст!... Акырында барып Молдабек шалдын iHici Олжабек, арасы- нык баласы Касымга Шолпанды айттырды. Ею жак б1рдей келеа жылы жана поселкеге орналасканнан кейiн ei<i жас- тын тойын етюзбек болып уэделестк MiHe осындай уэдеден кешн, Тэкежан ауылы акыргы рет кыстауына кетершгел1 турранында, кайдан келе жат- каны белпшз, квк жоррасын буландатып, ойда жок жерден Экпар жетш келдк Бай улы келш тускен Шолпан yfli кутпеген конарынын шай-суын берд! де, журтпен 6ipre жолга шыкты. Тэкежан аулынык кыстауы кала жакта болатын. «Мен де калага кайтып бара жатыр ед1м, жолымыз 6ip екен» деп Экпар кошке ере журдь Кыз, бозбаланыц кешжвнекей калай ойнап-кулем лесе де, кандай сауык-сайран курам десе де ерю. Бул казак жастарынын ежелден еннисше тиген еркш ш ш п. Сондык- тан да болу керек, взгелерден окшау кош алдында жеке келе жаткан Экпар мен Шолпаннын бул кылыктарын еш- KiM сокет кврмед1, epci санамады Ал катарласа аяндаран ею салтаттыньщ жолы 6ip болранмен кеюлдер1 белек едк EKi жылдан 6epi кормеген 6ip кездеп «калындырына» Экпар элсш-элсш суктана коз тастауда. Он T0Fbi3Fa келш.