І Есенберлин. Қатерлі өткел

— Bi3fliu ауыл мына ж а к т а fo h !— д ед! ол камшысынын ушымен кунгей жакты нускап. — И э, солай екен-ау... BypKiT атынын басын бура TycTi де кайтадан токтай калды. — О сы мен KefliH кайтсам ба дейм ш . B yrin ri кергешм 6ip басыма жететш сек м д ь 0рш рен ж т калды. — О не дегеш ш з? Кунд!зп ыстык куннен кейт кешке са.пкын сам ал сокпай м а? Б ул ауы лдан капалан сацы з, 6i3- Дш ауылдан куанарсыз. Ж урпиз. BypKiT Te6iHin калды . К ок жорра басын изеп тастап, тагы да ы ргала ж енелдк « И э , 0 piH дуры с айтады, 6ip кай- гыныц 6ip куанышы бар емес пе?.. Б 1зге деген кел б 1ткен суалып, шеи бйкен куармаган шыгар. TopFa тусш шьта алмаган байгус кустай несше тыпырладым да калдым?.. Карымсак байдыц аулына барайып... Онда не болып жа- тыр — ез кез1ммен кер еш н...» Карамсак байдыц аулы! Бул ауыл ecine туссе, Бурют- Tin ен-бойын ауж айра каратпай 6ip ыстык сез1м эрдэшм билей кететш. Б ул жолы да сол сез1м ырык бермес ж уй рж - тей со нау 6ip кайта о р ал м ас eTin кеткен эдем! кундерге ала ж енелдк'ч « И э , иэ, ссйзет yKiMeTi к а з а к аулы на ж ан а орнаган кез1 ед1 Foil. 0 з ел1м А кш аты рд ан алые болган сон, Э кпарга epin ж азгы дем алы ста сонын аулы на барранмын...» Б у р к 1т ой теш зш е ш омып Kerri. ... Ш т д е ш н сар ш а-там ы з ыстык KyHi. S cip e ce 6yrin кек- те уш кан боз торрай канаты куйш жерге тусердей шыжып тур. К ал аш а кшнген eKi салтатты ж а с ж1ггг кел жарасын- да отырран калын ауылга ойкастай ж е л т келедк Астарын- да а к кеб1кке к е м т г е н су м б т е й кос курен. А уы лга тая- ранда Экпар: — BypKiT, саган айтам деп умытып KeTinniH,— дед1 аты- ныц басы н сэл теж еп,— Ханш айы м екеум !здщ шешем1'з ерте кайтыс болтан. Экем 6ip эйел алы п, былтыр терш ш не кайта- ры п ж 1берген. C ip a кыльжы унам аган б о лар... Тукымынын курт ауруы бар дейтж едь.. Элде баска ce6e6i бар шьтар. Эйтеу1р сол эйелш ж 1 б ер т , ж акы нда ж а с токал алды деп eCT ifl iM .... — Койшы? Карсекец алпыека к ел т калган жок па? — Кел се ш е?— 0 кпар кулдк О л oKeciHiH ж а с токал алганы н мактаны ш KepeTin сеш л д ь— Дуниеге адам eKi \"j

мэртебе келе ме, дэу!р! басынан етпей турганда керсш Kbl3b!FbIH... Елге таяранда езге серштершен озып кеткен Экпар мен Бур ю т кэп кешшпей ауылга да ж е тп . Куннщ ыстыктыры- нан ба, Tipi жан кершбейд!, ен болмаса алдарынан иттер'| де ypin шыкпады. Тек шетю уйдщ белдеушде байлаулы турран ерттеул!\" сур денен сол шыбындаран калпында ба- еын бурып акырын окыранды д а койды. Экпар мен Бур ю т он кан ат акбоз уйдщ сыртындары же- л 1ге аттарын байлады д а уйге таяды. Д эл мундай ыстыкта буларды келе кояды деп ешюм ойламаран болу керек, ол! кыбырлаган ж ан жок- — А ссалаум агалайкум ,— деп ею ж 1г1т табалдырыкты аттады. О н ж акта терт кабат шайы тесектщ устш де ак мамык кус жастыкты шынтактап, узын бойлы, аппак шокша са- калды, Шуюрек кез, ат ж акты , кошкар мурын К арымсак бай жатыр. Устшде казакы ак кейлек-дамбал. Жанында орта 6errepi ашулы «Шолпан» журналы. А я к ж агында байдык т1зесше дейш ашылран ж аланаш балтырын сыйпай, кара торы, ойнакы кездй улб1реген ж ас келшшек отыр. Ба- сында кызыл to p ic ш аль устш де кызыл батшайы кос етек. Ж асы , кеп болса.^он алты ларда... Е ю колы толган бшезш, сакина — жузш... K ipin келген ж !г1ттерд1 керш: — Э у, BypKiT ж ансы к ба?— деп К ары мсак бай орнынан тура бердь.. Келшшек ж аутан eTin кез тастады да, имене кейш шегшдь К арымсак бай амандасып болып, келгендерден хал-ж ай сурай бастады да токалына карап: — М арж ан, тез1рек кымыз бер, балалардын ершдер! TinTi кезерш KeTinTi рой...— дед!. Марж ан орнынан еркелей сызыла турекелдь А ярын сэн- дене басып, ауыр кос шолпысын шылдырлата ж ур ю , кере- геге суйеул1 турран улкен кара сабаны nicin-nicin ж1берд| де, сырлы ш арага ж усан анкыган сэры кымызды куя б а с­ тады. BypKiT келшшектщ отырранын д а байкамапты, орта бойлы, сымбатты денел1 екен. Э деш ыстыкка киген ж ука шэМ кейлектен кайкы 6eni мен бура саны д а б ш н ш тур. Ерте толыккан Teci де кезге туседь Ж>'г1ттер KyMic кеселерге куйылран кымызды колдары- на ала бергенде уйге кара торы »y3i кунге кую п кошкыл- «* 61

ланып кеткен, жыртык 6epiK, шндем шекпен, балуан денел! жас ж т т ю’рдк Ол боса гада m e бупп; — Мырза, а т - к е л т ц аман келдщ бе,— дед1 де, Карым- сакка тушле карады,— Байеке, энеуп берем дегешннш калганын алуга келд1м... Карымсак мойынын да бурмастан: — Неменен калып ед1?— дсп кесесш аузына таим бердк — Eni ж абагы мен 6ip денешмд1 алдым гой, eiiai ею торпак, 6ip тусак калды. — Б 1рдеме куып бара жатыр ма, аларсыц... — Ж оп, 6epiHi3. KcMnip-шалым киналып калмасын,— ж т т п ц ушнен 6ip ызгар се зй ш .— Ойда тагы бандылар панда болыпты. 0з1м соларды устаута шыгатын ж асакка посыл макпын... — Сен болмасаи, бандылар курымайтын шыгар... — Бэйекс, кайтеаз тэлкек сездь Бай сэл Kiiiipe ж ауап бердк — Ж арайды, кешкс мал келген сон аларсыц. — Куба-куп. Ж И т шыгып кетт1. Экпар экес1не парады. — 0 зщ б т е с щ , Махан бес жыл б 1здщ Кександагы жылкымызды банты гой. Кызылдар келгел1 эбден ж е л т и алды. Э н е у к у т Ож ар Матаннын ецбепн бер деп кеткен. — Оныц ецбек ацысына соншама малды юм KccTi. — Ожар. — Ж ылкы багып жургенде шыгынга ушыраткан мал- дарын устап калам демедщ бе?.. — Сондай усак-туйекке •сез шыгарып кайтем1н,— К,а- рымсак сэл ренжш кабагын шытып, токалына 6ip карап койды.— Эл1 койнындагы катынынды тартып алмаганына нудайFa кулдык де... Маржан кып-кызыл болып Kerri. Бурю т баганадан 6epi байкап отырган, неге екеш белп с1з, Матан кгргениен келш- шект1ц 6epeKeci кеткен. Ж т т к е KapayFa бата алмай, эбнер болтан да калган. Bip кызарган, 6ip бозарган. Буныц се- 6e6in Б ур к1т артынан б т ге н . Л\\аржан Карымсакпен ipre- лес ауылдагы 6ip орта шаруаныц кызы екен. Карымсакка экесм кырык топлзлы санап алып зорлап бередк Алгашкы колшшек болып тускен кезшде де Маржан бай токалы бол- дым-ау деп бэлендей шаттык б 1лд1рмейдк 6ipaK тагдырдыц салганына кенд1м дегендей мшез керсетедк С е й т т ж ур­ генде 6ip-eKi рет Матанмен ушырасып калады, жаяу аяц олсн шыгаратын комакты ж т т п е н ынгайы келген жерде 52

сйз кагысып, зз 1лдесед1 де... 1 окалы мен Матаннын ара- сында 33ipre бэлендей ештецсшн болмаганын бите турса да, ертешнен сескенген каукары шамалы, алпыстан аса бастарам бай, кеп жылкысынан 6ip бнен« каскыр жарып кеткепШ сы лтау eTin, xcirirri куып шырады. Осы кезде ауылга жасарымен О ж ар келедь Байдын зорлыгын edin, Матаннын енбек акысын телетедь Байдан акысын алып ш аттанган М атан, 6ip жары шыны, 6ip жары калжыцы, была» деп елен шырарады: Тау алкшет кем кедей б!з теб|нсек Совет кел!п тепелдм; кеп тел!мсек. Тепсен темip узетп! >KiriT барда, Kepi шалды кайтссщ кыз, иелшшек. Байга кетксм enmiciii, мандай Tepin, Кайтарды гой зацменен Матам epin. Алсам тартып сол байдыц дейинн еид! Жас токалын, бура сан, ман-мам керЙ1. Бул влек ауылдын куакы ж1г1ттер1 аркЫлы М аржанра да жетедк Маржан жергс шрердей болып уялса да, ашу- ланбайды. Тек «бура саны Heci?» деп мэз-мэйрам болып кулед1 де кояды. Ал Карымсак бай болса, мешн токалым- нык санынык кандай екенш ол кайдан б1лд1 екен деп 6ip ретте ашу шакырып, ж 1г 1ттер1 аркылы Маганнан emiH ал- мак болады, 6ipaK, артын ойлайтын Кары м сак ашуын акылга женд!ред1, 6ip жагынан О ж ардан коркады, акыры бул в л е т и ест1меген боп сыр бермейдн Ж ацары токалына Tiiflipe айткан сезд|'н астары, оныц кызаруынык д а себеб! осында екенш Бурш т сонынан е сп д ь А л ол куш... Сол 6ip толыксыган ж ас келшшектш М атан шргеннен эбшерлену!- нен, оныц осы балуан денел1 ж ас ж Ы тке т ака немкурайды карамайтынын ацраррандай болтан..^ Бурк1т кыза бастаган кек ж органьщ т 1згшш тарта ту- cin, тулш буланра салды. Тары д а ой тешзше шомды. Ио, иэ, одан кейш бул Матанды керген ж ок кой. Экпар екеу! сол ауылда 6ip айдай жатты. Бастарынан нелер кызык кундер е тю зд г Сар ж айлау, шалкар квл... Ж уй рш 6oi\"iriei, жорга жарысы. Еш дай боп тарты скан кекнар... Кушиз оцашада: «Окыран кайным-ау, неге Tepic карайсыц, мешн Kopi кекжалымнан коркасын ба? К оры кпай-ак кой, кек- жал деген^ кур аты, ж ас 6epiMeH таласар етю р Tici жок, 6opi б(рдей, алдакашан мукалган» деп сыцрырлай кулгеп Маржанныц ерке дауысы. Тунде алты бакан. Шыркай сал- Fan он. К екте квлбей жузген KyMic ай. Бозара бипнген таи.

Тарап бара жаткан кыз-бозбаланын сынкылдаган кулюс! ж у р и т кытыктаган эзЫ ... Ал бултарыста терец сай! Экпардьщ жакын карындасы Зейнептш тан бозындай ап- пак жуз1. «¥зак куттщ бе?» деп д1р1лдей шыккан yiii... Одан кейш... 0Mip баки естен шыкпас, тешз тубшш кегш- д1ршдей жан-сез1мшщ терешнде калган 6ip мелд1р таза куаныш... TaFu да кун. TaFbi да жазыла шапкан кос курен: Ши арасына карай зымыраран Кызыл тулюге керегедей кос канатын элсш-элсш капли шушлген кыран кус...» Бурю т терлеп Kerri. «Осынын 6api бугшде бар ма ексн? Элде такертецпдей 6ip жангырык сол 6ip суду eMipAi де ypniTTi ме екен?» Кенет кек жорра бурыла ала ж енелдь Сол жактан кел- fli ж агалай конган калын ел кершдк — Б 1здщ ауыл,— дед! Эрш желе Tycin. Бул жолы ею салтаттыны, ж ау келе жаткандай, кеп нт шэушдей ypin карсы алды. Уй-уйдш арасында кершген адамдар д а «булар юм?» дегендей, колдарымен мандайла- рын квленкелей карай калды, кейб1реулер1 карсы журдь Бурк1т пен Э рш Карымсактын сэл рана рещ курен тарта бастаран баягы он канат ак ушнш жанына кеп туст1. Бу жолы д а анадагыдай уйден ешюм шыкпады. Жандарына таяган ею-уш аксакал адаммен кол алысып амандасты да eni ж 1г1т уйге юрдь Бурю т табалдырыкты аттасымен-ак баранагы @3i ойлаган жана заман жангырыры Карымсак аулынын да шацырарын жерге туарердей eTin TiTipeTKeHiH б!рден (Нлдь Yfi imi жайнаган асыл мулжке толып турса да, кара келенкелене, ую рейе калган бузылган мола сеюл- денш керш дь «Бул уйге не болран? Элде Ханшайымды узатты ма екен?» деп Бурют, сол ж акта буктуеш, тер!с ка­ рал ж аткан Карымсак байга «ассалаумагалайкум» деп сэ- лем берд1 де, жан-жарына кез тастады. Ханшайым бой- жетш калган Экпардыц ерке-шора карындасы болатын. Ж ок, Ханшайым узатылмаран сеюлдь Керегеде шул1 кун- дыз 6 epKi, кесте жаралы сур баркыт бешпенл тур. «BipaK 63i кайда?» Бурю ттщ ecine жана туст1. Эрш каладан шык- пай жатып, «Ханшайым нагашы аулына серуенге кеткен» деген. «Эл1кайтпаран екен гой. Сонда бул уйге не болтан?» Bip пэле келгеш анык, кебеже-сандыктарынын какпакта- ры ашык жатыр, тердег1 тэптештелш жиналатын жуктщ де бугш сэш жок, кокырси уйшген... Бурк!тт1н даусы ееплген сон, Карымсак басын кетерш, турегелш отырды. Tyci куп-курен. Улкен ызанын сазы бш недк

— Б урю тсщ бе? C a y келдщ бе?— дед1 ез1Н-ез! ашудан эзер устап д 1р1лдей сейлеп,— Экпарж ан кайда? — К алада жумысы болып бегелш калды. Bip он шакты куннен кейш ж етер... Сэлем дед!... — 9 ... э... 6ip ыцгайсыз кезде к е л д т -а у , шырагым... BipaK Кары м сак неге «ынгайсыз кез» екенш айтпады. Бурюттермен -уйге ере шрген, ж ацагы д ал ад а кездескен аксакалдардын каба сакалды бужыры бул уйде не болга- нын TyciHflipin: — ByriH бэйекецнщ «мац-мац Kepi» М атан милициямен KeTin калды,— дедк С е й гп де, Карымсакты кекеткеш ме, элде аяганы ма,— тал-тусте тартып экегп,— деп курсшдк Баяп>1 М атан ш ыгарган елецнен кешн букш ауыл бай- дыц ж ас токалы Маржанды «ман-ман кер» деп этап кет- кен. Экпар д а токал meuieciH солай 'Дей-атайтын. Буркгг бул уйге не болганын енд! TyciHce де, бетен се з таба алмай: — Тартып экеткет калай?— дедь — Не калайы бар?— Бужыр шал Буркпже сыгырая карады ,— Матан 83i сек!лд! кылышын суйреткен е м кызыл аяк милициясын epTin келд! де: «М аржан ж ур» дед!, ана кок соккан сайкал токал cipa, бурын уэдесш 6epin койган болуы керек, жымыц-жымыц кулш, сандыктагы кшм-кеше- ri мен 93 ушнен алып келген ж асауын куш актады д а соц- дарынан epin журе бердк — Неге ж!бердщдер?— дед1 Эрш аш у шакырган куй KepceTin,— бул ауылдыц еркек кшдштшер! кырылып ка- лып па efli? Ж олауш ы ларга сэлем берем1з деп уйге Kipren бетен адамдар кара сакал га косылып, дабырлай ж ауап бердц — Калай ж |бермессщ уш б 1рдей ецгезердей ж И т... — Белдершде кылыш... — BipeyiHiH мылтыгы д а бар... — «Мац-мац кердщ» 93i де калар емес. Ец болмаса 6i- реу1М1збен коштаскан д а ж ок— — Ж 1бермей кер, «эйел тецдшше» карсы болдыц деп, Ci6ip айдатып ж 1берсш... — Егер бэйекецнщ ез!нен 6ip кимыл болганда керер ед1м!— дед1 кара сур, кескен кеспелтектей, тер тбак балуан ж|пт, Карымсактыц атарман-шабармандарыныц 6ipi Ка- банбай,— бэйекец e3i ундемед'1 foi\"i... Карымсак басын к е те р т алды. — Ж э, жетедП— д ед1 ызалы унмен,— не болды сонша- ма улардай шулап? Кетсе, бес байталдыц куны — 6ip ка- тын кетт1. Ер елш -Ертк бузылган ж ок кой. Барыцдар!.. 55

Yftaeri адамдар шырып кеткеннен кейж Карымсак ундс- мен уза к отырды. Элден уакытта барып: — Ж астай, адал кушнен жар еткевдипмнен бе, Мар- жанныи бул кылыгы маран ете батты,— дед| ол бул уаки- гадан курт сынрандыгын жасырмай,— Амал не, каз1р кой- шы-колан кушейген мезпл рой, эттен, Keuieri кушм кайта оралар ма едП— деп сэл ж1герлене сейлеп келе жатты да неге ei(CHi белпс!з, ол к Li t токтап, Бурюттен бетен жанды сурады ,— Осы Кытайда д а кенес еюме™ орнар ма екен? — Кайдам... 0 3 ipre 6ipiMeH 6ipi кырылысып жатыр рой... Э р1н ас дайындатура шырып кетть Не сейлескендер1 б е л п а з , Бурк1т пен Карымсак уза к энпмелестк Бурю т бул ауылда ею жетщей болды. Сол уакыттын 1Ш1нде оньщ байкаганы, казак аулында да: «бай», «кеден» деген угым мыкты орын алып ел-журттын арасына алауыз- дык i<ipe бастаганы. А ксакалды к дэстурд1 кекету, коп ка- тыны бар байды тэлкек ету салтка айналран. EKi жетшш пшнде Бурю т бурынры улан-асыр 6aftri, катар отырган елдш басын коскан улкен той, шешендж салыстырган су- бе билердщ айтысынык б 1рде 6ipiH керген жок- Онын орнына; уюмет кандай жана зан шырарады. Бай жершен 6i3re кашан жер алып беред1? Бес ешюм1зд1 айдап кашан- гы аукаттылардын сонынан шубыра берем1з? Орыс мужык- тарындай eriH erin, поселке болып б 1зде неге отырыкшы- лы кка уйренбейм13?— деген сеюлд1 толып кеткен соны t i- лектер... BypniT, 0 кпар уэделескен куш келмеген сон, енд1 бул ауылда жата берудш ретш таба алмай, сабак басталуга он кун калганда Акшатырра кайтты. IV СХасен казак. жерше келген ж ана ем1рд1 кушагын жая карсы алрам акын. Бунып жырында ж ана ыррак, жана та- кырыи мол. BypKiT елешндей киыннан киыстырылран, тешз толкынындай куд1регп болып тумаса да, бунын да елею жана заман лебшдей жалынды, б1ркелю куиш , ежет, втюр келедк 0нге салынган кеп елеш халык арасына эбденд-а- рап та кеткен. Кыскасын айтканда, Бурю т eKeyi саясатта д а, поэзияда да карама-карсы адамдар. Bip жарынан, ага- йын-туыс, 6ip ауылда 6ipre ескен. Еюннп жарынан, eKeyi- Hin eMip.iiK жолдары ею жакта, 6ipiHeH-6ipi алые, жат. Bipaic бунын Бурюттен артыктыры бар. Хасен жана за­ ман акыны. Казак, даласына орнаран ж ана eMip жыршысыД 5в

Сондыктан да ж урт буны кеп окиды. 0 з акыны, ез баласы. «Ж ауды жену уш ш жауынгердщ eTKip кылышы, акын- ныц жалынды каламы керек!» Хасен халкынан кылышын да, каламын да аяган жок. Сан алуан киындыкты басынан кешти Сонын бэрш де же- Hin шыкты. Ал сол жешстер onaiiFa т у с л ме? Ж ас жанын кейде окка да б а ш т а н жок па? Сол жешстер ушш хал- кынын да ке р м егет бар ма? Ашты кка да, жаланаш тыкка да шыдады. Осыныц бэрш ойлап кетсе, Хасеннщ журен ойнай женеледк «Ауыр азаппен, кажымас мехнатпен тапкан халык же- Hicine, ай д алада адасып калган жалгы з каздай, ун! алыс- ка бармас, Буршт сешлд! шатаскан жандар карсы сез ант- пак. Колынан келсе эл1 де болса ел-ж уртты кенес жолы- нан б е л т алмак, кедерп етпек. Буран ш ы дауга бола ма?» Хасен тагы д а yflfli кезш кстл . Колында 6ip ж апырак кагаз. Бул BypKiTTiii сонпл елец!. «Ж ок, ж ок, бул ойын болмас, Бурют,— дейд1 Хасен ызалана,— егер сен секшд!- лердщ айкайы казак халкын дурыс жолынан бурар болса, HeciHe 613 колы мызFa .мылтык алып алыстык? Hecine ел!- м1зд! жана жолга шакырып, тун уйкымызды терт бел!П елец жаздык?» Хасен жакы нда FaHa губерннялык партия газет!не жу- мыска ауыскан. Сол газет аркылы 6ip белме пэтер алган. Белмес! би!к жоне ете кен. Бул шет елге кашып кеткен байдыц салтанатты улкен yiiiHin конак кабылдайтын залы. EciK, терезе, едендершдеп тецкер!стен бурынгы сырлары ЭЛ1 кетпеген. Te6eci де эшекейлей боялган. А баж адай улкен уш тер езеаш ц eKeyi кунгей ж акка шыгады, б!реу! рана ко­ ра iuiirtfleri бау-бакш ага карайды. K a 3ip осы уш терезенщ екеушен кун куйыла Tycin тур. Белме ш ш д е бэлендей кезге !лinep зат ж ок. Баяры Аканныц уйш е Караганда, Ха- сеннщ пэтер! сулу, кербез кыздыц ж анындапл жупыны ке- л!ншек T3pi3ji. А баж адай белмеде 6ip тем|'р кереует пен кагаз жазатын сэры сырлы aFam устел, терт орындык. Бон- дак ж !п т туратыны б!рден ангарылады. Тесек-орындары жиналмаган, орындыктардын уст!не калай болса-солан тастан салган пенжек, ш албар, кейлек... Ж ерде, устел, ке­ реует жанында бел ашылган KiTan, кобыраган газет. Yii iшiнде кезге тусер айырыкша ж алгы з зат — кабыргалар- га жапсырып тастаган су р е т л улкен-улкен кагаз плакат- тар, суреттер. Mine eapeci ушып кеткен Чемберлен, басын- дагы цилиндр калпапл жогары кетер!л!п, кез!ндег! пенснэс! анандай жерге ушып тускен. YcTineii тенген жумысшыныц 57

аибынды колына карап, зэре-куты жок. А стыцры pki жолга: «Мыкты болсац, Чемберлен, керш! кутылып мына шецбе£Д£иЬ деген сы как влен жазылган. Ал ана плакатта шат-шадыман бай токалы. Колына тушншек заттарын устап, милицияга epin, уйден шыгып барады. Бетшен Tyri uibiFbin, не icTepiH бшмей, жер тепюлеп турран жуан карын баи... Бунык да астында ею жол елец: «Аш т<щд|кке туц- fliKTi, кул.талкан етш куцдштМ» Осы сек1лд1 заманнын сан турл1 куанышты кубылыстарын дэрштеген толып жаткан плакаттар. Бул елецдердщ бэрш де Хасен жазран. А л Б ур к п ше? Бур ю т не icTen жур? Былтырры Карымсак бай аулына барраннан 6epi жыл етсе де, оныц ашуы таркаран жок. Кыс бойы еш элеумет 1с!не катыспады, тек мурал1мдш мшдет1 мен шыгарма жа- зуды бш дь Мундай жардай оран халкыныц кеюл кушн, e\\iip езгерштерш тусш уге бегет болды. Осыныц аркасында ез!мен e3i эуреленген ж ас акын, белт1р1пнен айырыл1ан аш каскырдай iurrefl эбден ашынып алды. Кандай тартыс- тан болса да бас тартпайтын халге жеттк Ол кэз’ф калыц колра жалрыз карсы шауып, мерт болура д а бар^Эл1 улт- шылдык сарындардан арылмаган кейб1р газет, н^урналдар BypKiTKe акыл айтудын орнына, оныц баяпл «зар заман» акындары сеюлдц дуниеден туюлген зарлы, налыган, вю- шшке толган кептеген елецдерш басумен болды. Жаза&тын еткен кунш, дастурж, елдюн жоктау Бурютке ёндГэдет- ке айналды. Ол сол 6ip саррайса да, сарынса да келмейтж, сонау еткен заманды кур Fana жоктап коймады, езшщ улкен дарынынан туран шырармаларыныц астарлы сыры, рухы аркылы журтты тшелей куреске шакырды. Газет, журнал бетшде ашык жариялауга жатпайтын кейб1р елен- дер*1 колж азба ретшде ж уртка тарады. Оныц осындай жа- сырын елецдершщ ец шыцы, ызалы саяси айкайы сонау «Коцыр айрыр» келшен келе жатып «Аулым да жок, бау- рым да жок» деп басталатын елею болды. Бурю ттщ осы акырры Асанкайры жырьш ж ака рана окып шыккан Хасен кец белмесш ершл1-ка|Лылы кезш жур! Ж айшылыкта адамды тартып KyaiMcipen туратын жаркын е ю , бугш б1ртурл1 куарып кеткен. Кабагын элс'ш- элсш туйш , ашулана, адымдай туседь Токтай калып, ко- лындары дэптердщ ею бетшдей ка р а л а карап куб1рлеп окиды д а тары да адымдай туседк 1шшде 6ip тыным 6iл- мес арыстан бардай. Эбден мазасы кеткен. Колындагы ка- раз Бурк1тт 1н колжазба ретшде ж уртка тарай бастаган элп eaeni едь KiM екеш б е л п а з , 6ipey конвертке салып, почта

аркылы одей1 Х асенге ж 1берш ть Д э у де болса Экпар бо- луы керск. Б у р я т и и шын cepiri жэне Хасеннщ ж ана адре- ciH де бьледь Э нтеу1р шм ж 1берсе де жаны ашыганнан Ж1- 6epin отырран жок. Бур ю т пен XaceHHiH араларын бурын- гыдан да ш н елеш спруге ж 1б ер т отыр. Ойындагысы да орындалган се к ш и , егер Б ур ю т K33ip кездесш калса, Ха- сен оны жер-жеб1р1не жете сегуге бар, ол турш ен де Kepi- Hin тур... — Сорлы! Кайда бара жатыр?— дед1 Хасен кенет ток- тай калып, BypKiTTiH кылырына киналып,— езш щ басын ж уткалы ж ур рой... Эйтпесе мундай жексурын елеш и жаз- бас едП Салынайын деп ж аткан тем!р ж олдан уркек жыл- кыдай кун1 бурын шошиды! К азак сол туйеге мшген кал- пында кеше берсш дейдь.. BipaK оны заман кетере ме?.. Бауырлас орыс пролетариаты (Sipirin ел болайык, ж урт бо- лайык деп колын созса, ж ер1мД1 алралы турсын деп кы- лышын ала ж уп р у ге дайын... Беу, беу, BypKiT, ойлансайшы, су тубш е кеткел1 турсы н рой! ' Бала куннен ойнап-кулш 6ipre ескен ж олдасына осы 6ip сатте ала-бетен жаны ашып, Хасен терезё алдына ба- рып, тары д а ойлана калды. BypKiTTi осы нау ха уш -катерл1 бурые жолдан куткарура memiM таба алмай, ол терезе ал- дында уза к, турды. Басына сан тур л1 ой келдк 6ipiHeH-6ipi eTKip, 6ipineH 6ipi соракы. Ж аны ц ашитын адам ды экетш бара жаткан тунгиыктан куткарудан киын не бар? Хасен де каз1р дэл осындай куйде едк Уйге осы кезде eui6ip рухсатсы з, еркекше кшнген 6ip iyji3-Kipin келдк Ж а с ы о н сепздер. шамасында_. Басында у к ш кам ш ат берш, колында кум1с ерген тобылгы сапты камшы. Белш кумк: белбеумен кынаран, уетж де зерл1 Кы­ зыл баркыт бешпент. Бутында кен баларын оюлап таста- ран ш албар, аярында бш к екшел1 кызыл сафьян, кнсык табан епк. Караторы, денгелек жуз. Оймактай дэнд1 ерш кул1марей ашылып, аржарынан маржандай Ti3iareH аппак TicTepi керш ш тур. Каракаттай кап-кара eTKip кездер1 адамра ойнакши кадалып Караганда inline 6ip от салып ж!бергендей. Кыздыц ешнэрседен кымсынбас еркш, ашык жузЫен 6ipeyfli« мацдайына баскан ерке-шора жалгызы екеш KepiHin тур, j Ж ел сорып, кун куйШрген сэл кезерген epHi, тотык- кандау кара-торы ж узк турран турысы, колына уста Fan камшысы, кыздын жолаушы жан екешн б1рден ацгартады. Кыз ofiFa шомып кеткен Хасенге 6ipa3 кул 1мшрей ка- рап турды да кенет Жымын етш:

— Солг----- ' — ” ■рау•д„ын' сы г-11 пчлт ч.щкырлан шык- ты. Онын куанып турраны айтпай-ак белгШ едк Хасен такдана карады. Танымаганы туржен байкалып — С эл ем етаз бе? Туу, азге кездесе алмаймын ба деп зэре-кутым кал- мап eai,— кыз еркелей сейлед1,— ofiTeyip еш жакка ж уpin кетпеген екеншз... Жолым болар-ак. Хасен кыздан кезж алмаи, ол! карал тур... К ул1мкез, оймак ауыз, кыр мурын ж ас сулу караган сайын унап ба- рады... Устшдег1 ерке-шора бозбалалардын khimi де кандай жарасымды! «1\\айдан келген жан? Кектен туст1 ме, жерден шыкты ма? Ky’Mic белбеумсн кыналран кыпша белi, макпал бешпенттщ сыртынан-ак томпайып байкалып турран жуп- жумыр Teci, суюге лайыкты epni, кандай жанды болса да кумарттырмай коймас... BipaK бул перштедей сулу жасты кайда керд1м? Ж ок, бурын керген адамым емес». XaceiiHiH танымай турранын кыз д а сездк Еши ол нан- га екпелеген баладай аузын томпайтып, еркелен-екпелен сейледк — Туу, мен ci3fli 6ip керуге асырып келсем... C i3 TinTi танымай калгандайсыз гой... Мен Ханшайыммын Fofi... Эк- пардын карындасы. — Ханшайым?!..— Хасеннш ж уз1 жадырай калды.— Танымай д а калганым рас...— О л енд1шаттана кулдк— мен кергенде шел желке шшкентай рана кыз едш... Ал каз’ф...— ж!г1т, не дерш бжмей, кур тамсанды да койды. Хасен Ханшайымды будан бес жыл бурын керген. Хасен санак жург1зуге Экпйр аулына барран. Бул Совет ук1мет|- нiи казак жершде адам мен мал санын аныктаура жур- г1зген алгашкы наукандарынын 6 ip i болатын. Онда Хан- шайым он уш -он терт ж асао кыз. кезк Еркек балалармен таласа т аи р ам ш ш , асык ойнап журген. Ty6i сулу бола- тыны сол кездщ езш де байкалса да, Хасен OFan женд1 кез кырын д а салмаган. Дегенмен оныд есшде ерке-шора бул- д1ршшдей ж ас кыздык ойнакшыран кара кез1, жастырына карамай, ез1мен шолжындай эзждескен кейб1р сездер!, ку- Mic к ул ш а кеп уакы тка дешн есшде калган. BipaK OMip деген уза к сапар емес пе, жолда кездескен кызыктык 6opi де жадында сактала бермейдь 6ipTe-6ipTe Ханшайым да умытылган. Сейткен ж ас ecnipiM, кэз1р сыландаран бой- жеткен болыпты. Кандай #cirirri де болса e3ine кумарт-

тырмай кояр емес. ¥зын KipniKTepiHiK астынан кадалган каракаттай мелд1реген ойнакы кездер! куйд1рш экетш ба- рады. Кутылар жол таппасан, б1ржолата вртеп ж1бе- рердей... Хасен Ханшайымды умытканмен, Ханшайым Хасенд! умыткан жок едь Ортада вткен бес жыл боны ж ас сулудьщ кез алдынан сонау 6ip ашац enai ак-куба ж 1пт 6ip кетпей- ак. койды. К ур гана кез алдынан емес, ерке кыз Хасенд! б|'рден ез|'не балап, к а т а н келед1 деп ансай кутуде бола- тын. Оны мундай жагдайга жетшзген кыздын ушкыр хыя- лы мен 6ip болмашы FaHa yaKiira едк Оны ж !п т умыткаи- мен, кыз умытпаган. Сол санакка Хасен келген жолы б 1ркуш кешке таман Карымсак yi\"iiiiiH жанына dip топ Ж1г1т жиналып калганды. 1штершде санак ж урпзун й Хасен мен байдын Экпардан кейш п жалрыз кызы — бозбалаларш а кишген Ханшайым д а бар. Еркек-шора кыздардыц ж 1гггтермен 6ipre ж уретш эдетн Ханшайым нарыз бала Ж1г1т тэр 1здн Ce3i де, кылы- гы да еркек балалардан аумайды. Бурын бул ауылда бол- маран Хасен Ханшайымды кыз ексн деп TinTi онламаган- ды. Ж ур т К арымсак байдан каймыгып, оны кыз деп ауыз- дарына д а алмайтын. Осы кезде ауылдын 6ip ж ! г т кырда жаткан жылкыдан байдын ертец мшемш деген торы айга- рын алып келдь Бул узындыгы eciK пен тердей, 6HiKTiri жардай денел1 жануар ед!. Miiie3i тентек болмаса да, басы катты, устш е байдан бетен жан MiHin кермеген. Ауылда ескен жастыц кайсысы аткум ар болмаган, ж1г1т жетектеп келе ж аткан торы айрырра Ханшайым кенет MiHrici кел]'п кетл . Ж1г1ттен шылбырын алды да: — Эй, орыс ага, м ш пзш ж 1бер,— деп анандай турран Хасенге айкай салды,— каланыц тш аягы сен эл1 баланы атка отыррызуды да бшмейтш шыгарсын... Хасен TiKciHe калса д а, ерке екенш адрарып, «баламен бала болып кайтем» д ед1де аттыц жанына келдЬ Торы ай- гырдыц жалына эзер колы жетш турран шарын денелн кол- даяктай баланы сол колымен колтык тусынан, он колы мен сол квтерген он аярынын басынан устап, ат ycTiHe карай «оуп!» деп KeTepin калды. Элде баланын колтык астынан дурыс устай алмады ма, элде бала окыс кимылдады ма,— afiTeyip XaceHHiH сол колы ананык колтыгынан сыргып тес|не ж етл . Енд1 ол ат устш е карай ауа тускен бала де- несш жогары кетеремш легенде колы барып кеюрегше тидь Ж уп-жумыр б 1рдене былк ете т у т . Сасып калган Хасен нс icTepiH бшмей колын тартып алды.

Бул Ханшайымныц Teciiie еркек колынын алгашкы рст ти>i eai. Д енес1 flip-flip KaFbin шымырлай ойнап, бойын б у ­ рый 63i ацрармаган 6ip тэгп лэззат билеп Kerri. Ыстык ж ак эйелдерЫ ц сез1м дуннеи ерте оянады дейд'1 кейб1реулер, мумкш сол ерте оянган сез1м эсер! болар, afueyip Ханшайымныц кыз екенш бишрген осы 6ip жэйт Хасеннщ мэцгг есшде калды. Хасен eciMi ауылда кеп есллетш. 9cipece жана ем!рд1 ацсаган жастар арасында оныц елецдер! кеп таралран ед1. Кей б!реулерш энге салып, кей б1реулерш такпак ретшде айтатын. Ханшайым да оиыц елецдерш кумарта окитын, кеб1н жаттап та алган. Ж эне Хасеннщ еЫмш ecTiren сайын ояыц eciHe баягы езш щ атка мшбекий болран кун! кез- алдына елестейтш. Д эл сол кунгщей боны шымырлап сала беретш. Осы 6ip болмашы сез1м Хасен атакка не болып, ел аузына ш н е бастаганнан 6epi бурынрысынан улгая ту- cin. енд1 м ахаббат арманына ершуге айналды. Ел макта- ганды, кыз ж актаган. Жалпы журт Хасеши кекке кетере ардактай бастаганнан кейin жас акынды жеккерет1н эке ce3i Ханшайымныц кулагына да Kipin шыкпай, еп-дерп Хасенге карай aya TycTi. Баганадан 6epi aai танданып турран Хасен: — Будан бес жыл бурын Ханшайымды дэл осындай бойжеткен болады десе, сенбес ед1м,— дед! ол кызга сэл суктана... Кыз даусы куш етей сыцрырлай тары кулдк — Кур бойжеткен ранамын ба? Дурыстап каранызшы? Кыздыц кымсынбай сейлеген сезшен, жасканбай ка- далран кез карасынан баягы ерке-шора кылыры калмара- ны KepiHin-ак тур. Хасен бостау 6ip орындыкты алды да, жогарырак койып: — Отыр, Ханшайым,— дед! KyaiMcipefl,— бул жакта жай журещ бе?! Кыз усынган орындыкка отырды да колындары камшы- сымен жерд! сыйпай сабап. — Ж ок, така жай емес,— дед! Хасенге еркелей кез тас- тап.— Алыстан 6ip ci3 деп келд!м... Егер жер астынан жш шырэ келсе, Хасен мундай так калмас ед!, ал кыздыц дэл булай тжелей айткан ce3ine не дерш б!лмей, сасканынан ол артындагы орындыкка отыра кетт!. Орындыкта уй ш п жаткан кггаптар сауылдап жерге кулады. — Артыцызда кгтап болмай, ошак болса — не 1стер ед|- ,ц з ? _ д ед! Ханшайым, тагы да сыцрырлай кулш,— сонда

да отыра кетер ме едщ !з?— Ж И т т щ шын кысылып кал- ганын керш, оны будан д а састыра тусейш дегендей,— ж т т таба алмай келген жокпын,— дедк Бул жолы онын унi салмакты шыкты,— меж арман еткен жан аз болган жок... Алрашкыда Хасен осы кыздын eci дуры с па деп танда- нып калган едь Э лде калжыны шыгар деп те ж орыган. Ал Ka3ip онын бул сезд1 томсара отырып, шын кец ш м ен сал- мак сала айтканын керш, бурынрысынан да састы. Деген- мен енд1 ж айдарлана сейледь — Ханшайым, айтып отырранын шынын болса, кеп-кеп рахмет... Кандай жшгг ceHiH мундай сезщнен майдай epin, оттай маздамас. BipaK... — Не 6ipaFbi бар? Элде менщ катш ез экем мен арамнан коркасын ба? — Мэселе коркуда емес кой... — Енд1 неде?.. Э лде мен ci3re унамаймын ба?— Кыз I кылыктана кулд1,— унайтынымды ез1м де бшем, унамай- сы н деп OTipiK айтып эуре болмай-ак койыныз. Ю мге болса да унаймын. А л 6ipaK, шынын айтсам, а з д щ уйге келген- ше менщ де зэрем калган жок. — Неге? — Э ке мен арамнан корыккандыктан емес. К уйеуге олар шыкпайды рой, мен шыгам. А л корыккан себебгм б а с к а . К ы з сэл кымсынгандай темен карады,— каланын 6ip шуйке басын алып койды ма деп зэре-кутым калмады рой...— Ол басын кетерш, жан-жарына карады да, тары ш аттана кулд!,— кез!ме эйел KHiMi туспейдь.. Слрэ, кешж- пеген тэр|'зд1м|'н. Хасен енд1 амалсыз кулд!. — Ж ок, уй!мде эйел KHiMi жок. Уйленбесем эйел KHiMi кайдан келсш!.. Кыздын ж уз! бурынрыдан да жайнай TycTi. — Рахымет, Хасен aFa,— деп келе ж атты...— aFa деге- I HiM eaai келшпейтш сеж лд! рой... Не десем екен?.. — AFa деути кнмасан, кур рана Хасен де... — Кур рана Хасен дейшз бе?.. Ж ок, одан д а Х а с е т м Heflin, жарай ма? — Кыз TinTi жшпгтщ !ш !-баурына Kipin барады. Ж^пт те бас салып куш актай алура дайын. Эзер шыдап отыр. I 0 н-бойын 6ip т э гп сез1м билеп кеткен. Ж ок жерден пайда I болган бакыт жанын коярра жер тапкызбай экетш барады. — Ал менщ экем мен арамнан ci3 корыкпай-ак койы- Й ныз,— дед! Ханшайым кайтадан салмакты унмен,— экем «з

осыдан уш кун бурын бук1л малый айдап, ceaiH тыцдайтын адамдарымен Таррыц тауы аркылы К утай асыи Kerri. Ж о­ пе бос еткен жок, некерлерш ж1берТп, баягы катынын тар- тын экеткен мнлицияны соккыра жыккызып, ондагы жас токалы Маржанды кол-аярын байлап 6ipre экеттк.. Алтан- дын аргы бетшде бурыннан кыз алысып, кыз берккен ку- далары бар. Соларра барып косылмак. Кенес eKiMeTi жа- кында жер!мд1 кедейге алып беред1 екен, жерден айрыл- сам — малдан айырылраным деп коркады. Ал мен Ерткке таяран T\\'Hi кек жорраны мшд1м де. 6epi карай тартып отырдым. Кыз ж узшде жада рана кулпырран куаныштын i3i де калран жок. в ш заматта солып, томен карай калган. Хан­ шайым айтпаса да OFaH туран экесшен булай айрылу кан- шалык киынра тускенш Хасен б ш п тур... — Экесж ш Кытайга карай кеткешн Экпар б!ле ме?— дед1 ол сез1н бетен ж акка аударып аздан кейш. — Б1лед1... Неге бкпмесш.— Ханшайым бурынгыдан да кинала сейледк— Bopi сонын ici, сонын акылы... Осыдан eKi ай бурын 6ip сешмд! жолдасын ж|берш, «тез!рек Кы- TafiFa етш кетсш», депть — 031 осында калмак па? — Эз1рге сейтетш шыгар... Бктетплм — экем акшаны OFan мол ж 1бердк— Кыз тары курсшдк— kim б ‘1лед1, мен де коштен калмайтын ед!м, апампыц бей!т! мен ci3fli кима- дым...— Кенет ол тары да сершле калды.— Туу, кайдагы ж ок саруайымга тусш бара жатканымды каранызшы. Жэ. болар ic болды, ещц екж дщ не, екж бедж не,— кайтадан ол Хасенге куле карады.— Одан да ана кек жорраны кай жерге коямыз — соны айтыныз. Ж уркпм катты болды, та- насырмаса болмас... Кун де батуга айналып калган едк Екеу! далага 6ipre шыгып, кок жорраны корил корара жайгастырып, ер-токы- мын алып, уйге кайтадан к!рд1. Сол Kyui Ханшайым Хасеннж эйел1 болып шыкты. Ке- рер тацды коз ш к п р м е й куанышта етшзген eKi жас, ерлК жубайлы ретж де ен алгашкы тэнертенг! шайларын йнпек болып, устел басына отыра берген кездершде em6ip эй-шу- сыз уйге Зкпар Kipin келдк Б е л куп-курец. Шырпы тиг1з- сен тутанралы тур. Колында тобылгы сапты бжектей жуан камшы. Таспасын торт таган eTin epin тастаган. Амандык жок, саулык жок, ол б1рден ызбарлы унмен: — Ханшайым, шырып кет, сейлесетж co3iM бар,— дедк Ханшайым орнынан козгалган да жок, тек карлыгаш-

тык канатындай киылган касы flip е т т 6ip ке те р тд 1 де койды. — Айта бер осы жерде. — AFa мен карындастын арасыцда куэ ж урмес болар. — Хасен де маран бетен адам емес. Ханшайым бул ce3fli 6ipTypai наздана, куана айтты. Зкпар бурынгыдан да курекдене т уст 1. — Э, солай ма ед1? О лай болса, осы ж ерде-ак айтайын... Хасен орнынан турекелдй — Купили болса, уйден мен-ак шырайын,— дед1 ол.— Bipan байка, Ханшайымды титтей ренжггсен, басыимен жауап берест. Хасен uibiFbin KeTTi. — Ал свйле,— дед1 Ханшайым, унжде ашу бар. Зкпар eciKKe б|р карады д а , сарт етюзе тиепн сал а койды. — Свйлесем свз1м кыска,— дед1 ол eHTire,— жалгы з ка- рындасымды жауымнын койнына салып отыра алмаймын! Ханшайым орнынан турекелш, аярын сэл аксандай ба- сып, эл1 жиналмаган KepeyerriH касына барып, б 1рдемен1 Kepin калар деген адамдай, кызыл атлас Kepneni твсек уст1не дурыстап жайып койды. T y ci куп-ку болып кеткен, Аш у кысып турраны касара калган ж узшен керМ п тур. — Хасен ceHin ж ауы к болса, онда менщ не шаруам бар?— дед1 Ханшайым Экп'арра т!келей карап:— Жаным- дай жаксы Kepin косылдым. Буны неге ойламайсын. Ж ок, Зкпар, сен маран акылшы болмай-ак кой, мен1ц бул уйден тек е л т м рана шыксын! — Солай д ей с щ бе?!— Экпардьщ даусы кабатын иттей гур ете калды. О л колындагы тобылры сапты камшысын жогары кетерд1,— Мэ маран олай болса! М ы нау байын ymiH! Мынау е з 1не!.. Мынау аякка баскан ата-бабамнын эруагы ymiH... Камшы Ханшайымнын ycTiHfleri ак ж 1бек KeftfleriniH napa-napaciH шыгарып, ауаны т}дг1леп ыс-ыс етед!. Кыз ун- тунс!з, «ынк» деп дыбыс ш ыгармастан, арасына ж аска толган ызалы кез1н кадап, каская карап тур. — Саган бай керек болган екен Foft, мэ саран бай!.. Хасен _еЫк THeri сарт eTin салынеаннан тыкыршып шы- дай алмай турран. Камшынын шыпылдаран дыбысы кула- рына ж ет!с1мен eciKTi куршек-муршег1мен жулып алып, уйге Kipin кеп бурышта турран устел тартпасын эб!герлене ашып, алтыатарын алды да Экпарра к!лт бурылды, — Тарт колыцды! Атамын!

Ж ана FaHa Ханшайымныц кос бурымын 0 iлe riне орап снд| TenniHiH астына алам деген Экпар XaccHiiin дауысы шыккан ж акка жалт бурылып карады да езшщ кеудесше окталган мылтыкты Kepin, зэ р еа ушып Kerri. Дуниеде мылтык пен'пышактан суык не бар, шашты босатып ж1бе- pin, кейш карай ш егже бердь — Yp! TaFbi да ур !— дед1 Ханшайым сол мызгымаган калпында,— бакытым уш1н елеем, арманым жок! — Кет! Ж огал!— Хассн ашудан калш-калш eTin акы- рып ж!берд1,— эттец, ез уйiм, эйтпесе... Ш егше ecii< алдына барып калган Экпар юлт тура кал- ды. Ш абатын каекырдай, Хасенге тштене карады. — Асыкпандар элП— дед1 ол ашудан булыга,— сазай- ларынды тарткызармын! Отыргыздын гой, Хасен, ана Бур- KiTTi турмеце, кеп болса, меш де отыррызарсыц, 6ipaK emiMAi алармын! Экпар уйден ата ж енелдь Онын не айтып кеткеш ашу уетшде эл! санасына толык жетпеген Хасен ж уг1рш, коз- галмай турган Ханшайымнын касына барды. Кушактап аймалап суйе бастады. Неткен каныпезер жан едИ CeHi сабауга калай Fa- на колы барды?— дед1 ол пэршо-пэршэа шыккан кей- лектщ ар жагынан кек-ала койдай болган Ханшайым­ нын аркасын Kepin, esin e 3i азар устап,— катты ауырып тур ма?.. Еш й рана Ханшайымнын кез!нен маржандай eKi-уш тамшы ж ас жерге тамып Kerri. — О касы жок,— дед! ол езш e3i зорлай сол кул!мшреп, ж аска толган кар акат кездерш Хасенге аударып,— келгеш жаксы болды. Ж ур ег1ме ж ара болып калар д ер гп em ie шыгарып кегп. Б у д а жазылар,— сей гп де e 3iHin жыртыл- ран кейлектен тэш Kepinin турранына уялып, Хасенге:— ана коржында баска кейлег1м бар едк onepin ж1берш'|,— дед!. Хасен ж уг1р т барып, бурышта турран улкен к!лем кор- жыннын аузын ашып, Ханшайымнын кос етек KeriAAip шайы кейлегш зкеп бердк А нау уетшдег! жыртык кейлегш шеше бастады да жалт бурылып, езшщ жаланаш аппак сулу денесше суктана карап калган Хасенд! Kepin, кып- кызыл болып KeTTi. — Кишш алранымша, бурыла турынызшы,— дед! ол еркелей кымсынып. Кабыргара бурылган Хасен аздан сон кайта караганын- да, Ханшайым KiiiHin те болган екен. Карсы алдында ке-

лендеген квплд!р шайыра беленген ж ас келшшек тур. Ке- uieri бала мшезд! Ханшайым емес бул. Bip тунш н ш ш д е сондай езгерген. Он жылра есейгендей, cipa аркасы ауыр- тып экетш бара ж аткан болу керек, TiCTenin алыпты, сейт- се де киналганын бмд1рмеуге тырысып, кабагын сэл шыта Хасенге имене карайды. Kerneri нэресте мшез бен ойнак- uibiFaii кара кэз1де 6yriH терек сырды inline туйген тунриык тэр1зд1'. Кунэшз ж ас баланын ерншдей ул б1реген ерншде дуниенщ тэтт1 дэмш татып, онын кызырынан айрылмай- мын дегендей ce3iMfli 6inflipep 6ip есейгендш бе л п пайда болтан. Ж у з 1нде бакытпен коса салмактылык, кайсарлык- пен катар асау жшер ойнайды. Хасен дэл осы мезетте Ханшайымныц eeine ©MipniK жан жолдас бола алатынына K03i эбден ж етть Кенет бойын 6ip гажайып мол тэтт1 лэззат билеп алды. Осы 6ip сеткенщ iuiiHfle алуан сыннан м у л тж аз вткен, хор кызындай кешлдй тартып турран аруын кенет баурына басып кысып, кушыр- лана cyftrici де келш кеттк Bipaic Ханшайым оньщ'ж алынды HHeTiH белш ж 1берд1. — Э л п Экпар не деп KeTTi?— д ед1 унш де 6ip коркыныш пайда болып,— Б у р ю г п кеш е осында деп едщ рой... А бак - тырэ калай тускен? Оны неге пзден керед!? Хасеннщ ж аца FaHa бойын билей бастаран куаныш су сепкендей басыла калды. «Иэ, иэ, жанары сум ж урек сон­ дай б!рдемеш айтып кеткен ж ок па? Абакты сы Heci?.. К е­ ше рана Б ур м т пен Ольганы клубта керген ж ок па ед1м..„ Бул не сумдык?.. Тез1рек бьпу керек. Хасен дэл осы кезде кок жоррасын жетектеп, терезе ал- дынан етш бара жаткан Экпарды кердь Гшшен ол кекете кул дь М ш е eMip деген осы. Bipeyre жан кайры, 6ipeyre мал кайры. Ж ан а рана мылтык аузын- д а турран Экпар енд! ат камын ж еуде. Ka3ip оран кек жор- га кеш еп G3i сойылын соккан Б ур к1т т 1ц тардырынан кым- бат. Беу, беу, Бур кЫ KiMHiu демеуш е cyftenin адасып ж урсщ ?.. Канына тартпараннын кары сынсын, сен екеум1з- Д1Н таптык канымыз 6ip емес пе едь калай Экпарра са- тылып кеттщ? Сеш ц жанында болып, жаман жолдан сак- тай алмаган элде мен айыптымын ба? М умкш , солай да uiuFap... BipaK мен айыбымды актармын... Басына бупн- пдей кун туранда кеш еп достары н Э кпарлар сенен ат-то- нын ала кашар. А л мен болсам уйте алмаспын. ©йтуге хакым бар ма?..» Хасен Ханшайымды касына отыррызып, BypKiTTiH сок- Fbi кезде калай катты кателескенш айтып берди

— Буршттей улкен дарынды халкымыз ушш сактап калуга ат салысу — менщ азаматтык, замандастык боры- шым, дед! ол сезш щ аягында,— оны куткару ушш ко- лымнан келгенш аямаспын. — Сейт, Хасен ага,— дед1 кенет Ханшайым алгашкы кездесксн минуттершдепдей еркелей,— сешк оган кастык емес достык ойлайтынына сенетш ед1м,— ол енд1 еркелей наздана сеиледк— Ж ан адамды Ханшайым такдамаса ке- рек ед1... 9 pi-6epi сейлескеннен кешн Хасен eciKTi жендеп берд1 де егер 63i керек болып калса, кабыргада турган телефон- мен калай пайдалану керек екенш Ханшайымга тусш дь pin, Буркггтш жагдайын бшмек болып далага шыкты. Хан­ шайым eciKTi iuiiHeH 6eKiTin алды. Хасенге сыр 6eprici келмей, баганадан 6epi ашу iuiiH ертеп Kyftflipin, камшы тиген жерлср1 удай ашып, эзер шыдап турган ж ас сулу сонда гаиа езше epiK бердь Ж астыкты куш актай барып солк-солк жылады. Эшресе оган Экпардын корлыгы етш кетт1. Мандайына жан ш е р т т кермеген байдьщ ерке кызы жалгыз агасынан соккы жедк «Иэ, бул менщ алгашкы керген соккым. Bipan, м м бшед! eMip маган будан да киын соккы бермес1н. Ж ок, жок, Хасен жанымда турганда ол мумкш емес. Ал алда-ж алда киын-кыстау кезен туса, 03iM- niH бакытым ушш, жок, жок, Хасен екеум1здщ бакытымыз ушш неге болса да шыдауга бармын. Кандай соккы болса да кетерш аламын!» Хасен дал ага шыкканнан кейш Буркггтш жагдайын 61’луге ен алдымен Ольга Павловнанын уйше карай бет- тел!. Ольга Павловнанын уш каланын шетшдеп гул бакшага беленген TeMip шатырлы жеке уй болатын. 0Keci Павел Николаевич Чернышев Петербургта туып-ескенмен, 6ip мын тогыз ж уз бесшил жылгы-твнкер!стен кейш саяси се- HiMci3 деп танылып, Россиянын ол кезде «тагы бурышы» болып саналатын осы казак ж ерш деп Акшатыр каласына жер аударылган-ды. М унда келгеннен KefiiH университет б т р г е н сан тарапты гылыми TyciHri бар, улкен мэдениегп ж ас ж т т кеп кешшпей 03iHiK мшшейш мшез1мен, одепН кылыгымен кезге тусть Осы калада туратын, Ty6i Петер- бургтык 6ip генерал, оны езш ш жерлес! санап жакын тарт- ты. Павел Николаевич та тенкершнпл алгашкы niKipaepi- нен 6ipTe-6ipTe суи бастап, ешй ем1рдеп жолы, колынан келерi халы к агарту жумысы деп тусшдк Кеп кеилкпен генералдыц eKi кызыныц 6ipiHe уйлендк Акырында кайын

! атасы беделж салып, Петербургтеп дворян туыс-туранда- рыныц да кемепн пайдаланып, куйеу баласын «кара т1з1м- нен» азат етш, туран каласына кайтура р ухсат эпердь BipaK бул кезде Акшатыр каласына эбден уйренш калган Павел Николаевич пен жубайы Александра Ивановна Пе- I тербургке кайтудан бас тартты. Коп кеийкпей балалы бол- ды. Халык агарту iciHe шынайы шурылданран б ш м д 1 жас ж 1г1т гимназия директоры кызметше тарайындалды. MiHe осы орында ол табаны куректей он бес жыл кызмет штедь Сел он бес жылдын ш ш д е н е с ш демократ, ете мэдениетН директор каза к халкынын ем1р1мен де, тш м е н де, ауыз эдебиелмен де танысты. Онын ауыз эдебиетшщ Keft6ip аса KepiKTi шыгармаларын зерттей де бастады. Осыныц бэр! экеп, кызы Ольганы д а улттык ж аца TyciHiKKe апарып сок- тырды. О льга гимназияда окып ж урген казак жастарын «тагы кыррыз» йсастары деп карам ай, вз1не тек кердь Олардык тЫ н уйрендь эн-куйше де куштарлана кещл белдк Осы 6ip демократияшыл тамаша семьянык шыркын I Александра Ивановна бузды. К азак жерше тенкерш келгеннен кейш, езш щ генерал 4 кызы екеш есш е тусш , куйеуш щ айтканына кенбей, туран I жерше Kerin калды. Онын булай ютегеш 6ip жагынан ду- 1 рыс едь вйткеш экес'1 патша генералы Иван Васильевич 1 Коломицев азам ат сорысы кезшде актар йпгёында болы гг,, I бул арага «эй-эшр» атанган Kici болатын. Павел Николаевйч эйелшен б!рж олата айрылып кетпе* I д ь Семья кур уда алгашкы каланган Kipniuii 6epiK болса, | оны окай буза алмайсык. А ралары нда канш а т у с ш б е т к , I eMipre деген наразылык epic алранмен де, 6ip кезде 6ipig I 6ipi шын cyftin косылган ерл1-зайыпты eKi адам тым алыс- I тап кетпедк Араларындары Ольганы сылтау етш, анда-сан- I да хат жазысып турды. Акырында, eKeyi де орта ж астан I аскан шактарында буйтш eMip суруд щ керек емес екенш I тусшдь Енд1 Павел Николаевич эйелшщ турган кала- I сы, 63iHiK туран жер1 Петербургке кеш уге бел байлады. I* Ольга да экешмен 6ipre eKi-уш айра барып кайтура кендь Сейтш ертен журем1з, арры куш ж урем1з деп турран кез- дершде кенет Бурют абактыга тусть Экешмсн 6ipre Пе- ■ тербургке барып кайтудан О льга енд! уз1лд1-кес1лд! бас [ тартты. MiHe каз!р экес! мен кызы осы мэселе ж айында ушш- ш! рет свйлесуде едК Бш к, сырлы еденд!, кек белмелерде ( кешуге ыцрайланып такылып койылган жук-тер, былгары

чемодандар... ¥зын бойлы, ак шашты, кезшде пенснеа бар, мей1рбан жузш аздагаи эж1м баска» адам зацрарадай кен бел менi ерсш -карсы лы Ke3in жур. Анда-санда тебеге денш cipecTipe жасалган, уйдщ 6ip ж ак кабыррасын Teric алы» TypFaH кггап коятын сереге кез тастайды. Сере устшде 6ipfle-6ip ютап жок, 6api Teric жиналып, жэшжтерге са- лынран. KopaFa шыратын улкен терезеге карап, Ольга тур. Ж уз1 кайгылы, солрын. Ж ан а рана жылап алран тэр!здк Устшде ак жаралы кара кейлек, кызрылт алтындан узын шашын токпактай eTin желкесше тушп алыпты. Oneci кенет желетжщ калтасынан улкен кум1С сагатты алып, какпагын сырт eTKi3in ашып, уакытты 61лд1 дё, кы- зынын алдына токтай калды. — К алкам, мумкш, райыннан кайтарсын?— дед1 ол ба- тымсыз унмен,— шешещй кермегенще де жеН жыл болып калды... Канша дегенмен анац Foft, эбден сарынран сеюл- дь.. Онын устш е Петроград та 6ip тамаша кала... Папан- ныц тутан каласы... Keuieri Байтак Россия империясыныц KiHfliri... К,ыз ж ауап кайырмады. K ici тары ерсш -карсы лы ж ур 1п кетть Кайтадан сейлей женелдь — Bip рана Мена проспек^сш, Эрмитажды, патшаныц К,ыскы Сарайын керудш 03i не турады! Казан, Исааки iuip- кеулерь.. Сенат аланы... Бунын 6api — орыс халкынын мак- танышы, мэдениеть.. Буларды кермеген орыс адамы SMip- ден еш кызык кермед1 десе де болады... Кыз тары ундемедь Э к е а тары сагатына карады. EHfli онын жузшде 6ip асыккандык, шыдамсыздык ишарат пайда болды. — К алкам-ау, б 1рдеме десейип, осылай «жум-жум» ой- нагандай ундемсй турамыз ба? — Не дейш, папа,— Ольга сулык жауап кайырды,— Bapi де антылып болтан ж ок па едь.. Кэз1р мен Петроград- ка бара алмаймын... Барура хакым жок... — Сонда Meiii 6ip онбаган ymiii сатканын ба? — Ол «онбаган» кеше шздщ ен онды окушыныз болтан жок па efli? . ,. — Кеше! Кеше! Кеше кайсымыз жаман едж? Ал бупн ше?.. Byrin сен онын жазып журген елендерш кер!.. Орыс- ты мундай жеккеретш адамды кездест1рген емесшн. — Орысты ол жеккермейдь.. Буныныз жала! — Бала смес кой, TyciHep уакыты болтан жок па... 70

— Булай д ау айтуга окай... Леонид Андреев, Саш а Черный, Бунин, Куприн, Рахманинов, Ш аляпиндер е сМ з д е бар ма?.. Олар да бала емес ед1 foA, 6ipaK шетелдерге неге кашты?.. — Сенiмен BypKiT туралы сейлесуге болмайды,— д ед 1 Павел Николаевич колын 6ip-aK с т т е п ,— ш ан жуытпай- сын, кит етсе коргай ш ь та келесщ... Ольга Павловна сэл езу тартты. — Ж ок, папа, мен оны кур Fana KopFan ж урген жок- пын... Мен онын неге коркатынын, не ойлайтынын тусш п м келедь. Буркгт сеюлд! шатысып ж ургендер аз ба?.. Есенин- Hiii «Шлмейсщдер» деп басталатын олещ есщ де ме? — Сол тусшбегендш BypKiTTi а б а к т ь т а апарып отыр- рызды дел|'к... Сонда сен немене, OFaH там ак TacyFa кал- максын ба? 0 з бакытыпды, келешегщдг ойлагыц келме- — Папа, сен озт емес пе едщ, меш осылай тэрбиеле ген...— д ед1 О льга киналиан унмен,— ес!нде ме — Некра совтыц «Орыс эйелдерш» окып шыкканнан кейш айткан сезщ?.. ¥мытып калсан, eciue туЫрейш: эйел 6iTKeH осы- лардай ж аралса, е м 1рде е к ш ш болмас ед1дегенсщ. Д эл ка- 31рг1дей киын ж агдайда BypKiTTi тастап кетсем, онын KiM- д1 суйшшн деп 0KiH6eciH кайдан б т е с щ ? Ж о к , папа, мен оны тастап кете алмаймын... — Калкам-ау, сен онын ж убайы емессщ , княгина Бал- конская секшдк ауыр азапты езще неге тшеп аласын?.. — Болмасам, боламын. ©зш де е еп д щ Foft, Л енинград­ ка барып келгеннен кешн косылмак болганымызды... Павел Николаевич кызынын сезшен кайтпайтынын ту- ciHin, ауыр кура'ш и де кайтадан ж ол ж абды гы на Kipice бастады. Осы кезде Хасен келдк Ольгадан Буркггтщ кеше устал- Fanbin естщи — Не уилн екенш 03iM де бшмеймш,— дед! ол сезш щ аягында.— Teri, елецдер! болар ce6e6i... OfiTeyip, кеше са- гат он ,6ip кезшде 6i3 нардомда каза к жастары койгаи «Аркалык батыр» пьесасын к о р т , Экпар, Б ур ш т — ушеум!з угоне к е л т едш, eciK алдында О ГП У-дьщ еш ocKepi KyTin тур екен. Экпар зытып отырды. Мен BypKiTTi аб ак т ьт а дейш шыгарып салдым... Еш нэрсе де алдырнан жок, cipo, 6i3 келгенше уйшде тш ту болтан тэр!здк — Еш нэрсе алдырмаганына Караганда, кеп кешшпей босататын болгандары Foft... Ольга басын шайкады. 71

— Кайдам. О ГП У адамды текке отыргызбайды ап отыргызса онай босатпайды деуил ед1 ж урт, Ty6i кайыплы болса жарар едк Хасен Павел Николаевич, Ольгалармен коштасып сырт- ™ \" '“ кты- Б ,Р сагаттаи KefliH ол Акшатыр каласыньщ и щ у комиссарына барып жолыкты. EciKTi жауып койым, ек еуi eKi сагаттай сейлестг Не сейлескендерш енш м де б|лген жок, тек эйтеу1р Хасен комиссардын бвлмесшен кв юлдйпеу шыкты. Енд! ол кецсесше сокпай, уй'шде буны ку- Tin, cKi K63i терт болып отырган Ханшайымына тез жетугс асыкты. Торлы терезел! кец белме. EciK пен терш щ арасы доп ойнарлыктай. Тврде жасыл шуга мен квмкер1лген змден улкен устел. Устел уст1нде жаланаш кылышын жаландапып шауып бара ж аткан салтатты кызыл эскер муешд! спя сауы т — дэучт. Атты эскермен д э у1т — eKeyi де б 1рден кыз- гылт мыстан куйылган. Коргасындай ауыр, уп-улкен. Кы­ зыл эскердщ ж уз 1 айбарлы, суеты. Нагыз 6ip дуние капи- Ta.nncTcpiH кылышымен б 1ржолата шауып куртатындан. Tep ri кабы ргада uiy.ni eni есштей матада Лениншн туреге- лш турган cypcTi. Устел уетш де Дзержинскийдщ шагын гана фотография портретк Ундщ Kipe6epic eKi кабыргасы- нын екеуппк де ipreciirae каз-катар т1зкчген орындыктар мен eKi-уш KiTan шкаф. Ж ерде эл1 Tyri кыркылмаган эшеке|'ш, фарсынын кып-кызыл т у т кГпемк Улкен устелдщ бер жа- гындагы ак кенеппен каптап койган карама-карсы кресло- да eKi адам отыр. Bipi — Бурю т, eKiHiuici — О ГП У комис­ сары. К ара былгарымен тыстаган кос кабат ауыр eciKTiii ар ж агы нда белж де алтатары бар, чекист формасындагы кузетш). К абы лд ау белм есш щ бурышында BypKiTTi абак- тыдан алып келген мылтыкты eni аскери адам отыр. BypKiT, абакты га тускел1 еткен eKi-уш куинщ iiniiwe K03i KipTHin жудеп калган. Bipaic K33ipri бейнеа не болса да ез дегеншен кайтпайтын адамнып шепймш ацгарткан- дай. Алдындагы комиссарга ш ш д е п сырын бурынгысынан д а катты туйе Tycin, жаттана карайды. «Атсан — жан. шаи- сан — бас» деген тэуекелге бел буган, айтканга кенер тур! ж ок. Анда-санда карсы алдындагы комиссарга мыекылдан карап кояды. Ал комиссар болса, самайы ерте агара бастаган жупы- ны келген биязы niuiiaai адам. Ж у з ’шде 6ip шаршагандык, дуннеге немкурайды карайтын селкостык ацгарылады. Тш- Ti О Г П У комиссары емес, мектеп мугал1мше уксанды. 72

Асыкпай, айтайын дегенш тэптештеп, тусш д1ре свйлеген MSHepi де, 6ip колын жагына суйей ойлана караген отыры- сы да, 6ip кезде шынында мугал1м болганын сезд1редь Ж ан-ж агы эж 1мделе бастаган ойлы сургылт кезш Буркгг- тен алмай, ананын сезш бар ыкыласымен тындап отыр... Ашына свйлеген акыннын кейб1р niKipi унамаранда гана «онын дурыс емес» дегендей езу тартып, юшкентай шокша сакалын сипап кояды. Ол кезшдег1 пенснэсш алды .д а ^ о р а малы мен сурДп, кайтадан кидь Турекелш ерсш -карсы лы 6ip eKi аттады да кайтадан отырды. — Айта бер, айта бер,— дед1 ол сэл карлыккандау ко- ныр даусымен осы сэтте токтап калган Бурю тке,— еш кым- сынбаныз ойыныздагыны Teric айтып шырыныз. Бур к1т сузеп'н букадай, басын твмен Tycipin, кез асты- мен KOMHecapFa ашулана карады. — Менщ айтып отырраным вз басымныц наразылыры емес, журтымнын наразылыгы — деп Бурю т кайта тына калды. Комиссар тары д а орнынан тур егел т, уйд! ба яу басып кезе бастады... Бур ю т ананын белш щ ауруы барын жана рана байкады. «Дегенмен н э с ш ж ум сак адам болуы ке- рек. Злде бунысы жай эшешн кез ал дау ма?.. М умю н ал- дай свйлеп, аямай ур аган жан шьггар... Былай ету жалпы большевиктердщ саясаты емес пе. Жылы-жылы сейлесен жылан iiiiHeH шыгады. К азак та сол жылы сезге алданып журген жок па? Дегенмен сак болу керек. Cipe меш де вздершщ дегенше кешйрмек ойы бар Foft. ©йтпесе осынша- ма уакы т энг1мелесер ме ед1? BipaK Бур ю т оран кенсе! Кермей турмын ба, кызылга алдап какпанына туарм ек екенш. Байка Бурю т, бул жолы ж ещлсен, мэнп жещлге- Hin. Халкынды сатып алган бостандык саган бостандык болмайды. О данда 6ip ж олата абактыларында iuipi». Комиссар кайтадан орнына отырды. — Дегенмен, халык а з айткандай наразылыкты емес, барлык улт б1рл!пн, арайын-турандык, бауы рмалды к ем1р- Д1 тшесе не icTeftci3? Сонда д а 61'здщ саясатымызра карсы шыгасыз ба?.. — Ондай бауырмалдык болуы мумкш емес. Мундай квп ¥лтты мемлекеттщ ондай бауы рмалды кка ж еткешн та- рих бшген емес... — Тарих — ол еткен кезендердщ шеж1р е а , ал менщ айтып orapF an бауырмалдыгым — б!здщ 6yriHri куюМ13, келеш етпз... 73

— Б угш п кун де, келешек те, Ty6i тарихка айналмай м а? Ал тарих менщ айтканымды раска шырармауына кан- дай кепш щ з бар?.. Заман деген асау дарияныц они кайда апарып согарын т м б1лген? Гаврилов онлана калды. Буркгг оган осы сэтте жуген кврмеген асау жылк.ыга мжуден сескенш турран су журен ж ' г'т сешлд1 кершдй Енд1 Гаврилов Бурш тке келешектен орынсыз сескенудщ кереп жоктырын туащ ц рм ек болды. — М ум к1н ол дария халкынды жарык кемерге шыга- р ар?— дед1 анаран сыпай карай. — Слздщ ойлаган жарык кемервдз б)зге кара тунек болып ж урмесш е ш мнщ K03i жеткен?.. Комиссар сэл кабанян шытты. Оныц ж узш де бул жолы KeiiicTiK сазы панда болды. — Ж 1п т ш , дуниеш дурыстап корсетпей турран кезщ- д еп кара к ё з ^ р ш н д ! алып, жан-жарьща аныктап кара- шы,— дед! ол aai де даусын кетермей,— кермейсщ бе? Ке- uieri кум Fa кешкен каза к аулы 6yriH кунге кешш бара ж атканы н? Ж акы н да бул еш рде токтап калган бурынгы завод-ф абриктер ж ур п з Ы п ж анадан тем1р ж олдар салы- нады деп коркасыц... Олар ертек каза к ж ерш е куаныш, бакы т экелмей ме?.. Комиссар Б у р к и н айта алмай турран ойын б 1рден ту- сшдк Енд1 ол езу тартып кулдГ — СИздщ айта алмай турраныкыздын 6api кур асан- кайгы болжау, келешектен куш бурын урку. Сейлеген се- знцзге карасам, Сарыаркада да 6ip жана Кассандра ту- ган екен деген ойга келем. Bip aK ci3 хател есеаз... Б 1ле тура х а те л еа з. Эйтпесе, кеш еп экелер! э л ш п тая к деп бьпмейтш каза к ж ерш де, 6yriH мындаган мектеп, ултты к театр, жо- гаргы дэреж ел! оку орындарынын ашылып отырранын кер- мейс!з бе? О нда шмдер окы мак? Б аска улттармен Gipre жуз мындаган казактыц ж ас ул-кыздары окымак... Буркгг ундеген жок. Элденеш ойлап сазара калган. Ко­ миссар сезш кайта бастады. — Б 1здш алдымызда коммунизм атты бакыг шыны тур. BipaK OFaH жеткенше жолымызда талай-талай асулар кездеседь Сонын Gipi бауы рмалды к куш ке айнала алмаган ултты к ce3iM. Б а н д е болсын, сен ойларандай, 6ip улт б ip ултты н мэдениетш кушпен жойып, коммунизм курылмай- ды. Бар халы к улы куреспен, каж ы мас кайратпен 6ip 6ip- леспкке, 6ip кауымга e3i жетедк.. Бул коммунизмнщ ец жорарры аскары болады. K a3ip орыс, казак, взбек, кырняз болып, сол улкен бакыттыц ец алрашкы iprecin калауда-

мыз. Буны тусш бейтш дер аз емес. Бундайлар орыста да, казакта да бар. — Соныц 6ipi сен дем еказ Foft? — Иэ, соньщ 6ipi, BypKiT, ceHcin. Сен кур сана адасып журген жоксын, б 1збен арпалысып ж урсщ . Сол арпалы-' суында сен тым алыска бара жатырсыц. Егер кеше Хасен келш куш бурын маран тус1нд1рмегенде, сенщ тардырын, мумкш, баскаш а шенйлер ме еду кайтер ед1?.. BypniT кабагын туксите карады. — Акын Аканнык аягын куш ар едадз д ем ека з Foii. Со- лай ма? Комиссардын даусы бул жолы ызалы, ызгарлы шыкты. — Ж ала! Акан ажалы б!зден болран жок! Онык устже ешк1м оны туткынга алуды да ойлаган емес,— комиссар кенет Бур к1тке ашулы к ез1мен карады ,— 63i кара бетенш де кара дейдь К,ара ниет кастарды к ойлап тапкан eceri! Ж аласы ! Совет OKiMeTi халкына керек 6ipfle-6ip жанра еш уакытта д а киянат 1степ керген ж ок! О ндай адамдарды esiMiare тарту, шамамыз келсе, катарымызга косып ал у — б!зд|ц саясатымыздын т у п к ш к п нысанасы. — Аканды устаура келген eKi чекист! 613 ез кез1м 1збен керд1к кой? Буран не айтасыз? — Ешк1м оны устаура барран жок. Сол KyHi eKi чекист Акан турран уйге т у т бетен icneH барыпты. Ka3ip тексеру ж ург!зЫ п жатыр. Ke3i жеткенде энырын ездерщ де ecTip- сш де р ... Бур кЬ , эрине, комиссар сезш е сенген жок. — Бул айтып турраныныз, эрине, ж ай сез,— дед! ол,— болтан кылмысты жайып-шуу... — Bis кылмысты емесшз. Ж ене А кан ел1мше б!здщ ка- тысымыз жок.— Шаршарандай ол кенет орнына отыра кет- Ti,— онык ел1мш 6i3 aai текс£рем1з, анырына жетем1з. Ал саган айтарым, ойлан, Tepic жолдан тез1рек кайтуга тырыс... — Кайта алмасам ше? — Онда ез обалын езше! — Бэсе, суйдейтЫ ш зд! 6iain ед!м! — Эр нэрсенщ peTi бар,— дед1 комиссар кенет ызгар- лы унмен,— ез ултынды.суго деген сез — бетен ултты жек- керу емес. Мен орыспын. Мен де ез ултымды cyfleMin, бу- дан 6ipaK казак халкын ж еккеруге какым бар ма? Ал шы- нына келеек, мен казак халкын ез ултымнан 6ipfle-6ip кем суймеймш! Шын ж урепммен онык бакытты болуын тьлей- MiH. М енщ экемшц экесш Кенесарынык сарбаздары пай­

замен туйреп елНрдк Ал кеше азамат соплсы кезжде аза- шорда офицер! менщ 63iMfli атты. Егер nci казак екен деп соныц б о р т каза к халкы нан кере бастасац, не болар ед!?.’. Ж ок , Б урж т, орыс пен орыстыц кандай айырмасы болса казак пен казактык арасында да сондай айырма бар. Тап- ты к айырма бар. Сол таптык, айырма кеше орыс жумыс- шылары мен дихандары н революцияга экелдк А л сен бупн сол революцияга ерген, ж аца ем1рд| кексеген казакзы кермейсщ ... К аз ак б 1ткен 6api 6ip, оган тиме деп бэшк боласын. Ал сонда анау езжщ малы ушж туган жержен К ы тайга каш кан Экпардыц экеш Карымсакты кайда коя- сы н? О д а к аз а к кой. B ip aK саган сондай д а казак кым- бат па? Б ур ю т ж акы нда гана Экпарды корген. Сондыктан бул хабарга б1рден сене коймады. — М умкж емес. — Не мумкж емес! Карымсак байдыц кашканы ма? Ол каш кан да бос кашпады. Сол арадагы 6ip милиция кызмет- KepiH т ая к к а жыгып, эй елж байлап вздер1мен 6ipre алып кетжтк — Милиционердш аты kim екен? — Матан. BypKiT енд1 амалсыз сендь «Иэ, иэ, Маржанды шын ж аксы керет1н ед!-ау К ары м сак бай, акыры ж ан Kyfiiri ш ыдатпаган екен! Ж ок, жок, ол мумкж емес. Алпыстан асып кеткенде 6ip эйел уш ж буюл ел-журтын, туган жерж, кора-копсысын тастар ма, Маржанды экетсе ешпенджпен экеттк М унда бетен кеп бар... Сонда кандай кеп?» К енет BypKiTTiH бойын К ары м сакка деген аш у, вкпе кернеп кетт1. К а з а к байы дегенде BypKiTTiH коз алдына осы ж ас кезжде мусылманша окыган, парасатты, жомарт колды, кецпешл К ар ы м сак келетж . Э л 1 OMipfli терец туЫн- беген албы рт ж ас осы нау са к к ул ак , ж эджей мшезд1 бай кылыгында, оныц ш ж д е тул кж ж жждей катпар-катпар кул ы к жатканы н, кайрымды, жомарт KepiHce, онысы кур бер ж агы , ал TynKi ж ан д ун и есж е келеек, нагыз барып тур- FaH TyiieHi TyriNieH -жутатын айдаЬар екенж ангармаган. К айткенмен де осы К ары м сак оган унаган. 1штей така ж аксы кере коймайтын Экпармен эж ептэу1р жакындасын KeTyiHe де оныц осы OKeci себепкер болган. К омиссар тагы орнынан турегелдк BypKiTTiH ofiFa шо- мып кеткенж Kepin: «Ойлансын. Ш ешсж» деп iuiiHeii, оныц ойын бел медь Тек белж сэл укалай туеш , уйд1 Ke3in аяц- ‘дай бердк 78

Кенет буш л элемд1 т т р е н т е найзарай шартылдай, кун куршредь Комиссар да, Бурш т те елегзи терезеге карады. Коммиссар асыга барып, торлы терезеш ашты. Тор деген кур аты екен, терезе шынысын кор гауга койылган б!рдеме. Оп-онай ашылды. Кеш болып калыпты. О ц тустж ж ак ж арк-ж урк еткен жай огынан eKi-уш рет аппак болып кет- Ti де, кенет 6ipey аспаннан шелектеп су теге салгандай, калын жанбыр куя женелдк — Ж аздын осындай сурапыл етшншек жауынын жак- сы керемш,— дед! комиссар терезеден кезш алмай,— со- нынан дуние 6ip жанарып калгандай болады. Тынысын да кенидь— еши ол Бурштке бурылды,— жанагы менщ су- рагыма кандай жауап кайырасьщ? Б ур к1т алгашкы булттын курш реген даусын ecTiren кезде елегзи калганмен, ал каз1р тагы ойга шомып кеткен екен. Басын кетерш, комиссарга ж акты рм ай карады . — Менен не ж ауап кут!п е д ш з? — д ед 1 ол кекете,— 6 i3 уиин ездерШ з сейлеп уйренген ж оксыздар ма, ж ауабы н ез1н1з-ак айта 6epini3. Буршттщ кикар сездер! комиссардын кытыгына эбден тиген тар|'здк А ш у кысып турганы сэл езгере калган ж узЬ нен KepiHin тур. — Мен де сонау кегйш р сулы Кек Е сй ш н жагасында турам,— дед! ол Бурштке жакындай келш,— казак жер1 менщ де туран ж ер1м! Б ул ж ерд! Мен де сенен кем суй- меймш! А л мешц туран экемд! кеше атаман Волков пен Шайтановтьщ кашш ерлер! зецб!ректщ аузына байлап атып е л л р д ь М еш ц бул жер туралы сенен rep i Ke6ipeK сейлеуге хакым бар. Ж эне K33ipri кызмет бабым д а соны тщ ейдь Сондыктан саран айтарым: шмде-шм совет ешметше кар- сы келсе, шмде-шм болаттай 6eKin келе ж аткан ул т досты- рынын арасына ipTKi салып бузам д есе, ол — (Издщ тап жауымыз. Ондай адамдарды б!з де аямаймыз — мешн акын болсын, мейл! акылды болсын! Осыны TyciH.— Комис­ сар езшщ тым катал сейлегенш артык кергендей, ешй жу- 3iH сэл mi6iTTi.— Сен щ ж урегщ де не жатканы н мен жаксы сеземш, катене де тусшемш. Мундай кате орыс интеллиген- циясында да болды. Bip aK сендерге ез кателерщд! тусш у де, одан тез1рек бас тар ту да киындау. Орыс интиллиген- циясыныц алдында eKi таптын кайсысын тац д ау керек д е ­ ген рана сурак турран болса, сендердщ алдарында онын уст!не улт мэселесшде де кандай жолды тан да у мшдет1 тур. Keuieri патшаныц отарлау саясатыныц озбырльнын басынан етшзген, оны бар сез1м1мен ж ек корген, кейб1р 77

казак окыгандарыныц б1рден шатыспай кете койуы да киын... Буныц киын екснш де б 1лем1з, жэне бул кнындык- ты Ty6i казак окырандарыныц жещп шыгатынына да кезГ м!з жетедк Сен ani жассык, большевик партиясынын улт саясатын TyeineTiH кезецщ де келедк Сондыктан мен ceHi снд1 бул уйдс усталым келмейдк BipaK ойлануьщды сурай- мын, нерурлым тез1рек ойлансац, сорурлым халкына да, езГ не де пайдалы. Ж ак а айттым рой, ел-журты к ад 1рлейтш адамдарды ез1м!здщ жолымызга Tycipy 6i3re ете кажет деп... — Ал туспесе ше? — Туспесе ме? Максим Горький айткан жок па — «Егер ж ау бершп'Ы келмесе, оны куртар болар» деп.— Комиссар- дын, бул co3fli айтканда, ж уз 1 тагы езгерш кеттк Ушнен устаран жолында xayin-катерл! сарат туса eiu6ip жауын аямас каталдык сезшдк Ол енд1 устел устш деп коцырауды алып, акырын рана какты. Уйге кезекнп кузетил юрди— Мына BypKiTTi экелген, эли карулы ж т т т е р г е KipciH де- 1U3,— cefirri де комиссар каразра б 1рдеме жаза бастады. Сырттан KipreH eKi ж т т eciK алдында мызрымай тура кал- ды. Комиссар басын KOTepin, жандарына келш, колындэры кагазын бердк— С з д е р енд! боссыздар, мына каразды абакты комендантына берераздер,— дед!.— Мен Бурют Кунтуаровты осы сараттан бастап босаттым. Комиссар онаша калраннан'кешн Бурютке бурылды. — BypKiT Кунтуаров жолдас, енд1 ci3 боссыз. УйМзге кайтуынызга болады,— дед1 ол жай рана, сей гп де кул1м- cipefli,— 6yriH урыса алмасак та, Ty6i тш табысамыз foh деп сенемш,— кенет ол ойлана калды.— Саран элеумет ici- ие кеб1рек катынасу ете керектк Саяси барытык жендел- генше, мурал!мд!кт! эз1рге тастай турып, бетен жумыска ауы ссан дер ед1м... — Bi3fliH гимназия биыл жет1 жылдык мектепке айна- латын керш ед!, мурал!мдшт! ез1м де тастамакпын... — Ж аксы . Болаш ак кызымет!н туралы мен де ойланар- мын. Ал енд1 таныс болып кояйык. А замат сорысынан бу­ рый А тбасар гимназиясынын мугал!м! С ергей Степанович Г а в р и л о в о л тары кул!мс!редь— мен де окыгандардын б iрiмiн, кердщ бе, кандай жолды тандаранымды? ... Бурк1т Гавриловпен коштасып, далага шыкканда жанбыр басылып, кас карайып бара жатыр екен. Аслан булттан ашылып, эр жерде жарык жулдыздар да керше бастапты. Ж ер б е л дымкыл, жанбыр журан агаш жапы- рлктары мен кеше бойындары эр уйдщ касындагы erin тастаган бакш а, кегал шептерден т ун л салкын жел тер- 79

беткен 6ip ражайып хош шс анкып тур. Д уние 6ip каннен- кап ер аз тыныштыкка беленгендей. Тар кам аудан босанып, бостандыкда шыкканына куанды ма, элде осы 6ip хош n id i кеш кейдж кетерш ж!берд1 ме,— ол жан-ж агы на кул1м а- рей карал, б1рауык кеудесж кере, кешш ауаны пэрмешн- ше ж ута дем1н алды. Кенет онын есж е Гавриловтыц сез! Tycin кетт1. «Ж аздын осынау сурапыл етшншек жауынын жаксы керелпн. Сонынан дуние 6ip жанарып калгандай болады. Тынысын да кенид1— ол тары кушмшредь «Hoci- л1 жаман адам болмауы керек. Ю ш ж ёй й ш п мен мэдеииет-. т ш п керж ш тур. Ал алкымнан шын алар болса, саусак- тарын шауып тастамасац, босатпайтыну д а айкын...» Буркгг, дэл энеугунп кек ж оргамен ауылдан каш ка- нындай, осы абактыда 6ip жет1 отырып шыккан бетш де е зж ж тары да 6ip ecefiin калганын адрарды. бхи рд щ осы жолры соккысы оны сон ау ерке, тентек ж асты к шарынан б!рж олата алыстатып экеткен тэр1зд1. Енд1 алдында бу- рынгыдай кут1п турран бакыт, куаныш кана емес, eTyi киын еткел, жалрыз ермелесен, eMip-баки басы на шыра алмай- тын «киындык» деген куз бар екенж сездь Д эл осы сэтте ол е з ж ж мунын шагып, сырын айтар 6ip адамнын керек екенж анык сезж дь «K imim бар менш он- дай? Эрине, О льга... BipaK О льга Ленинградка ж урш кет- кен шырар. Билеттерж алып, ертен журем!з дел отырран ед1 Foil мен усталар куш... Павел Николаевич калам деге- нже кеши дейсщ бе? Мумкж, Экпар болар ондай жан?.. Ж ок, жок, Экпармен 6ip сапта ж уруге болады. Ал 6ip ка- йыкка MiHin, ашык тешзге шьжу xayinTi. Онын мжез1, пигылы пышактын жуз1 тэр1здй абайламасан, орып тусу- ден тайынбайды. Канша дос саналсак та, арамыздагы Ольга мэселеа эл! 6i3 эбден етш болмаран кешр-. Хасен ше? Ж ок, бу да болмайды, екеум!здщ арамызда тунриык ор жатыр. Ол орды 6ipiMi3 аттап етпей сыр актары сар жан жолдас бола алмаймыз... Дегенмен Хасен Экпар емес. Онда арам пеш лдш к, бакасты к жок. А дам гер ш ш к арын кашан да болса жогары устайды. Эйтпесе... Мен уш ж ол комист capFa келер ме ед1?.. М ында-б1р рахымет Хасенге, егер ол болмаса менщ буйтш тез босануымнын 03i eKi-талай емес пе eai? Сергей Степановичтын 63i де солай дед! рой». Ж аксы адамнын аты жаксы адам Foft. Bip колым боса- ганда баранары таласты eMin-epKin аяктармыз. О л уш ж Meni Гаврилов абактьжа отыррызбайтынына сенемж...» Осындай сан турл! ойменен Буршт ОГП У-ды н кен бак- шалы корасынан етш, келес1 кешенщ аргы жарына шыкты. 79

Ен т бурышка карай бурыла берем дегенде, анандай уйдщ жанындагы орындыктан: — Буркгт!— деген куанышты эйел даусы санк ете кал- ды. ©зшщ атын мундай мактаныш ете, шаттана атайтын дуниеде 6ip-aK адам барын Бурю т жаксы б т е д ь Мумкж, туган анасы оны осылай шаттана шакырар ед1, 6ipaK ол байгусты н BypKiTTin есш де даусы емес, тек eici бетжен ке- зек-кезек шопылдатып су н гет гана калган. 9 ni кунге дешн ананын сол MefipiMfli, куш ырлана суйген epHiHiu ыстык ле- 6i бетж де тур. А л мына дауы с oHini емес. Б ул езж жаньж- дай ж аксы керетж О льга атты кыздыц даусы. Буршт оны тун карангысы канш ама коп-кою болып буркесе де, б1рден таныды. — Ольга!— деп бу да кушагын ж ая карсы умтылды. Бос кешеде, талай жастын куанышты минуттерше куэ бол­ тан кэр‘| еменшц тубш де Бур ю т куш агына Kipe берген сулу кызды аш белшен кыса езже тартты. Онык жас парлаган кезшен, куаныштан ешнэрсе айта алмай, кур гана Д1рьп как кан ы стык ерншен, ж ум сак улпе тамагынан уст1-уст1не куш тарлан а шопылдатып cyftfli. О льга да суыктан тонын келш, жалынды ш окка тапталгандай суйген ж1г1тт1н к у­ шагына е н т майдан балкыды. Осы кезде aFaui басына конган торгайлар жапырактар- ды катты р ак сылдырлатты. MyMKiH, осы дыбыстан сескен- fli ме, элде к ар а тунде уза к куш актасы п туруды epci керд! ме, О льга BypKiTTin куш апинан сызыла сытылып шьтып: — 0fiTeyip босатты ма? Мулдем босатты ма?— деп ерке- лей ананын колынан устады. — Босатты . М улдем босатты,— дед! Бурш т кыздын fli- р!лдеген саусактары н енд1 тынышталшы дегендей акырын гана кысып. Р аж ап! О льга осы уакы тка дей1н Буркггтен «ceniH сая- си багыты ц кандай?» деп кадал а сурап керген емес. Буркгт не айтса да, нагыз 6ip сыр сандыктай, тек iuiiHe туйе бере- TiH. BipaK кеп нэрсеш айгпай-ак сезет1н. Сы рт караган ад ам га ол дуниен1н бар кызыгын, таласын, арманын 6apiH 6ip гана ж ур ек куанышына багындырган кыз тор1зд ь Шы- нында солай ма? Эрине махаббатты мурат е т т , Некрасов- ты и «Орыс эйелдер!» рухында ескен ж ас жан тек осы ма- хаббатгы ц кун! болып KepiHyi гаж ап емес. Дегенмен, ол ж ан ce3iMiH акы лга ж енд!ре алатын адам. Сейтсе де... Бур- KiT онык Tanipi. О л кулсе — кулед!, ол куанса — куанады. Тек «Бурк'1Т» деп кана eMip cyprici келед!. Тек Буркгт деп кана бу л жалганды тан уга бар. ©йткен! Бур к 1тке сенед!. 80

Ол Ольганын суйген адамы, онын ктегенМ н 6api дурыс, журген жолы — лэГшм акикат жолы. О лай болмаган куп­ ле Ольга Буркггп мундай суймеген болар едк ал суйгеш рас болса, ол дуниеге тек Б у р к г т н т усМ п м е н , сонын кез- карасымен кар ауга риза. О льга взш щ м ахаббат борышын да осылай тусшедк — Ольга, Ленинградка неге бармай калдыц?— болды BypKiTTin 6ipiHini cypaFbi, eKeyi сэл ж уре тускеннен KefiiH. — Сен мундай ж агдайга душ ар болганда, мен Ленин- градта не 1стеймш?— дед1 кыз,— одан д а елгешм жаксы емес пе? Бурм т «рахьщет» дегендей оньщ узын саусактарын тэ­ ты да сэл к ы с т ы Г ? — Егер м е н т жанымда калуды уйгарган болсац... Он- да... Буркгг сезш аяктамай токтады. — М ейлщ не icrecen де,— дед! О льга BypKiTTin айта алмаган ойына ж ауап 6epin.— Сешнз маран кен дуние кер- дей тар екен!не осы 6ip ж етш щ irninae квз1м эбден ж етть ... Bip жетшен кейш булардын косылу тойы болды. - Адам баласыныц басынан сан алуан кызыкты дэурен отель Сонын 6api де eKi адамнын 6ipiH-6ipi cyflin косылган тойына жетпесе керек. ЭЫресе бул куаныш eKi жастын ашык аспандай таза, уыздай булшбеген шактарында втер болса! Дуниеде жастыктан эдем! не бар? Bipan э д ем ш к те кун сею лдк э л ь а к батар. Ж асты к та втер. Ал жастык- тагы ен куанышты сараты н — осы нау кос ж ур ек 6ipre ко- сылыса соккан сагат мэнг!-баки есте калар!.. Ж астар тойды казак дэстур1мен Ольганын уйж де вт- шзбек болды. Павел Николаевич ж урш кеткен. Бул уй ока- ша, кен. Шакырылран адам дар д а кеп, ж узге тая у, О льга­ нын cepiK кыздары, BypKiTTin жолдастары Teric. 1штершде Экпар, Каражаи, Хасен, Ханшайымдар бар. Yiu кун бурын бэрше арнаулы хат жазылды. Келмей калса, айып ездер!- нен; BypKiT пен О льга жатынан еш тарты ну болран жок, курбы-курдастары Teric хабарландырылды. М ундайда ауылда болсын, калада болсын — той уйым- дастыратын 6ip-eKi ж т т , д астархан жайын б т е т ш пысык эйелдер к а т а н да табылады. Бул жолы да солай болды. Буркгтпен Ольганын тойын етю зу д 1 6ip кезде ездер!мен 6ipre гимназияра Tycin, оки алмай тастап кеткен кала ж а ­ та ры — АЬдщшдар_деген пысык ж т т пен баяры Аканнын пэтер yfiiHiH иеН, сэудегер татардын ж е а р келш ш еп Сд^ кыижамал алды. Булар Kyui бурын калага жакын ауылдармен келнмп

бес саба кымыз, уш кой сатып экелдк Осындай жнын-той- м унемг катынасып журетш татардын белгйн сырнайшысы Фдязрлланы шакырды. Файзолла сол куш-ак ек! жасты куттыктап, сырнайын кулаштай созып, кешлашар он де са- лып K en i. <Тал айлаиа, тал айлана. Талга ифак байлана. Bia кызларга байланбаймыз Кызлар 6i3re байлана...> Сырнайшынык осындай калжын аралас шумактары кыз бен ямпттщ куш б у р т к е н л т к е те р т, тойга бурын- плдан да мэз-мэйрам, шаттана Kipice тусуш е себеп болды. Эттен не керек, Буршт пен Ольганын осы 6ip к е ц О Д жагдайларын ен алдымен Экпар бузды. Ертен той втед1 деген куш кешке таман Мэлжайдар касапшы ж т т т е р г е койларды сойгызып, Ольга мен Са- кыпжамал ыдыс-аяктарын дайындап жаткан кезде Экпар- да келдь Бурш т абактыдан шыккан куннщ ертещне одан экесш щ мал-мулшмен Кытайга карай кешкенш, жалгыз карындасы Ханшайымнын орта жолдан кашып келш, Ха- сенге куйеуге шыкканын ест1ген. Содан кайтып Экпар ке- ршбей кеткен. Ер басына кун туган осынау 6ip ауыр кезенде ез басынын кайгысымен эуреленш журген шьжар деп, BypKiT Экпарды (здемей койган-ды. Содан 6epi оны ке- pin отырганы осы. Yiire ол асыга шрдь Ш амасы 6ipey- кпреудщ кез1не тусш калмайын деп, кас карайганша дала- да осы уйдщ eciriH багып журген адам тэр1здь EciKTi абай- лап ашкан кимылы, уйде бетен адам ж ок па деп сезштене караган Typi осыны ангартады. М унда ж ат Kici ж ок еке- HiHe Ke3i ж етю м ен, Ольга мен Бур ш тп Сакыпжамалдан белш, тер п белмеге алып барды. — Ym -терт куннен 6epi калада болмап ед1м, шакыру хаттарьщды ж ана гана алдым,— дед! ол комакты каста- рын айкастыра дур с!лк!нд!р1п,— рахымет шакырганда- рына... Аш у, дэрм еназдж ж ан-сез1м т кабаттаса билегеш rypi- нен б 1рден се з ш п тур. Онсыз да курен ж уз1 кара кош- кылданып KeTinTi. Таргыл мысыктын кезшдей денгелене калган merip кездерМ н тубш де аса 6ip терен суы к ызгар жатыр. Ж айшылыкта кандай ж ар-кабактан болса да сес- кенбейтш батыл ж т т , амалсыздан копе-кернеу элаздш eTin турган тэр1зд1. Bip мыкты кол ж1бермей, шабам ле­ се — алып тусер балта сеш лд1, суы к Tyci каз1р Здамныц зэре-кутын экет1п барады. 82

— Р ахы м егп ерте айтып турсын, Экпар,— дед1 кал- ! жындай О льга,— алдымен тойымызга кел, содан кешн барып... — Тойларына келе алмаймын,— дед1, кыздыц сезш бо­ л т , шорт кесе сейлеп. Ольга тандана карады. — Неге? — Ka3ip Экпар мен Бур ю ттщ алые ж урген! жен,— Эк- пардын кабагы бурынгыдан д а т уй м е т уст ь — Б ур ю т бол- са — кеше гана абактыдан шыкты... Ал мен болсам, экеп К ытайга кашкан жанмын... Созге енд1 Бур ю т KipicTi. — Ay, кайта сенщ тойга келгенщ жаксы емес пе? Кар- секеннщ К ытайга кашканын журтты н 6api бш едь BipaK журттын бэрi Карсекен емес, кандай киын кунде де, туган жершен, елшен безбейдь ©згелердщ де баласынык экесше ермей калганын коргеш жен емес пе? — Ж урт меш негурлым аз керсе, согурлым маган жещл. — Неге? — Беу, Бурют, Бурк1т!— дед! Экпар. Онын даусыиан 6ip ею ш ш тщ сазы ееп л д ь — Ж алгы з карындасына не бола алмаган адамнык журт к езте кершер не беН бар! Эке Typi анау... Карындас Typi — мынау, кас ж ауымнын кой- нына e 3i келш KipreH... М аган не кылган той! Не кыл- ган сауы к!— Ж урегш кернеген аш у шарасынан тепл гел! тур. TaFbi 6ipep сез айтса, акырып ж 1беруге таяу... BipaK Экпар езш кайтадан тез билеп алды.— Р аф у ет О льга!— дед1 ол енд1 ж ан ашуын iuime жинай,— Бур ю т пен сенщ тойында менщ бул айтаййн деген ce3iM бе ед1?..— С в й гп де окыс кимылдап, калтасынан ею сом алтын б т е з т Н алып, О льгага усынды,— мынау тойьща тартуым, етК нем, ал... — Ж ок, жок, e3in келмесен — алмаймын,— д ед1 О льга ею колымен б 1рдей бьпезжН HTepin. — ©кпелеймш. — Мен де екпелеймш... — Эй, Ольга, О льга!— дед1 Экпар. Онын уншде тагы да 6ip улкен кынжылгандык, тарыкканды к сезмми, дэл сен- Дврдщ тойларын алдында мен осындай бакытсы здыкка ушыраймын деген жан ба ед1м? Неге т у ст б е й сщ ? Б ур к1т шыдай алмады, тогыз жыл гимназияда 6ipre окыган жолдасы емес пе, Экпарды аяп Kerri. О сы нау 6ip 6* 83

басына кайгы тенген кысылтаяц кезецде кецлжс ауыр алып калмасын деп: — Оля! Олечка! Экпардыц сыйлыгын ал,— дедь— Д ос кещ» жарым ырыс... Ольга амалсыздан алды. Ол Экпардыц тым катал Mi- незд1 жан екенж сезетж. Ж эне бостан-бос дуние шашпай- тынын да бьпетж. Ал мынау кос бж езж болса... Сом алтын- нан куйылган жуандыгы шынашактай, кезше кызгылт тус- Ti rayliap орнаткан, патша кызыпа тартсаи да уялмайтып асыл зат. Оныц уст1не буны езж щ жаны суймес адамынап алып отыр. Канткен кунде де Ольга бул сыйлыкка куана конган жок. Тек Бурю т «ал» деген сои амалсыз алды. Эйт- песе... сыйлык алмак тупл , бул Экпар оныц мацайынан журемж деген адамы ма ед1? Ольга Экпарды acipece соцгы кезде ете-мете жек керш кеткен. О ган ерекше ce6e6i бар-ды. Бурют Tic жарып, бо­ лен деп айтпаганмен, кыз Экпардыц ананы iuiTefi унатпай- тынын сезет!н. Сейтксн адам соцгы кезде Бурюттщ жан аяспас досы бола калыпты! Бул калай?— деп Ольга ше­ пни !здеген. Сан мэртебе калыц ойга кеткен. Эйте>зр Эк­ пардыц 6ip ыкпалы бар екенж сезетж. Осы ретте Ольга BypKiTTi одан кызганатын. Экпардан аулак ж уруж тьлей- TiH. Сейткен адамынан алтын 6iJie3iK тарту алды! Ольга амалсыз езш щ колына карады. Сом алтыннан соккан кос бьтезж дэл осы сэтте ак бж ектерж е оралган кос жылан сею лд1 болып KopiHin Kerri. Шошыиа калган Ольга бме- ■ пктен бьлегж босатып алайын деп ыцгайлана бастады. Оныц бул кимылын байкаFaH Экпар: — О льгаж ан,— дед1 кабагын сэл жогары кетерж,— се­ чен 6ip TtaeriM, тойларын еткенше бул бьпезжтерд! колык- нан алма. Ж ан аяспас достын тартуын ж урт KepciH. — Иэ, сейт, Оля,— дед! Бурю т те,— 6ipey дос, 6ipey кас. Экпардыц тонга келмей калганын Tepic тусжунилер де табылар.— Ол калжындай кулдь— эл i кызганшакты- гынан келе алмай калды деп журер... Ж эне жалгыз cepi- пнен айрылыпты деп, меш де табалаушылар табылар... 0 3 i болмаса да, сыйлыгы туссж журттын кезже, алма бже- пннен... О льга карсы кайырып ештеце айткан жок, тек акырын KypciHfli де койды. Bipaic бьпезжке тимедь — А л ешй О ляжаи,— дед1 Экпар кайтадан 6eTi сазара калып,— Бурю т екеум1зд1 азгантай уакы т окаша калдыра туршы... Сейлесетж cesiM бар едь О льга кайтары п тагы ештеце демедь 03iHin бул екс-yi- 84

niH арасында селкеу адам екенжен кысылып, сыр бермей тез шыгып Kerri. Бурки* Экпардын тым окыс мшезше рен- ж ш калганьш 6uuUprici келш, б|рдеме айтайын деп келе жатыр едк анау колын кетерш, сезж белш ж!бердь . — Бьлем, бж ем, не айтатынынды,— дед! ол кулген бо- лып,— Айтар акылым: катынынды канша ж аксы керсен де, арамыздагы эцпмеден аулак уста, вз сырынды жасырма- сад да, езгенж сырына ортак етпе.— С ей гп де даусын сэл бэсеидетш, сенщ тойына ертен Каражан да келе алмай- ды,— дед!. — Неге? — Казактын окыган азаматтарынын 6api астанага жи- налгалы кашан. Тек сен екеуипз гана бу л ж ак та кыз куып журген. — Каражан да астанага бармак па? — Бармагын былай турсын, ертен танертец журмек. К атар журген сон 6i3 багасы н бшмейолз foA. Х алык aFap- ту комиссариаты шакыртып, караз ж !берш т1. Ж ауаи ты кызметке коймак ойлары бар кержедк Б ур к1т ан-тан. — А у, К араж анныц халы к агар ту icinne не шаруасы бар? О л eMip бойы эскери кызметте болтан адам емес пе ед1?.. Кадет корпусын бш ргеннен KeftiH ест у1мше аз уакы т О мбы да гарнизон кы зметжде болып, алаш эскерж курысу- Fa кешт! дейтж ед1 рой осында оны бж етж журт?.. — Е, Б ур к и , дуниеде сен екеум!з бж мейтж сыр кеп ке- ршед1 Fofl... О л алаш эскер ж ж езж е де сол агар ту iciMeH, надан казактын кезж ашу уиин барран деседк Большевик- термен байланысы TinTi ертеден керж едк Сон ау кадет кор- пусында окып ж урген кезжен деген де лакап бар. — ©3i не дейд1? — Куле ж ауап бередь Сендерге деген кенл1м таза бол- са жетпей ме дейдь.. — Ражап!— Б урки сенерж де, сенбесж де бжмей, ба- сын шайкады,— кеше тым катыгез офицер болды двуил едi, Тусж сем — буйырмасын,— ол кенет ашулана колын серме- fli.— мейл!, тойыма келмесе-келмесж... О д а кеп жолбике- Hin 6ipi сек!лд! гой. — Оньщ KiM екен!н келешек керсетер. KyHi бурын ке- cin-niuiin эуре болмай тура турайы к,— дед! Экпар сезж е тары да астар 6epin,— сеш ц «Каражанныц халы к агарту шжде не шаруасы бар» деген!не айтам, эйтпесе оныц еткен кездер!н казбалап не шаруам бар? Тек саган «тойыца б а ­ ра алмаймын» деген сэлемж жетк!з!п турмын.

— Оны естцйк кой. — Ec-ricen болды. «Экпар келмедй ал Каражанга не болды?» деп кудштенбесен... — Ж аксы . Сез|не тусшд!м. Тары айтарын бар ма? ' Айтарым эл 1 де аз емес.— Тоцмойын Экпар сол жа- кындай тустй— А л енд! ез жайыма келсем: мен каз‘|р Ал- матыга журем. Ж алдаган жэмилпм дайын тур. Тек саран жолыгып кетейш деп карайладым... Буркгг ундеген жок. Томен карал элденеш ойлана калды. _— Енд! акырры айтарым,— Экпар орнынан туреплдк— Тойык OTciMeH бул жерде коп айналма, тез1рек Алматы- ра жет... BypKiT басын KOTepin алды. — ©3iM де сондай ойдамын. Бул калада калудын енд1 кызыры жок. Тек алдымен ауылра барып кайте ам ба деген ойым бар. — Ашып айтканда, ол — Ольга екеущнщ уйлену сая- каттарыц гой?— Экпар езу тартып кулдь Бурю т оныц неге кулгенш туеш бедь Кекету1 ме, элде калжыцы ма,— сонда ез аулыца бармаксыц ба? — Ауыл дейт1н — менде ауыл бар ма? вз1не белг1л!, теш ем ерте олген. Экем токалынын теркш журтына Kemin кеткел1 уш-терт жыл болып калды. Менде бетен туыс жо.к кой. Нанашыма барып кайтпакпын. Олар Буктырма ©3eHi- niii бойында турады. Шешем кайткалы корген жокпын. «Кел1п кет» деп элс1н-элс1н шакырып жатыр. — Шакырып ж атса барып кайтканыц жен болар... Bi- рак коп кш рм е... Будан былай карай кур еленмен кун кору кнынFa тусет!ндей Typi бар рой... Кызымет 1стемей рет1 кел- мес... Ал кызыметт1ц де кызмет1 бар. Сен екеум1з майлы суйект!н басын 03iMi3 !зденбей устай алмаймыз. — А у оны 6i3re KiM беред1? — Совет ©KiMeTi. — Совет ©KiMeTi? Сену киын... — Киын болса да, сенуге тура келедй Сол ушш де мен океме ермей калган жокпын ба? Ал сен болсан, кедейдш баласысыц... Кателескеннщ айыбы ж ок — кайтып yfiipiH тапкан сон дегендей.— Экпар тары кулдь — Ондай eKi ж узд!л1к мен1н колымчан келмесе не iCTeyiM керек?.. — Колдан келмейт1н дым да жок, колдан келтрру ке­ рек. Осылай icTey жен. Заманыц тулк1 болса — тазы бо­ лып ку демей ме казак?.. 86

— Ж ок, Экпар, ондай айла менщ колымнан келмес. Мен сынсам — морт сынамын. Бугш тазы, ертец каскыр, apFbi куш коян болу менщ у л е ам емес. — Ашык айкас жЭксылыкка апармайтынына кезщ жет- кен ж ок па? — Мумкш, Tim i айкасудын e3i де керек емес шьшар? Онда жешши айт. Саран сеш п/тал кармап журмейш. — Б ур к1т, жаным да, т э т ы де сешмен 6ip екен1н езш бшесщ, мен1 орынсыз кинап кайтесщ ? Осыны у к та кой. Ал алдагы ThneriMi3 уш ш , iciMi3 ушш, 6i3 келеш уакытта 6ipiMi3fli-6ipiMi3 бэлендей танымайтын адам болайык. 9ci- ресе Алматы сею лд1 сырымызга каны к емес ж ат жерде... Бурю т ашудан кушп кетть — TycimuM, тусш д1м, Экпар, пигылына,— д ед‘1 ол ки- нала,— ултшыл деген атымнан сескене бастаран екенсщ foh, э?.. Эрине, сенщ и м екеш ши euiKiM бшмейдь Кой те- piciH жамылу Kasip саган онай... Дем ек, каскыр екеншд! калай жасырасын?.. А л мен ултшыл емеспш, ул т жанды- мын. Мумкш тусш бей ж ургеш м бар шыгар, б iра к сол ултым ушш неге болса да дайынмын. — М енщ каскыр екеш мд1 бьлсен, езге кунэнд1 маран артпа... Заманымыз туганда тары кездесерм1з. — Кай жерде? Мумкш, аншыныц канж ы гасында бо- лар?— Буршт колын 6ip-aK сермедк— жэ, свзд1 боска тау- ыспайык. Сен м е т бшмейсщ, мен ceni танымаймын, тше- генщ сол гой? Беу, Экпар, Экпар, сешмен 6ip кайы кка мш- гендег1 куткешм осы ма ед1? — Бекер ешнесщ , BypKiT. К айы кка 6ipre мшген eKi жасты к кайсысы алдындары улы толкынра тныдарын эл1 0Mip керсетер... А л Хасенмен...— Экпар т к те н е сейледК— Мен онымен эл 1 с е з а з кездесем. ©3i сенщ тойында болатын ба ед1? Экпар кеткеннен кейш Б ур ш тп досынын сезш ен туран кобалжу б1ржолата билеп алды. Bipece кажытты, 6ipece шошытты. 9 cipece оны Хасен туралы коркыныш билей бер- дь Экпардык 6ip сумдык штейтшш ол ш тей сездь Осы сез1м той кезшде де Буршттен алыстап кетпедь Баяры Акан елср кунг! кара карга кайта оралды. Той-думанньщ кы- зыгымен ypKiTin, канша куамы н десе де, жемтш корген сур кия, кос канатын комдана, дэл тебесш де шыр айна- лып ушты да ж урдй Мундай сез1мнщ он бойына текке уй- мелемейтМн Бурш т ж аксы TyciHeTin. Сондыктан да ол тойдыц тез 6iTyin элденеге ш тей э б 1герлене, мазасы кете куттк

ToiiFa ж урт мол жнналды. Шакырылган курбы-курдае- тан Экпар мен К араж аннан б е т е т калмай бас посты. Ха- сен мен Ханшайым да келд1. Дос-курбыларыны'н кала д эстур ш ен экелген тарту-таралгыларына да кеш л тояр- лыктай. Сондай кезге тусер сыйлык окелгеншн 6ipi — Хан­ шайым. О л устш е кызыл ж акут орнаткан алтын жузш экелдк Кары м сак бай бул ж уз ж л Экпар О льгага берген кос б те зш п ен 6ipre Ханшайымга арнап, Казан каласында- гы атышулы М устай шеберге соктырган болатын. Кытай- га кошер алдында кызынан сезштенд1 ме, Ханшайым колы- на салм ак болып сураганда, ai<eci «кунщ туганда саларсын» деп бермей Ti.iFbin койган. Ханшайым ж узш т1 6epin жатып, Ольганыц колындагы б1лез!кт1 кердк в з ж е арнап соктыр­ ган осы 6ip кымбат затты айдаладагы б1реудщ бтепнен танып. iuii удай ашып кетть Б т ез ж т е н квзш алмай тацдана парады. «Кайдан келд1 бул бт е зш те р бул жерге? Кошер алдында гана океш санды кка тыгып KofiFan ж ок па ед1?.. Дегенмен Экпар мен экем кездескен екен. Баласына 03i берген болды гой. Эйтпесе кайдан Келед1 бул арага? Би­ шара оке, каныпезер ага! Орталарындагы жалгыз кыздан кызганып, акырында бетенге буйырттырдын ба?.. Кызган- ганык Кызыл итке жем болсын деген осы да!» Ханшайым н о е т дуние кумар жан болмайтын. Б iрак езше арнап согылган осы нау кос бьпезж оган тым ыстык, тым кымбат керш дь Д эл осы муйнетте оган оке де, aFa да, 6bne3iKTi колына салып турган мынау ж ас келжшек те вте ж ат, в з 1н нагыз 6ip тонап алган адам дар тэр1здь Кенет ал- кымына тыгылган ашу, ж ас, ызаны озер жасырып Хан­ шайым тез бурылып кетть Ж а с келшшектш бул жагдайын тек Ольга гана байкап калды. Ханшайым берген жузжпен б м езж тер д щ зерш, формасын салыстырып, ол осы з ап ы н 6opi Экпардын карындасыным екенш енд1 гана укты. ¥ял- ганынан не icTepiH бмм ей, Kyfieyi мен Экпарга берген уэде- cine карам астан, б т е зж т е р д ! жылдам rneuiin алып, бвтен белм едеп шкафка апарып тьжып койды л, Ауы л келшшектершше улде мен булдаге боленген Хан­ шайым мен кала халкына оте таныс «жалшы акыны» Ха- сен уйге KipciMeH-ак Файзолла колындагы сырнайын ку- лаштай тартып, эши ж уйтю те жонелген... Оган окта-текте бвтен де онш! кыз бен ж т п т е р косылып, той кыза тускен. Ж урт устелд1 жагалан отырып, тойга арналган ет желшш, кымыз iiume бастаган да д а бул шат-шадыман кызык д у­ мая басылмаган. Д э л осы кезде BypKirri кешеден 6epi ко- балжыткан к у т т кудж шеним тапты.

Е т желш ш , кымыз iuitain, енд1 ж ур т uiaflFa отыра бер- ген т а к т а кенет терезеден атылган мылтык даусы гурс ете калды. Бурки-, О льга, Хасен, Ханшайым — TepTeyi терезеге карама-карсы катарласа отырган. Тун жамылып, терезенщ аргы жагы нда Kapi кайынга суйенш турып, браунинпмен тепл е кездеген xcirif, огын Хасенге арнаган едь Тек ж ок жердей оны аж алдан Сакыпж амал алып калды. Даяш ы эйел дал octi кезде э л д е н ет эз1лдей кулш , батнастагы ке- сеш Хасенге усына берер ме, «куланнын касуы на мерген- нщ басуы» дегендей, шанк еткен ок эйелдщ колына барып сарт етт1. Кесе кул-талкан болды. Зэре-куты калмаган Сакыпжамал: — Эни!— деп mbiHFbipbin ж 1берд! де сы лк CTin кулан, талып кегН. Ж ур т ypnHicin, ойран-асыр болды д а калды. Ж у п р т далага шыккан BypKiT пен Х асен к а р а т ы тунге cidin гайып болып бара ж аткан салтаттынын тек дуСирш FaHa ecTifli. «Бул к!м?» екен деп ж ур ен луп iлдеп тындай калган BypKiTKe сонау шауып бара ж аткан ат fly6ipi кенет аягын шалые баскан ж орга дуСирше уксагандай болды. «Ж ок, жок,— дед! ол ш ш ен,— Экпар емес, ол кеше кешке таман астанага ж у р т кеткен. Сонда бул KiM?» Той бузылды. Ken кешжпей ж урт тар'ай бастады. Ж ур т- тын ен сонынан уйден шыккан Хасен мен Ханшайымды BypKiT пен О льга 6ip кешедей жерге шырарып салды. Ж эне олардын касына М элж айдар мен 6ip-eKi ж ш т п косып бе- pin, BypKiT: — Байка, Хасен,— дед! сыбырлап,— элп ок екеум !здт 6 ipiMi3rc арналган ок... Бейсауат журме. — Окасы жок.— Хасен акырын гана езу тартты,— ка- рангыда жасырынып турып ок ататын ж ау куш т! ж ау емес, OFaH да жан керек шьшар, бупнп ден кейш e3i де мылты- FbiH абайлап кездер... Той aflTeyip аман-есен бггкенмен, BypKiTTiH кенлш бу- рынрыдан да калын кайгы торлады. Ец алдымен ол езше- 63i «Енд! не icTeyiM керек? Кай ж агага карай малтуым ке­ рек?» деген су р а к койды. Бул сурагы на еш ж ауап таба алмайтынына кез1 жетш, басы эц кьтэц м болган BypKiT уш куннен кейш Ольгасын алып, наеашысынын аулына жу- pin Kerri;

EKiHiiii бвл1м Жол YCTiHfleri сергелден I ©гей анадан туксиген тас кабакты куздарды как жа- рып, долдана буырканып аккан Буктырма езенж жагалай женш кара фоэтонга кос курен жеккен уш жолаушы желе- жортып келе жатыр. Ж ол дэл езеннщ кемер1мен жанаса втед1. Ж олаушылардыц беттер1 кунгей жакта. Ж олдыц со- лында пышакпен кескендей тш -тж жартасты Буктарма езенй Онында катпар-катпар, басына булт конган Алтай тауы. ЕтегЬЦе, бураландай созылган жолга дейш тебесше карасан басындапя беркж тусер, сынсыган калын карагай, ак кайыц... Алтай тауларынын аясы кандай тамаша жаздыгунП Белуардан келген кек шалгын. Агаш арасында сайраган мын-сан кус. Ж артастар тубжен тулай аккан ак Ko6iKTi булактар... Булактар сонша кеп, кайсысынын кай жерден шыгып ж атканын д а ангару киын. Кан тамыры сеюлденш тарам-тарам болып, жамырай агып келш, терец сайга ку- йылады да, жол алдынан кес-кестей ©Tin, Буктырмага ка­ рай сарылдай ага женеледь.. Ж ол сай устж е салынган агаш кешрден eTin, енд1 жык- IIыл-жi)iкпыл ж артастардын арасымен ирелендей тартты. К,альщ орман тау баурайына карай кетерше туей . Жо- лаушыларды коршаган жел мужш, жанбыр кажаган биж куз тастар, адамзат жаратылмастан бурын жер бетж- де eMip сурген гажайып кубыж ык андардын мусшдер! тэр!здй

Дегенмен, осы 6ip алып тастар, сонау кеп лш р аспан, кекке созылган жасыл орман, мынау мын-сан булактар, тулай аккан езен, тынбай сайраган кус уш , 6epi косылып жолаушыларды 6ip epTeri дуниесш щ ортасына eHri3in экет- кендей. Фоэтоннын алдынгы жарында аткосшы. Бул устшде шидем Kynici, басында жалбарай тымары бар, шокша са- калды, кысык кездеу, орта жастан асып кеткен москал адам. Teri сезге саран жан болуы керек, каладан шыккалы толык 6ip ауыз сез аиткан жок. КелЫ мд! б1рдемеге урып алмасам жарар ед1 дегендей, унем1 сакты к icTen, eni ке- 3iH жол бойынан 6ip алмайды. Ж ол ылдира карай кулар болса, аттарынын божысын тежей тартып, ерге карай кос курещи желе-шокыта айдай женеледь Фоэтоннын арткы ж ум сак орындырында О льга мен Бурю т. Екеу! катар л аса отырран. Ольганын устш де тойра арнап киген кешеп ак ж 1бек кейлеп. Басына д а сол ак ж 1бектен орамал тартып алган. Акшыл бетш кун суйш сэл конырланган. О сынау ж упар анкыран тау iuii мае еткендей жолдын eKi жарына алма-кезек маужырай карап отыр. Оран 6api кызык, 6api тамаш а. Осы 6ip сан дуние юмге болса да сершн 6epeTiH Tapi3fli. А на у шошак басты куз да, мынау жол шетшдег! аппак улпа гул де, 6api О льга га 6ip- тур л1 KepiKTi, аяулы. Д ал осы шакта ж ас сулу, ж ан дуние- ciHiH аса 6ip кез тоймас кызырын тапкандай жан-жарында- Fbi керкем элемге элсш-элсш куана карап, уйкылы-ояу куй!нде кул'т карады. А л Б ур к1т болса, ол осынау гажап дуниен! TinTl кермеген ж ан с е т л д ь Ke3i туманданып, ка- бары ката тускен. Д ал каз1рпдей ш аттык canapFa сайкес емес, ж уд еу ун1'мен ьщырсып «Ел1м-ай» эн1н айтып келед1. ©лен казак OMipiHiH cepiri. Д униеге елецмен келед! де, еленмен етед1. К азак бала туса — нллдехана icTen елен айтады. Kici елее — жоктаумен ш ьтарып салады. К унд13 кой 6aFbin, тунде жылкы кузетсе де елен cepiri. Kai'iFbipca да, камыкса да, куанса да, шаттанса д а елен жан cepiri. BypaiT те Ka3ip осы жан cepiriHe yHiH косып, iuiTeri уайымын сыртка ш ьтарм ак. Енд1 ол «Ел1манды» тастап, бетен энге KeuiTi. Эн к у й Ы п т , зарлы. C e3 i одан да бетер арманды, канатсыз. Qwip узак жол сынды, Алдында коп бултарыс. Жанмын сорлы мен мунды, Кулагым Meniii шалды ма, Кобыз куши сарнаган?..

Ж ол енд1 6ip TericTiKKe шыкты. К ос курен булюлдей сала ж е л т келедь Жан-жары жазык дала. Кызылды-жа- сылды гулге беленген. Ж асы л шалрын. Кекжиекте ойна- ган кеплд|р сагым мунарлана шудаланып 6ip б!тпес шек- ci3 дуниеш акрарткандай... Аспанда ак мама булттар пай- да болып, келенкелер1 келжпен катарласа сырриды. Осы 6ip бейкунэ келенке кершгсЫц езшде де, адамды кобал- жытар кунг!рт тардырдыц KayinTi 6ip суркия куш! Бурют- пен катарласа ж ур ш келе ж аткан тэр1зд1. К ун туе элетшен ауа бастады, 61'рак ушы-киыры ж ок кен дала жетюзер емес. Баяры cap желш, баяры сарнаран эн. Бурю т 6ip кезде О льгага карап едк ол Teric ж олга шыккан сон, ж ум сак рессорлы фоэтон Tep6eTin, шынтарындары туй!лген жукке суйене уйы ктап кетштк Мурны пысылдай, кызыл epHi сэл ашылып туе керген ж андай, элденеге кул1марей Tycin уйыктап жатыр. Аппак, ак мэрмэрдай жумыр мойнында кун сэулес1 ойнайды. Бурю т кызырып Kerri, кенет куш ак- тап сую ге де окталды, 6ipaK epmiKTe отырран картак адам- нан одеп сактады . О л Ольгадан кезш алмай отырып, тары да oftFa шомды.1^С уй ген ж ар! Кандай суду, кандай KepiKTi луразым! Тек ананын'Яты рана сенен кад1'рл1 шырар. BipaK о да ем1рбаки ceHiMeH 6ip бола алмайды, суйген ж ар кур рана твсектег1 косарын емес, одан кымбат, одан кад1рл1. М 1не суйген ж ар деген осы. Бола аласьщ ба О льга сен ма- ган осындай ж ар? Ертен ж асты к гу л 1 солып, куаныш ун! картая бастаган кезде сен калана, мен аулыма тартып ж урмейм1з бе?.. Ж ок, жок, О льга ондай жан емес. Мен оный мэцг! cyiiepiMiH, ауыр жолына тандап алган cepiri- MjH...»|Осындай ойдары Бурк1т кайтадан ынырсып «Ел!м-ай- ды» айта бастаранын e3i д е байкамай калды. Осы кезде О льга оянып, Б ур к1тке: — B i3fliH -уйлену саяхатымызды тек «Ел1м-аймен» рана втк 1зуге уэде бергенс1н рой, Бурю т, э?— д ед1 кул1мс1рей назданып. BypKiT Ольганы н колын устап, вз1не карай акырын тар- та туст1 де: — Койдым, койдым,— дед! кенет ж уз1 жайнап кетш,— уз а к жолдын кейде адамды уайымра салатын э д ел рой. О льга б 1рдеме айтайын деп келе жатты да, кенет колын алдына карай шошайтып: — Кара! Кара!— дед! даусы кубыла езгерш. BypKiT О льга керсеткен ж акка ж алт бурылды. Уш ж уз метрдей ж ерде жолдын он жарындагы белестен ездерш е карай арып келе ж аткан коянды керд!. Бишара-

нын артында каскы р бар м а, кос куларын жымырып алы п, зымырай арады. Корыкканынан эбден eci шырып кеткен болуы керек, алдындары арбалы адамдарра да карар емес, бар пэрменшше орри туседк Bip aK арт ж агы нан кукан не каскы р, не ит керш бейдк «Ж ан саурал аган» сорлы коян да енд! Бурк1ттерге таяп калды. Сейткенше болган жок, жолаушылар кектеп акша булттын дэл астынан коянра шушле аккан кыранды кердк Жайшылыкта керегедей жайылатын канаттарын каз1р жиып алып, томен карай ш уймгенде, нарыз 6ip кектен кулап келе жаткан тас дер- cin. Ж азы к дала, коян тырылар будыр ж ок. Коп болса 6ip минут, бишара адырак коз, канды балак, болат туяк кы- paHFa жем болм ак. Kefi6ip аннын табири сез1мше тан ка- ласын- Осы коян сонау коз жетпес, булт астындагы езш андыран ажалды кал ай керд1 екен? Э л де аж ал д ы н езш кун1 бурын сезд|ретш Kyfliperi бар м а? Д егенм ен, кыран енд1 канатын ж а я , аж ал ра арналган, болаттай oTKip тыр- нактарын ж аландата кандыбалак топшысын бауырынан сэл uibiFapa 6epin, uiyftuie TycTi. Коянра елу метрдей. Ж о ­ лауш ы лар аттарын токтатып, yiueyi б1рдей дем дерш алмай анырып турып калды. Дуниеде ем!рден тэтт1 не бар, кыран да ж етш , енд1 коянды 1ле берем дегенде, биш ара ады рак коз ен акырры куш ш ж ум сап , пэрменшш е ceKipin, ж олау- шылардын арбасынын астына Kipin Kerri. EHTiriH б аса ал- маган калпында жер бауырлай жата калды. Бурш т аншы- лардан бурын талай еспген , тазы куып саскан коян кейде каскы рды н апанына Kipin кетш , 6ip ж ауд ан кутылганмен екшпп жаура жем болады деп. Мына пакыр кояннын бул жолрысы да сол далбаса сеюлдк Курык бойы калкан кы­ ран, кереге канатын ж ая , адамра тусуге бата алмай арба- ны ж анай кайтадан кокке котер!ле бердь Ж ол ауш ы л ар ды н уст1нен 6ip-eKi рет самрай уш ы п, со нау кунгей тустары акша бултка карай зымырай женелдь «Ашыккан кыран адам га д а т у се д Ь деп еститш бурын BypKiT. B ip aK ол эне- Mine дегенше булттан асы п, ж о к болып KeTTi. Ж олауш ы лар ецкейш, енд1 рана арбаны ц астына кара- ды. Kiuii-KipiM лактай ш ы ры сты н суррылт ж ун д! ор кояны терге малынган калпында, кос куларын аркасына карай жымырып алы п, етпетшен жаты р. TinTi ж ерге Kipin KeTKici келгендей, жолра баурын тосей ж абы са калы пты . EKi 6yfti- pi солкылдай карылып, бар денес1 д1р-д1р етедк Ж ол ауш ы ­ л а р , коян эбден демш алсын деп тары да бес-он минут ун- т ун аз турды д а, ж эм ш ш аттарынын божысын акырын кагып ж ур ш кетт1. А рба устш ен ©Tin, анандай жерке

узаган да рана барып, цоян оррыта ceiripin, шокы те- 6ecinc шыкты да, шокиып отыра калды. CeiiTii де жан- жарына, Keriaflip acnaHFa элсш-элсж карап алып, «6ip ажалдан кутылдым ба, жок па» дегендей, баурын жаза зымырай ж енелдк Квп кеипкпей курайлы калыц шалрын- ныц арасына Kipin ж ок болып кеттк Баганадан 6epi жумган аузын ашпай ац-тан болып отырган Ольга кенет шаттана кулдп — Ж ольщ болсын, конным, жолыц болсын!.. Буркгт О льгага шлт бурылды. Э iiел iнiк eKi 6eTi кызара балбырап, куаныштан Koriaaip кез1 ж аска толып ке тт т п BypniT Ольганын колынан устап жерге Tycipui де, жол шетшдег! TOFafiFa тоне бккен жартасты керсегп. Катпар- катпар кызрылт ш акп ак тастан уГпле жаратылран б т к шынар, нарыз 6ip ойлана калган келшшекке уксайды. — Bip кезде б1здщ ауыл осы арапы басып жайлаура, сон ау Тарбаратай тауларына карай квшед1 екен,— дед1 ол KyaiMcipen.— Bip жылы 6isAin ел сол дардысы бойынша жылдары жайлауына бара ж атканда, мен квш-женекей ан ау «Кербез шынар» тубш де туыппын. — Койшы?— О льганын K03i ж ар к ете калды,— бул ара с е т и туран ж ерщ екен рой?— О л жан-жарына кул1мшрей карады. Алыстан белестене кершген бауырайлы, жартас­ ты ж алпак ж асыл дал ад а, ш аткал, жыра-сайды куалай 6iT- кен ойдым-ойдым кайык, карагай тогайлары. К ез ушында жур|рген Korijiflip сарым. О льга квзш алмай тацыркана к а­ рап тур. — 0 3 i де 6ip керкем onip екен!..— О л ешп ж ас балаша ш аттана кулдп— мундай жерде туран адам свзшз акын болып TyyFa THicTi! — Сен солай ойлайсын ба? Кенет BypKiTTi тары д а 6ip ыстык сез1м билеп Kerri, ол эйелйпн бшегшен устап, сэл езш е карай тартты да, белу- ардан келетш кек орай uienTi майыстыра басып, «Кербез LUbinFa» карай ж уре бердь Атшы шал булар ж акка буры- лып та караран жок, сол ериикте шокиган калпында 6ip козгалмастан ун-тунс13 отыр. Ерлнзайыпты eKi балрын, и к су ацкыран жасыл шалгынныц ортасымен келе жатыр. Бойларын билеп алган тэтт1 сез!мнен бе, элде осынау жу- пар теккен ражайып д ал а мае erri ме, екеуш щ де кез1 ту- манданып кеткен, шолдеп калган кос ерш дер1 6ip 6ipiHe ж абыса тусуге дайын, 6ipaK, олар кум арлы к жалынын эдепке кенд1рш, ж ай рана куш актасып, акырын журш ке- ледп Квп кеипкпей осынау ушы-киыры жок тамаша дала, М

бакытка оранган кек дуние Б у р к г т н ж урек тубш де жат- кан кайгысын кенет кайтадан оятты. Куанышты кезенню колын жетпес арман е к М ш ш есщ е салатын эдет1 емес пе, Бурю ттш ойына осынау су л у KepiHic элденелерд! елестетш, кайтадан оны жанын ж еген куйзелю билеп ж уре бердь — Акын болып тураннан акы м ак болью туран кеп ар- тык па деймш, О льга,— дед! ол ойына лапылдап келгсн сырью жасыра алмай,— акы мак болып туса ц eMip суру де жеш'л. Бул жалганра келген сон, адам болып етейш деп киналмайсын. Д униенщ мелд1р, лайын тандамайсын, тек карньщ тойып, KyHiHHiH еткенюе мэзсщ — О льга BypKiTTin баганадан 6epi ундемей келе жатканы н осындай 6ip жанына баткан себептен екенш сезген. Сон- дыктан да «эбден 63i ойлансын, 63i шешсю» деп ундеме- ген болатын-ды. EpiHin мына асан-кайры ce3i, бггеу ж ар а болып келе жаткан Ольганык ашык сейлесуже жол бердь — Д уние лайлы болса, ол тунбай ма, Б ур ю т?— д ед 1 ол сабырлы унмен,— онын тунуына шыдай алмай араттык icTen журме, жаным...— Кенет дауы сы д 1ршдей шыкты.— Тек сенен ж алняз TweriM: сабы рлык ет, ж ан-жарына ду- рыстап кара. Bi3 б1'рдемен! тусш бей ж урген сек1лд!м 1з. Ж ур т бара ж аткан куанышты д а кара санайтын тэр1зд!м!з. ©згелер акы мак та, тек 6!з рана акылдымыз ба? Осымыз- дын бэр! жен бе? BypKiT б 1рден жен деп айта алмады. Тек 6 ipa3 жер жур- геннен кейю рана барып: — VcTaFaH жолым дурые па, бурые па, Ka3ip e3i^i де анык б1лмейм!н, бурын 6api де маган айкын секюд1 ед!, ал каз1р калын туманга eHi'n KeTin, жол таба алмай адас- кан Tapi3fliMiH,— дед! ол ойлана. BypKiT кенет эйелюш бе- л1нен кушактап ез!не тарта туей. Енд! олар т!пт! жакын кушактаса, катарласа журд!.— Ал саран берер уэдем,— дед! ол кайтадан,— тары да ойланайын, жан-жагыма унь ле карайын, мен (Нрдемеш тус!нбей журген болсам, тус!ну- ге тырысайын... Ольга cepirin Kerri. — Сенен TtoepiM сол рана,— дед! ол даусы куанганман д!р!лдеп. Булар бул кезде «Кербез шыкнын» касына да жеткен ель Сергелден кен!лге дудэмал болса д а дэл осы сэтте азы- рак тыные тапкан eKi ж ас ж артасты ц етегш де турып ж ай- баракат жорары карады. Тары да Бурк!тт!н ойына еткен куннщ 6ip алые cypeTi туею к е гп ме, ол::

— Б|здщ ауыл осы ж артастын тубжен акыргы рет ко­ ш т еткенде, мен же-ri жасар ед1м, онда апам маркум да Tipi болатын,— дед1 акырын KypciHin. — Содан 6epi осы жартасты умыткан жоксын ба? — ©Mipiiwe умытпантын кезт аз бола ма,— Бурют тары да акырын кураши,— ол кезде маган дуние 6ip шетЬ не жете алмастай кен кершетш, ал Ka3ip сол кен дуние 6ip 03>м сыймастай тар сектдь Егер касымда сен болмасац, мумк!н TinTi жанымды коярра жер таба алмас па ед1м деп коркамын. — Туу, сен кайтадан жудей бастадын рой... — Койдым, койдым,— дед! Буркгг кенет epiKci3 кулш, енд! ол жарыныц бетжен акырын, узак суйдр.— Bip сен упин кандай кайрым болса да умытура тырысайын... Ольга оран бурыла карады. — Елщнщ кайрысын да ма?— Буркгг жауап бергенше Ольга e3i сойлеп кеттк— жок, Буркгг, Ж1г г т н ен улы мак- саты ел1 болуы керек. Ел1 жок адам, тамырынан айырыл- FaH еамдж T9pi3ai. Мен сенен ондай курбандык ттемей- мш. Тек жалрыз OTiHimiM, жана езше айттым foA, елщ ра- сымен кайгылы ма, элде саран солай кержш журген жок па, соны анраршы. Кайгылы десен, одан белш демеймш. Куанышымыз аз бола ма, кеп бола ма — бэрш сонын жо- лына кисац да ренж!меймш. Ал егерде жана заман хал- кыннын кекешне конып турса, сен белшш кайда бармак- сын? Осыны ойласан, мен де, менш саган деген махабба- тым да риза... Бурк1т тары да толкып кетть «Тек суйген жар рана мун- дай сезд! айта алады. Тек суйген журек кана e3iH де, 93i- HiH махаббатын да шын суйжДсше дал осылай кия алады. ©3i де Ольганы осындай 6ip акылды, табанды мшез1 упин суйген жок па efli? Ие, сейткен болатын. Ka3ip сол мак- саты орындалып турран жок па, бундай жар упин калай куанбассын, оран калай риза боЛмассык?» Бурк1т Ольгага кайта бурылды. Оран эйелжш кегтд|р KG3iaae жан ce3iMiHiH тазальтын KepceTin, Kipci3 мелд!р Kermflip аспан тунып турран тэр!здендь Онын журек со- рысы, ой толкыны «Журер жолымызды езщ таба 6in. Кай­ да барсан да мен соныннан еруге дайынмын» дегещи сез- Д1редь Осынын бэрш жетшзт жаткан тьл емес, Бурютке деген адал журек, адал махаббат. Дэл осы сэтте Бурют езже осы 6ip вм!рден де кымбат сез1мд1 жаксы укты. Енд1 ол жарыныц кецшн табайын дегендей, OFan тары да кул!мс]-.

рей карады. TaFbi да колынан устап, озже карай акырын тартты да: _. — Ольга, сешн айтканыннык бэрже де тусждш, шамам келгенше халкымнык ойьж дурыс yFyFa тырысайын. Енд! олар кей1н карай журдк Аздап тьжырып калган кос курен, булар фоэтонга отырсымен ала жонелдк Кун енкейе 6ip асудан томен тускенде, булар камысты шалкар келд|' жаралай, калык кок балаусалы ылдида сык- сып отырран калын ауылды кордк Жыбырлаган караша уйлердж дол ортасьжда он шакты ак кипз уй окшаулау тур. Бул cipo 03i келе жаткан нагашы елж ж шонжары Бурабай бидж ауылы болу керек. 0зге карашалардын бас паналарынан алшактау Т1гшген бул кун шарылыскан ак отаулардын eHceci де биж, кожан жерлер1 де шурайлы. Ен торжде он еж канат Бурабай бидын ак кшзден TypFbi- зылган ата шацырары. Бул уйден 6ip елу метрдей жерде тартылган желще байлаулы отыз шакты ат коржедк Ер- токымы алынбаран. Cipo, бидж аулында 6ip улкен жиын болып жаткандай. Ауылды KopiciMeH, аткосшы кос куренш айдай тустк Кенет шыккан кумн: коныраудын дауысын естш, калын ит шуылдаса ypin алдарынан карсы шыкты. — Алдымыздан 03ipre nrrepi рана шыкты гой мына ау- ылдын,— деп Бурк1т атшьжа карап жудеу езу тартты. Кушбойы Т1л катпай келе жаткан шал тары да эдетте- псждей кунк ете калды: — Корыкканын сыйлайтын-казак емес пе, керер ем се- Hin орнына сот не санакшы келе жатса! Сейткенше болтан жок, буларга карсы ауыл жактан 6ip салтатты uibiFa шапты. Эне-мже дегенше астындагы тобылры курен дененж агызып жетш те калды. Буршттер- ге жакындай келш салтатты шлт токтады. Жолаушылар да аттарынын басын тежедк Ойнакшыран тобылры курен устждеп адам ceKipin жерге туст! де, атын жетектеп фоэ- тонга таяды. ¥зын бойлы, кара торы жас ж!Нт. Устше киген майда токылган туйе жун шекпенжж белж кыл шылбырмен буып алыптш. Еж 6taeri сыбанулы. Басында- Fbi конерген бушпак беркжж тысы ж ы р ы м -ж ы р ы м . Bip коргеннен-ак ж1гггтж не жалшы, не кедей адам екенж айт- пай танура болатын. Эйтседе, иттерд1 камшысын кетерж Keftiu куып, осы 6ip жолаушыларга эдеп сактап, жаяу жу- pin келе жаткан жас ж!гггтж келбетжде, дене курылысын- да, аяк алысында ак суйектерге 6eprici3 6ip коз токтарлык касиет, пандык сезжед1. 7 1. Ес

Ж И т арбага таяй 6epin, к!лт токтап, БуркЬтш бетже шырамыткан адамдай карап турды да, a.iFa таман умты- ла тусп. ' — Буркгг! БуркЬ a Fa!— дед! даусы бала кырандай санк етш. Ж ас Ж1п т кос колымен БуркЬтж он колын ай- кара кысып амандаса бастады. Коз! кул1м-кул1м етедк Тура тур... Тура тур... Сен езщ кшсщ?— БуркЬ те бала жшЬтщ бетшен кезж алмай куле амандасып жатыр,— япырмау. Еркебудац^ eMeccin бе? Бэсе, солсын foh, кандай улкен ж т т болып калгансьщ! БуркЬ арбадан cem'pin тусш, Еркебуланды баурына кысып, мандайынан суйдь —_0M ip деген мже осы,— дед)' Бурют куанышын баса алмай,— ана жылы мен келгенде тай мшш, козы кайырып журген каршадай жас бала едш. Ешй Mine ею ижще ек! Kiel мжгендей кержл ж ш т болып калыпсын!.. БуркЬ енд! ap6aFa юлт бурылды. — Ольгажан, таные болып кой, бул меша нарашымвын баласы Еркебулан, Ерке,— дед1, сейгп де Еркебуланра ка­ рап,— мына Kici ceHiH нагашы женген болады. Аты Ольга,— деп кул1маредг Еркебулан уяла кызарып, нагыз 6ip езжен 03i сынып кететш шыныны устаралы тургандай, жалпак алакандары- мен Ольганын нэзж, узын саусактарын эзер устады. Cipa, мундай сулу кала эйелш 6ipiHmi рет кергеш болуы керек, бетже элсш-элсш жаутандай карап, ан-тан боп KyaiMcipefl бередк Ж Ь Ь т щ кысылып турган жагдайын сезген Ольга кулш ж1бердк — О , тоба, тоба,— дед1 ол даусы сынк-сынк етш.— Менен де адам коркады екен рой!..— Ceftrri де Еркебулан- Fa ез1мсше карап, ашык унмен,— Еркешка, сен менен ypiK- пе, 6i3 эл1 жаксы дос боламыз,— дедь БуркЬ жымия езу тартты. — Тусшдщ бе, Ерке, женгеннщ не айып турганын? Сен одан кымсынба, о да езшдей карапайым жан. Еркебулан не дерш бклмей эл1 томен карап тур... Бур­ к Ь шешесше epin, будан ж еЬ жыл бурын акыргы рет осы нагашы аулына келгенде, Еркебулан расында тай мшш, козы кайырып журген он ею-он уш жасар бала едк Жа- кында рана эке-шешеа сузектен кайтыс болып, Еркебулан жеЬм калган-ды. iHiciHiH орнына кешл айта келген uieuieci осы Еркебуланды ез1мен 6ipre ала кетуге канша жалынып сураса да, туган-туыстары: «Bip бала б1зге де кептж етпеи- Д1, агайын болып багамыз-кагамыз, окытамыз» деп бермеи

калган. Агайын аларда жаксы, берерге келгенде колы са­ ран. Буршт артынан Еркебуланнын окымай калганын 6ip аукатты жама агайыннын малый барып, кунш керш жур- ген1н ecTiren. BipaK, Еркебуланды 1здеп келш, е зш ц касына алып кетер Буркггте де жагдай болмаган. ©3i окып журдй Ал адам катарына Kipe бастаганнан 6epi бул жак- ка келш турганы осы. Бул жолы да келе коятын емес едк 6ip жарынан ел-журттын эуенш 6mrici келсе, еюнни жа- рынан осы Еркебулан да ойынан шыкпай койды. Егер ша- руасы нашар кершсе ез1мен 6ipre калара алып кетпек. Окытпак. Сейткен Еркебуланы каз1р мше кез кунарын кандырарлыктай жшгг болыпты. Эттен, не керек, жокшы- лыктан кутыла алмаран сешлдк эйтпесе осындай сымбатты ж1гыке мынау жыртык 6epiK, шекпен шапан, cipi eTiK лайык па? Бурки* енд1 ойын белш, Еркебуланнан: — Ауылдарындары не кылган жиын?— деп сурады.— Кыз узатып жатканнан саусындар ма? Еркебулан кенет жудей калды. — Иэ,— дед1 ол даусын акырын шырарып, камыра сей- леп,— ^(абары байга Н^ржамадды токалдыкка бермек... Соньщ тойы гой. Ж т т енд1 TinTi кайрыра туст1, Будан opi не дерш бш- мей томен карап, етшнщ уппмен жерд! шукылай бердк Акын журеп сезпш келед!. Бурки* Еркебуланнын жаг- дайын б!рден тусшдк — Cipe , ол той саган унамайтын ceKiafli foA? —(JE>j3 Нуржамал екеум1з 6ipiMi3fli 6ipiMi3 жаксы кере- тш едш. Косыламыз деп ант та шкен болатынбыз... Енд! MiHe, куштшщ аты к у и т рой, он жет1 жасар Нуржамалды алпыстагы шалга токалга бермек,— жшгг кенет жерден ба- сын кетерш алды. 0тк1р кезшде жарк етш 6ip ушкын пай- да болды,— мундай корлыкка квнгенше Нуржамал екеу* япздщ елгешм!3 жаксы едь.. Еркебуланнын кезшде енд1 ыза жасы кершдк — Токалга 6epyi калай?— дед1 Ольга Буркпке жаутан* дай кез тастап,— осы уакытка дейш казак арасында коп эйел алу секций жексурын рурып жойылмараны ма? Бурю ттт кабары туйш п, иыры салбырап Kerri. Кенет Еркебулан басын тары жорары квтерд1. Бул жо­ лы онын жузшде 6ip сешм сэулеЫ пайда болды. — Жан бергенге дэн беред1 деген. Кудай б1зд! де бос- ка жаратпаган екен,— дед| ол жадырай,— Bi3flin барымыз- га, Ьурк1т aFa, езщ келд1н рой, енд! Нуржамал екеум!здщ