І Есенберлин. Қатерлі өткел

деп калжыцдай Бежмбет елецшщ аягын айтып келе жат- ты да кенет коя койды. «Муныц да осындайы бар ма едр» дсп тандана калган журт, тракторды коршап алды. Келш- шек жерге с е к .р т т у с т , трактордыц алдыцгы жагындагы ж ука тем|р какпагын кетерш, б1рдемелерш шукылауга Ki- picTi. Булардыц жанына Касым келш, устшдеп пенжегЫ жанындагы 6ip балага устата берд1 де, трактордын о жер, бу жерж жалгыз колымен басып, карай бастады... Ж уртта ун жок. Кейб1реулержщ кабагында KefiicTiK те ■ пайда бола калган. Бэсс, не кылган батпан куйрык, ай далада жаткан куйрык деп ед1м-ау!— деген элдежмнщ шыдамсыз дауысы ест1ледк— Негып кудай 6i3re бар жаксылыгын уйе салсын!.. — Кедейдщ торшолагына не жетсш!.. — TeMip де бузылады екен-ау! — TeMip 6ip бузылса мол бузылады. Оны камшыменен айдап ж урпзе алмайсыц... — Эй, бэрщ б!рдей келбакадай неменеге бакылдай кал- дындар соншама? Касымнын 03i карап жатыр гой, Kaaip журедк шыдасандар кайтед1 туге! Элдекандай жарамсактанган дауыс: — Касекеннщ e3i KipicKeH сон журед! де! ЦЛркшнщ бжмейтш eHepi ж ок шыгар! — Б1зд1н Кулпатша да тепн емес кой деймш, тшт1, астына Kipin бара жатыр Fofl, бузылган жерш керд1 б|‘лем. Бул сезд1 айткан ж т т к е жанында турган кара шал ез- геге еспртпей кунк erri. — Сонда да Касымга жетпейдн — Уйретсе мундай енерд1 6i3 де тез-ак бййп алар еж.. К ара шал жактырмай тыржын eTTi. — Сез емес сезд! айтпас болар, шырагым. Мына мен алпыска келгенше орыстын 6ip ауыз сезш бшмеймш, ал орыстын кш-юшкентай терт ж асар баласы орысша был- дырлай женелгенде жан шыдатпайды. HeciH айтасын, олар 6ip енер конган атанын баласы Foil Сенiмен м е н т кой багып, курт езу рана... — Кабеке, журттьщ бэрш езадзге тецемежз,— дед1 Ж1- riT те жактырмай,— шздщ заманыныз кой 6aFy болса, 6i3- д щ заманымыз мынандай TeMip атка мшу. Караныз да турьщыз, биыл ж азда бул енерд1 мен де б ш п аламын. К ара шал мен жшгттщ бул С0здер1н кулагы шалып кал­ ган BypKiT акырын езу тартып кулдь «Менш заманым бас­ ка дейд1 мына w in y. Шынында да солай емес пе? Осындай акикатты мен калай тусшбей келгем? Ел езгерш жаткан- 203

да, журт езгерш жатканда, калайша бостан бос ата дзету- pin сактау керек деп дурл1ккенм!н? Ел-журтымнын жана илегш калай укпаранмын?» Трактор келумен байланысты той-думан кешке рана басылды. Ж ур т шам жана, Буркгг пен Хасен тускен Тэкеж ан карт- тык уйше жиналды. Бэр! де орталыктан келген конактар- дык сезш ест!мек. Кедейге деген кандай ж аксылык бар, соны бммек. Ж ур т жиналган кезде, тыстапл ауыл шаруа- сын 6iTipin, мунда Касым д а келдт. Э цпм е ew ii б1рден жа- надан ашылатын совхоз жайына кешть Касым езш щ ж ана шаруашылыкты калай уйымдастыргысы келетшш, келеа кектемде канша тын кетерш, каншама мал басын ес!руд! жоспарлап отыргандарын конактар мен ауыл адамдарына айтып берд!. Буган элдеюмдер ездершш ой-пШрлерш ко- сып, болашак OMip жайындагы сез узакка созылды. Гу-гу энпмемен отырып, ж урт тун ортасыньщ ауып кеткенш ан- гармай калды. Сезге эбден айыздары канды. Ауыл адам- дары мен конактар Тэкежан карттьщ арнап сойган марка токтысыньщ eTiH де жеп болды. Ж ур т енд1 тар ауга ыцгай- ланып жаткан кезде, кенет элдеюмнщ ащы айкайы шыкты. — 0рт! 0рт!— деп кара туши к ак жарды ашынган ер- кек дауысы. Уйдеплер сыртка ата женелдк TyHri орт кандай коркы- нышты! Кэресш мен бензин бешкелер1 турган улкен сарай- дык уетш деп лаулаган кызыл жалын кыстаудьщ бутил куншыгыс жагын ал кызыл сэулеге белеп, аспанга дейш тутасып алган. К ара тунд! уркптп cyftip ушты кызыл корпе ерт элсш-элсш кокке лап-лап етедь Ж ан а гана уйыктап кеткен ауыл тайлы-таярына дейш калмай TiK турды. Ж ылаган бала, кнпнеген жылкы, урген ит дауыстары к а р а т ы тущи бурынрысынан да урейлендь ре TycTi. Сарайра карай лап койран коп журттын алдында К а­ сым... Кайдан алганы белп и з колында кеспелтек кара таяк. Пэрменшше жуг!рш келедк 0 зге ж урт оран ьпесе алар емес. Касым жанып ж аткан сарайра жет!п те калды. Кенет орт шыккан коймамен 1ргелес турран тракторлар койылран тас сарайдын бурышынан 6ip адам оран карама- карсы тап келд1. Касымнан бурыла кашпакшы болып, сэл жуг1ре туе й де, одан кутыла алмасын ce3in, колындаия кшкентай тапаншасын кезей тура калды. Касым таярын Кетерш улпргенше, шанк еткен мылтык дауысы естшдК.. Касым шалкалай барып жерге сылк кулады. Кара тундё 203

панда болтан адам, кара тунге кайта сунг!п ж ок болды. Аздан кейш барып, кел жагасын куалай шапкан жалгыз аттын Ay6ipi есплдк CapafiFa ж етш калган ж урт, кулап жаткан Касымныц устш е унмелей калды. О к дэл журек тусынан тиген екен, бейшара Ti.i катура да келмей, б!рден жан тапсырды. Журт- та ун жок. Тек каракшыны куып кеткен ж1г!ттердщ кел жагалай айкайлаган дауыстары есл'ледь Жиналган журт Касымныц ак кейлегшш кеудесше шыккан алакандай кан- нан коздерш алар емес. 0 р т алгалы турран сарайдагы еал м улж тщ кайгысынан, осынау 6ip аяулы жанныц eaiMi оларра ана курлы батып тур. Ж иналган ж урт не дерш 6i.i- мей, эл1 сол мелшиген калпында. — У а, бул кай турыс?!— дед1 кенет Тэкежан карт жан- жагына карап,— кетерщдер бастарыцды! Bip-екеуш К а­ сымныц ж анында калып, езгелерщ ана eprri ceHflipiiwep! Алдымен баранары машиналарды куткарындар. Ж аудыц да 6i3re кимайтындары солар болар. Ею Kapi шал Касымныц жанында калды да, езге журт, кайтаДан вртке карай лап койды. К азак аулында ерт сешпрерлш ein6ip аспап болмайды, afiTeyip б э р ш ш де кур далбаса Tapi3fli, 6ipey жанып жат­ кан сарайдыц жан-жарына ушкын Tycin тутана бастаран ujenTi каппен ургылап, 6ipey тая у турран келден шелекпен су тасып кок жалынра шашып жатыр. Л аулай кетерьлген кабыррадай тутасы п алган калыц отка б у л не болсын, ала- сурран кок жалын кушейе тустК Хасен мен Бур ю т ортке жет1Ымен-ак, тракторлар тур­ ран сарайдыц eciriHe жармасты. К арымсак байдыц уры TycneciH деп эдеШлеп 1стелген тас сарайынын тем ip eciri, бул eKeyi канша кимылдаса д а болар емес. Алакандай кара кулып салынран белдеу TeMip, булар таспен урса да мызрымады. Эйтеу1р аброй болганда 6ip ж1г'гт, ж уан сумб1 тауып экеддк Оны eciKTiH белдеу TeMipiHe Kipri3in ж1берш, бес-алты адам белдеу тем!рд1 кулпы-мулпымен 6ipre копа- Содан KeftiH ауылдыц жнырма шакты карулы ж1г!ттер1, ei<i тракторды, арт жактарынан д!цгек арашпен HTepin, жа- на бастаран сарайдан алып шыкты. Эйел-еркек демей ж урт болып ертке карсы турды. Bipey су тасып ж ур, 6ipey жалынра куректеп топырак шашып жатыр... Бул арпалыста Бурю т: пен Хасен де жан аяган ж ок ж уртты баскарып кияпат апаттын ортасында болды. 0 р т тац ата барып сен дь Кеше рана халык корына 204

алынган, TeMip шатырлы бес кен сарайдыц eKeyi апатка ушырады. Тек орындарында eciK, терезес! уш рейш, Te6eci жок, тас кабыреалары рана калды... Хасен мен Бурют, ерт сенд!рш болганнан кейш, езге- лерге epin ауылга кайтпай, кел жарасына карай Kerri. Бол- ган уакигадан жапа жеп булар о жакта узак журдь Б ул кезде кун де шырып, кел ycT iH fle ri кустар да оянды. ByriH де казак жер|\\ еж елп эдетшдей KepiKTi едь Ж асы л юлем T3pi3fli жайкалран, Keri каулап ecin келе жаткан жазгытурымры кен дала, ж упар HiciH анкытып ада мды мае еткендей, кел уетшде жорары-темен ушып журген кус шуы, сынси салган аккудын су л у эш, кею лге 6ip киял турызган- дай... Б1рак ею акын ж1г1т 6yriH буларра назар д а аударар емес, тундег! ерт, Касымнын aniMi, иыктарынан зшдей ба- сып, кабактары Tycin кеткен. — Иэ,— дед! элден уакытта барып BypKix,— каза к ау- ылы жана eMipre шын беттеген екен. Тундег1 канды уакига сол оянран ауылда туран улы куреетш, тап куресш щ сал- дары рой.— Ол ауыл ж ак к а колын квтердй— сенщ осы ку- ресте жешп шыруын ушш колымнан келген eHepiMfli аямас- пын кымбатты халкым... Хасен кенет кезше келген жасын KepceTKici келмей Tepic бурылып кетт1. Булар ауылга кайтканда сэске де болып калган едк Ту- н1мен уйкы кермеген журттын ею HiHi Tycin кеткен. Ж ок- тау айтып шыккан катын-калаштын 6errepi бьлеудей бон iciHin алган. Шапкыншылар ж 1берш п, хабарланран керш1 ауылдардын адамдары д а келе бастаран екен... Кей 6ip уй- ДЩ ecirinin алдында мал сойылып, казан кетер ш п ж атка- ны да байкалады. Ауыл сыртында ж уз кадам дай жерде ж еке TiKKeH кара- ша уй тур. Ж ан-ж агында топырлаган адам. Ecirinin он жарына узын куры кка токпактай eTin ат куйрыгын бай- лап койган. Анандайдан керш едь Уйдщ белдеушде, устш- де кара жабуы бар, жал-куйрыгы кеЫлген Касымнын кекбест! аты байлаулы. Бул белm i n 6api каза болран адамды коярдары казактын есю дэстурь Шамасы Тэкежан ауылы Касымды осы кене гурыппен коймак тэр1здн BypKiT пен Хасен, кеш д айтып шыкпак болып, б!рден осы каралы уйге беттедь Булар жакындай берген кезде, солтустш ж актагы белестен уш салт атты KepiHAi. Олар ылдига тусе, ауылга карай «Ой баурымдап!» аттарыныц басын коя бердк Бу да ecKi дэстур. Ш ауып келе жаткан- дар уйге елу кадамдай жер калганда аттарынан тустй Квр-

mi ауылдын адамдары екен. Буршт пен Хасен булармен амандасып, 6api еши уйге карай журдь Булар табалдырыкты аттар-аттамастан уй д и он жарын- ла отырран тушмен жоктау айтып шыккан уш эйел, жаска толган, кайгылы карлыккан дауыстарымен кайтадан зар- лап коя бердь Уш эйелдщ 6ipeyi Kerneri кызыл орамалды Шолпан. Бугж онын мелд1р кезшен парлап аккан жас ке- Р'недк eni бел суалып, ерш кезерш кеткен, басына кара жамылган. Касындагы eKi эйелдщ де кайрыдан кан жут­ кая жандар екеш б1рден сезш п тур. Булар да бастарыма кара буркенш алган. К ааретке булыккан уш ойел, к°л- дарымен мыкындарын таянып, солкылдай зарларанда адамныц сай суйегш сыркыратады. Ж октаудын алрашкы шумары 6iTe бергенде, Шолпан жана шумакты бастай женелд1 де, ана eKeyi OFaH косыла кетед1. К улак салсан булардыц жоктаулары да ecni жок- таулардан езгеше, кайгылы сарнауларында да жана ун естшедп Саркылгандай булагым, Курагандай курагым, Сауле экелген аулыма Кушм сдьау шырагым... Уй iuii лык толы адам. Сол ж ак араш кереует устшде кебшге оралган Касымнын денесь Устш ак шуберекпен келегейлете жауып койыпты. Бас жарында, керегеге мар- кумнын таза деген кшмдер1 ш нген. Пушпак 6epiK, кереге баркыт пенжек-шалбар, жагасын сырран мауыты шапан! Bopi де казакы кшм улг1с1мен лгм ген. Бул кшмдердг К а­ сым еш уакытта д а киген емес, cipo 6ip куш болмаса, 6ip куш киермш деп тжшзген болуы керек. Булармен катар езш щ уст1нен унем1 тастамайтын, шолак былрары тоны, тозы ры жетш калган есш кепкес1, кисык жара кара сотен квйлег! Шнген. BypKirrep кел!п тер ж акка орналасканда да эйелдер жоктауьш 6iTipreH жок. Дауыстары карлыга, олар эл! зарлаудаз Ултын бетеи демедш, Брлдыц казак Оаласы. Журттын камын жеп едщ Акылкей!, панасы. Жау колынан окка ушты Сейткен алгыр ак суикар. Арысынан айырылды, Жет1м-жес1р, кемшр-шал. 20в

Эйелдер кещлдег! зарларын эбден айтып болып, жок- тауларын токтатты. Сонда FaHa барып Бурюттермен 6ipre KipreH, ж ана рана «ой баурымдап!» осы ауылга шауып келген уш адамнын iwpici, бужыр бет шал Тэкеж анга карап: — Касты н колынан каза тапкан Касымжаннын кайры- сынан жудеп отырран жалгыз сендер FaHa емес, К арж ас тукымы, бэр1м1здш де кабыррамыз кайысулы...— дед1 сал- макты унменен,— кайгырранмен алые canapFa arraHFan арыстарын кайтып оралмайды. Кездерщнщ жасын cypTin, белдер1щи бекем буындар. Артын тшендер... — Иэ, Сэке, дурыс айтасын,— дед! Тэкежан томен к а ­ рап отырран калпынан басын жорары кетерш,— жылаган- мен сабазымыздын кайта оралмайтынын 6i3 де 6uieMi3. Тек, журт ушж банек болып келген осынау 6ip аяулы жанньш ж ау колынан окка ушканына жан куйедк Ж ай ел!м болса 6ip capi гой, K03iMi3fliH карашыгындай керш ж урген кым- батымызды ж ау огынан сактай алмаганымызга екшемГз.— CofiTTi де карт акырын уфледк— ал агайын, Сэкещи кутш едж, бу Kici де келд1, басымыз Teric ж иналган тэр1зд), енд! Касымжанды акыргы сапарына ж ург!зуж ай ы н кене- селш... Жанагы бужыр шал сэл козгала туеш: — Дуры с айтасын, Тэкежан,— дед1,— ен алдымен кай дэстурде коямыз демексщ рой?.. — Иэ, Сэке. К.асымжан болшайбек ед1 рой. — Болшайбек бол, болшайбек болма, 6apiMi3 д е кудай- дын пендес1м13. Bi3 сеюлд1 надан халы кка жаксылык 1сте- ген адам кэшр болмайды. Ж эне дозакка да 6apyFa THicTi емес. Ужмакка шолак молданыц айтуы бойынша тек му- сылмандар рана баратын кершед1 рой, сондыктан мусыл- манша кою керек... — Онда куран окытып, жаназа шырартамыз ба? — Элбетте. - ... EKiHfli элетшде рана ж урт Касымныц денесш коюга зиратка алып келдь Бул К арымсак байдын арры бабалары койылган казактын ecKi моласы болатын. Кумбездк тастан калаРан ею-уш мазар керш едк Кейб|'р кабырлардын кул- пытастары кисайып кеткен. ©л!ктердщ басына араштан жонып орнатылран айшыктардын да Ke6i эбден то зы ры жс- Tin, сырлары Tycin куарып калган. Кошпел1 казак, OKiriH эр жерге 6ip койып дардылан- гандыгынан ба, aiheyip бетен ж урттай зиратка бэлендей зер салмайды. Тек елж тщ басына келш куран окыранда

|ана, кабыры бузылган болса, сонда Fana оран зейш ауда- рып, жендейдк Ал мына 6eiiiTKe де, бай ауылы кешш кеткеннен 6epi i-iuKiM ке»ил аудармаран екен. Мунда да бет1н жапкан агаштары uiipin тусш , кулап жаткан зираттар аз емес. Ток турман жер1 FaHa жаксы. Кешкен елге анандайдан кер'|- iioai, Ka3ip сол бетегел1 адырды тескейлеп жыбырлай бас- кан кабырлар. Адырдыц ец жорары жершде казылган жас кабыр. Бул KacbiMFa арналран. Кубыла жарында ак к т з ге оранран Касымныд денеск Акырры рет батар кунд1 керсш догендей, бетш сэл ашып койыпты. BeftiTTi доршай отырран ауыл адамдары. Хасен мен Б у р т т те осында. Bip-eKi ж!г1т знратты терецдетш жатыр, бэрж де де ун жок. Тек Тэкежан карт кана Касымныд ж атар жер1 ж ум сак болсын дегендей, бешттщ устж ен б!р уыс топырак алып, кэрц KycTi саусак- гарымен тушрцдктерж укалап уатып отыр. Ж урттан бурын елжпен коштаскысы келгендей кенет кег1лд1р аспан 6iiirin- д с калыктай ушкан кара торгай шырылдап сайрап коя бердк.. — А л, балалар, Касымныд денесш кабырына TycipiH- дер,— дед1 Тэкежан, кабыр дайын болтан кезде, ceiiTTi де баганадан 6epi укалап, эбден уаткан 6ip уыс топырагын бейггтщ imiHe тастады .— Касымжан, топырагыц торка, ж а ­ тар ж ерщ мынандай ж ум сак болсын. Кош, боздагым. Касым зиратыныд устж е ж ада темпеинк пайда болтан кезде FaHa барып, ж урт ж ас кабырды коршалай кайтадан отырды. BaFaHaFbi ш убар шал куран окута KipicTi. — Друзу билляЬи, Mina... шантан... ... Ж ерлеунллер ауыл шетже жеткен кезде буларра кар- сы eKi милиционер кездестк Бур ю т пен Хасешй танып, олар сэл Kiflipfli. Милиция кызметкерлер1 Касымныд ел1мж тексеруге ке- л т , енд1 шаруаларын 6iTipin, ауданра кайтыи бара жа­ тыр екен. — Д эйекп ештеде таба алдыддар ма?— деп сурады Хасен, api-6epi сейлескеннен кейж. — Ж ок, елДрген KiciHi таба алмадык,— дсд1 жауап кайырып узын-тура милиционер,— тек... мына 6ip тапанша- сын тауы п алдык. Cipa атыныд тусауын шешемж деп жур- генде Tycipin алран болуы керек... Милиционер колбасындай кап-кара тапаншаны квр- ceTTi. Буны квргенде Бурж ттщ есше Экпардыд баягы взше усынран тапаншасы тусе калды. О д а осындай дап-кара.

Tyci сул-суык болатын. Касымды Экпардын елтф генш е он* сыз да ceHin турган Б ур м т енд1 TinTi кумэн келНрмедь Милиционерлерден айырылып, былай онаша шыккан сои ол Хасенге: — Ио, бул ic Экпардын ici,— дед1 Буркгг тунж ырап кет- кен кабагын сэл кетерш. Ж ок жерден ке се м аз калган ж ана шаруашылык 6ip- л е с т т н е жумысты калай уйымдастыру керек екенш айтып Хасен мен Б ур к Ь бул ауылда тагы да екТуш кун аялдады. Ic 6 e ii женделген кезде гана булар А лматы га журш кетл. Э л1 де болса кала туруга болатын едь Неге екеш бел- rici3 XaceHHiH ж ур еп алып-ушып кобалжи бердн.. Ызаланган аш каскыр кур гана Касымга шабуылмен тына коймас деген куд1'к бар-ды. Ill Ханшайым «Актогайдан» кеп ем!р керш кайтты. Ха- лыктын сонау кайнаган улы ецбеп, жана OMipre деген алуан эрекет1 буны да анадан ж ана тугандай ж ана 6ip куанышты сез1мге белеген. Сана-сез1м1 де, е з1 де бурынгы ecKi ем1рмен мэцп коштасканын анык тусшген. EcKi даг- дыдан тек aai де болса сырт бейнесш сактау гана калган. Ол курылыстан кел1Ымен сикын алып тур>ан калын фу- файканы тастап, сымбатты денесгшк керкш ашар ж1бек кейлек киген. ¥зын ак саусакты жумыр бьлегшде алтын са- гат, сунгактау келген ак там ак мойнына ж1бекке Н з т ге н меруерт моншагын таккан. Кою калын шашын токпактай eTin желкесше туй|п тастаган. У стш деп акыргы улпмен тжкен кы ска етек кейлеп де ею мыкынын кынап жарасып тур. Тек кала эйелдершщ эдет1 бойынша акшыл бетше, киыла бггкен кас-кабагына, ж ас баланын ерншдей улб1ре- ген дэнд1 ерн1не 83ip опа, далап, сурм е дегендердщ 6ip де 6ipi тимеген. Бетэлпет1 сол е з М н ауылдан келген уыз кал- пына кайта енген. Енда ойнакы кара кездершде терен ойлардын келенкеа' пайда болып, ак ж уз1 азы рак сола тускен. Баягы ерке-шора бай кызынын шолжыц кылыгы элде- кашан умытылган. Miiie3i де салм'акты, журю-турысы да байсалды. Н э с ш э д ем ш кт! суйетш жаны су д у эйел эр кашан да ойын кандай таза устаса, сырт бейнесш де сондай таза сэнд1 устауга тырысатын. К еп ш ш к арасында болуды жаксы керетш. Ол А ктогайдан Алматы га келген сон да, кур уйде бала багып, бойын кутш отырып калмай газет-

журнал карал, эйелдер жиналысына катысып, корам жу- мысына ат салысты. Эйелш щ бул мшезше риза болтан Ха- сен, акырында юшкентан З ур эсж ж акында рана ашылган балалар бакшасына берпзд1рш , Ханшайымды «эйел теши- ri» ж урналына эдеби кы зметнпа eTin орналастырды. Хасен ауылра кеткеннен бер! Ханшайым редакциядан ертерек кайтып журген. Бурый Зурэш балалар бакшасы- нан Х асен экелетш -дк K yfleyi ж урш кеткел1 e3i баратын. ByriH де Ханшайым жумысынан ертерек кайтты. Тунде icTeiiTiH iciH устелш щ устш е койды да Зурэш алып кай- тайын дел жумыс кшмш тастап, кешеге лайык деген баска эделплеу кейлепн кидк К ейш п кезде Хасеншн уй imiHin ж агдайы эжептэу!р ез- repin калган. Ж уртшылык ете жорары багаларан Хасеннщ еткен уакы тта жазран елендер1 еш жннак болып шырып, уш белмел1к пэтерлерше айналы шкаф, болыскей шрэуат, кустесек, TyKTi шлем сеш лд1 кезге тусерлж мулж те лайда болтан. 0здер1 де дурыстап кише бастаган. Осындай ж урт катарлы жардайга колы жеткен Х ан­ шайым, аздап сэндене кишуд1 де Tepic кермейтш. Ka3ip де сол эдетш е салып, дал ага шыгар алдында тары да 6ip рет айнага карам ак болып, кеплд1р кейлепн келендете терп белмеге кар ай бара жатты. Д эл осы кезде таре eTin сырткы eciK ашылды. Ханшайым ж алт бурылды. Уйге Экпар Kipin келдк T yp i суп-сур болып кеткен, сонынан 6ipey кугандай дем ш эзер алады... — Экпар? Кайдан ж урещ ?— дед! сасып калран Хан­ шайым не айтарын бшмей. — У ш нде ешюм ж ок па?— дед1 Экпар карындасынын cypaFbma ж ауап берудщ орнына. Оныц ж аскана караган кезшен Ханшайым арасынын элденеден коркып турганын сездй— Егер уйш де ешюм жок болса... Тез1рек меш жасы- ра кер... Сонымнан курыншы бар... — Б асе осылай куритынынды e3iw де сезш ед1м-ау!— Ханшайым терезеге бурылып сазара калды. Экпар eciK-тш тиепн сала койды да, карындасына жа- кындай TycTi. — К алкам . Сенен бетен менш KiMiM бар? Bip жолга жасыр. Meni ceHia уш не тыгылды деп ешюм де ойламайды. Кенет 6ipey eciKTi пакты. Ханшайым барып eciKTi аш- канш а, Экпар еюшш белмеге enin те Kerri. Уйге кора сыпырушы шалмен 6ipre ек! ж ас ж М т ю рдь Е к е уЫ н де уетшде ж асыл фураж калы оскери кшм, бйпде- ршде былгары капты алтыатар. 210

— Еафу елщ з,— дед! Ж 1ггтк жасы улкендеу кара то- рысы.— Бул уйге Экпар Карымсаков келген ж ок па? — СНздщ араныз,— дед1 тапал сэры екшнн Ж1пт. — Бул уй коммунист акын Х асе н д ш — дед1 Ханшайым езж-ез! тэкэппарлау устап, сэл кабарын шытып,— Экпар Карымсаковтын мунда ш аруасы жок. Бетен жерден !зде- шздер. — Келмеген болып шыкты foi'i... Btere ж анагы ж !п т ду- рыс алтем еген екен. Р аф у етж13... Эскери адам дар шырып Kerri. Ханшайым кайтадан те- резен!к алдына барып, сыртка карап мелшид! де калды. Кабары т у й ш п кеткен. Б!рдемеш шеше алмай киналуда... Элде Экпарды жасырранына екш ш тур ма, адам б ш п бо- лар емес. Канша ж ау санаганмен де, ж алгы з агасын вз колымен устап беру онай ма, Ханшайым расында д а сасу- да едь.. Экпарга деген жеркешш, ыза жэне 6ip туран бауыр- га деген аяныш, карындастык сез1м 6opi кат-кабат арала- сып ж урегж ертеп экет!п барады. Акыл-ойы алай-тулей... Элден уакытта барып, Экпар Tepri уйден шыкты. — Айналайын, кеп ж аса,— дед1 ол дауысы сэл д!р!лдеп. Ещй маран там ак бер... EKi кун болды аузыма нэр тат- кан жокпын... — Сен жацагы эскерлерге мен!н не айтканымды ecTirea жоксыц ба? — Естшм. — EcTiceii неге турсын? Бул уйде Экпар Карымсаков­ тын шаруасы ж ок дед1м рой. — 03iM де кетемш. Тек тун болсын. MeHi будан былай карай енд! мэнг1 кермейсж. Кытайра кетем. Ханшайым сэл Kiaipin калды. Канша к е н ш калганмен де, туран агасына: «Кайда кетсен онда кет, менщ онда ша- руам жок. BipaK каз1р кет! Ш ык уйден!» дей алар ма'? Уйден кетшзбесе тары болмайды. Эбден саскан Ханшайым не айтарын б!лмей, тэс!лге шапты. — Кэз1р Хасе'н келед!... — Келсе ше? — Кылмыс !стеген адамды ол ушне жасырып кала ала ма? — Мен кылмыс штеген жокпын... — Онда ceHi неге !здейд1? — Тап жауы санайды. Халкым унйн Кенес ею метж е алакез болганыйды кенпрмейда. — С ез емес сезд! айтпа. BipiMi3fliH сырымыз 6ipiMi3re бала жастан мэл1м емес пе, несше шатыстырып эуре бо-

ласы н. Кецес ешметш е сен ашык ж ау бол Fan жоксыц, ал iuiTeri наразылыгын Fana ушш былай тал-тусте (здемейдн Не болса да 6ip сумдык icTen келш турсын. Колыннын кан- ды екен! б1рден KepiHin тур!.. Канды болмаса неге артына TbiFa б е р е с т ? — Ханшайым, байка,— дед1 Экпар демш эзер алый,— колымды артыма устасам ез!ме-ез!м сенбей тургаиым. Бы­ лай сейлеушд1 коимасан тамагыннан ала тусем бе деп коркам. — CefiTin турыл менен бауырмалдык т м е й с т , Экпар, э?— Ханшайым ызалана кулдй— Ж ок, aFa, сен бастаган керуенге мен ермей калган жанмын. Em u екеум1здш жо- лымыз eKi баска. Е с т барда ж е т т и тап... — А л кетпеймш, сонда не ю т ей с т? ©з колынмен устап б е р е с т бе? Не айтарын б!лмеген Ханшайым сасканынан жанында турган телефонный трубкасына шап бердн Экпар карында- сы Хасенге телефон сокпакшы болтан екен деп шошып кет- Ti. О да трубкага ж армасты. — Ж аксы , кетейш,— дед1 Экпар ашудан кара курен- дене ©згерш,— 6ipaK екш ш журме!.. О л ун-туншз уйден ш ьта женелдн Ханшайым терезе алдында турып калды. Аздан кешн терезеден жан-жагыиа урлана каранып, apFbi кешеге ©Tin кеткен агасын кердк BipaK селт етпедь Сол мелшиген калпынан козгалмады. Осы кезде ауыз уйге сейлей тары 6ipey юрдн Сыбдыры Ханшайымныц кенш н белдк Ол кобалжи есшке карады. Хасен екен. Эйелш Kepin куана кул|мЫредн — Ханшайым! — Ту, e3in бе ед1‘ц?1— Эйел1 к у й е у ш т куш агына Kipe бер)п солкылдай жылап коя берд!,— зэрем зэр тубш е кет- — Неге? — Ж ан а осы уйге Экпар келш едь — Экпар д е й с т бе? Неге милицияга телефон сокпадыц? 1стеген кылмысын естшек тебе шашьщ тш турады. — ©3iM де солай шьшар деп ойдап ед1м,— Ханшайым эл! де к е з те н парлаган жасын тыя алар емес.— Мен оны сонынаи !здёп келген солдаттардан жасырып калдым. Ж а- ман болса да бауы р емес пе, устап беруге дэт1м бармады... Д ур ы с болмаса Keiiiip... — О касы жок... Ж асы нды тый. Кылмысы болса ешмет курыгы узын, кайда кашып кутылар дей ст...— Экпардыц не icTereHm bipaeii айтуга батылы бармады, онсыз да ки- 212

налып турган Ханшайымын аяды.— Эттен, не керек, сон- дай адам сешмен 6ip туар ма1 Bipan oFaH сен айыпты емес- ciK— Хасен эйелшщ шашынан сипап мандайынан суйдь— Bip анадан ала туады, кула да туады деген осы. Тек езщД1 езщ 6epiK уста, 6ipre туран екен деп орынсыз кайгырма. ©3i кунэкар болса OFaH калай араш а тусе ала- сын?.. — Кайтешн жалрыз бауырым болган сон... Эйтпесе... Ekai ол эйелшщ жасын суртш, женделе бастаранын керд1 де, к в н ш сэл кетерш п: — Зурэтай кайда?— дед1 баганадан 6epi Экпардын элег1мен кш кентай кызын сураура д а умытып кеткеш eci- не Tycin. — Балалар бакшасында. Енд1 барайын деп тур ед1м... Элг1 Экпар келш... — Ж ур, екеум1з 6ipre барайык. Булар балалар бакшасына барып Зурэны алып келген- деранше кас т а карайып, шам д а жагылды. Ханшайым- нын аузынан тускендей эп-эдем1, эке-шешесш сагынып к а л ­ ган, т Ы ж ана шыга бастаган ж ас баланыц былдырлай сейлеген кызырына кенелш, бул eKeyiHiH кещ лк баранары- дай емес, эжептэу1р квтерш п калды. Зурэш жаткызып, шайра отырсымен Хасен Ханшайым- ра ауылда не квргендерш, кандай езгершке кездескендерш Teric айтып бердь Ханшайым куана тындаумен болды. Тек Х асен Тэкежан ауылы кешш келгеннен кешн, Ханшайым- дардын кыстауында болган канды у а киганы жыр ете бас- таган да рана эйел1 кенет боп-боз болып KeTin: — 03iM де ce3in ед1м сондай 6ip сумдыктын болга- нын!— дед1 дауысы flipm кагып. Енд1 ол аярын ширак Ва- сып телефонный касына барды. ©зще керек милиция кен- ceciH сурады.— Алло! Б ул свйлеп турран акын Хасеннщ эйель— дед1 уш уз!ле шырып,— иэ, иэ... Айтайын дегешм... «Конырайрыр» совхозынан Kici anripin кашып келген ме- нщ арам Экпар Карымсаков осы калада... К,айда екенш анык бшмеймш, 6ipaK осында... Бугш б1здщ уйде болып кетть— Ханшайым трубканы орнына койды. Ж узш д е улкен кайрынын i3i бар. О л ещй тунжырай Хасенге карады ,— ко- лымен icTereH кунэсш щ айыбын мойнымен кетерс1н!— д ед 1 катулана, сей гп де кенет eKi бет1н колымен басып солкыл- дай жылап коя бердй.. Ханшайымнын осынау 6ip ерл1к кимылына риза болып турран Хасен, iuiTeri кеселш кезш щ жасымен шырарсын дегендей, дэл осы минутта ж убатып ештене деген жок. Тек: IS I. Есенберлин 213

Капдай KVAipeTTi жан едш !— деп Tepic буры* Ж а у кылыгынан уржкен кешлдерш орныктыра алмай будар тун ортасы ауа тесектерше жатты. BipaK кепке дейш кездер| ш н б е д к Тек таи алдында Fana Kaciperri, коркы- нышты ойлардан кажыган кос зайып кенет уйыктап кеттк Экпар Ханшайым куып ж1бергеннен кейш кайда бара- рын бклмей, каланын шетше шырып узак журдк Bipey тж елей кар аса да, езшен e3i куыстанатыны кылмысты жаннын э д ел емес пе, ол кершгеннен ypiKTi. OFan бую л Дуние, жер мен кек, орман мен тау-тас, жанды-жансыздын бэр| «Сен кара бет к атш ер еш » деп тургандай керандь К ай ­ да барып тыгыларын бклмедь Экпар мундай куйге калай тускен1н тэты да ойына алды. «©рт салсам ол ешпенджи'н салдары ед1 foA. BipaK дэл сол минутке дейш Касымды елт1рем деп ойлап па ед1м? Ж ок, оплатам жок. ©лтГретш адамым ол емес едк онын ажалы ж ок жерден б'олды. Енд1 MiHe сонын сайдарынан жанымды ко ярFa жер таппай тур- гам ж ок па! ©штескен кешл кылмыс жолына e3i апарды. Енд1 будан калай кутыларсын? Ж ок, Kefiin merinep жол калган жок, 6api 6ip сен кылмыстысын, сен Kici елт1рген жансын. @лт!рмед1м дегенще енш м де сенбейдй Орнында куэн — тапаншан калды. Оны Буркгг те, К араж ан да тани- ды... Ертен тексеру ж уредк 6ipi болмаса 6ipi устап бередп..» Экпар енд1 flip-flip пакты. Тагы -да ж анталаса oftFa шомды. «Ж еткен ж ерщ осы болды, Экпар! Эд1п сот ж азасынан куты ла алмайсын! CeHi де eai\\i кутш тур.» Ол кенет ток- тай калды. «Боса да елед1 едем, олап болса KeriMfli неге ала елмейм1н? Иэ, из, кек алу менщ ежелг! арманым емес пе ед!? Кыс боны. С в ер д ло вски е оку окыгандай болдым ба? К ай KyHi эшкереленем деп эбден кутым кашты рой. Содан «Конырайдыр» руднигше e3iM тш енш келген жокпын ба? Ондагы ойым — еш алу, жасырын айкас емес пе efli? BipaK рудннктег1 ойлагаи максатымды icTeii алмай KerriM. Кедей тобырына ауысып бара ж аткан эке мулю жанымды шы- датпады . 6з1ме де жок, o.napFa д а жок етк1м келдк.. Бунын бэр! эбден ойланган ic efli Foft. Тек Касымнын aniMi кут- пеген жерден болды. Мен оган еюнбеймш. Сол керек efli OFan!.. ByKi.n кедейд! д у р л п т р ш ж урген сол шолак кол!.. Эттен! Эттен! Егер тапаншам Tycin калмаганда... ©ш алын- ган болар едП Ал каз1р жанымды коярга жер таппай тур- мын. Басе, eiifli кайда барам? К айда тыгылам? Барар жер„ 214

басар тауым калмаганы ма? Ио, солай секм д! Foft... Мейл! солай-ак болсын! Bopi 6ip Menin кушм (Нткен екен, олай болса мен де колдарына окай берьпмеймш, елеем де жас- ты ры м д ы ала елем.» Осындай шенпмге келген Экпар не болса д а тары да ж ауына 6ip шауып калмак болды. Ал ж ау дегенде онын ен касы юм? CyFa кеткен тал кармайды, оран шын кек алатын к а с ы — еж елп тап жауы Хасен болып KepiHfli. Ауылда ж уртты булд1рген Касым болса, калада Хасен. К азак жас- тарын жана eMipre бастап, Бурю т пен Ханшайымды да ага жолынан тайдырран осы Хасен! Касымнан ешш алды. Енд| Хасеннен ешш алса болтаны, жастьшын ала елгенП Ол енд1 колын 6ip-an с1лтед1. «Мейл! одан кей!н атса да, шапса да ез epiKTepi, колыммен штегешмд! мойныммен кетеруге ба р ­ мы»... Ал шамам келсе... колдарына туспеуге тырысам... Жалгыз жанкам калранша куресем. Мумкш Кытайга етш кетермш...» Тэуекелге бел буран Экпардын к е н ш орныккандай бол­ ды. Онын eciHe тары да езш ш eni куннен 6epi нэр татпага- ны TycTi. 9 p i ойлап, 6epi ойлап Каражаннын уй|'не баруды уйрарды. «Кемеге 6ipre мшген жан едш, егер мен!н кыл- мысымды ест!меген болса, менен шошына коймас». Экпар калара кайта оралганында кас карайып, тун де болды. Ол каранры кешедермен урлана ж ур 1п ез!не таные, Каражаннын уй!не.жетт!. Андып турран 6ipey ж ок па екен деп жан-жарына карап ед1, катарласа калган кузетпл сол- даттардай, серейген, сунгак бойлы, карарай араштарынан бетен ештене кез!не туспед!. Каражаннын ауыз уй!нде шам жанып тур. ©зге белмелер!нде ж ары к жок. Азы рак сан- лауы бар терезеден канша уш лее де ештене кере алмады. Тек элде к!мдерд!н Ky6ip-Ky6ip сейлескендер! кунг!рт ecTi- лед|. Урыдай 6ipeyfliH терезес!нен сыралап журуд1н e3i xayinTi, 6ipey-Mipey Kepin калса... Экпар не болса да тэуе- кел деп терезеш тыкылдатты. Сейткенше болтан жок, се- нек белмен!н шамы жанды да, ауыз уй карангылана кал- ды. Кеп кеш!кпей есж тш алдына ак кейлег! келендеп, ырга- ла басып Мэрукей шыкты. — Юм стучит иткэн?— дед|' ол дауысын соза. Экпар ун-туназ жакын таянды. Эйел жанына кел­ ген ж !гт< е ун!л1п карады да Экпар екешн танып куанып Kerri. — Ой, алла, Экпар мырзамис!»?— Мэрукей eKi колын б1рдей 6epin амандасты. Даусынан куанып калганы се- зш п тур. 215

— Hypiri3 комнатыга, бик шэп к и л д т з ,— ол жан-жа- гына ж влт-ж улт карады да, акырын бетш таяп,— мин счз- ni сонэП сариним. Пойдемте, уйде К араж ан йок... Ол бугин кияш бата командировкага йурип кнтп,— дед| сыбырлай туо'п . М эрукейдщ дауы сы сынк-сынк етедк Экпарды колы- нан ж етектеп сенекке карай суйрей TycTi де, кенет тура калды,— йок, ci3 мына забордын артында тура турыгыз. Уйдэ К араж анныц 6ip ипташы бар иди.. Мин аны прово­ дит HTiiiri ибэрайын... А н а у ж ауап кайырранша болран жок, Мэрукей оны ко- лынан устап, кораныи iiuiHe Kipri3in ж1берд1 де, e3i уйге Kipin кетт1. Экпар Караж анны ц уйде болмаганына iuiTefi катты куан са д а, оныц уш нде «ипташы отырранына» сэл ренжш- те калды... «Ол кандай ипташ екен, кврейшин?» деп взг туриан кабыррадан сенекке сыралай карады. Б ул кезде Мэрукей уйден сы ртка 6ip аласа бойлы сэры ж!гп-п epTin шыкты. — Васек, скорее уходи, мне только что сообщили, муж возвращ ается...— М эрукейдщ ж1г1тке сыбырлап айткан св- 3iH Экпар анык естйй. Васек ж ан-жарына аландай карап, карангы тунге enin ж ок болды. «К араж анны ц шын ипташы екен!— дед1 Экпар iuiiHen мыскылдай к у л т . «Будан кешн ceHin кер эйелге! М а­ ган оны «К араж анны ц ипташы» дедц ал меш OFaH куйеуК nin кайтып келс жатканы н хабарлаган Kici етш кврсеттк Б улар кандай айлашыл келедк..» дсгенмен Экпар Мэру- кейдщ ез! унпн ан а ж1г1тт1 куып шыкканына ете риза бол­ ды. Риза болатын да рет! бар едк ейткеш Мэрукей жана- гы ж ас ж 1г т 1ен к ас пен кездщ арасында, кешке таман куйеуш вокзалга шырарып салып келе жатып таныскан-ды, енд1 «ecKi таныс» уш ш оны куып шыгуы Мэрукейге онай тимесе керек-Ti. Ж ещ л мшезд! эйелдш бул кылыры тек Экпарра деген кум ар к е ц ш н корсетедк Буны ж1г1т те сез- дк Сонды ктан д а OFan дэн риза. Мэрукей В асектщ 6ip ж олата кеткешне K03i жеткеннен кейiн, ю л т бурылып KopaFa енд1 де, Экпарды куш актай уш не алып Kip;ii. Ж ан а гана ез1 сенд1рген шамды жагайын деп едк ж1г1т колынан шап 6epin устай алып, жактырмады. OsiHiH кашып ж ургенш сезд1рмей: — Я хочу посидеть с тобой в темноте...— дед1 куле сейлеп. — Но я хочу поглядеть на тебя!— эйел кылыктана сылк-сылк кулдк 216

— А ты постарайся увидеть меня не глазами, а сердцем. — Вон ты какой! — Какой? — Хороший... Карангы да эйелдщ шолп етш суйш алганы ееттлдь Адам баласы кызык кой, кандай жагдайда ж урсе де, ен акыргы дем1 б1ткенше ем1рден рахат !здейд1, рахатта- нып етуд1 арман етед!. Ж иырма exi ж асар Эрнест Галуа басынын кесшуше калган он уш с.агат уакытын, бук!л ду- ние жузш е э й г ш «Галуа катары» атты математикалык ен- бег1не ж ум саса, дар га асылуына 6ip тун калган Сфендр патша «акыргы т!легшд1 айт» деп сураган жауына осы акыргы TyHiMfli 6ip су л у кызбен етш зуге р ухсат етщдер» деп етшедь Кайгыдан, ажалдан, куаныштын жогары ту- руы 6Mip заны ма, элде бул арсыз кенш дщ кызыкка той- маган кумарлыгы ма?.. Ж ан а гана барар жер1, басар тауы болмай, ем1рден т у н ш п , канды жорыкка аттануга бел буган Экпар, сулу эйелдщ осынау 6ip акжаркын карсы алуынан, журегше 6ip ыстык сез1м тарап, бойы жылып сала бердь Мэрукей алдына койган тагам ды жеп, 6ip бокал коньякт! !шкеннен кейш бул куаныш енд! TinTi кушейе тусть ... Аилы тун, ак мамык тесек, куш агы нда ак тесш де ай сэ у л е а ойнаган, ак сазандай эппак ару... Д э л осы сэтте Экпарда еш арман жок Tapi3fli. Алдагы м аксат та, акыргы куннщ азабы да 6api умытылган. Онын ем!рден бар Ti.ne- ген1 осы, ем 1'р баки тек осындай гана р ахатта етсем екен дейдь Bipax онын бул Tineri орындалар ма? Bip тунд1к куа- ныштан кейш, оны кут1п турган, канша ж урсе де б!тпейтш, созылган уза к мехнат жолы бар емес пе? Иэ, оны кутш турган киындык бар, азап бар. Ол устем таптын буган ар- наган улесй Бар дэулетш ен, бил!г1нен, езгеден артыкты- гынан айырылган тас кен!лд!ц корланган улес!. Сол улес алдында турганда, 6ip тундш кызык, рахат уш1н журект1 торлаган OMip кайгысын ум ы туга бола ма? Ж ауы н » деген ешпенд1л!г1нен бас тарта алар ма?.. Ол кербез эйелдщ ак мамык тесш кия алмай кайтадан кысып cyfifli... «Кош, бол ен акыргы кызыгым» дегендей Экпар Мэрукейд1 элс1н-элс!н бауырына басты... Дегенмен 6ip caTTiK кумарлыктан м аксат кымбат, ол элден уакытта барып тесектен созыла туре келд1. Сагатына карап ед|', терт екен. Д эл.ойлаган кезь Экпар енд1 ки1не бастады. Буйыккан мысыктай, мамык твеекте уйкылы ояу мау- 217

жыраган Мэрукей Экпардыи кишш жатканын керш, тан- д ан а ыцырсыды: — Д а л а шьщйсызми, ведро синакта... — Ж о к , М эрукей ханум, кетем. — Кайда?.. — Рудникке... Bip сагаттан кешн поез ж уредк Эйел басы н ж асты ктан кетерш алды. — Ну?.. Ведь К ар аж ан командировкада эл1 6ip недиля булады бит... Экпар e3iH-e3i мыскылдап ш т ей кулдй «Буран куаныш керек, ал маран...» — Кеп кешжпей кайта оралам,— дед1 ол Мэрукейд1 алдап.— ByriHri дос-ж арлыгы на коп рахмет... — Н у и ynaci3 бит эл1 син... Р азве рахм атны 1 шули а й т а м и ? .. Ерж кен келш ш ектщ кеш лш аулайты н енд1 Эж*ардын кулкы болмады . Бар ойын, кеш лш алдагы максат би- леп алды. — Ботен жолы...— дей салды д а ол eciKTiH алдына бар­ ды. Ойына б 1рдеме т у с т сэл шд1рдк— Мэрукей, К араж ан- ра сэлем дерсщ . Bipaic менщ мунда болранымды айтпа... — А йтса не итэд1? О л ревнавыйт итмэс... — Мэйлщ. А л кош бол. — Кош болырыз... Тез кил1'г1з... Мин сиш с нетерпе­ нием кутэм. Экпар далара шыкты. Тун суттей жарык екен. Кала мауж ы раран шырт уйкы да. Селт еткен Tipi пенде керш бей- fli. Тек аспанда ж улды здар жымындайды, KyMic табак суду ай акырын жылжнды. Тыныш кешеш бойлай мулпген 6niK терек, кайы ндар тур! Экпар ж ан-жарына карап, урла- на демш алды да, тес калтасына колын салып, шуберекке ор ал ган б!рдемеш шыгарып, сырТындарысын шеше баста- ды. К енет ак селеус!н ай с э у л е п тускен элг1 зат жалт ете калды. С у й ек сапты шшкентай бол ат кездш екен. Экпар бармарымен ж узш акырын басып, ©TKip екенш байкады да он жак калтасына кайта салып, журш кегп. Баранары дай емес, онын Ka3ipri ая к басысы нык. Айка- са туйшген кабарынан, тштене жумган ж Ы ш ке ерншен, тай салм ас 6ip шеиКмге келгеш сезш едк Б ул шеилмде^ Ха- сенге деген ушм Fana емес, ушнен куып шыккан Ханшаным- ра арнаган ыза, кек, аш у д а бар. Аздан кешн Экпар Хасеннщ ушнщ жанына келш ток- тад ы . Тары д а ж ан-ж ары на карады . Б уш л элем бейне 6ip елш T3pi3fli, мызрымайды. Экпар бул уй д ш бар жагдайын £18

куш бурын Teric зерттеген. О л шшкентай TeciKTeH сыммен eciKTiH тиегш босатып, аягын мысыктай еппен басып, се- нек уйге шрдь О л ауыз уйдщ eciriH ашып эуре болган жок. 03i алып келген каш ау Teidpfli ecin устш д еп т ер е зет н тактайына Kipri3in ж1берш, сэл босатты да, терезеш акы- рын жулып алды. Содан кешн Экпар, колымен тартылып кеудесш тесштен етшзд1 де, нагыз 6ip KopaFa енген кас- кырдай, еш сыбдыр ш ьтарм ай еппен белменщ аржарынан 6ip-aK TycTi. Б ул кезде тан ж ана б ш ш п келе жаткан-ды. Yn inn к а­ ра келецке. Экпар аягын угшмен басып, eciri сэл ашылулы тер уйге юрдь Болыскей юрэуаттын устш де каннан-капер- ci3 уйыктаган Хасен мен Ханшайым. BipiniH 6eTi 6ipiHe Tnin жатыр. Ханшайым он колын куйеуш щ кешрегше койып, сэл кырындай тускен. Анандай ж ерде ж ас баланын aFam кереуеДнде Зурэ... Экпар кеудесш щ дуршлдегенш басып сэл турды. Хасешй куш актап жаткан Ханшайымды кергенде, ол тунерш кетть Бурынгы карындасына деген ыза, amyFa, енд1 кызганшактык, корлану косылып, морт мшезд1 Экпар аягын 6ip басып, 6ip токтап, ерл1-зайыпты- нын шрэуатынын, бас жагына таяды. Саспай он калтасына колын салып, болат кезд т ш алды. Ана eKeyi бастарына тенген ажалды сезер емес, акырын гана пыс-пыс етедй Ханшайым жаман туе Kepin жатыр ма, дауы сы ш ьтар - шыкпас болып б1рдеме деп ынырсиды. Экпар б т е гш сыбанып, к е з д т н кыса устап сэл турды да, кенет енкейе туеш катар ж аткан кос кеш рдекп б1рдей орып-орып ж1берд1... Аспанга аткан канмен 6ipre, Хасеншн «Ах» деуге дауы­ сы эзер шыкты. А л Ханшайым булкына атылып ю рэуаттан жерге кулады да 6ip-eKi рет денбекши кетер ш п , кенет 6ip- ден тына калды. Экпар артына бурылып та карамастан, кездтш щ каны мен колын стол устш деп дастар кан га тэптештеп cypTTi де, eciKKe карай таяды. Уйдщ eciriH аузында турган ю лнм ен акырын ашты д а, сыртка шыкты. Ж ай баракат ж андай жан-жагына карады. Д ал ад а ешшмнщ ж ок екенш Kepin, аягын асыкпай басып, ез бетш е ж уре бердп Bipep сагаттан KefiiH XaceHHin уйше келген сут сатушы эйел, кундеп жабык туратын eciKTiH 6yriH ашык жатканы- на тан калып, «Ханшайым! Ханшайым!» деп дауы стады . Ешк1м жауап бермегеннен кешн уйге ш рдг Кан-кан боп е л т жаткан ерл1-зайыптыны Kepin, атып сы ртка шыкты. Ойбайын салып, Kepiui уйдеп адамдарды шакырды. Ж ур т 219

жнналды. Милиция келд!. Мундай сумдыкты кермеген ж урт айран-асыр болды. Bip кэртэн энел эл1 уйкысынан оянбаган Зурэш , эке-шешесшщ кан болып жатканын кер- сетпей, уйден алый шырып, эдеттеп уакытынан калдырмай балалар бакшасына алый кеттк Туе болмай Хасен мен Ханшайымнын eaiMi буюл калага тарады. Ж азы ксы з кеткен аяулы ж андарды аямаган, му- аркем еген ж ан калмады. KeMnip-шалдар ж агасы н устап, буларды елл рген каш ш ерге лагнат айтты. Орыс, казак жи- налып, бурын-сонды болмаган осынау канды уакигадан тасыран судай толкыды, ашуына MiHin, бурк-сарк кайна- ган казандай, астан-кестен болды, зан орындарынан кыл- мыстыны тез1рек тауы п «канды канмен жууын» талап erri. BipaK Экпар кол Fa туспей K en i. Ж ур т TinTi ешюмге зияны тимеген, осы 6ip ардакты ею адамды KiM олт1ргенш де бшмей калды. Ал Экпар тэцертенг! поезбен Сарывзек станциясына ж у р т кеткен. Егер жолай долга туспесе, Ала- квл шекарасы аркылы К ытайга етпек... Осы 6ip жан туриигер суы к хабар жетер. алдында, Бур- ю т тэнертенг1 шайын imin болып, кеше Fana баспацан кел- ген езш ш жинагынын гранкасын карагалы ж аца FaHa кора iuiiHfleri бакш ага шырып отырган-ды. — BypKiT-aFa,— дед1 оран гаяп, кез1 ж аска толран га­ зет тасуш ы ж ас сэры бала,— тунде 61р бузык Хасен aFaft мен Ханшайым апайды eaTipin кетшть — Не дейсщ ?!— -дед1 жендеп туеш е алмай калган BypniT. — Х асен aFa мен эйелш 6ipey бауыздап кетшть — К аш ан? К ай да?— деуге FaHa муршасы келд1 Бур- юттщ. Мына хабар онын тебесше жай туаргендей болды. Бур- ю т сол сыртка шырып отырган калпында, кейлекшен, Ха- сенн1н уй ш е карай ата ж енелдь Бул келген уакы тта прокурор мен милиция кызметкер- лер1 уйдег1 журтты Teric сы ртка шыгарып, TuicTi тексеру жумысын xtypriain ж аткан. Ауланы корш аган милиция кызметкерлерк Кеш е боны w in т1рескен журт. Б ур ю т ентелей басып KopaFa ю рдк токтатпак болтан милицияга бой бермей, уй iuiiHe. карай умтыла туей . Кенет сырттары ж урт онын: — Х асеш м, боздагым! К ос бауырым!— деп еюре жы- лаган дауысын еетш . Ертен1не бую л кала болып Хасен мен Ханшайымды^ ар- д актап ж ерледь Тап куресш щ курбаны болтан ерл1-зайып-

тынын басына ескертюш орнатылып «Ардакты ул-кызы- мыз, аттарык мэнг1 е т п з д е сакталады» деген сез алтын эр'шпен жазылды. Хасен мен Ханшайымды койып келгеннен кейш каарет- тен Буркгг тесек тартып жатып калды. Бул канды уакига Экпардын ici екен1 кеп кецмкпей аныкталды. Ш ет елге ка- шып бара ж аткан жершен долга тусш , айыбы мойнына койылып, жет1ннл август занымен атылу жазасына буйы- рылды. Ж а у жазасын тартты. Bipaic одан каза болтан o»:i дос кайта оралар ма! BypRirri енд! 6ip улкен ыза, зулым- дыкка карсы жанын куй!нд1рген дулей куш билед!. Бурын «осы мен т а п >1 кателесш журген жокпын ба, мен бшетш казак 6ip каза к емес пе е д 1, оган таптык курес- Ti совет eKiMeTi кушпен енпзбед1 ме?» деген ceHiMcia ой да пайда болатын. А л мына дос wiiMi, оган каза к ел! де тапка бел!нгеи, таптык куресте 6ipiH 6ipi аямас ел екен!н эбдей уктырды. Осыны тус!нген BypKiT дос аж алына арнаган елен жаз- ды. Б ул влек! акын Бурк!тт1н ен алгашкы таптык ce3iMiHiK шын оянуы болатын. Сондыктан д а оны, елкелж партия газет! улкен эршпен 6ipiHiui бет1нде басып шыгарды. BypKiTTiH бул жыры шын журектен шыккан адал сыры, кайтпас uieiuiMi ед1. Квзден шыккан ж ас пен журекте ой- наган кек б!рдей орыи алган, куйзелген акыннын ж урепнен шыккан осы 6ip отты влен былай деп басталган: Жау колынан каза тапты Каза тапты жолдасым. Квзден ыстык кан боп акты Кап боп акты квз жасым. вм1рден тек елее 1здеп КеПде бшмей шок бастым, Жол таба алмай жаным жудеп Ашык купле адастым. Сум датдырлыи ауыр жуг!и Квтере алмай кысылдым, Дос ажалы ашты бугш, Ашты квзл' TyciHfliM. Хасен сенген жаксы заман Болсын емд| армапым. Кидым бэрш, берд|м соган ©Mipi.Miiin калранын! Кайта бурап домбырамнын Босап кеткен кос шегш Кайтарармын кос кыранныц Жауда кеткен вш-Kerin. BipTiHflen кайгылы уакиганын шуы да басыла бастады... Тек Зур э гана эл1 ешнэрсеге тус!нбей, шешес1н «эне келед!, 16 1>Есенберли* т Л

мше келед1» деп кунде кутуде болды. Ол каз1р балалар бакшасында емес, бетен жерде. У й м ет оны эке-шеш еа ка- за болысымен-ак кшшентай балаларга арналган ж етьча- нага берген. Ханшайым мен Хасенд1 жерлегендерше 6ip ай толган шакта кара кшнген О льга Павловна мен каареттен жана гана басын кетерген Буркгг Зурэш 1здеп осы жет1мханага келдь Баланын аты бала емес пе, б1ртждеп З урэ д а эке-шеше- ciH умыта бастаган-ды. Булар келген кезде ол езждей юш- кентай кыздармен бакш ада ойнап жур екен. Ольга шакы- рып ед!, б1рден танып жандарына келдь Кезшен жасы мел- Д|реп, ана екеуше кезек-кезек ж аутандай куш актады. Кенет Зурэш ц Ke3i Ольганын мойнындагы моншактарга тусш кёт- Ti. Буны Бурк1тт1н эйелше Москвадан Ханшайым экеп бер­ ген. Ш еш есЫ н де мойнына тагып ж уретш осындай мон- niaFu болатын. Сол ойына туст1 ме, Зурэ элсш-элсш Ольга Павловнаныц мойнына карай бердь Кенет ол: — Мама!— деп калды. О льга П авловнанын кез!нен ж ас ыршып Kerri. Ол З у­ рэш баурына кысып, аймалап суйе бастады. — Айналайын, Зурэшым...— дед1 еплген жасын тыя алмай,— жыламашы, жыламашы... Бупннен бастап мен се- IIiн маманмын... Ия, менмж ceniii маман... Буп нге дейш бала кермеген Буркгг пен Ольга П авлов­ на 6ipiHe 6ipi карады . Олар 6ipiHiH ойын 6ipi тм катыспай- ак тусш д ь Хасен мен Ханшайымнын ж алгыз кызын ездер1 бала етпек болды. Ж удеп келген ерлЬзайыпты енд1 уйлерше куанып кайтты. Бурк1т пен О льга Павловна алма-кезек куш актап ке- Tepin келе жаткан З урэ шын бакытты едк Ж ан а эке-шеше- сш е элденеш айтып, былдырлай сейлеп келе жатты... IV ©Mip жолы кешкен керуен жол тэр1здь Онын бултары- сы да, жазыгы да кеп. А суы киын аскарымен катар, темей карай кулдырап втер ылдиы да болады. Керуен жолы кей- де узак, кейде кы ска келед1. Б!рак кауш -катериз, киын- дыксыз болмайды. Ойламаган жерден жел турып, сурапыл дауы л согады, калын ж ауын нвсерлей куйып, бурын суы 222

толарсактан келер тайыз жыра, кенет сарылдай аккан, ет- кел бермес, долы езенге айналады, к в о т бегейдк Бундай бегеттен тек шаршамайтын, талмайтын керуен гана ете алады. Токтамай кешш взМ н деген жерше жетедк Каранпл тун. Ж урттын 6api алдагашан уйьщтап калган. Ж акында гана алган жана пэтершдеп жумыс белмесшде, столга су й е н т BypKiT отыр. Алдында эл1 spin туспеген 6ip- иеше тар ак ак кагаз, 6eTi ашулы ж аткан Алексей Толстой- дын: «Кыл кешр-киямет кешу» романы. Бул ютаптын ауда- рам деген бетш Бурш т б1рнеше рет окып шыкты. BipaK бупн кундепсш дей емес, 6ip де жолын аудара алмады... Колына каламын алып 6ipHeme рет октал са да, ecine, б а ­ тана кунд1з 03iH шакырган мекемедеп сез тусе бердь Ол сез Бурштке жыландай суы к тиген. Сол сезден кейш Byp­ KiT езш щ тагдырын октаулы мылтыктын аузында турган- дай кордт Тек 6ipey сол мылтыктын шуршпесш басса бол- ганы, аржагында алданя TipuiMiri де, куткен бакыты да, 6opi де быт-шыт болмак— Ж ан алкымга тускел1 турган кыл арканнан кутылар жол бар ма? Ж ок сынды... Кеп мезплден 6epi кенес ею м етж е icTen журген зиян- KecTiK кылмысы ашылып, жакы нда К араж ан усталган бо- латын. Bipeyre кан кусты ру оган ж аксылык штеуден жешл. К араж ан e3i кеткешмен коймай, узыннан еш -кыскадан ке- ri бар BypniTTi де ала кетпек болган. 6зш 1н шын сержте- piHin атын атаман, баягы Аканныц кыркын берер кундеп кедестен бастап, Бурютпен касты к iciM де, niKipiM де 6ip болды дёген жалган ж ауап берген. Tepreyuii BypKiTTi шакырып алып, 6ipa3 кыса жауап алган. BypKiT взшщ адасканын, калай дурыс жолга туске- нш 6ipin калдырмай, оган актарган. Tepreyuii буныц св- 3iHe ceHfli ме, сенбед! ме, белпаз, aftTeyip Буркптен «кала- дан еш жакка кетпеймш» деген колхат алып, 33ipre бо- саткан. BypKiTTiH Ka3ipri кобалж уы осыдан туган. Талай адал деген азаматтар усталып ж атканда, e3iHiH К ар аж ан сешлд| KepceTymici барында аман калам деп ол т ака дэмеленбсй- дк Сондыктан да Бурют карацгы тунге сескене карайды, квнЫн алдындагы жумысына канша аударам десе де, акыл mipniH тунып калган кара судай 6ip селт етпей/и, бар ойын куткен Kayin билеп алган. Кенет кешедеи жакындап келе ж аткан жешл машина- нын гурШ еепл дк Вурю т басын кетерш , тыкдай калды. Машина ездер! турган улкен уш кабат уйдщ карсысына 223

Kc.nin токтагандай болды. Акын шамды ceHflipin, д1р1лдеп ксткен буынына эзер не бола, терезешн алдына барды. Сыртка карады. Ж ан-жагы муздай жабык кара машина дэл езшщ ушнщ eciriHiii алдына келш токтапты. ImiHeii торт-бес аскери адам шыкты. Буршт кайтадан орнына келш электр шамын жакты, неге екеш белгклз, стол устшде шашылып жаткан кагаз- дарын тэптештеп жинады да, ашык жаткан штаптын бетш жауып койды. Содан кешн барып Tepri белмеге шрдй Сыр- лы араш кереуетте эйел1 уйыктап жатыр. Акын аягын сппен басып, онын бас жагына ж етп де, ецкешп шашынан суйд1. Eimi ол екшип белмеге Kipin, шшкентай керуетте уйыктап жаткан Зурэнщ мандайынан шскедй Былтыр ол алгашкы рст мектепке барран. Буршт ашык есштен ауыз уйдш электр сэ у л е а тускен Зуронын сияланран шшкентай сау- сактарын керш, езу тартып кул1мс1редк Кайтадан ауыз уйге шыкты. Куланян салып тыкдап ед|, не сырткы eciKTin ашылраны, не баспалдакты дуб1рлетш келе жаткан адам- дардыц дыбысы естжмедк Кенет кешеден еркектердщ сей- легеш, жыларан эйел дауысы шыкты. Буршт шамды сенд1- ре сап, асыга терезешн алдына барды. Kepiui подъезден T^epceri сынардай шаткаяктап шырып келе жаткан узын бойлы Kopi профессорды кердь EKi жарында мылтыкты ем эскер. Соцынан жылап ере тускен кемшрк — Павлуша, Павлуша,— дейд! ол кезшсн аккан жасы- на шашалып,— байка, e 3iimi кут, ашык терезенш алдына отырып, суык тиш журмесш... Кемшрдщ дауысынан epiHe дерен улкен мешрбандык ун естжедк Бейшара кайдан бм сж , карт профессорра кандай терезешн алдына отырура тура келерш!.. Шал да KeMnipiH кия алмай: — Меш кайтесщ, меш суык ала алмййды, езн ш сакта, езж дь..— дейд1 артына бурылып. «Осындай жандарды да ж ау дейд1, ау!» Буршт кабарын туйш Tepic айналып Kerri. Кайтадан бурылып терезеге Ка­ раганда, кетш бара жаткан кара машина мен Kapi емен ту- бж дс бук Tycin отырып калган кемшрд1 кердк.. Дуние жузшдег; бар кэйры бейшара жаннын осы оты- рысынан сезжгендей. Бурк1т бул кемп1р-шалды танитын. Карт профессор- архсологпен 6api осы жанадан салынран уйге 6ip куш ке- шin келген... BypKiT оларды анда-санда керетж, кемшр- шал жубын жазбайтын, кол устасып мектепке баратьш к1шкентай балалардай, кайда болса да eneyi 6ipre журетш.

Осы ерл!-зайыпты eKi картты кездеепрген сайын акын iui- тей риза болып, «Картайганш а 6ipiH-6ipi сыйлап вткен шын достык-махаббат деп мше осы лардш н айт. Шын бакытты жандар екен. Bi3 де осылардай болып втсек, арманымыз бол мае ед1» деп т!лек ететш. Сейтш кызыккан KeMnip-шалы Ka3ip кандай х алд е?.. Б ур м т ауыр куреж дь Кенет онын кез алдына 6yriH кврген бвтен 6ip сурет елестеп кетп. Багана тергеушш! кутш , кулазыран тып-тыныш кори- дорда жалрыз отырранында жанына былк-былк басып, сун- гак бойлы, 6ip кербез эйел келген. Онсыз да KepiKTi бетж эдемжеп бояп алган, уетшен жупар nici анкиды. Ж удеп отырран Буркггке ол «кандай келбетт1 ж т т ед!н1» деген- дей кезш сынай 6ip тастап, акырын KyaiMciperen. Ж узж д е куаныш ойнайды. Осынау туксиген коридорда кайрысыз адамды кергенше акын тан калып, онын бетш е дурыстап KapaFaH. Б1рден тани кеткен. Баярыда Акшатыр каласында 6ipep кергеш бар, атакты сулу Мэрукей екен. Сол кыз ку- нш дегю нен Timi езгермегендей. Сол ойнакшыран коз, сол суюге жаратылран кып-кызыл булд1ршш epiH... Э йел.Бур- к1тпен таныеканша болган жок, коридордын 6ip калтары- сынан тергеупп кержген. О л Буркггпен амандасып: — Ka3ip,— деп Мэрукейге карады ,— умытпасам с и К араж ан Айбасовтын эйел! боласыз рой... Неге келд М з? Мэрукей тергеуийге куле жауап бердк — Заявление экилд1м... — Не жайында?— Tepreym i эйелдщ колындары кага- зын алды... — Понимайте...— Мэрукей калай деп айтуын б!лмей сэл кШ рдк— мин враг народанын невистасы болып иура ал- мимынбит. Одан бизшм... Бетен ипткэ иргэ шырам... Тергеуш! эйелге тесж е карады. Онын шарш аган жан- сыз суррылт K03iHin тубж д е кенет 6ip катал cesiM жарк ете калды. — Тым ерте екен!— Ол бул сезд1 айтуын айтса да, 6ip секунд етпей, 6ipey ecTin калды ма дегендей жан-жарына карап,— мейлМ з,— дед!.— BipaK ci3 арызынызды мунда емес, сотка апарыныз... Е р М зден 6e3reHini3fli тек сот кана растап ук1м шырара алады. — Извините в таком случае,— эйел жымын ете калды.—- Кош бОЛЫРЫЗ... — Кош... К е т т бара жаткан эйелдщ соцынан тергеуиН тары да 225

кез тастап, неге екеш бе л п аз, басын шайкаган. Содан KefliH езш щ катал ш ш Ы не кайта Kemin, акынга: — Ж урМ з,— дедь Б у р и т Каражанды каншама жсккерсе де, эйелшщ осы- нау жексурын мшезше тан калып, жауын аяп кеттк K.a3ip де сол ойдан шыга алмай тур... «TaitipiM, ондай опасызды- гыннан сакта». Б у р и т шамды жагып, кайтадан келш Столыпин касына отырды. КИаптын бетш ашып, колына каламын алды. Bi- рак кобалжыган кещл тагы да жумыс штетпедь Тагы да кайгы, тагы да кобалжу... Бойын билеп алган 6ip тураксыз сенбестш сез!м бар акыл-ойын ез1мен 6ipre жетектеп эке- Tin барады. «Буйте берсе ел-журт не болады? Келешепм1з не болады. ^ у н да й тем ip TereypiHfli ем1рден ел1м артык Б у р и т осы 6ip ауыр ойда узак отырды. Элден уакытта уйге майыса н рген сэры кыздай, кун де шыга бастады. R ap a-квленке уй iiui аздан KeiiiH TinTi жарык болды. Агаш бастарында алтын сэуле ойнады. Кешеде журген адам, жу- прген машинанын yHi кул акка келдь Келес! белмеден Ольга Палвовнанын тура бастаган сыбдыры естьпдь Бурк1т кенет п тап ка унйпп, елш-талып жумыс штеп жаткан адамдай енкейе калды. Устшде желен шапан, шашын жвндей, жанына Ольга Павловна келдь — Йемене, туш бойы кез ш к п р м е ге н сш бе ,— ол ершщ шашынан сыйпап акырын езу тартты,— буйте берсен мен жешр калармын... BypKiT эйелшщ белшен кушактай езше тартты. — ¥йкы кайда кетер дейсш... ©Mip деген 6ip зулап ете шыгар от арба емес пе, дер кезшде одан орын ала алма- сан, ай д алада кангып каласын... М умнндш барында ен- бек ету жен... О льга Павловна ерш щ алдындагы 6ip ауыз сез жазыл- маган ак кагаздарра карады. Б ур пттщ тары да кандаи тун етнзгенш айтпай тусш д ь Оны ете аяп кетть — Дегенмен саган азырак дем алу керек болар. Мун- дай калпында. .— деп эйел сезш аяктамай токтады. — Окасы жок... Byrinri тун есеп емес...— Б у р и т акы- сы н езу тартты.- - .А..к...ын .д.еген 6ip беймаза адам гой, кейде eaiHe де тыныштык бермейдь Элденеш оилап, ез журепне ез! алек с а л а д ы .- Кенет ол алдында жаткан к.тапты акта- ра б а с т а д ы ,- Ж а к с ы и тап ... Шын журектеи жазылран...

Мундай т а п т ы аударм ау кунэ... Te3ipeK аудар деп эр 6eTi e3i л л е н т тургандай... Онын устш е сен Де маган квп жэр- дем бердщ... Ленинградка алып барганын кандай жаксы болтан... К аласы д а, адамдары да 6api кез алдымнан кет- пейдг Ж азы ла аударуым а бу да зор квмек... О льга Павловна стол устш д еп Алексей Толстойдын Ki- табын колына алды. — «Кыл кешр-киямет кешу». Иэ, бул кейб!р адаскан орыс интеллигенттершщ революцияга бет бурудагы ауыр жолы... — Б1здщ жолымыз орыс интеллигенциясыныц жолынан да киын болды Foil. Б у р т алыстагы тау бастарына карады. — Кандай эдем1 таулар... ЭЫресе тэнертенп кезде... Keriflflip басын кун шалып, кал ага таяи тускендей бола- ды... Карагым келед1 де турады. Ол кенет терезеден ю л т бурылып столдын жанына кел- fli, Ольгадан т а п т ы алды. — О рыс интеллигенциясына б1зден анагурлым жешл болды Foft, Ольга, сен буны тусш есш бе? Оларра тек ек| таптыц кайсысына косылу киындыры FaHa бегет болса, 6i3- д щ алдымызда будан баска д а тетенше киындыктар квп болды foh. Ен алдымен 6i3re юмге еруге THicTiMi3 деген суракты шешу керек болды. Bip жарымызда эдет-рурпы, AiHi, мэдениет1, т ш 6i3re жакын Ш ырыс турса, екшнй ж а ­ рымызда кеше FaHa отаршылык саясатын ж урпзген Р ос­ сия турды. KiMre еру керек ед1? Халык тандауы н 93i тапты. Шын ж урепмен тапты. А л 6i3 болсак— адасты к. «Окыган азамат» деп ж ургендердш Ke6i адасты. Артынаи дуры с жол таба алмай, тагы киналдык... — Бурк1т, сен казак интеллигенциясынын осы тетенше ауыр жолы туралы m a n ж азуыц керек. — Шлркш-ай, ж аза алсам сол 6ip т а п т ы ! .. 0 з щ де Sinecin Foft, бул менщ квптен 6epri арманым... Енд| Mine... — «Енд! мше...» деп н ем айтасын? — С е м и тавдаранын д а 6ip дуры с адам болмады foh, Оля... К айда барса алдынан «коркыттык керш» KepeTiH 6ip саруайымшыл жанра неге шыктын?.. Акын бггкеннщ бэр! осындай ма, элде тек мен рана осындаймын ба?.. Ж ок, тек мен осындай секш дш ш ... К ен Ы м е титтей кудш туссе, бу- м л бойымдары дарыным суалып калрандай сезшем. 03in б!лесщ foA, мен аз шатыскам жок. Кеше болыневиктердщ сез!не мулдем сенбед1м. А л бупн сол катемд! TyciHin, кал-

ran «MipiMfli халкыммен 6ipre етюзейш деп шын журепм- мен ж ака ж олга шыгып ед!м, Kepin турсын Foil, кенш м е тагы да кара тун орнай бастады. Тапя да ешнэрсеге тусж- бей шатысуга айналдым. Б ур к и токтап калды, жанына жакын келген Ольга Павловна: — Сондыктан да, Б ур ки , саган ж азу керек,— дед1 — журектеп з1л кездеп жаснен тен, тепп -тепп алмасан, кен- лш жешлденбейдг.. — Сонда iieni ж азуым керек? Кай ж акка карасан да гажайып табыска кезщ туседк Анау Караганды, Ембц Ж езказган... Адам айтып ж етшзе алмас табыс! Халыктыц кайратты енбспн щ нотижесЕ Ал сонымен катар, кунде «ха- лы к жауы» болып усталган азамат... Бул 6ip жалпы интел­ лигенция атаулы га, acipece ж аца кылтанактап кектеп, ке- т е р ш п келе ж аткан каза к интеллигенциясына тетенше нэу- бет болды... Неге былай? Тусшбеймш... Караж ан сек1лд1- лердш сазайын тартканы сауап. Ал TinTi кейде... Тунде он yuiiHuii пэтерде туратын карт археолог Павел Димитриевич- Ti акеттй Мен тезереден Kepin турдым. «Бул шалдын кан- дай жазыгы бар?» деп cypayFa батылым бармады... Неден корыктым? Bipey атып тастайды деп сескенд1м бе? Ж ок, Оля, мен аж алдан корыкпаймын. Адал ic ушж , кеудемдз окка тосуга бармын. Ал тунде... Б ур ки кенет yi'iai кезш журе бастады,— аягымды аттауга куд)рет1м жетпедь Не­ ге? М ундай рухани куйзелшке ушыраган каз1р жалп.13 мен емес... Буны мен жаксы бьлемш. Д ал мундай жагдайда ж у р т , кандай шыгарма ж аза аласын? Ж азган кунде ол кандай болып шыгады?.. Шын журектен тумаган шыгарма дуниеге ш алаж ансар келген бала тэр1зд1, узак eMip суре алмайды. Ондай туынды KiMre керек? Бурк1т тагы д а ундемей калды. О льга д а Tin катпады. Булар осылай ун-тунпз узак турды. — Ш ай кояйыншы,— дед1 элден уакытта барып Ольга Павловна. О л ауыз уйге шыгып кетш, аздан кейш кайта оралды. — Б у п н п газеттер... BypniT сылбыр кимылдап, газеттерд! карай бастады. Асуйде примус жагып журген Ольга Павловна кенет Бур- KiTTiH столды колымен таре eTin урып калып, «Айуан!» де­ ген катты дауысын e c m i. Эйел1 ж уп р ш уйге кайта юрдг BypKiTTiH колында газет, ж\\з\\ ашудан кара курецденш кеткен, не icTepiH бммеген адамдай, к н ап шкафына суйе- Hin тур. К езж д е улкен кайгы... 228

— К ердщ бе мына макаланы?— дед1 ол эйел1 кфгеннен кейш га зе гп керсетш,— Неткен каншелек ж ан efli мына Ж олы беков!.. — Ж олыбековын KiM? Э неугун п жиналыста саган кар- сы шыккан карасур ж !п т пе? Не жазыпты? — Иэ, сол. Кер1нгенд1 «халык жауы» деп елкелш га­ зет бет!не кунде 6ip макала жазады. MiHe «К араж ан Айба- совтын ауызж аласы»деп, меж де жазып койыпты. К ара­ жан усталганда бул неге калды дейд1... — Сонда сенщ орнына eriH екпек пе?.. — K.a3ipri ж агдай есек-аянга, пэле-ж алага жол 6epin турган жок па? Кастаскан ешш алар, кере алмаган какйан курар ауыр кун туды foh, BipeyaiH кез ж асы аркылы ез1- HiH есу жолын кездейтшдер де аз емес. Ж олы беков та со- иык 6ipi. Кер де тур, ол ж акында 63iHiH директорын куртып, сонын орнына отырады... — Bipan 6ip куш болмаса 6ip куш к а р а ж у з д ш п бет!- не басылмай ма? Соны д а ойламаганы ма оныц? Иэ, солай сешлдй Демек, сенде не шаруасы бар? Сен директор емес- сщ Fofl?.. Ж ок, Бур ю т мундай пэледен тез куты лу ушш сен каз1р баруыц керек. — К айда? Юмге? — бл келш партия комитетше, не болмаса iuiKi ierep халык комиссариатындагы Сергей Степановичка... Ол cerii ж аксы 6iaeai foA. — Мынандай макаладан кейш елкелш партия комитетГ не мен не беНммен барам? Мен сешлд! Kenieri ултшыл, пар- тияда ж ок жанмен KiM сейлесед!? Ж ок, мен онда бармай- мын. Барранмен ештене шыкпайды.— Бурш т акырын yh- лед1.— Сергей Степановичка к о л ь ч у га бол ар 'ед ь ф р ак ол квптен 6epi ауру кершедь Сергей Степанович Гаврилов Акшатыр каласында Ха- ссншн етШ ин бойынша BypKiTTi абактыдан босаткан Kiel, каз1р ол К азакстан IuiKi icTep халык комиссарынын орын- басары. Алматыра кеипп келгенше eni жылдан аскан. Бур- K m i 6ipHeiue рет уйше шакырып, 63i де 6ip-eKi рет онь}н уйшде болтан. Акынмен ете достасып кеткен. Кеше Буршт тергеуш1ге ж ауап 6epin шыканнан кейш Гавриловтын ка- былдау белмесше барган. Оныц ауырып imKi icTep халык комиссариатынын ауруханасында ж атканын ecTin, уйге рен- ж т кайткан. Ауруханага барып, журт кезшше жолыруга каралы болып жургендштен батылы жетпеген. Bip KecipiM тиер деп те сескенген. BypKiT кеше езш Tepreymi шакырганын О льга Павлов- 22*

нага айтпаран едк Bapi 6ip колынан не келедк эл1 меш устар-устамасы б е л п а з Fofi, куш бурын несше шошытам деп облагай. Сондыктан да О льга Павловна ерж щ неге мунша туш ле калганын толык тусЫ п турган жок. Ол мы- на ж ала макаладан кутылатын жол бар деп ойлайды. «ЭдК лет» деген созге иманындай сенедь Ал BypKiT болса, бул макаланыц жай макала емес екенш б|рден укгы. Мойнына кыл арканнын тускел! турганын ен- д1 эбден тусш дк Сейтсе де, Ольга Павловнаны кунi бурын камыктырмайын деген ниетпен: — Кершген былшылга кещл белш кайтем13, Олечка?— дед1 KyaiMcipeft карап,— А кка кара жакканмен дым да шыкпайды... Одан д а шайынды.дайындашы, баспаханага баруым керек едь — Ka3ip... Осы кезде ауыз уйге уйкысынан оянран З урэ шыкты. Кун сайын Ханшайымга уксай тускен. Мшез1 де uiemeciHiH ж ас кезшдепдей ерке-шолжан. Ол белмесжен шыга ж уп- pin кеп О льга мен BypKiTTi куш актап кезек-кезек суйдк — Папа,— дед1 eKi кез1 кенет жайнай тусш ,— кеше мен класта елек айттым, MyFafliM апай маган бес койды. — Кандай элен айттын, палкам? — Сенщ ележ н дь «BeciK жыры» деген ана кггаптык ш ш д е бар. Энш 031м шыгардым. — Койшы?!.. — Н анбасан тындашы... Апам да эл! еспген жок. Екеущ де тындандар... K aeip мен айтып беремш. Зур э эке-шешес!н колдарынан жетектеп, 03iHin белмесК не алып барды, улкен кара куйсандыктын пернелерш eni колымен б1рдей басып, юшкентай кумш кокыраудан сын- гырлаган дауысымен елещй шыркап коя бердк ¥йьп;ташы палкам, уйыктай гой, Емдщ гой анак емшепи. Уйыкташы eiuii уйыктай гой, У|лдемей теитепм... Балбырап жылы жатсын деп Жабайын кымтап корпенд!. Тербетенш еркемд!.... Ж ас баланын ш ьтарган энж де эрине толып жаткан к е м ш ш к болады, 6ipan З урэ ол кемш ш ктерш ацрарттыр- май, к э д уж п артистерше кабарын туйш, нагыз бала тербе- Tin отыргандай вленд1 куана елж1рей айтты. 230

Ш олжац,.тентек кыздарынын осыншама салмакты мшез керсеткенше Бур ю т пен О льга б!рдей к у л т хмбердь Шеше- ci келш кызын куш актап бетшен суйдь — Рахмет, кегаршыным, рахмет,— дед1 ол риза болга- нынан не дерш б!лмей. BypniTTiH де к е к ш кетерьпдь Ж ан а гана ею шншен зьп- дей боп басып турган кайгыдан дым калмагандай, ею K63i кул1м-кул1м етедк Кенет онын есш е Зурэнш мектепке ал- гашкы барган кундер1 тусш Kerri... Зурэ сабак окыгалы оншакты кун болып калган. Мек- тептен кунде Бурю ттщ в31 барып алып кайтатын. Сол эде- т1не салып ол бул куш де есж алдында кызын кутш турган. Аздан кейш конырау кагылып, улкен какпадан балыктын шабагындай юлен юшкентай балалар шулай шыга келд|‘. Алдарында Зурэ. Ол папасына анадайдан колындагы дэп- терш Kepceiin, куана ж упрш келедь — Папа,— дед1 Зурэ ентжкенш эзер басып.— Мугал1м апай маган бугш сабагы ма бага койды. Бул кызынын мектепке баргалы ен алгашкы алган ба- гасы болатын. Бурю т Зурэнш бетшен cyflfli де, колындагы тетрадын алды. Мугал1м кызынын 6ipiHiui рет ж азган эрш- терше «6ip» деген белп койыпты. А лган багасы нашар бол- ганмен, Бурю т Зурэнш куанган кеш лш суыткысы келмей: — А йналайы н, кулыным, 6ipiHiui рет алган баганмен куттыктаймын,— дедь EKi кун еткен сон барып «6ip» деген белгш щ нашар бел- ri екешн Зурэга туаш йр ш , тез!рек оны жендеуш сурады. Кызы жендеймш деп уэдесш бердк Бес-алты кун еткеннен кейш Зурэ энеуп жаман багам- ды жендед1м деп тары д а куана экесше тетрадын усынды. Бурю т караса бул жолы кызыл карындашпен баттигаи «ею» деген баганы окыды. Кайдан бш сш «б1рдЬ, «еюге» жендегенше Зур э мэз... Осы 6ip еткен сагаттар eciHe тусш Бурю т каз!р epiKci3 кул1мсфед|. Сабакты осылай бастаган З урэ 6ip ай етпей женделш KeTTi. Содан 6epi унем! бес алып келедь Мше енд! e3i эн де шыгара бастады. Бэсе Хасен мен Ханшайым- нан туган бала осылай болуга THicTi ед1 гой! Бур ю т тагы куанды. Сол минутте ол Зурэш елен-куйге Ke6ipeK эуес- тенд|рш, езше ж еке мугал1м эпермек боп шешть Шайларын imin болып, Бур ю т кызын мектепке апарып салды да баспага барып езшщ акыргы шыккалы жаткан ютаптарьшын жаца гана басылып б^ кен беттерш алып, уйше кайтты. K eniai сэл кетерше TycTi. Ютабын токтатпа- 231

гандарына Караганда, Б у р я т к е еи ш м тимецтш тэр1здк.. Осы сагаттан бастап сэры аурудай созылган кундер ете бастады. «Керек болсакыз таян д а шакырармын» деген эн еуп тергеушщен еш дерек болмады. Не ол «енд1 ci3 бос- сыз» деген хабар бермедк Ж ал ган да келешегще кезщ жет- пей, п у т ч болудан ж ам ан не бар, Буркгг эбден жудеп кет- Ti. Уйш'щ жанына 6ip машина келш токтай калса да, «меш экетуге келген екен» деп тун уйкысынан шошып оянатынды шыгарды. Аударып ж аткан жумысы д а енбедк Кайгылы- катерл1 сез1мге булыккан, «кашан экетедЬ деп секем алган кешлден не шыксын, алга баскак аягы кеГмн кет'ш, Буркгг кур ш тей туншыгып журе бердк.. KyfteyiHiH мундай жагдайын керген Ольга Павловна да не icTeyre бьпмей эбден дагдарды. Оныц да ке д ш н е «Бур- кгтке шын тимес пе екен?» деген 6ip KayinTi кумэн пайда болды. Колдан келер дэрмен жок, бу да артын кутш, жан KyftiriH сабы рлы кка ж енпзуге тырысты. Энеугуш Мэрукей сыланып-таранып Tepreymire текке келмеген екен, тап тартысына «кырагы» ж ас ж т т махаб- ба тк а келгенде судай сокыр болып шыкты, кеп кешжпей М эрукейдей сулу эйелге калай уйленгенш e3i де бьпмей кал- ды. Б ур ю ттщ iciH «тексерш» болып, оны устауга арналган бар материалын халык комиссарына берген кушнщ ертещ- не, «халык жауыньщ» эйелше уйленген1 ушш жумыстан босатылды. Х алык комиссары Б у р к т ч н iciH e3inin орынбасары Гав­ риловна ж 1бердь Соцынан кадагалап отырган Tepreymici ж ок. ic Сергей Степанович ауруханадан шыкканша жатып калды. Бул кезде К араж ан д а езш щ жазасын алып, сонау Кныр-Куншыгыска айдалып Kerri. Б ур ю тксеш й е н ш м ту ш - ле коймады. Aline осы кезде Гаврилов та ауруханадан шык­ ты. BypKiT yiiiiie барып жолыгып, онымен узак сейлесть ... IuiKi icTep Х алык Комиссары орынбасарыныи ауыз- гы кабы л дау болмеск Ш агын гана столда жасы кырыктар шамасындагы ойсл машинка басып отыр. К абы лдау белме- ci мен кабинеты жылытатын орасан улкен пеш кабыргага кабысып, тебеге Нреледь К абы лд ау белмесше Халык Комиссарнатыныц орыноа- сары Гаврилов кеп ю рдк Ауруынан бетен, cipo, ici де киын болу керек, ж уз! солгын, эбден жудеп кеткен. — Сэлем етш аз, Полина Гавриловна! — Ой, есеншз бе, Сергей Степанович... 1<лргенщ1зд1 де абайлама’й калыппын... Сауы гы п шыгуынызбен куттык- таймы».

— Рахмет. — Эл1 де емделш ж ата турмадыныз ба? — Терт ай бойы денбекшиим. Ж етер. Сарж урт болтан ecKi жара. Будан артык жата беруге болмайды. Ж умы с бастан асып жатыр... Полина Гавриловна, маган келген хат-хабар бар ма? — А з да болса бар. Ci3 ж ок болтан сон келген хабар- ошардын 6apiH дереу бел1м-бел1мге таратып берем. CisfliH емханадан шытатынынызды ecTiciMeH Keft6ip жекелеген icTepfli белек сактап ж ур ед1М. — Рахмет... Матан экеле койыцызшы соларды. Сергей Степанович кабинетше еткен кезде, секретарь эйел сейфп ашып, кагаздарды ала бастады. Сергей Степанович стол жанына барып отыра берген кезде секретарь эйел кеп ю рдк колында шагын гана 6ip топ ic кагазы. Солардын у с т ж п ж агында 6ip кггап та бар. Сергей Степанович тацгажайып «документке» тунере карады. — М аган сактап койган бул вз! кандай мтап? — блендер. — ©лендер д ей а з бе? Б1зге кашаннан 6epi жыр ж1бе- рет1н болтан? — О зг е деп халы к комиссарынын езж ен кеп тустк Акын BypKiT Кунтуаровтын ici. 1шжде айыптау кортын- дысы да бар. Сергей Степанович icTi колына алды. 1шжде Бурк!тт1н бурынгы кезде ултшылдыкпен ж азган елендер1мен 6ipre Хасен Tipi кезде шыккан алгашкы штабы да бар. Tepreyiui айыптау кортындысын мыктап жазыпты. K e6ine Караж ан- нын ce3iHe cyfleHinTi. Х алык Комиссары орынбасарынын вН1 сурлана калды. — Прокурор буган не депт1?— дед1 ол аз-кем yHci3 тур- ганнаи кей1н. Секретарь эйел 6ip топ кагаздын жогаргы жагындагы- сын алып, документке кез ж упрттк — Туткынга алынып, ж ауапка тартылуына карсылы- FbiM жок flenTi. — Солай ден1з? Карап кереГпншП Сергей Степанович алдындагы icTi тагы д а 6ip шо- лып eTTi. — Бурк1т тамаша ж1г1т. Мен ол жеШнде кателеспеген екем. Ал Каражанныц мына керсетуь.. ж ала. Егер бул ic менен бетен KiciHiK колына туссе... Ол icTi тагы д а колына алды да'тергеунпнщ кортынды- 233

сыныц YCTiHe «Дурыс тексершмеген. Буркы дурыс адам. 1с кыскартылсын» деп жазды да кол койды. — Муныцыз не, Сергей Степанович? — Полина Гавриловна, ci3 екеум1з кызметтес болраны- мызга канша уакыт erri. — Топлз жылдай... — Сондыктан да мен а з г е сенуге дардылангам. Мешм- ше, ci3 1924 жылдан партия Myuieci болсаныз керек? — Иэ, он уш жылдан асты. Ленин уранымсн ундес келем. — Ал менщ партия Myuiecine отксн1ме ширек Facbip. Революцияра анык душпан, каской жауларра карсы курес- тщ мэн-жайын кептен б1летш де сиякты ед1м, сол куресД жург1з1п келе жаткан чекистерд1н 6ipiMiH деп Флемш. Сей­ те тура K.a3ipri кимылымызда мен тусшбейтш жайлар бар- а у деп ойлаймын. Басында онынан турран жел бара-бара дулей дауылра айналып, азалы насырра шапкандай ко- р1нед1. Осы сурапыл астан-кестен iuiinae б1реулер лауазым- Fa кол созды, б1реулер 6ip-6ipiHeH ош алудын жолына тус- Ti, ал енд1 б1реулер шуболану ауруына шалдыкты. Соньщ акыры буркыраран арыз, тау-тобе жала-пэле жазура экеп соккан Typi бар. Байкайсыз ба? Полина Гавриловна тындапты да капты. — Солай болранда тым болмаса мундагы б1здер, OMipi партия жолын аякка таптамайтын чекистер, 6ip жарынан бурынрыша жаура мейр1мс1з, ымырасыз болайык, екшип жарынан анык адал жандарра жабылран жаланы танн 6i- лей1к; революция ардагер! Феликс Эдмундовичт1ц есиет1 солай ед1 foA. Кене, тары кандай ic бар? Бер1н1з!.. Сергей Степанович орнына отырды да, кезекп icTi к а­ рай бастады. М1не, ол караздан коз киырын аударып, эл1 де турегеп турран секретарь эйелге карады. — С1з неге турегеп турсыз, отырыцыз... О л Полина Гавриловнага ж ум сак орындыкты нус- кап, ез1 тары да алдындары каразра 1ждиЬаттана ун1лд1. EpTeiiiiie Сергей Степанович Бурк1гп шакырып алып, буг1ннен бастап онын бос екен1н, 1ст1н кыскартылранын айтты. Куанганынан Бурк1т уйден калай шыкканын да 61л- мей калды. Б1рак онын бул куанышы узакка бармады. Ке- нет журсг1 удай ашып, квз!не ж ас келд1. ©з1шн ici кыскар- тылганнан он кун еткеннен кей1н, ол Сергей Степанович- тын усталранын ест1д1. «Халык жауы» деген соз кейб!реуге кур тарылран ж ала екен1не Бурк1тт1н коз1 енд1 анык жет- Ti. Bipaic, колдан келер амал жок, кур куйшген уст1не куйпнг

тусть Егер Бурют Гаврилов не унйн усталганын бшсе, ка- 3ipri KyiiiHyi TinTi ойыншык болып калар едь Тек эйтеу>‘р бьлген жок. Ал Сергей Степановичтыц усталуына себеп болганнын 6ipi BypKiTTiH ici едь MeHi кврсеткен Б ур к1'т деп кате тусшген К ар аж ан сонау куншырыска айдалып бара жатып, акынныц аман калга- нын еепген. вш тескен ж а у аянып калмады. BypKiTTiH усть нен арыз устш е арыз жазды. Bip кагазында Гавриловтын оны Акшатыр каласында 6ip рет туткыннан босатканын айта келш, езш ш тергеунйге берген ж ауабы на коса, С е р ­ гей Степановичты BypKiTneH 6ip лл ектес деп керсеткен. Каражаннын бул арызы М осква аркылы Сергей Степано- вичтын BypKiTTiH iciH кыскарткан куш Алматы га келш тус- кен. BypKiT пен Гавриловтын 6ip тш ектеп адам екеш енд1 euJKiMfli де кумандандырмаган. O f^h Гавриловтын баска да «халык жауларына жешл караган» icTep косылып, ол он жылга сотталды. А л BypKiT К унтуаров жешнде жа- надан тергеунп тарайындалып, ici кайта каралура yftFa- рылды. BipaK осы кезде Орталык партия комитетшщ февраль- март Пленумынын каулысы шырып улпрш BypKiTTiH ici енд-i 61ржолата кыскартылды. Бунын 6ipiH де акын бшген жок. Каралы к е н ш н кайт- сем ашамын деп BypKiT кайтадан каламын колга алды. v BypKiTTiH басынан еткен cokfu уш жыл он жылра татыр- лык болды. Ол осы 6ip кызык та, киын да кезенде халкы- нын жана ем1‘рше езш щ улесш косамын деп нелер туши уйкысыз етш здк айлап уйшен шыкпай KiTan жазды. Буршт- Tin барына бул мезплде О льга балалар бакшасына тэрбие- леунп болып кызметке Kipin, e aai ол аз уакы тка каннен-ка- nepci3 эдебиетпен шурылдануына мумшндш алды. Акыннын бул кезде жазран дастан, пьеса, повестершде жана 6ip куй, жана 6ip арман бар-ды. Онын халкыммен 6ipre болсам деген тьпеп енд! ж уртшылыкка айкын еепле бастады: Демек, адасып келш уМрш тапкан дарын иесшщ бул кезеш oai де болса 1здену кезеш едь Свйтт жургенде ¥лы Отан сорысы басталды. Тасыран судай каркындап, жутура келе жаткан аждаЬадай, аранын аша умтылган сонау жау ниет1 акыннын да жанын турник-

Tip;ii. О л б1рден енд! жене адамнын тагдыры емес, букш Отан тардыры, халы ктар тагдыры сын caFarra турганын тусш д ь Д ары н дариясы канта толкыды, Б у р к к колы на чайза орнына калам алды, жаура октап етю р свз атты. Ж а- лынды акыннын бул кезде ж азган дастаны да, етм р yuai макалалары да халкын ерлшке, жаура карсы шабуылга шакырды. CoFbic басталысымен Б у р к к каИарман жерлестер1 жа- мында KiTan ж азбак бон Ленинградка келдь 9p 6ip адам кы мбат сон ау 6ip кырык 6ipinuii жылдын кузшде оран ке- рек жумыс тез табылды. Солтустш майданный саяси Бас- кармасы Б у р ю т п esiH iii карамарындагы coFbic газетМ ц Tiam ici eTin 6eKiTTi. Буркгг осы кызметте Ш аулайдан бастап Ленинградка дейш ш епн дь Bipaic колындагы каламын мылтыктай 6epiK устады . Квп ултты совет эскершщ е р л к щ вз кез1мен кер- ;ii. ©3i де суары лган кек курыштай, ж аура деген кеккс шы- ныгып, эбден мызрымас т а с ж ур ек ер болып алды. С е й т т жургенде Сталинград тубшдеп айкаста немк- фашист баскыншыларынын жещлген кыстын кектём1 шык- ты. Ka3ip Буркгг жешл машинамен, газет тапсырмасы бойынша, Ленинград тубш д еп 6ip бешшс-деревняра келе жатты. Кешю мезпл. Ж акында рана осы арада сорыо бо­ лып еткен. Кираган таню, зецб1ректер. Быт-шыт болтан са ­ молет сы ныктары. Снаряд, бомбы т у с т кул1 некие ушкан, мыжырая кулаган уйлер, кейб1реулершщ орындарында тек сорайган neuiTepi рана калган. Ж ер мен кек олем-та- пырык, астан-кестен. Тамырымен копарылып кулаган кара- гай, емен, 6ip тал m e6i калмай куГнп кеткен тогайлы алац- дар , элем бггкен кара куйкалана ертенген нагыз Gip ду- HHeni д озак отына устап уйтш алгандай... BipaK. осыншама жан Typiuirep Typci3 элемде кеа токтатарлы к ойдым-ойдым жасыл шептер де керш едь Кектемнш аты кектем емес пс, кеше гана coFbic жалыны шарпып еткен кенб!р аланда ж а ­ сыл кегал ду ете калган. BypKiTTiH eciHe осыдан он бес жылдай бурын еткен 6ip сурет Tycin K erri. Онда д а осындай ертенген дала болатын. Онда да дэл K aeipm eii ке к ш элем-тапырык едь Сол жо- лы ед1 рой езш щ алрашкы рет т ая к ж егень Сол жолы ед| гой Еркебулан мен Н урж амалдан анырылып, ем1рде жа- зы лмастай ж аралы болып калага кайтканы. B ip a n умытыл- майтын кайры ж ок деп халы к бекер айтпайды екен, ол кай- Fbi да умытылран ж ок па, мына кайгы д а умытылар, Ерке­ булан мен Н урж ам ал ертенген тубектен, келеш жылы бул 236

араны да жасыл шалгын, кызылды-жасылды бэйшешек гул ж абар. Ж уректеп жара жазылып, кезде куаныш сэ у л е а де ойнар, жамандык кврген туе сек'тд к умытылар, кун етер, ай етер, жыл етер, кврген киянат, зорлык, киындык 6opi де естен шыгар. Адам баласы кеш1р1мпаз келед1 Fort, борш де nemipep, бэрш де ум ытуга тырысар. Осындай ойда келе жаткан Бурют, 6ip шагын тогайды жанай ете берген- де машина айдап келе жаткан ж ас вскерге кенет: — Токта!— деп 3Mip еттк Машина токтаганша болган жок, BypKiT ceKipin жерге Tycin, ж уп р ш тогай шетше барды. Машина айдаушы автоматын колына алып жанына кел- генде, кезшде жасы мелтшдеп, ж уандау бпкен кайын ба- сына карап турган майор тйншш кердк Эскер ж т гг те жога- ры парады да, Tyci бузылып, сэл кейш шепндь — Айуандар!— дед1 машина айдаушы акырын Ky6ip- лей сейлеп. Кайьщ бутагына асулы орыстьщ сепз-тогыз жасар ба­ ласы тур. YcTiHfleri khimi алба-ж улба, ж алан аяк, кептен 6epi алынбаган узын саргылт шашы уйыса жаиасына тус- ксн. Квплд1р кв31 шарасынан шыга, нагыз 6ip кек шыны тэр1зд1 тапжылмай катып калран. Баланын асулы турган бейнесшде «не ж азьтым бар ед1?»— дегендей 6ip аяныш калып се з т ед й Мойнына байлаган уйекш тактайда «пар­ тизан» деген ж азу бар. Ж ан а бузыла бастаган баланын денесш BypKiT пен жас эскер aFaurraH iueuiin алып, сол кайыннын тубш е каб|‘ р казып, шамалары келгенше курметтеп койды. Екеуш де де ун жок. Машиналарына MiHAi. Ойдым-ойдым тогайлы жол- сыз жазык кен далада журш келедк Кей жерлерде TinTi кар д а кетпеген, кырканын сол туспк жактарын т еп е алып аппак боп тутасып жатыр. Б ур ки калыи ойда. «Жок, жок»— дейд! ол кенет езшен 63i кызына сейлеп, буны умытуга болмайды! Б ул Еркебулан мен Нуржамалды ел- Tipren 03iMmin Ж абагы байдык дерею канды намысы емес, бул б у к т адам баласын кулдыкка айналдыррысы келген кажшер топтын жан аямас шабуылы. Сондыктан да олар баланы да, KeMnip-шалды д а м уаркем еГш , шмде-юм кен- rici келмесе, жанагы нэрестедей агашка асады, отка ертейдь Булардын 6yriHriciH умыту — езщнщ ертенн ш у мыту. Бурк1т кенШ алай-тулей. Онын кез алдында эл п асыл- Fan бала эл1 тур. Нагыз ез баласындай, квжрепнен, ой- санасынан 6ip шыкпайды. Сол баланын жазыксыз теплген 237

кэны ушш Буркгг ез канын аямзура бэр, вштескен жауы- мен жекпе-жекке m uFyra дайын. Буркгг 6ip сэтте осы гш л егп ж олга налай тускеш'н ой- лай калды. «Иэ, иэ»— дед1 ол тары да куб1рлей свйлеп.— «Дер кезшде бурылдым. Кеп ракмет саран Хасен, Гаври­ лов, халкым... Егер сендер болмасандар не болар efli мешн кунш ?.. ByriH кай ж акта ж урер ед1м? Гитлер кур рана езш ш кару-жарарына сенд1 ме? Ол карсы жагынын ара- сында алауыздык, сен1мс1зд1к турызып, онын купли осал- датам деп ойларан ж ок па? С е й т т жещске ж етуд1 максат erri емес пе? Эрине, сеш м а зд ж идея жарынан 6epiK емес адамдар- дан шырады. Осы уакы тка дей!н дурыс жолга тусе алма- сам не болар ед1м? Экпар мен Каражаннын жолын кушар ед1м... Иэ, онда мен дэл бугж гш ей ез1мд1 ез1м таба алмас ед!м...» Маш ина солтустж ке карай журген сайын кун суыта бастады, кар д а калындай туст!. Слрэ, элдынры шеп жа- кындап калган болу керек, ауык-ауык атылган зецб1рек дауы сы жш рек естш е бастады. Манданта бара жаткан сап- тар д а жш кездесе TycTi. Тун ортасы бола Бурюттер ез- flepi бет алган б е к Ы с пунктже келш ж еттк Бул жерде 6ip топ ерж урек казак ж1г1ттер1 бар деп емтген. Газет солар жайы нда макала жазура ж1берген. Буршт тунде батальон штабында конып калды да, тэнертен касына аксары капи­ тан ж 1 г т т ертж , дал ага шыкты. А слан ашык. Ш агы рмак тан. Ж алт-ж улт еткен кум к- тей кар устж де келбен-келбен еткен келенкелер. Тежрек- т щ бэрж эл '1 кете коймаган кар басып ж атса да, ауад а ке- ншд1 кектем жел1 ecin тур... Артиллерия аткылараннан ке- йж кул акка.урр ан танадай тыныштык орнаран. Т а к а у арадан шанк еткен TeMip шынылы есткпш, карды шыкырлата баскан ж у р к тына калды... М ж е, бул корганыс ш ебж ж элдынры окобы. Eki пуле­ мет уясы аткы ш тар орнына мукият орнатылран. Оларга ж уы к жерде, окоп кабыррасынан серелер казылып жасал- ган. Онда солдаттардын оны-мунылары жатыр. Капитан BypKirri казылран жер аркылы окоптан кешн карай ерте шырып, ертенген беренемен жабылган жертелеге апарды, одан казакты н 6ip халы к эн ж щ эуез1 естж дк — Темекжер11Ш тар та бер1ндер,— дед1 капитан 63i келгенде калшиып тура калган окоптагы солдаттарра: — Сау-сэлеметс1здер ме, imuieKTepiM... жардайларыныз калай?— дед1 Буркгг солдаттарра карап. 238

— Рахмет. Жагдай жаман емес. Сталинградтары жещс шабуылынан кейш кеншд! боп турмыз. Бурк!т жан-жарына карап кулдь — Жаксылап орналаскан екенс!здер. Тастап кетуге ки- налмайсыздар ма? — Кейш шегшгенде, эрине, киналамыз, ал 6i3 енд1 алга, алга тартпакдыз, алга. Буркггтщ ki'm екенш бшген жастар, иш Tipece акынды коршап алды. Ананы-мынаны сурап босатар емес. Буркгг те суирак, бойлы, келбетт! казак солдаттарына суктана карап: — вздерщ кай жердш андер,— дедк — Ертш бойынан,— Караторы солдат жауап бердь— ЕстуМ з бар ма, Тэкежан деген картымыз бар, 6apiMi3 со- нын аулынанбыз... BypKiT куанып калды. «Ризамын, картым, тулектер!кд! дурыстап-ак дайындаран екенс!н!» BypKiT iarepire бой соза карады. Онын коз алдында эр жерде ойдым-ойдым торай карандап, кок жиекпен астаскан орманды бел, белеет! алкап жатты. Окоптан 6ip шакырым- дай кашыктыкта тастан сорылрэн уйдщ тамтыры KepiHin, эр1де, орман тусында шарын деревнянын тебелер! дес берди Ыскыра ызындаган ок сыбысы ecrumi. BypKiT енкейе калды... — Абайлацыз, жолдас жазушы,— дед! егде тарткан орыс солдаты.— Бул арада олардын Турымтайы жок, сейт- се де сакгыкта корлык болмас. — Кайдагы Турымтай?— дед1 BypKiT. — Bi3fliH 6ip бала ж!гп\\.. Балакан, жазушы жолдаска езщнщ винтовканды керсетш!. — Сайт, керсете рой, керсет, жолдас Жуматов,— деп' евзге капитан араласты. Зор денел1, ашык-жаркын жузд! жас казак алра шык- ты. Ол дум! жырык-жырык болеан снайпер винтовкасын Буркггке усынды. — Bip кезде ацшы болгансын-ау eaiH, а?— дед1 Бурк!т винтовканы айналдыра карап турып. — Экем мерген адам,— дед! Турымтай.— Мылтык ату- ды маран да уйреткен... — Сен де нашар акшы болмаран сияктысын? — Жок... Мен ан аулауды жеккврет!нм!н. К,аскыр бол- маса, баскасын ату обал рой.„ — Ал мунда ше? — «Мундасы» калай? 17* 239

BypftiT винтовканын д ум ш карсеттк — М унда мен ез ел1мд1 корran журмш . — 0 з ел1мдк..— деп ба яу кайталады Бурют. Bapi тына калды. Тек жертеледен баяу калыктаган ка­ зак. эш еси ледк — Турымтай, сен кай ж ерлж сщ ?— дед1 Б урки . — Тулюбастшмш. — Kaaip Онтуст1к Казакстанда кун жылы. Барлык жер- де гулдер шешек атуда рой... TenipeKKe кез хмберш, у н а з туристы олар. Тек эн гаиа естьледь — Тамылжытып айтуын-ай эндк— дед1 Б урки . — YftiH сагынган гой. 0 3 i согыс басталардан 6ip апта бурын гана уйленш ть Баласы э к е а з ecin ж атса керек. EKi ж аста... -Былдырлап сейлеп, ж уп р ш ж ур гой, ал о кеан эл1 керген жок... М умю н, жертвлеге Kipepci3, уйден келген курт бар. Алматы ныц т ем ею а де ж ок емес. М унда кой сойып бере алмаймыз. А л сопле бп кен сон Т улм баск а келпиз. О нда, орине, балбырап шскен ет каш ан д а болса данын... — Рахмет, барам,— деп езу тартты Бурки.— Сопле 6iTcin. Д э л осы кезде ж ертвлеге асы га eui ж т т ю рдь Bipi су н гак бойлы, ж ук а ендк Tereyipinai. EKiimjici eni уртына су толтырып алрандай томпак уртты, тертбак ж ас казак. Колдары нда уста ган автоматтарынан бетен, мойындарына 1л1п алган д ур бм ер к — Ж олдас лейтенант, рухсат епщ з,— дед!. — Сейле, Жакып. Eni ж н и айтайын дегендерш кимагандай ж ат П1ш!нд| Бурк1тке карады. — А йта берш дер,— дед1 лейтенант.— Бул Kici 6i3fliil конагымыз... Газеттен. — Bi3re жол бермей турган алтыншы белп деп тебеннк- тер ж ерге кем in тастаган танк!лер сем л дк 03i«i3 караныз- шы,— дсд1 элп солдат. — Шын ба? BypKiT пен лейтенант сыртка шыкты. Солдаттар мен­ я е т ! ж акка дурб1мен карай бастады. Б у р т т п н карсы ал- дында мшкентай карлы орман. Дуние жуз1 актенбм. Тебе- де актандак селд1р булттар. Агаш арасынан дурыстап карасан ойдым-ойдым кара келенке тебенйктер кершедк Н агы з 6ip кар ар ал ас топы рак уГплген знраттар тэрЬдй Д эл осы сетте букм элем бпкен де ecci3 калган моладан аусай- шы, ун-тунс1з. 240

— Кулак,к,a урран танадай неткен тыныштык ед:,— дед| танданган Буршт. — Б ул дауыл алдындагы тылсым рой. Кеше кврсешз, дэл осы жерде акыр замам орнаран ба дер е д М з . А з шы- гынымыз болран ж ок — лейтенант ш аршаган адамдай сыл- быр сейлеп тур — Бес куннен 6epi сонау 6ip н ем т 6eKiHiciii ала алмай жан таласудамыз,— дурбнпн кезшен алмаран калпында жанындагы солдаттарра:— рас кемшген танк- тер,— дед!. Д эл осы мезг1лде жуг1рш жанына б ip солдат жеттй — Ж олдас лейтенант ж ана рана штабтан телефон со- гылды. 12.00 артеллерия дайындыты 12.20 шабуыл,— дедк Лейтенант ун-тунЫз колындары саратына карады да, Бур ш тп ертш кейж журд1. ... Ж ертеле imi кенет бурынгыдай кешлд1 болмай кал­ ган. Тамылжыган эн де ееплмейдк эзьл-оспак, думанды кулк1 де жок. Iuii кенет кунг1рт тарткандай. Тек асыга KHiHin ж аткан ж урт. Багызы б1реулер! KHiHin болып автоматтарын тексерш , Kei’i6ipi белдер1не гранатта- рын тарып жатыр. Yft imi сарт-сурт шапшан кимыл, баяу шыккан металл yHi. Кенет элдешмнщ «бугш фрицтерд1 кор- расынра мыктап тойдырмасам болмас» деген кулики есп’л- дк Элдеюм оран «кешеден 6epi карны ашып калды дейсщ бе? Kemeri тойранынан эл1 де ыкылык атып ж аткан шы- Fap» деп калжындай кошеме'ттейдс Лейтенант жан-жарына умсына карап тур. Кенет ол баранары «Тэкежан аулыныюм1з» деген тонынын сыртынаи ак халат киген кара торы ж1г1тке карап: — Ж ансай, дайынсын ба?— дедк Ж1г1т сол колындары кызыл m y6ipeK шиыршыктала оралган кыскалау курык агашты корсетп. — Дайынмын, лейтенант жолдас. — Онда женел! Тек куш бурын ок ш ьтар м ауга тырыс. — Куп, лейтенант жолдас. Ж ансай жертеледен ш ьта бердь Лейтенант БуркИтщ ештекеге тусшбегенш ce3in: — Ж а у 6eKiHici б1здщ eKi полктын тец ортасында тур. Кай полктыц солдаттары ж ау беюш сш бурын алса, басына Кызыл туын Tirefli. Бул солдаттар арасында ерлш бэсекеге арналган эдет... Bieflin рота бул жолы 6ipiHmi боп ж ау ше- 6iHe жетуге уэде берген. Ж ансай сол туды экегп. — Мундай icTe ылри Ж ансай ж уредк— деп куцк ете калды баранары Ж акып деген Тэкежан ауылыньщ сэры ж1гМ,— 6i3re де кезек тиер кун бар ма екен, cipa осы... 241

Лейтенант кулдк — Ж ансай сек1лд1 айлакер болсан сатан элдекашан-ак кезек тиер едк езщнен кер кур ерлшке суйенген. Буркгг мырс eTin кулдк «Ерлж тщ де Kecipi тиед1 екен- ау!» Д эл осы сэтте ол кептен 6epi майдандагы казак сол- даттары жайында ж азбак болып ойлап журген романынын атын тапты. «Тэкежан ауылыныц жМттерП» Ол тэты жы- мык еттк «Кандай тамаш а ат! К арт кыран ушыртан жас тулектер!.. К ар жамылтан ж алпак дала... Ж ауга шушлген жас казак». 1 Кенет оныц ойын лейтенант б е л т ж1бердк — Болдыцдар ма?— дед1 дауыстап, сей гп де эл1 де ойынан айырыла алмай ж ай баракат туртан Бурю тке ка­ рал,— ж олдас жазушы, айкас басталмай турып, а з г е кейш кайтута тура келедй — Сонда мен кайда баруым керек? — Арт жактагы штабка. Бурю т сасынкырай жауап бердк — Ж ок, лейтенант ж олдас, ci3 тафу етщ1з, мен осы ара- да калуым керек. Тэкежан ауылыныц ж 1пттер М н шабуы- лын ез кез1ммен керуге тш спмш ... — К1мшн? Юмнщ дейаз? — Тэкеж ан карттын,— лейтенанттыц Тэкежанныц KiM екенш б1лмейтМ eciHe Tycin Бурю т езу тартты.— Казак- станда Тэкеж ан деген б е л г ш карт бар... (лздщ солдатта- рыныздын Ke6i сол картты н аулынан. Мен олар туралы Ki- тап жазбакпын. — 0 ... э! — Сонда сотыста тек Ш ытыс К азакстан ж т т т е р 1 Fa- на болтаны ма...— деп Турымтай екпелсгендей кунк ете калды. — Неге?— Бурк1т алпамсадай зор денел1 Турымтайдьщ иыгынан какты ,— Oopiimi де умытпаймын. Л ейтенант BypKiTTi ж ана кергендей тандана карады. — Ен болмаса алтыатарыныз да ж ок екен... — А дам баласына кол кетерш керген eMecniH. — Адам баласы — ез алдына. Фашистер адам баласы емгс. О лар нагыз жырткыштар!.. BypKiT нс дер1н бм м ей сасып калды. «Расында муным калай, букы халы к кашш ер жауымен жан киып айкасып ж аткан да, мен колыма кан ж уктырмай етпекпш? Тек к а­ лам кайратым ел-журтымнын алдындагы борышымды етеу yiuiH ж е т к ш к п телеу1м бе?» Кенет кез алдына кеше осы м ай дана келс жатканда керген агашка асулы турган сар- 242

шашты ж ас бала елестеп Kerri. БуркггНк мандайынан тер бур к ете калды. Бойын кажыр б1лмес жойкын ашу билей женелдк — Андагылардын б>р-екеуш маран да берщдер,— дед1 ол колын созып, лейтенанттын белш деп гранаттарды кер- ceTin. Лейтенант ун-туна'з белшен кос гранатты босатып ал- ды да Бурк1тке усынды. — Тек жаура рана лактырыныз,— дед1 эз1лдей, сейттд де касында турран томпак ур т ж1птке.— Сабыр, сен 6yriH шабуылга катынаспайсын, жазушы жолдастын касында боласьщ — кенет ол Сабырра туксие карады,— байка, бул KiciHi cay сактауга басьщмен жауап 6epeciH,— дед ь Сол­ дат б!рдеме айтпакшы болып келе жатыр ед1 лейтенант ко­ лын кетерш ренжи карады.— Ж э, жэ, 61лем. «Фрицтерден eiuiMfli ала алмай калам», демексщ рой. Сенщ упайынды езгем13 ж1бермейм1з. Ж азуш ы жолдастыц жанында бола- сын рой, уэде ме? Сабыр самаркау жауап бердь — Уэде, лейтенант жолдас... — Сабырдын фрицтерде ерекше euii бар,— дед1 лейте­ нант Бурштке куле карап,— кеше кезеп к е л т алдынгы шепке ас экеле жатканында ботка багына фрицердык сна­ ряды тиш буюл рота аш калды. Жолдастарынын алдында айыпты — солдаттар к ул к ш калды.— Сол айыбын ж олдас­ тарынын алдында ерлж icneH ж ум ак едк амал жок, бул жолы ci3fli KopFayra калып тур.— Лейтенант Бурю тке кай- та карады,— азд ен етш1ш, кешн кайткыныз келмесе, осы жертеле манайынан алые кетпещз. О к еишмд1 де тан- дамайды. — Куп болады. Лейтенант колындагы сагатына кез тастады д а да- уыстап: — Артиллериялык дайындыкка бес минут калды. Кэне, ж1г1ттер орындарыца барындар! Солдаттар топырласа шыра бастады. Бур ю т пен Сабыр жертеленщ дэл есш алдындагы окст- тан орын алды. Алдарынык 6api ап-айкын керш едк Кун жорары К0тер1лген. Азырак жел турып, бетке эл1 де болса сап-салкын кектемшн дымкыл эуешн акырын сипай урады... Кенет Сабыр: — Агай, азд щ фотоаппаратыныз бар ма?— дедк — Ж ок, оны кайтесщ?

— К ап! Уйге Tipi фрицтарды туткынга алып жаткан cypeiiMflf ж!берейш деп ед!м. Бурк1т ундеген жок, ш ш ен кулд1 де койды. «Бупн не- Mic солдаттарын туткынга алатындарына Сабырдып Keai жетед1. Ерлш iciepiH алыстагы курбы-курдасына мактан етпек. 0KiH6e, Сабыр, фотоаппаратпен cy p e iiiu i Tycipe ал- масам да, каламымнын ушымсн бейншш халкыца жст- юзермш». BypKiTTiH кез1 ойламаган жсрден дэл карсы алдында, кырка етепн д еп омбы карды а устшде, зец(нректщ ауэы ceKiaai болып, карайып турган алакандай ею нуктеге TycTi. Окоптан ж уз метрдей жерде. А к кар устш де ап-айкын бо­ лып керш едь Ар ж агында уш ж уз метрдей жерде жау iue6i... — А нау не?— дед! Бурк-iT эл п карайган ею нуктеш корсетт. Сабыр кулш ж1бердь — Ж ансайдын кос табаны Fofl... BypniT те кулдк Сабы р майдандас жолдасын мадак- тай женелдк — Ол сондай ку... Жермен-жексен болып, тек карлы жерд1 гапа куалай ж ау me6iHe жылжи бередь А к халаты ак кар уетшен ж ауга байкатпайды. Соныра «уралап» жауынгерлер шабуылга ш ыкканда, ж ау шебш щ дэл тум- сьты н ан ш ьта келедк Ж елб!реген Кызыл туды керш 6i3- д!н жауынгерлер OFaH жеткенше асыгады, бойларына куш ycTiHe куш косылады. Ал ж ау me6i дэл касынан пайда бол­ тан ж алауды керш , б1здерд1 келш калган екен деп сасып калады , кейде окоптарын тастай кашады. BypniT Сабы рдан б1рдемеш сурам ак болып аузын аша бергенде, ен алдымен кун курюрегендей 6ip сурапыл кат- ты дыбыстар пайда болды да, жер мен кект1 гурс-гурс е т т тутаса шыккан жакын жерге койылган зенб1ректердщ ylii болей женелдь Оларга аукын-аукын атылган алыстагы ауыр гаубицалардын к ум п ш косылды. Ж ан турнпгерлш элем-тапырык сурапыл. Энкур-мэнкур жер бетш гур:нмен сабалаи жаткандай, карлы топырак бурк-бурк е т т кокке котерш н , ж уан-ж уан агаш тар шыбыктай аспанга атылып жатыр. Бурк1т осы сурапыл ycTine орнаган ж ау шебшен коз in алмай табжылмай калган. О ган дуние б1ткен дем зла ал мам туншыгып бара ж аткандай. Ж а у me6i дэл осы йез- де 6ip жолата жер бетшен ж ок болып кеткендей. Ж ан-жа- гына коз тастап едв, окоп б1ткеннен бую л солдаттар баста- рын шыгара карап тур екен. Ж уздерш де куаныш. «Ура!» 244

салып айкайлаган дауы стар да есп л ед ь Кей б1реулер1 кас- каларын бастарынан жулып алып «алакайлап! кекке лак- тырып жатыр. Ж ауды енд1 мэнп курткандай, айкара ку- шактасып 6ipiH-6ipi куттыктагандар да аз емес. — Мундай гажайып бурын болган емес — Сабырдын ею кез: оттай жайнап кеткен.— Ж арайсы н артиллеристер! Болем фрицтер сазайларыиды тарттындар ма! Артиллерия дайнидьты 6ip мезетте пышакпен кескен- дей басыла калды. Д зл сол минутта б1здщ окоптын эр же- ршен кекке Kermflip ракеталар атылды. Ракеталарды ц ушкындары кек ж узш де сенбей-ак командирлардын: — Алга!— деген дауыстары естшдк Тосыннан асау езен бегетт1 буза женелгендей Буркптш он жагынан, сол жагынан, осы уакы тка деш н тынып жат- кан сонау кек жиекке дешн созылган окоп б1ткеннен калын кол ж ау шебше карай лап койды. «Уралап!» айкайлаган каЬарман уннен ауа тынады. О ган тынбай атылган авто­ мат, мылтык yHi косылган. Ш абуылга шыккан каптаган калын солдаттар кандай камал болса да алмай кояр емес. Лек-лепмен 6ip жатып, 6ip турып 6ipiHiH сонынан 6ipi ке- тершген дауылды кунп теш здщ буркы раган толкьшы тэ- pi3fli, алга карай умтылып барады. Буган шыдар бегет болмас. Осынау гажайып KepinicKe мэз болган Бурк:т езш ез! устай алмай: — К а р а т ы , Сабы р, кандай айбынды куш!— дед! дауы с- тап,— каз1р-ак ж ау me6iHin кул-талканын шыгарады! О ган ешюм ж ауап бермедь BypKiT бурылып жанына карап едк касында Сабыр ж ок екен. Ол баган а алгашкы «ура!» ш ыкканда-ак окоптан ата женелген. Бурк1т басын кайта кетергенде, автоматын тарсы лдата атып он жактарынан шабуылга шыккан Тэкеж ан ауылы- нын солдаттарына косылып ж ау шебше карай ж уп р ш б а­ ра жаткан Сабырды кердь — Ж арайсын, х м г т м !— дед1 риза болып кетш.— Тап- сырманы орындасан осылай орында! Квп каркыны деген улы куш, к1мд1 болса д а асау е к т - шмен 6ipre ала кетед1. 0 з «Ky3eTmici» Сабырды енд! ал- дынгы катардагы шабуылшылармен 6ipre керген Буршт, окопта жалгыз калуды дурыс кермедк не болса да ж урт- пен 6ipre болгысы келдь Мундай шенлмге калай келген!н eai де бммей калды. Он колына будыр кабыргалы денге- лек гранатты кыса устап «Уралай!» айкай салып ж ау ще- бш е ж уп р ш бара жатканын 6ip-aK сездк Бур ю ттщ де ойы 245

Тэкеж ан ауылынын ж!г!ттер1мен сын caFarra катар болу. ¥лы ж ещ ске тек каламымен рана емес, жаура лактырран ажал тер!мен де улес косу. А дам да кысылранда пайда болатын жасырын куш бо- луы мумкш. ©згелерден кешн калмаймын деп ж анталаса «yripreH Бурксг алдында жуз метрдей жерде келе жаткан Сабырра да жетш калды. Тек 6ip мезетте элдеюмнщ: — Ж ат !— деп зеш ре берген буйырыгын естйй. Буйрык- к а TyciHfli ме, тусш бед! ме, жан-жарындагы солдаттардык жер бауы рлап ж ата бастаганын к о р т , Б ур ки 1 те 6ip ойпат- TaFbi кальщ кар га кумп еттк Сол сэтте дэл касынан топы- ракты кекке кетере зенб1ректщ орынын жарылранын кула- гы шалды. Кезш де жай огындай ж ар к етш 6ip жарык пайда болды да сене калды. Бурки- устж е кулап келе ж аткан калыц топыракты кергенде ен алдымен ойына кел- reni «нйркж-ай, Тэкеж ан ауылынын ж1гптер1 жайындары кпгабымды ж аза алмай кегпм -ау» деген екЫ пл-арманы болды. Кекке кетермген кою топы рак ycTine баса туей . Осы октын жарылуымен катар, букм элемге кайтадан акыр заман турандай жер мен кек алай-тулей болды да кетт1. Бул жолы ок пен бомбы н ем ктер жарынан борады. HeMic 6eKiHicTepiH совет жауынгерлер1 6ipneme куннен бе- pi боска ала алмай ж урмеген екен, эр агаш тын тубшен, эр жерге жексен болып бектлген - танк-дзоттан коргасынмен 6ipre аж а л ж ауды . К игаш тай тускен пулемет октары нарыз 6ip жерд1 сабаумен сабап жаткандай, топырак аралас карды бурк-бурк етшзедь Совет артиллериясыныц жиырма MHnyTTiK сурапыл атысы, болат пен бетон киген нем1С бекппсш мулдем куртып ж1бере алмаганы енд1 айкын болды. B y p K irriH аздан кешн eci Kipin, ке з ж аш канда ен алды­ мен сезгеш Tipi калганы болды. Еш ж ерш е ок тимеген екеи, тек жарылран снарядтын ауа толкыны есж тандыра жерге катты урганын бм д ь Ол сэл кимылдай, устш баскан калыц топы рактан козгала-козгала босанып, басын сэл ке- Tepin жан-ж арына карады . Ж аткан орны снаряд тусш шункы р болып калган ж ерд ж epHeyi екеи. Он жагы тем- пешж. Б ул снарядтын копарран топырары. О н жактам тын- бай аткан пулем ети к орынэн Б уркггп ca y сактап гурран да осы темпешж сешлдь Эр жерде карра жабыса жаткан солдаттар. Кей б1реулер1 каза тлпкан. Ж араланган солдат- тардын ыкырсыран yni емж-емю еспледь О к борап тур. Ж ан-ж арындагы алацнын кар мен топырарын бурк-бурк етшзедк Б ас кетертер емес. Соган караман совет жауын- 24*

герлер1 де жерге ж абыса Tycin, ж а у шебше карай автомат- тарынан ок жаудыруда. Бетпе-бет келген атыс. Бетпе-бет келген аж ал. Кай жары женбек. Бурк1т енд1 6ip KapaFa- нында езжен жуз елу метр жерде, ж ау ш ебМ н дэл тумсык алдындары жалпия созылран белест!к карлы ылдиында шокия отырган ак халатты ж ауынгерд1 керд!. Нарыз 6ip атыла женелуге ьщрайланран ор коян тэр!зд1. Ж анында ж аткан узын курыктан онын Ж ансай екен1н Бурк1т б1рден таныды. Tiirri ж ау шебГнщ дэл тубш де тур. Енд1 6ip ырры- са белес устше шыга келетш. BipaK сол ырру онайга тусер емес. Ж ансайды н басынан аса бораран ж а у оп>1. Бурк1т енд1 жан-жарындары урысты умытып кеткендей сонау жал- рыз жауынгерден кезш алар емес. Онын ол жерге калай барып калганын да тусшбейдь Осы 6ip ержурек жауынгер Tipi калады ма оран да кез1 жетпейдк Тек «будан api не болар екен?» деп Ж ансайдан кезш алмай катты д а калды. О к эл1 борап тур. Bip мезетте он ж актары пулеметтердж 6ipeyi какалган адамдай куркмшей Tycin туншыра кал­ ды. Сол секундте жарылран гранаттардын дауы сы естьядк Cipa пулемет уясына совет жауынгерлер1 гранат лактыр- ган секшдй Осы 6ip болмашы тылсымды куткендей дэл сол секундте Ж ансай белеске карай ата женелдь Бурк1т аржарында не болганын тары тусжбей калды. Тек кезж ашып-жумранша ж ау uie6iHiH дэл ортасында белес устш - де желб1реген кызыл туды кердк Сол-ак екен кайтадан жер жара гуждеген, ураларан дауы стар есТьпдк Баган адан 6epi эзер ж агкан совет ж ауынгерлер! сбнау желб!реген Кызыл ж алау магнит1менен тар та женелгендей, нарыз 6ip бегет бузран таскындай ж а у me6iHe карсы лап койды. К ап ­ тал келе жаткан совет солдаттары мен дэл ездерж щ устж - де желб1реген кызыл туды Kepin фашистер кенет сасып калды. Кейб1реулер1 окоптарын тастай кашты. Дэл сол сэтте нем1с шебж баса кектей совет жауынгерлер1 д е жетт!. Белдескен айкас шапшац 6irri. Ж а у ж енш п , 6ipHeuie кун- нен 6epi бет караттырмай турран н ем к 6eKiHici алынды. Кешке таман каза тапкан солдаттарды жерлеп болганнан кежн, лейтенант е з ж ж жауынгерлерж Teric жинап алып, катар га туррызып, сан ултты солдаттарыньщ алдында Бур- к1тке баганары HeMic 6eKiHiciHiH басына Ж ансай тжкен Кы­ зыл туды бердк Бур ю т желб1реген ж алауды колына алып, оран сия ка- рындашпен баттита эсырыс- жазылган «¥лы Отанын KopFay ушш кан майданра ерж урек улы-кызын ж!берген кад1рл1 казак халкына Ленинградты коргаган 13 1-iui рвардиялык 247

полкшщ жауынгерлерш ен ескертшш» деген ж азуды окып ш ы к ты . Нелер кыршын ж ас каза тапкан, табан т1рескен айкас- та ж а у шебйпк устш е тшьлген, кабыгы алынбаган жай ки- сы к куры кка байланган осы нау ecKi кызыл шуберек Бур- KiTKe дуние ж узш д еп ен кымбатты зат болып Kepiimi. Ол кенет кезш е келген жасты биалайымен cypTin: — Рахм ет, достар,— дед1 толки свйлеп. Сол куш тунде, тар, ыстык ж ертеледе, сыксигам май шамнын касында отырып взш щ майданга келгеннек 6epi арманы болып ж урген «Тэкежан ауылыныц ж ю ттер!» ро- манын алгашкы рет бастады. А рада кеп жыл> eTTi. К азак окыгандарыныц б1разыныц басында болтан адасу, толку, жол таба алмай шатысу BypniTTi де аз кинатан жок. BipaK халы к пен партия бер- ген мумкш иллдж т! Буркгг актап шыкты. Бурш ттщ Алматыдагы кабинет!. Teniperi тола m a n . Еденнен уйдщ твбесж е дейш жететш m a n шкафтары. Со- лардын ш ш де М аркс, Энгельс, Лениннщ томдары да бар. Ашык терезешн алдында, жазу столында Хасен, Ханша- йымта аумай укасаган Зурэ отыр. BypniTTiH eni егде тарткан. М ацдайы кыртыстапып, бет- аж ары на эйим уймелеген. Ш ашы д а сиреп, aFapFan. Тек квз1 рана бурынгыш а жалындап шок шашады. Стол устш де аумагы калык колжазба жатыр. — Б ул кггапты жиырма жыл бойы жаздым,— дед1 Бур- Kir б а я у сейлеп.— Мен бу л енбепм д! «Замана перзентмйц табы суы » деп атады м. М еш н акыл-ой, асыл арманым да, аягымды шалые баскан кате-кем ш Ы пм де, болаш ак ceni- MiM де — 6opi, 6opi де осы колж азбада. Енд! кггабымнык д а , оз 9MipiMHin де yKiMin окушыларымнан кутем. — Мен а з д щ бул енбепш зд! де журт куана карсы ала- тынына сенем... — Солай ойлайсын ба, калкам ? О лай болса мен текке exiip сурмеген жан екенмш. B ipey eciK кап ля едь Б у р т OFaH: — Kipini3,— дедь Yflre устш д е кыры сы нбаган судай ж ана кара костюмы бар, т ая кка суйенген апп ак кудай кортан адам Kipin келдГ Бул Гаврилов едк О сыдан уш ай бурын сонау Киыр-Шы- гы стан кайткан. Б у р т О к ту сп к К азакстанга саяхатка ба- 243

pap алдында, осыдан ею ай бурын eiteyi кездескен. Бас- тарынан еткендерш айтып 6ip кун, 6ip тун шер таркатып энгшелескен. — Сергей Степанович!— дед1 BypKiT орынан ушып ту- регеп. Eneyi куш актаса амандасты. — Кашан келдщ Онтустш тен?— дед1 Гаврилов куш а- гын жайып. — Bip жетщей болып калды. — Содан 6epi мешмен хабарласпай жатканына жол болсын?— Сергей Степанович кулдь— К алай барып кайт- тын? Ел-ж урттын халы калай екен? — Ой, несш айтасыз!— дед1 BypKiT ж айнай тусш .— Гул жайнаган казак даласы!.. Салынган завод-фабриктер. Сонау Кызылкумга дешн созылган жалпак далада капта- ган мал, кулпырган бау-бакш а.— BypKiT тагы кулд1',— 6ip гажабы, MeHiH «Тэкежан ауылынын ж ш ттер!», «Болат мш- ген казак» сеюлд]' ютаптарым ж ок 6ip уй кермед!м. Ж аз- ганымды окитын ел!м барына тебем кекке тигендей боп куанып кайттым. Гаврилов жымия кулдь — Ал «Аулым да жок, баурым да жок», деп ешреген м м efli? BypKiT Сергей Степановичтын калжынына алдымен ту- сшбей сэл ойлана калды да, есше баягы езш щ жазган елею Tycin KeTin: — Ж ок, жок, онымнын бэр! кате екен! Аулым д а кеп, баурым д а кеп екен!— дед1 шаттана. Д эл осы кезде уйге О льга П авловна юрдк BipiHe 6ipj гашык жандай карама-карсы куана карап турган Бурют пен Гавриловты керш, бу да жымия езу тартты. — EcKi достар кездескен екен foA,— дед! ол анандай жерде ун-туназ отырган Зурэга карап,— Зурэ, дос болсан осылардай дос бол! Булардын достыгы орыс, казак хал- кынын бузылмас достыгы Tapi3fli мэнп 6epiK, адал дос- Зурэ кызыккандай осынау 6ip ем!рдщ сан катерл! етке- лшен талас-тартыспен кажымай еткен ею адам га кул!м- дей кез тастады. IТалды-Курганскаягеродг. Б И Б - \\ ;К »■I : > ^



■--------------------- МАЗМУНЫ Eipimiii GejiiM Адаскамакын . , , , , , 3 Екжш! бвлгм Жол уст1ндег! сергелден . . . 90 Ушшш! бвл1м ©nip — жещс , , , , п ? |76 I