І Есенберлин. Қатерлі өткел

бои тузеп калган еулу кыз оган обден шскен алма Topiaai болып кершедь Кып-кызыл ернше, бетще m in кетсе куи- aipin ж;берер ыстык жалын уялагандай. Меп-мелд1р кара- кат K63i ешю'мге эл1 эбден ашылмаган туншык сырды жа- сыргандай. Шолпаннын атка отырысы да б1ртурл! сэнди Аш бел! кыналып, KeTepiHKi кеудесш сэл кеЙ1н тастап, 6i- лектен жуан кос бурымы узенпге тие, ат журкшщ ыргагы- мен бар денен 6ipre козгалып, езЫ ц езге жанга б1тпсген ерекше отырысымен кезд1тартады. Экпар кызга караган сайын, журепнде 6ip окыс тйпек туып, жан айы.зын кандырар сез1м дуниесше бер1ле туседь Bipaii. бунын ойы_ 6ip сагаттык ой, opi кетсе 6ip тунд'пс ой... Бугаи уялагам ой, ел-журтынан кудер узгел1 турган адам- кын, аз уакыт болса да кызык Kepin калайын деген керсе кызар, тэн кумар, арсыз бозбаланыц еткшшек ойы. «Осы уакытка деГпн бул кызды калай eciMe салмай келгенMin? Енд1 лине... Алыстан орагытып, тузагыма Tycipyre уакыт тар... Ал туЫрмей кетсем, eMip баки естен калмас 6ip ар- ман болады гой! Ел!ннен айырыл, жерщнен айырыл, Gip кезде «кет-api емес» мундай кыздан кур калар, куданга мен сонша не жазып ед1м? Булар кыстауына жеткенше ол1 де болса кун жарым уакыт бар, Соган дейш ебш табу керек. Bipaie калай e6in табам? Эрине, сейлесу керек. Сей- лескенде де алыстан орагыт, булан куйрыкка сал. Оку, 6i- л1м, эйел те н д т , деген тэр1зд1 жана сездерге етене бола бастаган Ka3ipri ауыл кыздары сенщ бурынгы дореж 03i- лпге кулак та коймайды... Кармагынды терен салып, ш к - кен кезшде жайлап тарт. Кужбурын ypKiTin алма». Осындай кызу ойга беркпген Экпар кешл муддесш орын- даганша шыдар емес. Ол 6ip кезде атынын басын сэл те- жей Tycin: — ©ткен i<yiui eciMe туо'ре берпм келмейдк Шолпан,— дед! ез ойынан свз козгап,— дегенмен сол 6ip еткен кушйн де умытылмас тэтт1 сагаттары есте калады екен. Соныц 6ipi 6i3 екеу.м!зд!н акыргы кездесу!.\\пз. Есшде ме сол б!р айлы тун? ААен жазгы дем алыска келш, хан жайлаудагы алты- баканда екеум1з кездескен ед!к кой?.. Алтыбаканда тербе-. тме турып, шырката салган эшн эл1 ес!мде. Карагым, темсн кapan назданасьш, KiM 6UciH куапыштын азганасын. Косылса ei(i гашык 6ip жерге егер, Журект1н жаэбайды ма сан жарасын. деп едщ foh сонда сен. Артынан «ак суйек» ойнап журген- де...— Экпар ауыр курсжд!,— уай, дуние-ай, HeciH айтасын,

о да 6ip кыэык заман екен гой... Сондагы ыстык ерншшк оты эл! кунге дейш ен бойымды балкытуда. Расымен-ак сол тунп куанышымыз жалган ба efli? Неге ундемейсш? Элде сондагы: Косылса ehi гашык 6ip жерге егер Журсктт жазбанды ма сан жарасын. деген сезш де бекер ме?.. Сол eKi гашык Ka3ip 6ip жерде кездесш турган жокпыз ба, ж'уректщ жазылмайтын кан- дай жарасы бар? Элде 6ipiMi3fli 6ipiMi3 кермеген eni жыл- да маган деген журек жарасы жазылып, бетен б!реуд! уиаттын ба?.. К,ыз жауап кайырмады. — Хабарласа алмасам, оган мен айыпты емеспш,— дед| Экпар кайтадан кинала сейлеген боп.— Оган, ер елш, Ертк бузылып жаткан заман айыпты. Туган экеден айы- рылгандай басыма кун тугЗнда, суйгешн 1здейНндей мен- дс мурша болды ма? Элде экен, аулын 6api б1рдей кецес ешметше табына бас урган сон, Кытайга кашкан байдын кангып калган баласы маган cepiK емес деген шенлмге келдш бе?— Экпар темен караган калпында жуден сей- лед1,— не, Menin каз1р кангып калганым рас. Эке сонынан еруге туган ел1мдк курбы-курдасымды, ез1НД1 кимадым. Ал бул жерде менде 6ip, сутке тиген кунлк те 6ip... Кайда бар­ сам да «бай улы» деген кара тумар мойнымнан алынар емес...— Экпар кенет басын кетерш алды,— Шолпан, еид1 ж у р е т ш куйд1рмей, не болса да uieiuiMimu айтшы. — Кандай шенлм? — Мендшсщ бе, элде... Шолпан тагы да ундемей калды. Олар катарласа ж у рт келедг Арттарындагы ауыл кешжен алые узар емес. Экпар кештен белше TycKici келш, атын 6ip-CKi рет каттырак жор- галатып керш едь Шолпан кешн кала бердг Кыздын езь мен жеке кетпейтшше енд1 кез1 анык жеткен Экпар, кек жорганы баяу аяндатып, кыз астындагы аяншыл торымен тек узенплесе катар ж ур т келедк.. Шолпан Экпардын арам ойын сезер емес, оган ол ен.Д1 шын кеншмен жауап бердк — Адамды езгертетш 6Mip гой, Экпар,— дед| ол ерге ынгайлана отырып,— eciiue ме, езпг каладан кайтканын- да, буюл ауыл жастары мекеден кажы келгендей 6ip куа- нып калатын едж. Надан сорлылар бшмейд: екенб1з гой, каладан келген окыган азаматтардын бэрш де карангы ауылга соуле экелетшдей керетщб!з... Несше жасырайын.

ceiii де сол окыганнын 6ipi санайтынмын... Экецнщ байлы- гы, езщшц салдыгыц емес, сол «6ip окыган азамат» деген атагыц мешц де кецл1мд1 толкытып, журепме арман сал­ о н ы рас... Bipan есейе келш, тексерсем, сен менщ ойлаган адамым болмай шыктыц. Бурют, Хасендер ауылга елецш енегесш жетюзсе, сен жастарды шылым тартуга, карта oiinayra уйреттщ... Мше журепме жаца тусш келе жаткан жаранын тез жазылуына осы кылыгык 6 ipiHini себеп болды. — Ал екшил ce6e6iK не? — Онымды да ecTi, Экпар. Ж аца айттым рой адамды eMip езгертед! екен деп. Кала кыздар'ындай орысша окыма- ганмен, ауылга icipe бастаган жаца еипрдц оныц жаксы достурш, енегесш 6i3 де тусше бастадык кой... Жэне ауыл- дын да eMipi езгеруге айналды. «Кызыл отау» келдк сауат- сыздык жою науканы, жер 6eaici, калыц малды курту сеюлд! KenTiH ойлаган жершен шыккан ешметтщ иплпсп icTepi, казактыц ecKi ауылын оятып, 6ip езгертш тастаган жок па? Соны Kepin отырып, така кешше болмасан, сен де калай взгермессщ. Эрине жацсылык жакка езгересщ... ©si­ ne тец емес жанды жаксы кору куно екенш тусшеа'ц. Экпар кенет кап-кара бон кабына калды. — Кеше 6i3 сендерд1 тец кермесек. 6yriH сендер б1зд! тец кермейтш болтан екенацдер гой? Бу да 6ip кезец де!.. — Иэ, Экпар ренжюец де, ренж!месец де солай. Оныц устше вз1н де айыптысыц... — Калайша? — Экпар деген сез арабша «улы» деген сез екен. Жа- кында гана быийм. Ата-анац орине жалгыз баласын улы адам болсын деп тшейд1 де... Сондыктан да атыцды Экпар дсп койган шыгар. BipaK вз басыц улы боларлык халкына не ютедщ? Эз1р соныннан ерген тек жаманат кана... Он- дай адамды сую ете киын... Экпар бурынгысынан бетер курецденш кеттк — Мен1ц кандай жаманатымды естщщ? — 03in айткан жоксын ба, журттын 6api Meni сучке тиген кушштей керед1 деп? Жаксы адам болсац ешюм де сеш ондай кермес едь Эрине жаман адамсыц... Экпар кенет бойын билей кеткен ашудан калш-калш eTTi. Дэл осы кезде булар 6ip денесн бектерлен аяцдап, арт жактарындагы кештен тасалана калган екен. Экпар арты- на жалт карап, соны байкады. Жасынан ерке ескен бай улы. вМ1ршде езше eiu6ip жан тшелей «сен жаман адам­ сыц» деп керген емес-тк Жамандыгын бетше айткан кыз

ce3i, журегше канжардай кадалды. Ыза, кынжылу, ашу, екЫш 6api б1рдей куйшген жанын жан-жарынан кабаган иттей талап, ез кылыгын акылра салардай мумкшдж бср- медь Мундай жардайдз долы мшезд! адамнын барын Куш­ ке салатын едет!, енд1 ол езш-ез1 устай алмай: — О , каншык! Сен де солай дедщ бе?— деп колындары терт таспа камшцмен кызды пэрменшше тартып-тартып ж1бердк «Ойбай, влт1рдН» деген Шолпаннын кулындары дауысы куракка шыккан айкайын ecrin, ауыл ж 1гптер! тасырлата шауып, тебенщ басына шыга келгенде, кашкан каскырдай ылдимен зымырап бара жаткан Экпарды кердй Жастардын кепшшг! Экпар ат устшен жулкып алып жерге лактырып тастап кеткен Шолпанра уймелесе калды. Астарындагы аттары мен KymjHe сенген бес-алты ж1ггт ка- ракшыны куа шаба женелдк BipaK жылкы болып жанына кара лест1рмеген кек жорра, аздан кейш аналарра карасын да керсетпей белес асып, жок болып Kerri... Курыншылар api-6epi шауып, аттарын болдыртып, кешн кайтты. Ал Экпар сол шапканнан узак шапты. Кун батып, кас карая артынан курыншылардын жок екенше кез1 жеткен кезде рана атынын басын тежеп, аян жоррара тусть Эл1 ай тумаган, кезге туртсен дым кершбес к ар аты тун... Жол шетшдег1 буд1рл1 буталар FaHa eMic-eMic каран- дайды. Ку далада жападан-жалгыз Экпар келе жатыр. Ке- нет ол енмлдеп жылап коя бердь Бул онын ашудан шык­ кан кез жасы. Кеюрегш кыскан ызара шыдай алмаган, колынан бетен дэрмен келмей корланран жаннын eKi кезЬ не рана ani жеткенк Тарлан кек жалдын жылауы да 6ip- Typjii, ауыл иттершщ талауынан эзер кашып кутылган жас 6epiHi« жарасын жалап кынсылаганы тэр!зд1, eKciriH 6ipe- се басып, 6ipece кушейтт, iiuiH тарта ыцырси, солк-солк етедк Бунын жылагынын керетш айдалада Tipi пенде жок, сондыктан да шшде кептен 6epi туншыгып жаткан ашу, кек, ызаны онашада емш-еркш сыртына шьтарран Экпар, кенет узак еиюлдей дауыстайды. Нарыз 6ip сержтерш ша- кырран жалрыз каскырдын улыганындай. BipaK OFaH жауап берер Tipi жан жок. «¥лысан ули бер» дегендей карангы тун тунере туксиедь.. Экпар расында да езш каз1р тобынан айырылган жалгыз каскырмен тен керед|'. Барар жер, басар тауы жок. Жан- жарында туксиген жартас, казылган op. Tipi пенденщ жа- ны ашыр емес. Кеше рана тершде алшандай баскан осынау

кец даласы, бугш оган егей анадай тас кабагын туйе кал­ ган. Кеше рана кара макпал ашык аспанда, жымык как- кан кеп жулдыздар, 6yriH буран алыстан рана кур жыл- тыраран суык сэулел1 ак тедгелер тэр1здк Жер де, кек тс, сонау шаткал, сайды куалай бпкен тогай-агаш та Экпарга ттркене карап, муз кабактарын тукситш, араларынан тез курткысы келш тургандай. Кайда барса да, кайда кашса да бугаи деген еш дос жок, дуние тепе Экпарга кас. «Уа. дуние, осыншама маган урке карар не жаздым caFan. Ей, косаякты малрун — адамзат м ет осыншама кансыратар не булш iCTefliM мен саган? Бар жазырым, экемнщ бай болтаны ма? Элде менщ сол байлыкты корраймыи деп сен- дерд1 жек кергешм бе? Алыспай, жулыспай, колымдагы куши сендерге оп-оцай бере салгым келмегет ме? Сендер меш сол ушш жек керсецдер, мен сендерд1 жек KepeMiiil Мешн айкасым eMip ушш емес, ел1м ушш! Жан аяспас ка- сынмын! YcTiMe алтын отау орнатсандар да, 6yrinri тепл- ген кез жасымды умытпаспын! Буны сендер де бш'щдер. Жанга-жан, канга — кан! Кунымды ала елемш!» ©3iHin киянатын кермеген кара пешл Экпар, осы жал- гыз KauFbiFaH жол устшде келе жатып енд1 келешек курес жоспарын курды. Жалрыз болса да алыспак болды. Енд1 ол дэл каз1р Кытайга кашам деген ойын коркактык деп тапты. Жазылмастай боп жараланган берштн жауына кар- сы шабатын эден емес пе, букпантайлап, айламен ем1р су- руден Экпар бас тартты. Хасен, Буршттерден кек алу OFan арманга айналды. Енд1 ол бар кушш жеке басынын кепи алплзар айкас- ка жумсамак болды. Осындай кантег1с шенпмге бел бугаи кайсар Экпар жолдагы ауылдарга сокпай, туш бойы аг шалдырмастан журш отырып, Акшатыр каласына келш жетп. Бул демалыс KyHi ед'ь Сол куш-ак ат базарына апа- рып кекжорганы салды. Адамнан малды кем багаламан- тын бай улы емес пе, тшшй кунын телеп, кек жорганы 6ip саудагер шылбырынан ала берген кезде, кенет кезше келш калган жасты журтка керсетша келмей, атынын мандайы- нан 6ip суйд1 де, Tepic бурылын журе бердг Экпар мундай курметт1 туган aiteci Карымсакка да керсеткен жок. Ал айтканына кенбеген жалгыз карындасы Ханшайымга icre- reHi анау. Енд1 ол-сол куш кешке таман Алматыга баратын поезга MiHin Акшатыр каласынан журш Kerri. Экпар энеукунп Бурштпен жанжалдасатын кушит сртшйне е зш н туган елше тартып отырган. Ондагы ойы,

6ip жагынан аз уакыт Бурют, Хасендердж кезжен таса бола туру болса, e^iHiui жагынан баласына арнап ecKi кыс- тауына экесжж тьжып кеткен каражатын алу едь Замай ; кандай, зац кандай, каз1р акшадан мыкты cepiK жок деп шешкен. |Кыстаудагы эке аманатын б1рден тауып алып, кос кал- тасы кагаз акша мен алтын тецгелерге тола томпиган Эк- 1 пардыц калага кайтып келе жатып Шолпан аулына согып, I тыныштала бастаган кенлi канта бузылды. 1ште жаткан кек камтадан ершелендь TinTi осы ашу устжде ол калта- сындагы бар байльтын да еш алу жолына текпек болды. 0 з колынан ештене келмеген кунде Хасен мен Бурютп жок етуге, акшаны мол телеп, xici елт1рпш бузыктарды жал- ! дап алуды да ойлады. Осындай жан туркпгерлж ниетпен Экпар так ата Алма- TbiFa келш тусть Каладан алые туратын станциядан фоэтонды арбакеш жалдап алып, б1рден Каражаннык потерне тартты. Экпар келгенде Каражан бакшалы ауласыныц iшiиде кеудесже дейт жаланаштанып муп-муздай арык суымен рахаттана жуынып жатыр екен. Ол сыкырлай ашылган eciKTiK ушне ак сабынмен кебжтенген бетж бурып парады да, Экпар екенж керш, басын изеп амандасты. — Амансыц ба, Экпар, неплп так атпай журеж? — Так атпаса езж неге тургансык? Каражан сол жуынган калпында бетж бурмастан дау- сын шыгарып кулдь — Ерте туру ecKi эдейм. — Кадет корпусынан калган де... Экпар кадет корпусын атаганда Каражан унатпай Kip- жщ ете калды. BipaK сыр 6eprici келмей, дереу: — Из, оскери кызметтж уйреткен TapTi6i гой,— дедк Экпар opi карай кайырып тм катпады. Тек ш ж ен капа ол: «Bip кезде Каражан кадет корпусын бтргенш е макта- ныш ететж едь Ешп мше одан да безуге бар... О , тоба, ду- иие осы бепмен кете бере ме!» деп ойлады. Каражан енд| асьта жуына бастады. — Ауылга барып кайттым,— дед1 Экпар,— кайтадан сейлесетж сез1м бар... — Оны озiM де сезж турмын,— Каражан басын KOTepin жан-жагына парады,— сэл шыда, Kaaip уйге xipeMia... Меи ана турникте 6ip-eni дене шыныктыру кимылын ктеп ж 1- берейж. Экпар кулдь 157

Бу да сол... эскери кызметтен уйренген эдетШ болар?.. Каражан жауап берудщ орнына, улкен кснеп орамал- -мсн денесш катты ыскылай суртже бастады. Экпар жаца гана байкады, ананын денес! кез тоярлыктай сымбатты скен. Кар enepi булшык-булшык, кеуде тусы кыз емшек- Tenin белжш тур, eKi иыгына eKi Kici мжгендей, карны TinTi жок деуге болады, жаратылган бедеудщ карнындай жш- жнишке... Экпар амалсыз торсыктай болып томпайып шы- гып келе жаткан ез карнына карады. «MaFaH да дсне шы- ныктыру кимылдарымен шурылдану керек болар. Карныц- ныц шыкканына каз1р мактанатын кез емес кой». Каражан бул кезде CKi агаштын ортасына тартып кой- ган жуан теипр — турника eKi колымен шап 6epin устай алып, алуан турл1 кимыл icreii бастады. Bipece тем1рдщ ycTine шыгып кетедк 6ipece сом TeMipfli солкылдата шыр- кебелек айналады. EKi колы мундай к у и т болар ма, тур- никке кыскаштай жабысып алып, денесж 6ip алга, 6ip Kettin лактырады-ай кеп, лактырады-ай кеп... Экпар досыньщ мундай енерж бурын кермеген-дь Eaai оныц кимылына эбден риза болып тур. «Кадет корпусы эр нэрсеге-ак мыктап уйреткен екен. Мен мунын бурын, алты- атармен кабыррадагы шыбынга дэл тиг1зетж мергендж enepiH сана битетж ед1м... Тары да мен бммейтж кандай артыктыгы бар екен?» Каражан дене шыныктыру iciH 6iTipin болды да Эк- парга: — Ж ур, уйге KipeiiiK,— дедк 03i ecirin ашып, алга Экпарды ж1бердь — Юре бер, М_эруке^ oni уйыктап жатыр,— дед!. Булар еден тактайы эдемжеп сырланган кшкентай се- нектен етш, ауыз белмеге jtipfli. Кент эдетжше асыл дуние- Ai мулжпен жиналган шагын бвлме, тап-таза боп кулпы- рып тур. Ортада гул твккен кызыл баркыт дастарханмен жабылган двнгелек стол, стол жанында дастархан тустес Кызыл баркытпен отырар жерж квмкерген алты аркалы орындык. Стол уетжде терезеден куйыла тускен кунмен шагылысып кум1с подноста Кытай фарфоры, эшекей сурет- Ti шыны аяк, 6ipiHiH уст1не 6ipiH yftin койган шеттерже алтын жалаткан тарелке, кумж касыктар. Жерде ернекп, Tyiai улкен жасыл кжем. Bip бурышта уйдш твбеЫне дешн жеткен жалпак сырлы айна... Экпар айнага K03i тусж Kerri де, кенет тандана турып калды. Денеср б1ртурл1 шымырлап кетть Айнага карама- 158

карсы eciKTeH ак кумю болыскей кен кереует ycm fleri ак мамык кус тесекте сарпллт шашы ак жастык уепне шашы- ла тегш п, кеудесше дейш ашылып, аппак жумырткадай боп Каражаннын эйел1 Мэрукей жахыр.— BipiHe^TpTTtearfycin кеткен Мэрукей мен Экпар аман- дасарларын да, а^андаспастарын да б1лмей, тек кул1м- cipcft карайды. Ерке эйелдщ Экпардан уялатын Typi жок, «кез1мен жас ж 1г1тт! iiuin-жеп елш барады. Bip кез- де ол: — Ы-й, Каражан, бу синш дружогин ми?— деп устш- дег! керпесш лактырып тастады да, exi санын жарк етюзш, орнынан атып турды. — Бул Экпар мырза Foft...— дед! Каражан, еЫкп таре eTKi3in жауып. fo _S W - .'W , Аздан кешн aari белмеден, ycTiHe кызыл шайы халат киып, ыргала басып Мэрукей шыкты. ¥зын бойлы, толык балтырлы узын аяктары октаудай Tin-TiK, алшак кеуделн сырт niuliHi ете сымбатты эйел екен. Жанагынын арасында сэры алтындай сап-сары кою шашын желкесше токпактай етш Tyflin те yaripinTi. Юшкентай кулагына салган кек ме- pyepTTi алтын сыргасы, жуп-жумыр аппак мойнына так- кан, жуандыгын шынтактай eTin, усак меруерттен ерген моншагы, колындары сэры алтын жалпак 6iae3iri, эйелдщ бай уйден шыккан жан екенш ангартады. Жасы отыз бес- тер шамасында. Дене курлысы канша шапсан да талмай- тын бедеу сеюлдь Эл! бала таппараны да езш кыздай eTin устаран Keii6ip шолжан кылыктарынан, эсем кимылдары- нан сезшп тур. Оймак аузын сэл аша, тостагандай улкен квг1лд1р кезш кул1’мдете, Tepri белмеден шыгысымен, аягын былк-сылк басып Экпардын касына келд1 де, Каражаннын таныстыруын кутпей, e3i колын усынды. — Знакомый булиык, иси\\пм Мэрукей,— дед1 еркелей сейлеп. Эйелдщ колы жуп-жумсак, юп-юшкентай екен, элде- * неге Экпардыд бойы кенет тары да шымырлап Kerri. — Экпар Карымсакович,— дед! ол сэл сасьщкырап, кай ялде сейлерш бйшей,— Каражаннын ипташы боламын... — Ипташ, Kypacie артыгызра типкаш,— дед1 эйел ку- flin, еш нэрседен кысылмай. Бул онын эзш болу керек. Bi- рак Экпар сасып калды. Саспай кайтсын, уйге кiрмеii жа- тып, артынан тебетщ болса... Ал эйел кумар, арам ойлы Экпардын осы эйелд1 кергеннен-ак кеншне элденелер ту- ein, мазасы кете бастады. Эрине мундай жерде ол сулу жецгесшен кур калрысы келмейд!, «aFa елее, mi мура» деп 159

аскен бейтл мшезд1 бай баласы, достык, жолдастык бо- рыш дегендк сыйласкан cepiKTin кезше шеп салмау керек деген урымдарды, ыцгайы келген жерде TinTi ойына да алмак емес. — Экпар, сен менщ Мэрукешмнщ калжыц сезш Tepic TyciHin журме,— дед| кул1мЫреген болыЛ Каражан,— кей- де осылай шолжац сейлейтш эдет1 бар. Экпар жауап 6epin улпргенше, Мэрукей оган тары 6ip сикырлана кез тастады да: — Прислугара шай готовить иткизэйш,— деп аярын бу- рала басып уйден шыгып Kerri. ..^Мэрукей 6ip кезде Акшатыр каласындагы аты шык- кан суду болатын. Экеш Г алиулла. буюл Арканын Кызыл- жар, Акмола, Семей, Атбасар сеюлд1 кшдж калаларынын бэршде де дукен устап, сауда. журпзген шокынды татар байларынын 6ipi едь Мэрукей осы татар байыныц ерке-шо- ра жалгыз кызы. Онын uiemeci ерте елш, Галиулла бетен эйелге уйленген. Бул Ольга Павловнанын дузйч мен шэлГ ciH сатып алатын сэудегер энел едк 0Keci конфескелешп жер аударылып, эркайсы ез бетше кеткенше осындай вгей ананын тэрбиесшде ескен кыз онар ма, сонда да жас ке- зшде «1Шркш-ай, Мэрукейге уйленсем!» демеген Акшатыр каласында татар, казактын бас квтерер ж ш т калмагак. BipaK кыз булардыц 6ipiHe де шыкпады. OFaH ец улкен се- беп, 03iHiH жМ т десе кешлшек MiHesi болды... Журт «Мэру­ кей жшттермен ец алдымен тесепнде танысады екен» де­ ген лакап та таратты, 6ipaK, экенщ байлыгы, кызынык не- лер секет кылыгына да корран бола алган. Онын Kei\"i6ip бозбалашылык энпмелерш ecrin журш те «ЦПркш-ай М э­ рукейге уйленер ме едП» деп аузынан суы куритындар та- былатын. Мумкш олардын ней 6ipeyiH эке байлыгы, кей б1реулерш сулулыры кызыктырран шырар. >KiriT бола бастаган кезшде Мэрукейд1 Экпар да керген. EpTic езешшц эбден кек муз боп каткан кезшде Акша­ тыр байларыныц жорра салыстыратын салты болатын. Осындай 6ip бэйпде, касыктай сулу кара кашауара, паст- ромка шыляларын кумютеп тастаран eciK пен тврдей кара аррымак жеккен, улде мен булдеге беленген Мэрукей ал- дынан зымырап вте шыккан. MiHe осы Мэрукейд! ойламаран жерден тары кездест1р- jx\\. Bipan бул жолы ол алдынан кол жетпес 6ip куйын тэр1зд1 зымырап жетюзбей кеткен жок, кул1мдей карап, езшщ журепндеп ыстык жалынынын 6ip ушкынын Экпар- га да ушырран тэр!зд{. Жалт eTin тенкершген коз карасы-

мен ол: «Егер де мен тастаган ушкыннан журепнде ерт ту- танып, жанынды коярга жер тапиасан ез1ме кел, сенд1ретш емш в31м табам» деген ишарат керсеткендей. Экпар дол осы минутта Абайга тары бас урды. «Махаббат Ti/ii— тип- а з тш» деп калай тауып айткан ийршн акын!» дед1 ол iuii- нен, «мынау кез карас махаббат сез1мшен туган коз ка- рас». BipaK Экпар 63iHiK де, Мэрукейдщ де кез карастары махаббаттык кез карасы емес, Honci желшш ani ауыздык- тай алмаган, журектш таза, тэтт! сешмшен Kepi, дене куа- нышын арман еткен, кешл желшшщ ауанымен in-лезде «гашык» бола калатын, керсе кызар eKi адамныц ерпскен- fliri екенш ойламады. — Косылганымызга 6ip айдан асып кетсе де, ani тойы- мыз болтан жок,— дед1 Каражан ананыц ойын белш.— Бурынгы epi опиум сатамын деп колта тускенше жарты жылдай болыпты... Б1здщ бурыннан да байланысымыз бар ед1. Эйтеу1р уйлену керек кой,— Каражан осы эйелге уйленгенш Экпар айып керш отырпандай езшщ халын ту- cinaipe сейледй—-Ас, суымыз жарасса турып кетерм13, ал алда-жалда... Каражан бэр! де тусШкт! той дегендей, сезш аяктамай токтады. Экпар да жумган аузын ашкан жок. Тек 1шшен «Алда-жалда Мэрукейщ опасыздык icTece, 0FaH опык жей- TiH Typin жок кой. Бу да еске алатын дуние екен...» деп он- лады да койды. Каражан ещй тжелей eKeyiHin жанагы сейлеспек бол­ тан OHriMeciHe KipicTi. — Шай кайнаганша шаруацды айта отыр,— дед1 ол Экпарра, баганадан 6epri онын езшщ эйелше деген кылы- гын байкамаган адамдай, ашынажай унмен. — Менде жыр кыларлык не шаруа бар дейсщ, баягы 0ip зар да... Елщнщ зары, жерщнщ зары, куширш ергеп экетш бара жаткан ез1мнщ зарым.— Экпардьщ 6eTi дол осы минутте улкен KeKTin, ызанын белпсш керсетш, 6ip тамыры булк етпес тас мусшге уксай калды,— энеуп жи- налыстан кейш, сол туш мен Бурштке жолыктым,— дед! рл сыбырлай сейлеп,— онын жолы б1зд1кшен 6ip жолата ажыраскан екен, айтканыма кайырылмай KeTTi... — Сыбырламай-ак айта бер, бул уйде б!здщ сез!м1зге кулак кояр адам жок,— Каражан сэл ундемей калды да, езу тартып кулген сешлдендк— Мэрукейдщ саясатта ша- руасы жок... Оган кызылын да, агын да 6opi 6ip, тек акша мен жшт болса болтаны... Экпар Каражаннын эйел! жайында айткан сездершен

бул екеушщ арасы узакка бармайтынын тары да анрарды. «Мейлin, сенщ кешлш OFan осындай болса, арамызда ол жайында екпе-ештш туа коймайды екен. Бу да менш упайыма...» Еши ол 63iHiH BypKiTKe жолыкканнан кейш ауылга бар- ганын, Шолпанмен кездескенш, онын да езгерш кеткенш айта келш: — «Кум жиылып тас болмас, кул жиылып бас болмас» деуцп efli улкендер... Солары кате ме деп калдым,— дед! ол — мен керген ауыл жана жолга тускен ауыл, 6ipaecin ел-журт болура ниеттенген ауыл. Tiirri Keuieri шеп желке кыздары да бупн саган акыл айта бастапты. Соныц 6ipi — мешн калындырым Шолпан... Маран тап жауымсыц деген айып TaFbin, нашар мшез керсетп. Корлыгына шыдай ал- мадым, оцаша жер едь камшынын астына алдым-ау кеп, алдым-ау кеп!.. Каражанныц риза болып калганы туршен сезшп тур. Кезшде 6ip от пайда болып, eKi колын укалай берд'ь — Дурыс ктегенсщ. Эйтеу1р ешшм керген жок па? — Уакига кешженекей болды. Кыздыц айкайлаган дауысын ecTin, ауыл жтттер! этой 6epin маган лап койды. Астымдагы кек жорганын жуйрштшшн аркасында эзер кутылдым. Каражан мырс етш кул!п ж 1берд!« — Койга тшп кашкан каскырдай болган екенсщ foiI? Экпардын «нес!не кекетесщ?» дегендей кабагы косыла тусш, туксие калды. — Bipeyre ойын, 6ipeyre aniM керек. — Ренж1мей-ак кой, Экпар, мен де кай 6ip жетасш жур дейсщ, эшешн кеюректеп ызанын салдары foA... Айта бер Св31НД1... Экпар калага келш кек жоргасын сатканын, енд1 esiHiii не штеуге бьлмей дагдарын турганын Каражанга мун етш такты да: — Кайыкка 6ip- м1нген жан ед!к, мына заман толкыны аударып кететш Typi бар гой, акылынды айт, не icreyiM керек,— дед!— BypKiT ергенде Кытайга кашам ба деп ед|’м, ол TinTi манайына жолататын емес... Жалгыз барып не ктеймш, мен сеюлд! кангыгандар аз ба о жакта... Казак: «Kici елшде султан болганша, ез ел1нде ултан бол», дсп бекер айтпаган секьпд!. Егер BypKiT ергенде 6ip сэр!, алыс- та журсен де айбалтанды керсете журесш Foft... Ел!мйге e3iMi3 келс алмасак та, акынныц елещ келет!н ед! гой... By да айкастын 6ip Typi емес пе едк..

— Жоне Ka3ipri сатыда ен керек, ен куигп Typi,— дед! Каражан. Экпар ауыр курандк — Амал не, «Канына тартпаганнын кары сынсын» дей- fli foh, Бурк1Т дзл сын caFarra, вз тобына бурылып кеттк Енд1 маган кандай акыльщ бар? Каражан ундемей узак отырды. Элден уакытта ба- рып: — Акылым 6ipey-aK,— дед1 ол Экпарра жакындай ту- cin,— 33ipre бул арадан кез тасалай турран жен. Бупннен калмай Казакстан жершен кетущ керек. «Бар тапканын осы ма? Эйел1кд1 кызранып отырсын Fofl. Босе, не Fbin ши шыгармады деп ед1м, ойын алыста жатыр скен рой. BipaK тым келте кайырран тэр13Д1С1Н— Мен бул арадан кез!мд! жогалтар болран кунде де, 6ip кундж болса да арманыма жетш кетермш...» BipaK ол Каражанра: — Кашканда мен кайда барам?— дед!. — Бекер-ак Щолпанды урран екенсщ, енд! кара да тур, ел болып устшнен сотка арыз жазады. Жэне Бурккке де сырынды орынсыз кеп ашып ж 1берген1Ц калай? Экпар ма­ ран кашайык дед! деп зан орнына хабар бермесш кайдан бжесщ? Бул заманда адам ез камы уш!н езген! аямайтын болып кетп рой,— дед! ол сезш астарлай сейлеп.— Саран кашудан бетен каз1р жол жок. Онын устще жана езш айт- тын рой, ауыл езгерш бара жатыр деп. Ka3ip оган сен екеу- м1з ештеце де icTeft алмаймыз. Мекре балык басын жарра сокпай токтамайды. Кайткен кунде де сешмен маран 33ipre бой тасалай туру кажет. — TyciHfliM.— Экпар шеиимге келгендей кыска сейле- дк— Каш десен кашайын, бул дурыс жай тэр!здь — Жок, кашу керек деген сезд! сен дурыс тус!нбеген секйшсщ гой,— дед! Каражан сэл жадырай Tycin,— дуры- сын айтсам, сен жылдам Алматыдан кетесщ... Бул ара­ дан кетуд!ц eKi жолы бар, 6ipi экен аты Карымсакты КурЫмсак деп езгерт!п, жана ашылып жаткан Карсакпай, Караганды секйчд! еширшке жумысшы болып барасыц— TinTi эке атын езгертпесен де жарар, 93ip дос-жарларын- нын а'расында «экеамен ой-тшеп жараспапты, сондыктан да oFan ермей калыпты» деген жаксы лакап тарап KeTinTi рой, соны пайдаланган жен. Бундай адамнын пролетариат болам дегешне ешюм де кумэнданбайды. ©згеге берген кайла шотты сенен аяй ма?.. ©TKip кезд!к кап туб!нде жат- пас, окыган жассьщ, 6ip-eKi жылда езщ де 6ip жерден те- 163

cin шыга кслесш... Бул кекс»!не конбаса, еюний жол та- Fbi бар. — Ол кандай жол? — Россияныц 6ip каласына окуиа кету керек, Ka3ip то- лып жаткан рабфак, институттар ашылып жатыр, Oipine туе те, жатпай-турмай тез 6iTipin шык. Бул жол дан- гыл жол. — Mine, бул маран унайды. Bipaic Кытайга кашкан бай- дын баласын, ki'm институтка алады? Осы KyHi кедейлер мен жумысшы балаларына тана жол ашык. Ондай ceiiiM кагаздарды мен кайдан аламын? — Саган ондай кагазды тауып бере алмайтын болсам, несше мен халык агарту комнссариатында жумыс iCTen отырмын?— Каражан енд) куле карады.— Онын 6api де дайын болады. Егер шын окуга баргын келсе, Казакстанга ж1беры1геи орынныц 6ipiHe колына арнаулы жолдама да 6epuie,ai. Свердловск каласында биыл ашылатын туст1 металл мен алтын к е т н т ннстнтутына дэл буг>нн1и езш- де ею орын бар. Макул кореец, 6ipiH 03iHfliKi деп санам бер. — Тауекел, мен дайын. — Онда бупнп поезбен ж у р т кетест. Бар кагаздарын- ды кешке кызметтщ аяк кезшде кенсеме келт ез1мнен аласын. — Жаксы. — Ал BypniTTia жазасын тарткызу м ен т мшделм... Осы кезде картандау орыс ойелже самаурынды котерт- Ki3in уйге Мэрукей юрдк Булар шуйпркелест отырып шай iuiin болды да, Кара­ жан мен Экпар шаруаларына кеткел1 орындарынам коз- галды. — Жолыга алмай ж ур т кетсем, кош болыныз,— дед| Экпар Мэрукейдт колын катти кысып. — Ж ок, сыз мннi курэрга обьязансыз,— дед1 эйел жи rirrin K03ine коз1н оннакшн кадап, аианын колын каттырак кысып. Жптттер шыгып кетть Bip квартал еткеннен сои Экпар Кзражанныц кецсесше туе ауа бармакшы боп уэделесш, ботен шаруаларымды GiTipefiin деп анадан белinin, баска кешеге бурылды. Аздан Kefiin Каражаннын ттелей кенсесше тартканына K03i жет'ш, Экпар 6ip-eKi Komeni орала OTin, жана гана esi шыккан уГпне кайтып келдк Мэрукей буны терезеден карап KyTin тур екен.

— Ci3HiH возвращаться итатынынызды мен чувствовать HTin HfliM,— дед1 ол жайнай тусш, eciKTi ашып жатып. — Койыцызшы. — Сердце бит любит иткан адамын всегда чувство- Экпар eciKTin тиегш сала койды... Туе ауа «бар шаруасын бтрген» Зкпар Каражанныц кенсес1не келш, езше дайындап койган кагазды алды. Станция басына оны Каражан 03i шыгарып салды. — Кош бол, баурым,— дед1 Каражан Экпарды кушак- тап турып, поезд журер алдында,— жолыкканша сау бол... — ©3iH де аман бол, жан дегенде жалгыз cepiriM.— Экпар кез1не келш калган жасын керсетпетн дегендей те- pic анналып кеттк— Бупнп маган icTereH жаксылыгыцды Tipi журсем умытпаспын, 6ip кайырармын... Поезд козгала бердь — Свердловские барган сок хат жаз... — Женгейге сэлем де! Поезд узай бердк V Арада 6 ip жарым жыл уакыт етть Бул eKi ортада казак жершде жер болу, байларды конфескелеу Topi3Ai халык- тыц болашагы ymin саяси мацызы зор наукандар аяцтал- ды. Енд1 ауыл шаруашылыгын жалпылай 6ipaecTipy жу- мысына. дайындык журпзьле басталды. Караганды, Жезказган, Риддер, Hiflfli кен орындарын- да eHaipic жумысы кызу ж ур п зш п , Алматы уетшен Тур- KicTaH C i6ip TeMip жолы втнЫлдь Гасырлар боны жел сарнаган казак жершде еши завод гудоп мен паровоз айкайы естЫп, кешеп мал багуды Fa- на б!лген казак, шахтыдан кен алуды да уйренд!. Букм I Сарыарка, Жетшу, Жайык, Сырдарья бойында жана рух, жана куй пайда болды. Казактыц жаца талап жас ecnipiM ^ypnaFbi бш м сэулесше кулаш жайды. Жаца вм!рд! кушагын жая карсы алган кешеп казак- тыц жузшде шаттык сэулеп ойнады. Шыркап салган жас- тар энше, еьмрдщ тамаша жаца музыкасы косылды. Юм- Hiii 6eTiHe карасан да, жузшен ацеаган максатына, тщетен арманына жеткенш сезд1рер куаныш бейнесш ацгарасыК. Букм казак жершде осы куаныштан кур калган 6ip-aK адам бар сек!лД!. Ол — б1здщ ежелп танысымыз, ардагер акынымыз Буркгг, I6S

Буркгг, Экпар айткандай, не еск! жарада кала алмады, не жаца жагага жете алмады, канша карсыласса да бас- каруынан айырылтан жел кайыктай, eMip толкыныныц асау cKniHi кайда куса, солай карай амалсыз ага бердк Ке­ ше гана «ел1м!» деп куанышты кец1лмен дуниешц ecirin ашкан жас кыран, 6yriH жердеп шалшык суда малтуга мэжбур болтан жемкусындай, алые кияга канат кага ал­ мады. Оган Kymi жетпедь Заманынын каркыиына шабыты шалкып ере алмаган акын, ю'сендеул1 жылкы тэр1здк канша журдек болса да алыска бара алмайды. Буркгг те осындай халде едк Оныц мундай куйге жетуше eKi жатдай себеп едь Bipi — Каражан. Ол айтканынан шыкты. Экпар журш кеткен куннш ёртекше, взшщ караматындаты газет-жур- нал редакторларын Teric жинап алды. 9pi-6epi газет-жур- нал беттершде uibiFyFa TiiicTi курдел1 такырыптарды эцпме eTin келд1 де, «б1здш баспасез1м1здс будан былай карай ултшылдык сарындар орын алмайтын болсын», деп айтайын деген ойынын шетш керсетш койды да, тжелей BypKiTTiii шыгармаларына кешть Оныц ерте кезде басылган еленде- pin журттыц алдына жайып салды. Отыргандар бул катаздармен танысып болтан кезде: — BypKiTTiii бул жазтандарыныц бэр! ойыншык кой, шытармаларыныц соракылары журтка колжазба ретшде таратан,— дед1 кабатын туйе.— 9cipece мына 6ip елеш'н карацдаршы,— ол Бурют елец!н noinine келлре оки бастады. Бул оныц «Аулым да жок, баурым да жок» деп баста- латын елещ едь Каражан бастан аяк окып шыкканда Kefl6ip коркак ре- дакторлар: — Япырмай, мынаныц e3i барып туртан контр екен той, TinTi халыкты уюметке карсы шытута шакырып туртан жок па,— деп жаталарын устасты. Каражан оларта: — Акшатыр каласыныц зац орындары абактыга отыр- Fbi3Fan болатын, неге босаткандарын бммеймж. AlyMKiu оны одеж бос устап, юмдермен карым-катынасы бар екен!н б!лплер1 келген болар,— деп сезшщ аржатын TinTi туман- дата, аналарды бурынгысынан жаман коркыта тускен. Гаврилов аркылы ара Tycin, Бурютп Хасеншц босатып алганын Каражан жаксы^бжетш. BipaK ол буны жасырып, аналарды шошыткалы одейп ©TipiK айтып отыр. Мундай сезден кешн KiM Бурютке ара туссш, отыртан редактордыц

6api б1рдей онын шыгармаларын ездер! баскарып отырран газет-журналда Каражанмен акылдаспай баспаймыз деп уэдесш берген. Тек жастар газетжде ктейтш, Бурют КазАПП-ка трем деп арыз берген жиналыста жактап сейлеген жас ж т т : — Bi3 03 ra3eTiMi3flin келес|' HOMipimie Бурютпн «Ерке- булан мен Нуржамал:» дастанын ж 1бермек1шм!з. Дастан терЫп койды,— дед! сэл кызына сейлеп.— Дастан сондай керкем жазылган, оны баспау тек Бурштке гана емес, бу- шл эдебиетке штелген зорлык болар ед|,— ол Каражанга тушле карады.— Егер Буркптщ бул шырармасын басуга карсы болсакыз, онда 6i3fli мэселеш ©лкелж жастар коми­ т е н т » алдына коюга мэжбур етеаз. Bi3 бундай ескшк- Ti» эдет-гурпын, аксакалдар билеген казак ауылынын жан турипгерлж шындыгын эшкерелейтш шыгарманы баспай тура алмаймыз. Мен ез басым Б у р к гт » кателескен кезш- де шаруам жок, ал мына шыгармасы казак жастарына улп боларлык шыгарма,— деп ce3iH аяктады. — Жарайды, Ж1берсендер ж!берщдер,— дед1 Каражан сэл ойлана,— тиicTi орындар алдында ©3iM жауап берер- MiH. Эрине, айып сендерде емес, ез1мде. Осы уакытка дейш BypKiTTi» KiM екешн айтуым керек ед1,— дед1 ол мойнына 6ip улкен шнэш алганын 6uuupin, кинала,— 6 ipaK будан былай карай естер1»де болсын, Бурюттщ эр сез! таразыга салынып, тере» тексерьпсш. Каражаннык бул дастанды баспара ж1бермейтш лажы жок-ты. Журналдагы энпмес! алынып калраннан кейш, BypKiTTi» КазАПП бастыгына барранын бжген. КазАПП бастыгы Каражанга телефон соккан, BypKiTTi» жаксы шы- рармаларына кедерп icTeMeyiH етшген. «Егер жокты сылтау етш, кедерп ктейтш болсаныз 3»riMeHi бетен турде коя- мын» деген. ©лкелж партия комитетше баратынын да жа- сырмаган. Бундай жардайда Каражан «Нуржамал мен Еркебуланды» бастырмаймын деп айта алмады. Б у р к гт ол бетен 6ip icTe де кулаткан. Кеше «CeHiMci3 адамра жастарды тэрбиелетуге болмайтынын» дэлелдеп, BypKiTTi мурал!мд1'к жумыска ж!бермейтш еткен. Осылай упайы ту- гел Каражан бу жолы кенбеймш деп карыспаран. Даста­ нын бастырранмен жумыссыз калган BypKiT артынан кеп киналган, сабак беруден бетен мамандыгы болмагандык- тан тек кана рухани турде емес, турмыс жарынан да жудей бастаган. BypKiTTi» орта жолда калуына екшнй себеп болран жар- дай, оны» осы кезде ез такырыбын таба алмауы едн Жудеп 167

журген шарында ж аст ар газетшдс ш ы ккан «Еркебулан мен Н урж ам ал» дастаны BypKirri осындай « е т ш » такырынка элсш -олсш кайта оралтты. Ж эн е бундай «гашыктар» e:ii- mi'h ж азган сайын оныц каламы ушю рлене Tycii. Cefmn ©3i- iiin ж аксы Щ летш казакты ц ecni ауылынын eMipi eiiai бу- ныц жан азырына айналды. Б урш ттщ шырармаларында азам атты к, саяси такырыптар кеГпн кетш , жаратылысты м ад актау, эн, куй, ж а й л ау, м ахаббат ундер| Ke6ipei< есл л е- п'н болды. К азакты ц ecni рурпы, ата дэстур енд1 ел-жур- тыныи тусер жолы емес екенш тусшгенмен де, inline Kipiii «:ii dire кайн ам аган ж ац а exiip буран ж ум б ак бола бердк Сонды ктан да оныц ж ац а ©мip ж айы нда ж азган елецдер1 nopci3, ж ансы з, кур «ж асасы н совет!» деген уранныц теш- periHen аспады . BypKiTTin бурынры идеялык Keii6ip урда- жыктау кас адамдары, оныц мундай сэтазд!гж пайдала- нып, ж ас акы нга жэрдем берудщ орнына, «BypKiTTin бар cc3iMi, » y p e ri ecKi eM ipae. А л ж ан а eMip оран ж ат , оны BypKiT кабылдай алмай отыр» деп шулай женелд'|. Шын журег1мен жаца заманды карсы аламын деп талпынган Вурк!т, мундай сыннан Kei’iin, алга баскан аягы кешн ке- rin , к а ш т д е й абы рж уга айналды. Б ул абыржудын аягы барып BypKiTTi ез ж е eai сенбестжке, «Осы мен ж ац а за- мапга KepeKnin бе, жокпын ба?» деген кудж ке апарып сок.: ты. Акын, ж азуш ыга езж щ тускен жолына куджтену,— ол ж уректе ж аткан бар дарынын, бойына б1ткен бар куа- нышын Teric ж ум сай алм ау деген свз. Бундай ж агдайда оныц шырармасыныц ойдагыдай талантты шыруы да eKi- талай. M in e BypKiT осындай ж ардайга урынран-ды. BipaK бойга б1ткен дары н. кайтсем де ж азсам екен деген тжек, оган epin бермедц ж азды рмай коймады. О сы нау iuiTe ж а ­ та алмай лыкылдап келген куш, жер астында буркырап туншыгып ж аткан тас булактай, сыртка шыратын арна 1.здедк Орине тас бу лак граниттан Kepi осалдау жерд! жа- рып ш ы гады . BypKiT те сейтть Ж а ц а зам ан — гранит бол- с а , ecKi eMip — каш ауы н тапса, оцай копырылар бортас смес пс? Ойыцдагы м у сп ш грапнттан Kepi, бортастан ою ж ещ л . BypKiT те сейттк А л оныц бул эрекетк Keii6ip сын- шыларга «EcKi замапнан айырылгысы келмеген, ж ана за- манныц шаттырын кермеген» дсген Бурютке тжелсй сая- сн i<iH3 тагуга жол ашты. Буны н 6api Бурш тке энюр-муц- ы р д ш Kyp3iciHeH кем тимедк Адал iineTiH арамга шыгарганра, нэзж ойльк адал жап- ды акын туг!л, ары таза жай адам да шыдай алмайды.

Бурют те кажуга айналды. Енд! оный шыгармаларында жалнлз FaHa ecKi еьп'рдщ такырыбы емес, екпе, наразылык, KyiiiHy yHAepi KeCipen Kepine бастады. Буны тусшбеген журт тары да бассалды. Енд1 оган «жаца заманга KeHbii толмай- ды, налиды. EcKini кексейдк соны жоктайды. Сондыктан BypKiT сэры уайымшыл, келешекке сенбейтш жан деген тумар такты. Буньщ 6api Каражайнын отына май куйды. Ол enai Бур- KiTTi ашык табалауга айналды, жазгандарын газет-журнал беттер!не мулдем бастырмауга мумюндж алды. Ал шыгар- масы басылмаган акын, жазушыдан бакытсыз дуниеде Kici бар ма? BypKiT те енд1 шын бакытсыз жанга айналды. Жу- деген уст1не жудей туст1. Mine бугш де осындай сэтшз куннщ 6ipi едк Тэцертец- нен-ак кун тымырсыктанып, сонау кекН торлаган калын мактадай кою сургылт булт, адамнын иыгынан басып, ке- н!лд1 6ip кетертпей-ак койды. Жаншылыктагы ак сэлдел! Алатау, бупн Te6eciiie 6ip калын керне жамылгандай, ушар басын булт торлап, кезге де, кешлге де керж аз кершедк Агаштар жана бургшдеп, кек шеп енд1 гана кылтиып ке- терше бастаган. Кеше эл! аласапран, кар 6ip кун кетт, 6ip кун кайта жауып, эбден журттын мазасын алып бол­ тан. Онсыз да к е н т ашылмай журген BypKiT бугш кунде- ricineH жудеу. Колында «Орыс абактысы тарихыныц» улкен томы, анда-санда ютаптан кезш алып, терезеге ойлана карап койып, жумсак диван устшде жатыр. Ольга Павлов­ на анандай жерде, кшм етектеп жур. Буныц да жуз1 сол- гын. Андап караган адамра уй iuii де жудей тускен тэр!зд). Бурын кезге б!рден тусетш болыскей самаурын, агашын оюлаган улкен кабырга сагаты енд! кершбейдк Bopi де са- тылып кеткеп. Bip кезде Ольга Павловна колындагы eTerin жогары кетерт «енд1 не сатамыз?» деп уй iiuiHe шаршай кез тастап, ойлана калды. Осы сэтте 6ipey eciK какты. — KipiHi3,— дед! Ольга Павловна есшке карап. Хат тасушы кыз екен. Cipo ол бул уйдщ эр почтадан 6ip жак- сылык KyTeTiHiH сезетш Tapi3fli. «TaFbi да шздер куанатын ештеке жок-ау» дегендей Ольга Павловнага кинала карап, колындагы улкен пакета 6epfli де: — Хош болыныздар,— деп асьта шьтып кеттк BypKiT орнынан турды-да эйелМн колынан пакеты алып, асьта аша бастады. ©з колымен жазган жуан деп- терд! алып, стол уст!не койды да, дэптер1мен 6ipre келген машннага басылган алакандай кагазды окуга KipicTi.

Не жазыпты?— Ольга Павловка куйеушн бетше толки парады. — 0зщ окы... Ольга Павловна кагазды колына алып, акырын epHin кыбырлатып: — Слздщ «Даладагы эн» энпмещз б1здщ журналга...— деп ежелен окып кележатты да юлт токтай калды. — Жарамайды дейдН— дед| BypniT эйелжщ окыгысы келмеген жершдеп сезд1 кенет ашулана а й т ы п н е г е жа­ рамайды? Былтырдан 6epi eKi повесть, уш дастан жаздым. Bipi де басылган жок. Bapi де 6ip жапырак кагазбен «ci3- ДЩ бул колжазбаныз б!здщ журналга басуга келмейдЬ, не болмаса, «жарамайды» деген сезбен кайтып келдй— BypniT сейлеген сайын ызалана TycTi,— жок, мент шыгар- мам емес, менщ ез1м сендерге «жарамаймын» гой! Одан да тжелей: «Бурют Кунтуаров, ci3 6i3re колжазба ж!берш ауре болмацыз, 6apioip баспаймыз. 0йткен'| ci3 Keperini3 жок адамсыз!» демей ме?— BypniT кенет стол устшдеп дэп- Tepin алып, быт-шытын шыгарып жырта бастады.— Жарай- ды, жазба десендер жазбай-ак кояйын! Сендер-ак жазушы болындар, сендер-ак акын болыцдар! Акын BypniT Кун­ туаров бугшнен бастап елсш, курысын! Кунш перу yiuin, жалгыз ойелiiг аштан еллрш алмас yuiin кой баксын, пул шыгарып, от жаксын! Свйтсш!— Ольга Павловна Бурют- TiH колына жабысты, 6ipaK анау оган карамастан жуан дэптерд! бвлшектеп жыртты да лактырып ж1бердк Уй imin жапырак-жапырак кагаз басып Kerri. Квптен 6epi iuiTe тунып жаткан ашуы кенет осылай сыр- тына шыгып, BypniT 03in-e3i устай алмай, енд! адымдай аттап уйдi кезе бастады. Ольга Павловна, ершщ мундай халге жеткенше куйппп, квзше келген ыстык жасты ко- лымен суртш, терт бурылып nerri. — Жок, сен жазасын!— дед1 6ip nyurri дауыс дэл осы кезде. BypniT басын кетерт алды. Ольга Павловна да жалт бурылды. Ecin алдында Хасен тур екен. Колында папкасы. Cipa уйге nipreHiHe 6ipa3 уакыт болган тэр!зд1, «жерде жат­ кан кагаздарды неге жырттыцдар?» деп те сураган жок. Бар болтаны жогарырак шьтып, папкасын столдьщ ycTine койды да, акырын кул1мшредй — Шыгармаларьщнын не жазыгы бар?— дед! ол, сейт- Ti де ецкейш, жерде шашылып жаткан кагаздарды жинай бастады. 170

— Хасен?— дед1 Бурки1 орнынан атып турып,— келш калганын ба? — Кеше келш туспк. CaFaH жеткешмше сол болды. Ольга Павловна да кенет кул!мпрей Хасенге карады. — Аман-есен келулерщмен куттыктаймыз! Ханшайым калай? Ол эбден Москвичка болып алган шырар?.. — Эйдэй, несш айтасындар. Ka3ip Ханшайымды таны- май калуларын мумкш. Бепем!з де апыл-тапыл журе бас- тады. — Койшы? Атын Kim койдындар? — Зурэ... Ханшайым 6ipre келем деп едк Зурэш бала- лар бакшасына орналастырмак болып Keni. ©зш елкелж партия комитет! командировкеге жург!збек... — Солай ма? Кутты болсын, Хасен, кутты болсын,— дед! Ольга Павловна XaceHHiH ек! колын б1рдей кысып.— Ханшайымнын саран серштжке жараранына куанышты- мын. Ал 6i3...— ол ездершщ эл1 балаларынын жорынэ жэ- не штерЫц женделмегенше кысылгандай сэл Ki6ipTiKTen калды.— 03ipre... екеуден екеу-акбыз... жэне,— деп келе жатты да кенет,— туу, мен неге турмын? Ka3ip шай кай- нйтып ж!берейш, сендер сейлесе турыцдар,— деп ауыз уйге карай асыра басып шыгып кетт!. Хасен осыдан 6ip жарым жыл бурын Мэскеудеп баспа- сез кызметкерлерш дайындайтын окуга ж!бер!лген-дь Ол жакта арнаулы пэтер беретш болгандыктан, Ханшайымды вз1мен 6ipre ала кеткен. Барысымен кеп кешшпей эйел1 кыз тапкан. Хасен Мэскеуден «Шаруан калай?» деп Бур- кике 6ip-eKi мэртебе хат та жазган. Жаратылысынан тэ- каппар, 6ipeyre мунын шагуды кор керетш BypKiT, OFaH «шаруам жаман емес, жакында повесть б т р д !м , басылуын кунп журмш» деп жауап кайырган да койран. Дегенмен анау буньщ шырармаларынын басылмай жатканын, досы- НЫН ауыр халге ушыраранын бьпетш секьлдй Сез ынрэйы соны анрарткандай. Ольга Павловна шьнып кеткеннен кешн Хасен: — Алдымен мына караздарды жинап алайык,— дед! де, кайтадан енкешп, жердег! караздарды жинай бастады. Бур- KiT те оран амалсыз косылды. Exeyi лезде бэрш жинап ал- ды. Хасен 6ip бутшдеу таракка кез!н салып, жазылран елевд! жуг!ртш оки бастады. Булбул ем сулу эшй талмай салган, Байруспын бугш жолда жалгыз калган, Аяман алдап Kerri дуние ийркш Атак, бак, шаттык бэр! екен жалган. 171

Канрыдан гарып жаным пара-паро, Сум тагдыр жазылмастаП салди жара, Айырылып сл-журтымнан калдым кацгып, влешм, жаи cepiriM, жалгыз рана... Аргы жарын Хасен оки алмады, жыртылып налган. — Бу не?— дед1 ол Буркггке карап. — Жана дастаным. «Коркыттьщ Kepi» Ел-журтынан айырылган, кайда барса да алдынан тек сэтаздж капа куткен бейшара акыннын зары.— Буркп- Хасеннщ 6eTine карап, анау кешлше кудж алып кала ма деп асыра,—■ yaKHFa он ceri3iHuii расырда болды,— дедк— ByriHri кун- ге катысы жок. Хасен тапл бутшдеу 6ip таракты тауып алды да. — Мынау cipa бас жары болу керек?— дедк CefiTTi де тары да даусын шырарып окыды: Ойра бай, малга кедей, меа 6ip пацмын, Кейде туп, кейде аткан алтын таимын, внердт бойра бпкен аркасында Ел-журтым ардактаран тентек жанмын. Той-думан, курран сауык талай дуркж. Бозбала курбы-курдас, кыз бен кыркын. Келед| сендсрд1 i3flen акын Аяп Аркалап домбырасын — асыл мулкш. Хасен елещйц apFbi жарын тары таба алмады. — Кыскасы,— дед! ол,— euipAi куанышпен карсы ал- Faii акын Аян, мыцды айдаран бай кызына FauibiK болады, элде би мен акасакалдардыц 6ip орынсыз шенпмше карсы шыгады, сол ушш зорлык кередк опык жейдк аШлеттшке жол таба алмайды, жалгыз калады, кайда барса да алды­ нан «коркыттын i<epi» Солай ма?— Бурют «на» дегендей басын изедк Хасен свзж жалгай туст1.— Айтайын деген ойыц да TyciHiKTi, елецщ де жаман емес. — Жаман емес деп жалгыз сен рана айтып турран жок- сьщ... Б|'рак сонда да жол бермей жур Foft. — Мундай килы кезецде жол алу онай емес. 9cipece сендей адамра... Оны да керерм1з. Ырак Бурют, шынын айтсам, журтшылык сенен мундай шырарма кутш отыр- — Солай дейсщ бе? Онда мен муны дурыс жырткан екенмш рой? НеЫне жинап алдыц, лактырып таста! — Лактырып тастаура асыкпа. Одан да кайта Keuiipin, салып кой. Бул шырарман езще де, халкына да керек кез'т болады. ©Mip деген узак сапар. Онын бултарыс-калтарысы кеп. Byrin ацрармай еткен KepHicTi, ертен ескс канта тусЬ руде ыктимал дуние. 172

— Онда элп сезщ не? — Ол ce3i.\\i — осындай жана дэу!р, жана т!лек дуннегс келген улы кезенде, сен сеюлд1 улкен акыннын ecKi такы- рыпты рана жырлауы дурыс емес деген сез. Бупнп кун.мен, халкынмен 6ipre eMip суру абзал. Соны жырлау керек. Мысалы, бул icTepiHHeH дым шыкпайды деп кемб1реулер сенбеген казан аулында жер болу, сауатсыздыкты жою, байларды конфескелеу, тары сол сек1лд1 кептеген icTep журпзшдг Сонын бэрш халык, кешеп жаман тымак ке­ лен ютедь Жэне бул науканнын 6api сенщ кез алдында erri. Осы тамаша женютерге арналган халкынды Te6ipen- теп'н улкен шырарман кайда? — Бул ютердщ 6api де газеттерде талай жазылган, кал- гандарын тарихшылар жазар... — Россиянын Наполеонмен сОгысканын тарихшылар аз жазды ма? Bip рана Данилевскийдын «1812 жыл» романы- ныц ез1 не турады? Шрак соран карамай, Лев Николаевич Толстой езшщ «CoFbic жэне бейб1тиил1к» эпопеясын жарык- ка шьюарган жок па? Ж ана заманга арналган сен1н эпо­ пеях кайда? — Bip наукан етсе 6ip наукан басталады. Ауылды со- веттесиру-бтп ед1, енд1 колхоздаст-ыру басталгалы тур. БуТТьш, бэрш б1рдей камтута кандай жазушынын eMipi же- тед1?.. Жок, бунын бэр1н жазу акын, жазушынын ici емес, саясатшылардын, тарихшылардын lei. Эдебиет пен керкем енер тек адамды рана жырлайды. Тек адамнын iiuKi дунис- ci рана олардын азыгы. Хасен кенет орнынан ушып турегелш, уйд1 кезе бастады. Бурктчн сезше ренжш калганы туршен кершш тур. — Акылды адам болсан да, баланын сезш айтасын,— дед1 ол BypniTKe бурыла карап,— кешег1 жер белютщ e3i букара халыктын кенес еюметше деген кез карасын жак- сартып тастаган жок па? Ертен шаруашылыкты жалпм б1рлест|ру ici басталгалы тур. Ол орта шаруаныц, ауыл кедейжщ дуниеге деген езшнйлдж ниетж, ium сез1мж б!ржолата езгертпей ме? Бул адам баласы психологнясы- ныц, мшез-кулкынын Tenkepici емес пе? Ал адамнын мун- дай e3repyi эдебиеттщ шаруасы емес деп калай акта ала- сын? Б1лгщ келсе, 61зд1К казак аулында бул езгерю TinTi айырыкша етуде. бзбек, тэжжтер Tapi3fli халыктарга коне замандагы Keiuneai eMipinen 6yrinri отырыкшыл дэу1р!не жсту ушш каншама гасырлар керек болды? Ал 6i3fliH ка­ занка канша уакыт керек? Ертен б1рлестж inapyaFa аннал- ган кун!, казак ауылы аз жылдын шжде-ак отырыкшы ел 173

болады. Поселке, мектеп, аурухана, клуб, дукендер салады. Мал шаруашылырымен катар erin егуге шршедк Бунин 6spi адамга жаца кез карас, Жака мшез-кулык тудырады. Мундай жагдайда б1здщ аулымызда бурынгы дэстур, гу- рып, эдет, ecKi салт езгермей калуы мумкш бе? Мумкш емес. Осы езгсрштщ бэрш эдебиетте кврсету сен сеюлд1 халкын шын суйет1н акын улыныц мшдел емес пе? Эрине, мшдеть — Айтып турганынныц 6api дурыс шыгар, Хасен. Bipan мен кетере алмайтын жук. — Неге? — Буныц бэрш ез кезщмен керу керек кой. Ал мен болсам... Дэл осы кезде колына улкен потное KSTepin Ольга Пав­ ловна Kipfli. Потное ycTi толган турл1 тамак, шскен тауык ет1, жумыртка, майлы шелпек, epiK, меГиз. Мойны соранган eKi бетелке шарап та кершедь — Кэне, колдарынды жуындар, шай да дайын болып калды,— дед1 Ольга Павловна кул1марей сейлеп, потносты столга койып жатып. — Туу, Ольга Павловна, осыншама, ауре болып... *-*• Со да С03 бе екен? Сендей сыйлы конак келгенде, ауыл эдеДмен кой сою керек едк эттен не керек, б1здщ отар эл1 Бурюттщ ойы мен миында гана жур... — Ой мен мидагы байлык ол 6ip мэнп бггпейтш бай- лык кон, Оля,— дед! Хасен де кулш,— байдын малындай оны ешюм де конфескелей алмайды. Бурк1т эйелшщ Хасенд1 ак жаркын жузбен кабылдап, лезде муншама дэмге бай дастархан дайындаганына innefl риза болып калган. Ольга Павловна он алтыга шыккан ку- IIi oKeci колына салган ен акыргы алтын сагатын саудагер эйелге апарып, арзан багага сатканын Б у р т кайдан бш- сш, тек дос-жар адамына курмет керсете алгандарына катты куанды. Сол кешлденген бепмен: — Хасен дурыс айтады, Оля,— дед1 ол кул1марей.— MeHiK бойымдагы дарынымды ешюм де тартып ала алмай­ ды. Э л1 б1здщ кешеде де мейрам болады. Ольга Павловна да Буркггтщ кекшнщ кетершгенше шаттанып, TinTi ceprin кетп. Енд! yuieyi стол басына оты- рып, шай imyre KipicTi. Bip-eni рюмка шарап алганнан кейш гана Хасен узЫп калган энпмеге кайта KipicTi. — Дурыс айтасын, Бурют,— дед1 ол,— шын онды шы- гарма жазу ушш, адам ел-журттын езгеруш ез K03iMcn 174

керу! керек,— енд! ол Бу'ркпт!н- эйел!не парады,— Ольга Павловна, Бурки eni-уш куннен калмай журш кетед1. — Кайда?! — влкелж партия комитет! Ханшайымга Москвадан тэл!м-тэрбие алып келдщ, сендей казактын вжет эйелдер1 6i3re керек деп отыр. Ертец вздер! жолдама 6epin «Турк- сиб» бойындагы «Актогай» атты совхоз курылысына ж!бермек.„ — Зурэш кайтед1? — 03ipre балалар бакшасына бара турады. 0з1м де кунде барып турамын.— Хасен енд1 кул!мс!рей сейлед!.— Буршт сол курлыс ауданына баруы керек. Журттын ка- лай езгере бастаганын кез!мен керсш... — Ay, BypKiTTi о жакка к1м ж!беред1?.. — Орталык партия комитет!. Жолдама алып беруд! ез мждепме аламын... — Сонда поэзияны кайтед!? — Жана eMipfli кура журш, поэзиянын ен кекес!н Бур- niT сонда тугызады!— Хасен жас балаша рахаттана кул- Д1,— ондай жерд! керу бугаи ете керек. Ел-журтынан кет- кел!, байкаймын, иыры Tycin, акындыгы саркылып бара жаткан сек!лд!. Енд! оган дарынынын кез1н‘ ашар жана жагдай, жана OMipAi керу кажет, солай емес пе, Бурки? — Дурыс айтасын, Хасен,— дед! BypKiT eKi кез1 жа- саурай. — Олай болса, экел колынды,— Хасен орнынан ушып турекелд!,— когамда ез орнын таба алмаган акын, жа- зушынын журт кез!нде кадыры болмайды. Сен де ез ор- нынды табуын керек, Бурки. Осыменен сен!н акыргы сер- гелдетн 6iTciH! — BiTciH, Хасен,— дед! Бурки ерш кенет д!рьлдеп ке- Tin, тек ез1н жэрдем бер... Бетен жолга Tycin бара жатсам бура жур... 03in де акынсын, тусшесщ Foft, eKiHiH 6ipi акын бола алмаса, eKi акыннын 6ipi езге бола алмайды... Хасен BypniTTiH элще 63iH e3i таба алмай журген!н, онын алдында бул тартыста толып жаткан асулар бар еке- нш эбден TyciHfli. Ол Буркппен Ольга Павловнага кезек карап: — Уэде!— дед!. Ольга Павловна кез!не келе калган куаныш жасын асы- Fa сурте бастады.

YniiHiuf бел1м 0Mip wenic Бул станциянын атын «Актогай» койыпты. Неге «Акто* Fail» койрандарыи тусшу киын. Кулазыган ку дала. Так атканнан кун батканга дейш, еркеш-еркеш твбелердщ та­ кыр басын жулмалэй ызындаган суык жел, толарсактан келер кум топырак. Жел каттырак сокса алай-тулей болып кекке дейш тутаскан киыршык тас боран. Сонда да бул араны казак «Актогай» дейдк Жэне осы бушл Туркстан — C i6ip темip жолы бойында тек «Луговая» станциясы орыс тшнде, ©зге станциялардыц бэрГказактын к©не байыргы ■ атымен аталган: Аякез, Шокпар, Сарывзек, Шамалган, Отар, Уштвбе... Казак марына бермей жер атын коймайды. Мумкш бул ара да 6ip кезде тогайлы жер болван шыгар, сондыктан да оны Актогай деп атаган болар. Ал каз1р... Осы «Актогайдын» кумды ешршде кайнаган енбек. Онын солтустж 6eTi кунарлы сур топырак болып шыгып, кауын, карбыз сиякты эр турл! бакша еамдштерш егетш улкен совхоз орнамак. Бул совхоз буюл тем1р жол бойын жемкпен камтамасыз етуге THicTi. Ka3ip сол совхоз жерше баратын улкен жол устшдеп «Актогай» езеншщ жазгытурым таситын жар-кабакты ecKi арнасына темip кешр салынып жаткан. Бурк1тке осы «Актогай» курылыс ауданына журуге ту­ ра келдк Хасен онымен уэделескен кунШк ертенше, 0л- келш партия ком итете барды. Оган курылыс бел1мш 176

мекгеретш жас ж!пт: «Бул 6ip ауыр аудан болып тур. Кур- лысшылардык Kenuitairi жастар. Сан улттан курылган. Д е- Hi сол манайдаты ауылдардан келген... Teri уггг-насихат жумысын жолга кою керек болар. Бупн астанадан 6ip топ угптшлер журш кетпек. Сонын iuiiHfle шздщ келжшегпйз де бар»,— дедь — Сол топка тары bip адам коссаныз,— дед1 Хасен. — KiMfli? взщ13Д1 ме?— деп кулд1 менгеруил,— cipo оныныздын peri келмес. Хателеспесем ертен бюро баспаевз директоры eTin беютпек кой... — 0з1мд1 емес. Б у р т Кунтуаровты. — Акын Буркггп айтасыз ба?— Ж ас хмгггпц ice3i жарк ете калды.— Е , о Kici 6i3fliH жас курлысымызга баргысы келсе KiM карсы болады?— Енд1 жас ж1г1т сол ойлана сен- лед!.— Ондай улкен дарынга халкынын не ieren жатканын керу — ете кажет дуние. Бупн келсш, жолдама дайын... Бурк1т ондай-мундай шаруасымен он шакты кундей жу- pin калып, акырында жук таситын 6ip машинара iaecin «AKTOFaiiFa» аттанды. Бул октябрьдщ орта кез1 едк Алма- тыда эл|' де кун райы 6ipKeaKi жайма шуак болранмен, сырт суык екен. 8 cipece ушдей соккан куздщ ызгарлы же- ai адамныц ецменшен отель YcTinaeri шолак былгары тоны кур кеудесж желден сактаганмен, жылуы жок, Бурк'гт эбден тонды. Bip жаеынан жол да жаман, ылри бензин куйран бешкелер ерсш-карсылы домалап маза берер емес. Ал машина кабинесже отырайын десе онда орын жок. М а­ шина айдаушымен катарласа тыгыршыктай 6ip жас эйел орналаскан, cipo шофердщ кещлдеш болуы керек, кегшд'ф кездер1 iurreri кызуымен ушкынданып, жаураган BypKiTTi мазак еткендей ею 6eri кызара бертш сылк-сылк кудель.. Жук машинасы «Актогайга» кун бата келдь Журттык 6opi жол бойындагы жумыста екен, Буркггп тактайдан жасалган «Кызыл бурыштын» касында, басына ecKi тубгг шэл1 opaFaH, устжде жылы фуфайкасы бар, орта бойлы кара торы казак эйел1 карсы алды. Б у р т б1рден танымай калды. Бул Ханшайым едь Бурынгы сыландаган сулу ке- л'ншек, жумысшы кшмж кигеннен кейж TinTi езгерш ке- TinTi. Жэне аз кунн!н 1имнде бетж жел торып каракошкыл- дана TycinTi. Жыл жарымдай Ханшайымды кермеген Бур- ют шырамыткандай бетже карай бердь Келген адамныц KiM екешн бфден танып, Ханшайым жаркылдай кол берш, 03inin келмей жатып комсомол уйымыныц хатшысы болып сайланганын, «Кызыл бурыштагы» керсетюш тактасына 6yriHri жумыстыц акпарын жазгалы келгенш айтты, «Ку- 12 I. Сссибсрлнн 177

рылыстын барысымен таныспак болсаныз, каз1р жумыс ауданына epTin апарайыи» дедк Ханшайым жак жуш ур- пи!п кеткен Бурюттщ 6eTine кенет тандана карал: . — Туу, Бурк1т ага, с!з обден тоцып калыпсыз foi'i!— доп a6irep бола тустк— Ж ур и т , уйге KipiHi3, алдымен жылы- нып алыцыз... Булар «кызыл бурышка» юрдк Уй деген кур аты бол­ ю с а , суык жел жендеп сыланбаган тактам санлауларынан гу1лдей согып, iiuiH ацыратып тур... Тек, от кызуынан как- naFbi кызарып кеткен уй ортасындапл денгелек темip псш- тщ манайында Fana аздаган жылылык бар сеюлдк Тол- тыра салган тас KOMip маздана жанып жатыр. Устше кой- Fan калайы шэйнектщ суы бурк- сарк кайнап, буы кокке кетермген. БуркЬ пеш жанына барып алаканын тосты. Расында да эбден жаурап калган екен, онай жылынар емес. Бур- KiTTiH мундай жагдайын керген Ханшайым, «Кызыл бу- рыштыц» суыктыгына KemipiM сурагандан: — Бул мына жумыс гстелш жаткан жерге таяулау са- лынган барак кой, жендеп сыланбагандактан imi суыктау, жакында станция басына кешешз... Онда керек уйлердщ 6opi салынып бггкен... — Станция бул арадан алые па? — EKi шакырымдай жерде... Озд1 машина Konip ку- рылысына экеп тастады...—Ханшайым сэл кшрд! де;— Бул 6ip киын аудан екен... >Kepi кумайт, журпзи1ген жол- ды комиссия энеукун1 кабылдамайлKeTinTi. Оныц уст1не Koriip салынып жаткан сайдыц кемер1 де жумсак топырак- ты болып, жумыска коп кедерп 1стеуде кершедк.. Ка- 3ip бук|‘л TypKci6 бойынша осы аудан рана кешн калып отыр... — Бул ©Hflipic TeMip жолга оте керект1 кершед1 гой. — Иэ... Аянып жаткан жокпыз. 031щз де корес1з гон мундагылардыц енбек™ калай iCTeiiTiHiii. Эттец не керек, 6opi де б1лек куш1не тускен сои оцай сокпайды екен... Ханшайым Бурк1ттщ эл1 де жылына коймаганын бай- кап, шэйнектен калайы курешкеге толтыра кайнаган кара су куйып берд1 де: — Iiuin Kepiimuii, бойыцыз жылынар ма екен?..— деп кул1мс1ред!.— Алматыдан бугш кант-шай экелед1 деп кулп ед!к, элп шофер машинасына бензин тиеп келш™ гой...— Ол енд1 сэл дауысын шыгарыи кулдк— окасы жок, каз1р б!зге кант-шайдан Kepi бензин керектеу... Ханшайым орнынан турегелт сыртка шыгып кетт! де, 178

кайта оралды. Кайдан алганы б елпаз, алакандай кара панды усынып: — Ас шаруиллер жумысшылардын кешю тамарын тара- TyFa nenipre кеткен екен, карныцыз ашкан шырар, кун суык Кой,— дед!, бетен еш тагам тауып бере алмаганына тары да кысыла.— Коректешшз. Ол 6ip кез совет халкынык алгашкы бес жылдыкты терт жылда орындамак болып, ешйркке жалпылай бет бурран, Магнитка, Днепрогэс, Беломор каналдары салынып жаткан кез едь Эл1 б!рлестш кушке кешпеген жеке мен- цлкп ауыл шаруашылыры еширшке келген миллиондаган жана жумысшы тобын азык-тулжпен камтамасыз ете ал- май, жетшпеспк эр салада да бш не бастаган уакыт. Сон- дыктан да BypKiT Ханшайым экелген кара нанра риза бо­ лып калды. Шынында да кешеден 6epi нэр татпай, карны эбден ашкан едь Кайнаган сумей кара нанды жеп болган- нан кеюн баганарыдай емес, бойы да жылына бастады. Аздан кейж булар жумыс iстелin жаткан кешр мацына карай беттед1. Бул кезде жел саябырлап, ай шыккан. TyHri шытымыр аязбен 6ipre кулазыган тыныштык та келген. Ай сэулес! тускен кыземшек cyflip басты тебелер кара келецкеленш алыстан кершедк Бурют пен Ханшайым катар келе жатыр. Жумысшылар жататын араш барактар мен березент ша- тырлардан eTin барады. Булардын ш ш де кыбырларан 6ip- де-б1р жан кезге туспедк Журттын бэр! жумыс басында тэр1зд!. Буран тан калган Бурют: — Жумысты тунде де !стейс!здер ме?— деп сурады. Ханшайым байсалды жауап кайырды. — Кар туспей жоспарды орындауымыз керек. Халык жумысты кушиз-туш гстейдь Тамакты да сол арада iiueAi, шаршаганы сол жерде уйыктайды. Баракка келмейдк.. — Бундай киындыкка журт шыдай ала ма? Астын тур! болса белгш.... Ханшайымнын дауысы кенет жжерл! шыкты. — Шыдамаска амал жок, шыдаура т ш с т п з. Карын тоймаса белбеуд! бекем буынуымыз керек. Бурют Ханшайымга жалт бурылып карады. Байдын ке- шеп жалрыз ерке кызынан 6yriH халык iciHe арналган мун- дай шгерл! сез шыкканына ол тан калгандай. Расында да Бурк!т тандануда едк OFaH TypKci6 сеюлд1 улкен курлыс- та жастарды баскаратын Ханшайым тэр1зд! жана заман тудырран жаца адамдардын шырып калганы да зор куа- ныш... Казак жершде, осындай алып курлыстыц болуы да 179

улкен бакыт!.. Осыны кере турып, жана ем!рге кулаш жай- •'ан кеш еп бай кызын кере турып, езЫ ц осы уакытка деГпн жол таба алмай жургенше ац-тан. «Буран кандай себеп? f an жауларынын орекеттер! ме? Жок, жок, жана жолга 6ip жолата тусем деп жперлене куресе алмаган езшде де айып бар, e3i де кшол1». Булар кеп кеннкпей жумыс ютелш жаткан жерге келдк Бурк1т шлт токтады. Ай сэулеп куйыла тускен ылднда ею- екрден зембьп кетерген, жупре ташке айдаран, кумырска- дай кыбырларан адам. Кек тас пен кумды топыракты ка- жаган шакыр-шукыр курек, кайла дауысы. Эр жерде шок- шок боп шашырай жарылран оттар. 9p6ip оттын басымда жумыстан эбден шаршап келш куларан он-он бестен жу- мысшы. Булар 6ip-eKi сагат кездершщ шырымын алып, кайта турмак. Олардыц орнына кезектесш, уйкысы кел- ген баска жумысшылар жатады. Осылай узшмей жумыс (стеледк Тоймаган карын, ойылган алакан еске алынар емес. Бэрш ражайып енбек музыкасы билегендей. Бул кене картоз, жаман тымак калык топтын ецбек ерлш. Буларды билеген енбек романтикасы. Осы романтика сол 6ip еткен каЬарлы кундерде калык букараны жешске шакыркан. Кейде аш, кейде жаланаш журсе де сол букара халык MarHHToropcKiHi, Днепрогэс™, Челяб1 трактор заводын, Ка­ раганды, Донбастарды тургызган! Kaaip, адымдайтын экскаватор, жуздеген тонналарды куыршактай кермейтж ражайып жук кетерпш крандар бар кезде бул табыстар ойыншык KepiHyi мумкш. Ал ол кезде, бул енердщ 6ipiHiH де жок кезшде, бэрш штеген, алып eiuipic ошактарын курган сом балга мен сом б1лект1н ку- iui, халык ep.iiri. BypKiT сол тунг кезш шмей шыкты. Тун ортасы бола, суык баракка келш тан атканша жумыс штедк Тан ата соккан ызрырыктан саусактары калам устаура келмей, ei<i колын кезек-кезек колтытына тырып жылытып, кайтадан кагазына унмдк Ол сол TyHi, артынан езше атак берген, кептен 6epi ойлап журген «TeMip тулпар мшген казак» деген Туркс1б жумысшыларына арналрДн ^кальгадьТдастаныныц беттерш жаза бастады... Бул онын жана заманды тусшуге ец алгашкы талпынуы едь BypKiT елет'н жазып болып, далага шыкканында кун уясынан кетершп калган екен. Ол контор алдында турран Ханшайымды кердь Жанында ерттеул1 атын жетектеген бф карт адам бар. BypKiT конторга карай аяндады. 180

Ханшайым амандасып болганнан кеГпн жанындагы ак- сакалды керсетш: — Мына Kici баламды алып кетемш дейд!,—-дед|' ол жылармандай болып,— 6i3re ap6ip адамнын Kaaip аса ке- peivTi екенш айтсам да тындамайды. Баламды босат та, босат — деп коймайды. — Слесарь жумысына уйренш ЖУР- Мамандык та алып калды. Шал BypKiTTi бастык керд! бйшм, жаньжа таяй тусть — LUbipaFUM, баламды босатып бер, биыл калындыгын алатын жылы едк кудаларым кызымыз бузылмай турранда алып кетсш деп м аза бермей ж ур ... Бурк1т шалмен узак сейлесш, баласын экетпейтш eTin кеширдк Ханшайымнын: «Bi3re ap6ip адам керек»,— деген сез! себеп болды ма, элде бушл журт жумыла ж умы с icTen жатканда езшщ елен жазып отыруын epci керд1 ме, шал кеткеннен кейш, ол Ханшайымга: — Ханшайым, калкам,— дед1 куб1рлей свйлеп,— Kici жетпей жатса, мен де колыма курек алып, сапка турайын... Ханшайым жалт карады. — О не дегешшз?!.. Буршт ойлана жауап бердь — Менщ журттан нем артык?.. Сенен нем артык?— Бурк1т тунде Ханшайымнын да кольша курек алып жумыс ктегенш кврген.— Бушл халык бшегш сыбанып енбек eTin жатканда, кезге шыккан суйелдей, менщ селтшп бос жу- pyiM уят сешлдь — ©лен жазу енбек емес пе?— Ханшайым оган аяй ка­ рады,— жок, Буршт aFa, ci3 курылысшыларды курекпен емес, каламмен куантыныз... — Куректщ касиет!н бшмей калам журетш емес. Жана поэзия онын жана тынысын тус!нуд! талап ететщ тэр!здщ. Мен ем1рдщ тек сырткы куанышын TyciHreH FaHa жанмын, будан былай карай онын енбектен туатын да куанышын тусшуге THicTiMiH. Онсыз, менщ поэзияма канат бггпейтМ- не Keai.M жетедщ. Ханшайым канша айтса да BypKiT квнбед!, акырында барып Ханшайым: — Жаксы, жуктщ салмакты екенш кары ауырган бшер дегендей, 6ip реттен буныныз да дурыс болар, жумыска туссещз Tycini3,— дедь Сол куш BypKiT жумыска туеп. Оны куакы мшезд! жас прораб, 6ip карулы жштпен зембш кетеруге койды. Бу- 181

нысы оныц мумкш нэзж ойлы аксаусак акынды ауыр жу- мыста сынарысы келгеш болар, Буршт карсылык етпедь езгелердщ кул1марей караранына мэн бермей, cepirine: — Кэне, хигЫм, кнмылда,— деп куле земб1лдщ 6ip басын устады. BipaK ешршде eKi шелек су KeTepin кермеген кол, еш куннен кешн, кос кары козралтпай, алакандары улб1реп шыга келдь Dip ражабы, денеа дел-сал болып шаршаган- мен, кецш кетер1ле туст1. Акырры жылдары туш бойы ма- за бермейтш уайым ондан эбден кашкан уйкысы кайта оралды. Жумыстан кайтып келе жастыкка басы тшамен пыс е т т уйыктап кететш болды. Тэнертен турранында кур рана денеа емес, басы да эбден дем алып калатынына шат- танып, BypKiTTiH к ецш куннен кунге жадырады. Квншшц кайрыдан айрылуы OFaH шын куаныш, шын шаттык едь Енд| Бурштке кун де жас кездепсшдей бултсыз ашык тэ- pi3fli кершдц eMip де ауыр зьпаз куаныш ушш жаралган сешлдендк бзгерген журекте поэзияга деген 6ip жаца тол- кын, танражайып 6ip жана сез1м лайда бола бастады. Онын сездер1нде де жаца тенеулер, еленге деген жаца уйкастар жш кездесетш болды. Буршт осындай халде жургеншде, 6ip KyHi Алматыдан жумысшылар арасында эцпме, ойын-сауык етшзуге 6ip топ модениет кызметкерлер1 келд!. Буршт бул кундерде зем- б!лд1 тастап, курек жумысына тускен. Астана уэшлдер1 ка- зылып жаткан жыраны аралап журш келедь Жандарында жас прораб, Ханшайым... Олар Буршт жумыс icren жаткан жерге таяранда бурылып бетен жакка беттедь Тек 6ipeyi рана Буржтке туралап жакындады да токтай калды. Бул топты баскарып келген Каражан едь BypKiT оны кептен Gepi кермеген, сол бурынры калпында, устшде кыры сын- баран кара костюм, KipiiiiKci3 ак ж1бек кейлек. Typi де бу- рынрысындай тэкэппар, з1лдь — Ж аца келю шст!— дед1 ол ycTiiweri кinMi бул кезде тоза бастаран Бурштке кекете кез тастай,— еленнен курек- ке ауыскансын ба? — Асыкпа, Каражан,— дед1 BypKiT OFaH тешле карап,— эл1 елешмд! де ecTipcm!.. Каражан шлт бурылып журш Kerri. Жауыныц ce3i Бур- к1тке канжардай кадалды. Сол куш ол кешке тамаи, узш п калган «TeMip тулпар мшген казак» деп аталатын даста- нына кайта KipicTi. Халкына .деген махаббаты, ез кез1мен керген, ез1 улес коскан оныц сонау кайратты ецбег1 поэзия- сына корран болрандай, жауына деген ыза, ашу журепне 182

от жаккандай, Бурютл 6ip жана алуан куш биледк 0н бойында кептен 6epi ундемей мулпп жаткан жас арыстан- дары кенет оянып, езЫ н кайарлы 'дауысын кайтадан шырарды... Бурют кыс боны осы курылыс ауданында болып, жаз- гытурым Ханшайыммен 6ipre астанара кайтканында езМ н осы жана дастанынын алгашкы бвл1м1н 6iTipin ала келдь Бул онын алгашкы табысы едк Досынын енбепне Хасен вте куанып калды. Окып шыгысымен e:ii баскарып отыр- Fan баспасез редакциясына 6acyFa усынды. Свйткенше жаз да шыкты. KiTan жарык кермей жатып, «сен бул табысын- ды ныктай туе» деп Хасен Буркггл ерлп, жазгы дем алы- сына ездерЫн тутан жер1 — Ш ырыс елкесше ж у р т кетл. Kaaip олар кеше поезбен келш тускен Акшатыр кала- сынан шырып «Конырайрыр» келшщ жарасында отырран елге карай беттеп КеяедГЖун тустен ауып кетсе де, шы- жыган ыстык. ©ткен жылдарыдай емес, биыл квктем жау- ынды-шашынды, жер белн калын кегал жапкан. Жупар nici мурынды жарады. Кептен 6epi елге шыкпай даланы ансап калган Буркгг пен XaceHin eKi Ke3i жан-жарында. Ауатком берген лэшенке арбада булар уш адам. Ушш- urici уелнде ecKi шинел! бар, москал орыс ж М л . Жеккен- дер1 арыктау келген кара мэстек. Журер алдында берген жемшн куш! ме, элде жаратылысынан мыкты жылкы ма, журшшен 6ip танбайды, булкйпдеп желед! де отырады. Кен далага шырысымен-ак Буркгглн кенш кетер1ле бастран. Ал каланьщ карасы узш п, бетегел! тау койнауы- на KipreH кезде ол ынырси елен айтура да KipicKen. Ат ай- даушы «неменене желсш елен айтасык> дегендей артына бурылып карап жактырмарандай п!ш!н ангартты. Буны байкап калган Хасен, жай отырганша энг!мемен жол кыс- карсын деген оймен: — Арай, атыныз KiM?— дедк — Петр... Петр Максимович Дьяков.— деп ат айдаушы кунк ете калды. — Осы ж ер дш аз бе? — Покровкаданмын. — Ауаткомде кеп болды ма жумыс ютегенЬбзге? — Былтыр KipAiM. — Бурын кандай жумыста болып едМ з? — Эртурр жумыста... Арбакеш те болдым, кооператив- те сауда да icrefliM... Кеп жылым эскери кызметте елп едк — Одан неге кетлщз? — Кет деген сон— кегли...

Хасен ундемей калды. Сезге ewU BypKiT KipicTi — Р аф у eTiHi3... Егер сураганымды айып кермесешз канша Hа*нEыt(б5Kыe Tб\"аeр\"?—аЙАдТтТЫаи-ддеамуешксы|3 жготйг-.е0р,1гые сбуертажганбнуырца кырын отырды,— жазыгым болтан сон айтты гой... — Эрине, жазыксыз адамды жумыстан босатпайтын шыгар. C i3 расымен солай ойлайсыз ба?— Ат аидаушы мыс- кылдай кулдк— Ал мен, жазыксыздан-жазыксыз босан- дым-ау деймш... — C e3ini3re туешбедш... — Ka3ip тусшд1режн,— ат аидаушы божыны 6ip колы- на устап, e3i буларга кырын карап отырды,— будан алты жыл бурын мен ОГПуде,.кузет кызметшде солдат болып штейтшмш... Эрине 6i3re де форма беретш, 6ia де эскери адам болып саналатынбыз. Bipiuini май менрамы болады деген KyHi Сережка,-Кедрин дейтш жолдасымыз екеум1з тунде койманы кузеттж те, ертенше демалыс алдык... Екеум1'здщ де семьямыз Покровкада, 6 ipan журттын 6opi той тойлап жатканда, юм б1зд1 онда апарсын. Еш келж табылмады. Ал колымыз бос, бвтен штейтш шаруамыз жок... Кузеттен келш кез|'м1здщ шырымын алганша парад та 6 iTin калыпты. Не керек, уакыт етшзуге, Сережка екеу- м1з ойлап-ойлап, жанагы 63iMi3 шыккан калада туратын сауда жумысындагы ж ер л ет й з Толя Зиминдткте бармак- шы болдык... Ол 6i3rc 6ip рет уйш сыртынан кврсеткен, тек потер neMipiH умытып калыппыз. Кай патер екенш сурас- тырып тауып алармыз деп, гимнастеркем1зге ак жага та- гып, аягымыздагы етжтер!м1зд1 мейлшше жылтыратып алып, олп уйге келдж... Yiuinuii кабатка кетершп, 6!р-ек! нэтердш ecirin тыкылдатып керш едж, ешюм жауап кат- пады... Yii нелер1 мейрамдап кеткен тзр1здь Енд1 не icre- piMi3fli бшмей турганымызда 6ip пзтердщ еапнен санлау кершдк EciKTi кагып едж, ешшм шыга коймады, амал жок, уйге жрдж, жан жок, ауыз уш бос тур. Тагы да «им бар?» деп дауыстадык, тагы жауап болмады... Сосын «бул ка- лай?» деп тер уйдщ eciriH аша 6epin едж... вз1мен кетеш, дол ci3re уксаган, тек сол азден бижтеу, узын шашты, ете келбетт1 6ip казак ж ж т 6i3fli керд1 де, ашык турган тере- зеге ceKipin мшдь «Осы уйд1 тонауга келген уры екен» дсп екеум1з б1рдей «токта!» деп умтыла тускешм1зде, элп ж iriT терезеден темен карай карги женелдк — И з, из, сосын?— дед1 Буршт демш озер алып. — ... Сосын не болсын. YuiiHiiii кабаттан кулаган адам- 184

нын нес! калсын... Б1з ж у п р т далага шыкканша, беншара жан тапсырын та- улпртть— Ат айдаушы акырын курсш- Д1,— артынан ба.рып бьпдш, элп адам казактын сол ксз- деп белил i акыны Акан_деген_ Kici екен... Бурки пен Хасенде ун жок. Хасен квз1н!н астымен Бур- лике карады. Ананын кабаты каре жабылып, басы томен салбырап кеткен. Ойын да, бойын да 6ip ауыр кайты билеп, томен карап мыкшия тускен. Шынында да Бурки iunefi алай-тулен ауыр жагдайда едь ©ткен куннщ хатесшен ту­ гаи OKiHiiu, журек-бауырын оттай жалап куйд1рш экетш барады. Кенет онын коз алдына сол кунп сурет теп-тепс елестей жонелдь.. Ерсш-карсылы уйд! кезш суп-сур болып журген Акан... Мызгымас кулпытастай денкшп отырган Экпар... Хиялында пайда болтан ардакты акыннын жанын алуга келген ажал — кара кузили. Бурки, api карай ойла- маймын деп K03iH жумып едк онын кулагына сол кунп коштасар алдындагы Аканныц «Ал сендер болсандар Жа­ ка каиаттанган жас туйекандер. Шыгатын биштерщ бас­ ка. Ол ушш кандай жолга тусесщдер, оздерщ ойландара-' деген ce3i есплдй «Беу, Акан! © зтнщ кате Жблда болып келгенмш эбден TyciHreH екенещ гой. Сондыктан да 6i3re, оз жолдарынды тап, деген екенещ гой. Калай есиетнш eci- ме алмай келгенмш! Егер осы кунге дешн Tipi болганындз, екеулеп дурыс жолымызды табады екенб1з гой! Эттен! Эт- тен! Совет ук!мет!н1ц адал ойын дер кезшде дурыс туеш- бегенд!ктен каншама кайрьна, азапка душар болдым. Сен болсан олш Kerrin. Ал мен, илi кунге дейш ез орнымды оз1м таба алмай келемш... Егер Хасен мен Гаврилов бол- маганда, мен де ceHiH жолынды кушар ма ед!м, кайтер ед!м. Тек солар куткарды foA меш ажалдан. Ал ceHi кут- карар ешюм болмады. Саган акыл берер жан табылмады... Акырында ол кезде басына бэлендей xayin тонбесе де, хал- кына ктеген киянатыннан коркып, сен озщд1 03iH елт1рдш. Из, ол кезде туешбеген eKCHMin, еыдi уктым. Сендердщ жо- лын шын киянат жолы екен. Сенщ ажалынды да совет уюметшен керд!м. Степанович «Аканнын ел1мше 6i3 айып- тыемесшз» дегеншн озшде де мен сенбей койдым гон. К а­ лай осыншама уакыт акымак болып келгенмш!» Буркптщ калын ойга шомып кеткен!н керген Хасен: — Акан ел1м1 ушш шздерд1 жумыстан шьиарды ма?..— деД1 ат айдаушыра,—- жазыктарыннык жоктьиын дэлелден алмадындар ма? Kici каза болып жатканда акталу онайга туспед! гой.— Ат айдаушы шырт тушрш койды,— оныц уетше... 185

Аканды елтфген — совет eKiiueTi деген кауесет — жаланыц .журтшылыкка хате екенш керсетккн келд! ме afneyip Ti- келей жазыгымыз болмаса да, ажалга 6i3fli себепкер деп тауып, босатып ж1бердк— Енд1 ол акырын куранд!,— мше керд1н13 бе, жазыксыз адам да кейде жазыкты бола- ды, азамат... Адам тагдыры саясаттын ойыншыгына айнал- ган сэтте оп-онай жумыстан да куыласы кетесщ... , сотталып та — Ал бул жайды бммеген Акан ем1рмен мулдем кош- тасты,— дед1 Бурют акырын KypciHin. — Оган 6i3 айыптымыз ба? — Ж ок, пздер айыпты емесаздер,— дед1 Бурмт камы- га сейлеп,— жазыгын актар жол таба алмаган, берер жа- уаптан тек ел!м аркылы кутылам деген акынныц e3i айып­ ты. Мен буны бупн fана жакеы_ уктылк„ Будан кешн булар тш катыспай узак отырды. Элден уакытта BypniT басын кетерт, жан-жагыпа кез ж'1берд'|. Кун де енкей1п калган екен. Белест1 жазык дала, багана- гыдай емес шаткал, буйратты euipre айнала бастапты. Ба- тып бара жаткан кун сэулеп жартас басында ойнайды. Буйрат, куздын басындагы катпар-катпар кызгылт шак- пак тастар алыстан кун Tycin, кан кызыл болып кершедк Ойда жокта кенет шын басына шыга келген елжтщ келец- Keci узара барып, жок болады. Кун ыстыры басылып, ацызак жел де тынып, элем тып- тыныш. Шеп басы кимылдамайды. Келе жаткан жолаушы- лардын да кешлдер! дэл осы кенш элемдей тынышталган Tapi3.ii. Тек BypKiTTiH Fana жаны эл1 булкан-талкан, 6ip узак сарын уайымга шомылып кеткеш, мртие калган ка- багынан, туманданып кеткен кез жанарынан байкалады. Жолдасынын мундай халын керген Хасен eHfli онын кецш н cepriTKici келдь — Дуниеде ен киын бегет — ол ез жолынды таба ал- мау,— дед1 анаган бурыла карап,— Акан расында улкен акын едк егер халкымен 6ipre болганда, артына талай- талай елмес шыгарма калдырар едк Ал бупн... Тек Акан деген атты ceHi мен мен гана бшем!з. Ол тарихта ешкен кул. Буны тусшдщ бе, Буркгг? Ойга шомган Б уркк тагы да ундемей калды. Бул кез- де кас карайып, ымырт та yftipiae бастады. Жол таудыц 6ip бектершен бурыла бергенде, алдарынан кенет ак айдын «Коныр aiiFbip» кел1 кершдк ApFbi камысты жагасынан ша­ ра табактай боп кызара ай шыгып келе жатыр... Ай сэулеа кел бетш алыстан жаркыратып тур.

— Bepi кара, BypKiT,— дед1 Хасен онын жешнен тартып. BypKiT Хасен керсеткен жакка бурылды да, ац-тац боп torepi карай умтыла туст1. Булар осы кезде баска 6ip бшк acyFa KOTepiлiп те улпрген едь Сол жактарында, дол аяк- тарыныц астарында кел жагасындары зэул1м куздар мен жартастардын арасында быжынаран юшкентай шоктар кершедк Нарыз 6ip аспандагы калын жулдыздар жерге кулап, букг'л ылдиды алып кеткендей. Алыстан жерде жат- кан шок сек!лд! болып жылт-жылт етедь.. — Бул не?— дед1 тандана Буршт. Ат айдаушы жайбаракат жауап бердь — Конырайрыр руднип. Кенет Буркптш кез алдына тары да сонау 6ip етга кет- кен кезен елестей калды. Будан алты жыл бурын болып efli рой сол уакира. Эдешлеп шакйрран с01ГВурк1т Карым- сак байдын елше келе жаткан ед! рой. Тунде Тэкежан карт- тын ауылына конып шыккан емес пе едк Тэнертен кыр ба- сында турранда осы жактан 6ip жан турнйгерлж гурсш ест1ген. Сол 6ip гуралд! Буршт езше одешлеп аткан мыл- тыктын гурсшнен кем керген жок-тын. Астында К,арым- сак байдын кек жоррасы, сонында Эрш деген бай уйше жакын журер пысык жшгг, салып урып осы Ka3ipri рудник турран жерге келген. Мунда оны Алексей Владимирович деген орыс кен 3epTTeymici мен инженерлж окуда журген Нурлан деген жас ж т т кушактарын жайып карсы алган... Bipan Бурк1т булардан аулак кашкан... Ал енд1 сол жерде каз1р мына рудник тур. Коррасын корытатын завод та са- лыибак. Буршт кенет арбадан сешрш тусш, жаяу журдк Ойын мындаган сурактар басып KeTTi. Бул сурактар нарыз 6ip жан-жарынан шулай ypin капкалы келе жаткан топ ит тэр1зд1, журегш дуралдетш, кешлш елендете женелдь «Кайда екен сондары байра тшектес пысык жшгг Эрш?.. Карымсакпен Кытайга eTin Kerri деп ед1 рой, кандай куйде жур екен адаскап сорлы?.. Сондары кен зерттеуннлер ла- гершде кездескен Нурлан мен сонау 6ip шшшейш орыс инженерлер! казЧр не icTen жур екен?.. Тары да кен !здеуде индеар. Нурлан сол инженерлжпен кеткен тэр1зд1 ед1 гой... Онын eiu6ip еленш окыган емесшн. Ж ас кезшде кай казак елец жазбайды, ез жолын тапкан болар... Ал мынау аярым- ныц астында жаткан сондары мен корыккан рудник, за­ вод кой. Осындай ойга шомган BypKiT ылдидагы рудниктщ дол тебесшде турран децнщ ycTiHe калан шырып ксткен- дерш бшмей калды. 187

•— Отырыныз, каз1р поселкеге жетем13,— дедг ат ай- даушы. Бурют арбага мшд1. Дегенмен булар турран дек жан- тая б!тед1 екен, женил лэшецке арба твмен карай ала же- иелген жок. кенар атынын басыи тежей тартып, cap жел!с- пен ж у р т келедк BipiHeH 6ipi темен eni белеет! еткен кезде, жолаушылар рудник поселкесже де жеттк Тау етег1н куалаи, жазмк кен аланда кеше eTin салыи- ган слуге-хаду шршш-барактар тур. Буларды коршай Ti- плген кеп кшз уйлер, кенеп шатырлар. BipaK булар да ка­ зак ауылындай алка-котан емес, жанагы поселкешк кеше- шмен катарласа, узыннан-узак ттлген. Темени жактарын- да тэты да жыбырларан электр оттары кержедк Бурюттер кен квшеш как жарып, сонау ылдидагы рудник конторына келе жатыр. Кешеш бойлап дабырласкан журт. Эр жерде жанран от, ошак устшде кайнаран казан. Keii6ip уйлердт жанына жерге алаша не кшз тесеп тйстаран... Устшде жан- тая жаткан ж тгг не болмаса бес-алтаудан бас косып энп- мелесш отырран шал, кемшр... Кур поселке деген аты, ойт- песе нарыз кешке тамангы казак ауылы. Тек иттер1 аз, жэ- не уй-уйдщ терезелершен жаркыраган электр жарыры кержед1. Кеш тым капырык, ыстык болгандыктан журт эдеи бойынша далага шырып отырран сеюлдк Жэне 6api де ка­ зак. Буркгг жан-жарына алма-кезек карап келе жатыр... Эне ана 6ip топтын д е т жастар, укЫ такиялы, кестел! ш элш кыз бен келжшектщ жандарында жжггтер... Бон- жеткеншн элденеш айтып сьщрырлан кулгеж естшедк Мы- на 6ip шай iiuin отырран топ, cipa 6ip семья тэр!здк уйме- жуйме болып ынтымактаса калган... Анда-санда кейб1р жа- рык терезеден орыс адамдарынык да бейнес! байкалады. Bipan булар аз, 6ipen-capaH. Мынау Ky6ip-Ky6ip сейлескен сез, элдекалай каттырак шыккан дауыс, 6api казактжк Жэне шетжсн кенйим, 6api де осы 6ip кешк'| e\\iipre риза сеюлдк Элсж-элсж жастар кулюа, не болмаса сырнай, домбыра yHflepi шырады. Бурюттер конторра таяй берген- де, узынша келген барактын жанынан 6ip топ жастыц ко- сылып салган эш есттдк Тынык кеште, сырнайга косылып шыркаткан эн кандай тамаша! Жолаушылар бар ынталарын салып тындай кал- ды. Сэкеншк «Жас назад марсельеза екен. Бурют сонау 6 ip адасып журген кездерждё- мундай елендерге маныз бермейтж. TinTi кейде оларды жат, казак жастарын бурые жолга шакыратын елск деа тусжетж. Сол елендер Ka3ip

казак арасына мол тараган. Буны тек каладаfu окыган, сана-сез1м1 ecin калган жастар рана емес, ауылдагы кой- шы-колан, eiwipic орындарындары жас жумысшылар да айтады. Зн ыррагы тары да квн1лд1 алыстары 6ip жарык сэулел! арманра ала женелдК Ол тагы да жан-жагына карады. Жана ауыл, жана эн! Бурют кул1м-кул1м етедк «Ра- сымен-ак мен хателескенмш бе? Мынау эн, мынау внер куып келген журт, бул кешеп ез баласын 63i малга саткан бейшара казак емес, булар бетен жандар. Мен эл1 сырын аша алмаран жана жандар». Кеше узын екен, вйткенмен квп кешшпей жолаушылар конторFa да келш жетть Арбадан тусш, устершдеп шанда- рын кагып улп'ргендершше болтан жок, тас баспалдакты контор eciriHCH 6ip жастау ж т т жупре тустк — Амансыздар ма, Буркгг aFa, Хасен ага,— деп ол жо- лаушылардын колын алып, шаттана амандаса бастады,— ci3 -де амансыз ба, Петр Максимович,— ат косшынын да колын кысып жатыр, телеграмма ауаткомнан барана келдк аздёр кешжкенге, бетен жакка бурылып кеткен шьшар деп ойлап калып ед]'м. Ж Мттщ дауысы Бурютке таныс сеилдн 6ipai< ki'm еке- нш карацгыда айыра алмай тур. — Bepi, 6epi журМздер,— дед1 ол жолаушылар жай- гасып болганнан кейш,— б1здш уй де осында... Булар уйге таман журш, шамныц жарыгы тусш турган жерге жеткенде FaHa Бурит ездерш epTin келе жаткан ж1- пттщ баягы жас кен зерттеуни Нурлан екешн бшдь Узын бойлы эп-эдем! ж1г1Т болып калыпты. 0 зж 63i устаган тур! де, аяк басысы да сап-салмакты. BypKiT куанып кетть — Ау, мынау e3iMi3AiH Нурлан рой!— дед! не дерш бшмей. — Иэ, Нурлан... Э л1 сен естшен жок па едщ, осы руд- инктin директоры...— Хасен Бурнтке тандана карады,— мен бшед1 сксн десем... Нурланнын yiii контордыц 6ip жарында екен. Жупыны мул!кт|', шагын келген уш белме. Bip белмесшде e3iHiii Kopi OKe-memeci турады екен. ©3i, эйел! eiteyi бф белмеде... Yminmi белмесш конактарга, келер-кетер Kicire эдей1 да- йындап KoiiFan сиякты. Бурнттер осы белмеге KipciMeH Нурланнын эке-шешеп, эйел1 келш амандасты. Энел! жап- жас, кара торы арыктау келген келшшек eciKTin алдында сэл турды да шыгып кетть Казактын ушне конак келсе квнл!н1ц 6!р кетершп ка-

латын эдет! емес пе, Нурланныц экеН коныркай eimi улксн денел! кара шал торге теселгеп ак кшздщ шетше отырып, жайдары жузбен конактарына карады. _— Ат-келштерщ аман ба, шырактарым? Танымадым, кан ауылдыц балаларысыцдар? — Алыстан келем1з, отагасы. Алматыдан*быз.— Хасен кул1мс1реп жауап бердк— Ty6iMi3 осы араньщ Айдаболы боламыз. 9 , e3iivii3flin ауылдын балалары екенандер foA. Ал- матыдан шыккандарына кеп болды ма? Ол жактагы ел- журт аман ба? Хасен де шалмен сейлесюа келгенш б!лд1р1п, ыцгайла- нып отырды. — Шуюршшк. Алматы астана болгалы кулпырып кет- Ti гой. Аптасына 6ip ун салынады десек eTipiKiui болмас- пыз. Ондагы агайын-туганнын 6api аман. Бшект! сыбанып, жумыс icTen жаткан журт... Ал езщ!з бул apaFa келгел! кеп болды ма?.. — Жылдан асып Kerri foA деймш,— дед! шал, есшке тану oTbipFan ашан жуздк аксары KeMnipiHe карап.— Шз мына Шубартау жагыныц казары боламыз. Мына жалрьгз баламыз Нурлан окуын 6iTipin, осында Д1ректр болып сай- лансымен колына кеш т келдш... $млм?г\\ — Д 1ректр емес, кеке, директор...— Нурлан экесше ер- келей карады,— жэне мен болыс емесшн foh, MeHi еишм де сайларан жок, ушмет пен партия беюгп бул жумыска... — Мен де солай деп отырран жокпын ба? Баягыда Те- лебай байдын партиясы жсщп, ол болыс болган. Eaai се- нщ партияц жедш, сен д1ректр болып отырран жоксьш ба?— Шал куакылана кулдк ещи ол 03iHiH алгашкы ойына кайта KipicTi,— иэ, картайранда жалрыз баладан белек ту- рып, не кызык керем1з дедш мына Алтынай екеум'13... Со- сын Kemin келдш. Kemin келгеткпз сондай'дурыс болган екен. Талай бейшара бул Конырайрыр коррасынынын uri- л т н Kepfli foA... — Кандай игшгш айтасыз, отагасы? — вткен жылы журт осында жаман жокшылыкка уры- на жаздаган жок па?.. — Калайша?.. — Надан казак кандай есектен корыкпаран? Алдынгы жылы жалпылама колхоздастыру басталгавда элп «асыра с1лтеу болмасын, айыр туяк калмасын» дейтш тап дуспан- дары, журтты не деп коркытпады? «Колхоз бар малынды, катын-кызьщды ортара салады екен. Dip керпенщ астында

жатып, 6ip ожаудан ас imefii екенсщ* деп лакап тараткан жок па?.. Bipeyjiepi 61'лмей сейлесе, б1реулершш кастык болып шыккан жок па? Мал десе жанын киятын казак, боса да ез1мнен кетед! екен деп, колхоз болмай жатып, ен аягы жалняз сиырына дейш кыстыгуш сойып алды foA. 0зге жакты бтмеймш, дэл осы ещ'рде солай болды. Ай- налайын умнет колдан келген жаксылыгын аяды ма, тай- лы-таяксыз калган юлен кызыл шака кедейш кыс бойы колхоз етш уйымдастырып, жаз бола тукым 6epin, епнге шыгарды емес пе?.. Кудай 6ip айналдырганды шыр айнал- дырады дегендей, жазда 6ip тамшы жауын болсайшы... Осы ещр бойынын казагы жаман састы Foft. K im бьледь апатка да ушырар ма ед1, кайтер ед1, егер осы «Конырай- Fbip» коррасыны ашылмаганда. Уа, ел1мн|'ц нелер азаматы бар екен-ау, Huuii, Ешбастуздан келген орыс жумысшы- ларынан кейб1реулер1 6ipAe-6ip кем сокпады гой. Сом бал- ганы алып, TeMip кашауды кек таска Tipen койып урганда айыеын канады1 TinTi Ko6i шаршау дегеншн не екенш бишейдН Экесшщ сезш коштай, Нурлан осы рудник ашылганнан берп ею жылдыц шшде казактын жуздеген жас жтпте- piHiH алдьщгы катарлы шахтер болып алганын, электр то- гымен тем!р кесу, слесарь, токарь мамандыгын игерш те улпрген жастардын да аз емес екенш айта келш, макта- нышты унмен: «Kemeri колынан кой багу гана келген ауыл жйтттершщ бугш жана енерд! менгере бастаганынын ез! 6ip ганибет ic емес пе» дед!. Баганадан бер! ундемей отырган Бурют, енд1 езшщ куптенген ойын ортаFa салды. — Егер колхоз 1сшде «асыра Ылтеу» болмаса, осынша- ма журт OHflipicKe келер ме ед1?— дед1 ол томсара,— ха- лыкты бул apaFa енерден Kepi, ем!р куалап экелген Topi3- fli рой... — Жок, Бурют aFa, олай емес.— Нурлан кабагын сэл шыта ойлана сейледн— кекем айтса, бул жердщ еткен кы- сылтаян кезде б!раз журтка пана болган жаксыльтын ай- тып отыр foh... Ал 61зд1ц рудник колхоздастырудан жарты жылдай бурын ашылды. Сонын езшде-ак жан-жактагы ауылдыц жастары каптап жумыска туёкен-дк.. Журттын енер енбеккумарлыгы соншалык, TinTi кейде тан каласын. 0 ainTi таяк дсп бшмейтш казактын алты айдын шшде мотор^ жендеуд! бес саусагындай уйренгендер! аз емес... Ондай aririrrepAi ез кезщ!збен Kepeci3. Бетон eHAipic Орын- дарынан келген орыс жолдастар оларга енеге болып, ма- 191

мандыкка баулиды.— Нурлан акырын кулЫЫредк— Eci- щзде ме, Буркгг aFa, 6i3 осы жерд! зерттсп жатканда Экпардыц кек жоррасымен келгенйиз? Сонда Нз... Хассн мырс eTin кулш ж1бердк — Yiiine келген конакка, ж 1г1т адам уйдей екпесш айт- пас болар... — Жок, айтсын, айтсын,— дед! Буршт те кулш,— кай- сымызга болса да, 6ip адамньщ беделшен Kepi халыктьщ бакыты кымбат кой... — Мундай сездй Буршт aFa, cia сек1лд1 ак журек адам гана айта алады.— Нурлан элденеш ойлана калды,— Ал Зкпар ондай ойдан aai аулак сеюлдй — Экпар? Ол кайда? — Экпар осында... Свердловск каласында окуда екен... Инженерлш жаттыру жумысына келгешне 6ip айдай бол* ды... Байкал журмш, журттыц жете бастаранына куйшбесе, куанатын Typi жок... Экпардын атын есНгеннен-ак Хасен елсг1зш калган» — 03i каз1р кайда?— дед1 ол дэл табан астында жо- лыккысы келгендей. — Алматыга журш кеткенше ек1-уш кун болды. Ша- руа.м бар деген сон ж1берген eai.M, енд1 6ip-eKi кунде келш те калар... — Дегенмен бай улдарынын курыгы aai де узын-ау. Bipeyflin жэрдем1 тиген болар, карашы, кайдан барып шыкканын!— Хассн кенет кабагын туйе калды. Экпарга калран жалрыз-ак жол — б1збен 6ipre болу. Егер OFan KeHrici келмесе ез обалы езше. Бурк1т тары да кеншнде жаткан 6ip ce3iKTi ойын айтты. — 0Mip KiMAi уйретпеген. MyMKiH Экпарды да уйрет- кен болар... — Ондайлар Ka3ipri кезецде кеп... Жэне 613 оларра ку- шагымызды ашпасак, кеудссшен итермейлпз,— дед'1 Хасен кабарын сэл туйе,— 6ipaK Экпарга сену кнын. Ол OKeciii Кытайра e3i Keuiipai деген сыбыс бар... Бунысы рас болса, Экпар оны тегш (стеген жок. Бурк1т OFaH такдана карады. — Сонда оныц колынан не келед1? — Жамандык icTey шегфтке екеш-шег1рткенщ де ко­ лынан келедк Ал Экпар секшд1 каныпезер адам... K,a3ipri- дей курес шиелешсш турран мезгшнде... _ Дэл осы кезде атын жайгастырып болып уйге Петр Максимович Kipfli. — Жогары ты к, тамыр,— дед'| Нурланнык экесн ез1 192

сэл eciKKe карай uierimn, анаран тер жарынан орын бердк Ат айдаушы керсеткен жерге таман барып отырды. Шал ен;и Хасенге бурылды — Экпарьщ элг1 Кытайга кашып кеткен Карымсак байдын баласы ма?— дедк — Иэ, сонын езь — Энеугуш 6ip кергешм бар едк япырмай Tyci тым суык екен. 1шшде жылан жаткандай ыскырынып тур. Оныц экесшщ кыстауын Тэкежан аулына берген дей ме? Олар сол жерде завхоз орналастырмак кершед! foh. Нурлан калжындай кулдк — Завхоз емес, совхоз. Завхоз деген, кеке, шаруашы- лыкты баскаратын адам, ал совхоз деген совегпк шаруа. — Онынды Ki\\i бшген... — Кекене 6api 6ip рой,— дед| кулш кундшке ундемей отырран Нурланнын uieuieci,— эл1 ол свзге т ш келгенше тэубе де... Шал C03fli бетенге бурды. — Карымсак байдын кыстауы 6ip тамаша кыстау бо- латын. Ана жылы кергешм бар. КуГшрген Кызыл KipniuiTi, TeMip шатырлы, абажадай-абажадай бес-алты кен сарай уй... Бай оны журт карамалайга кететш жылы салдырран десетш. Завхоз болура лайык-ак кыстау. Тэкежан аулы ке- дейшщ бары бар екен. Жэне сол завхоздын flipeKTpi шо- лак, Касым болатын кершедь Онда ол ауылдын K03i TinTi ашылатын uibiFap. Шаруашылыкты баскарсад сол шолак кол Касымдай баскар! 0ткен жылы осы манный 6api ки- нала бастаранда, ол езшщ колхозыиын шиш шырармай алып шыкты foh. Жанбыр болмасын куш бурын сезд1 ме, жаздыц басынан-ак журтка келден су тасыткызып суар- тып, картопия, карпустасын курракшылыктан аман алып йалды. Аман алып калды деймш-ау, оным бекерцйлш болар, TinTi бушл ауылын — карпуста, картопиямен кемш тастаг ган жок па? 0 з ауылы былай турсын, жан-жактагы кериЛ колхоздардыц бэрше де карасты Fofi. MiHe ж1г!т болсац осындай бол! 0 ткен жылы онын жаксылыгы журтка аз тн- ген жок- Осы манайдагы казак жастарыньщ бэрш басыу косып Конырайрырдыц балыгымен кыруар журтты жок-' шылыктан аман алып калды емес пе. — Ол кай Касым?— дед1 Буршт Касым деген аттц «кайда естш ед!м», деп елегзи ойланып. — Кэд1мг1 шолак кол Костя ше?— дед1 ат айдаушы Петр Максимович,— Слз оны бшмейтш бе ед1шз? Бурк1т булардын кай Касымды айтып отыргандарын енд! тусшдй Оньщ кез алдында баяры Тэкежаннык ауы-

лындагы танертенп сурет raFbi елестеп Kerri. Ак. сэры жуз1 кунге куйш кошкылданып кеткен шолак кол >KiriT Касым — Костя. Касында шашы жерге тиген жас сулу onuii кыз Шолпан... ЕкеуЫн 6ip 6ipiHe куана караран кез караста- ры. «Шолпан cipo, KacbiMFa тиген болар, дед1 Бурщт iuii- нен, шамалары солай секыш едк Сол жолы мен Шолпан- ды Касымнан жаман Ki>i3FaHFan сд1м гой... Екеушщ ара- сындары сез1мд1 казактьщ улттык б1рл1гш бузатын се.бм деп Tycinren емес пе ед1м? Сейткен Касым — Костя, Kemeri ауыр кезенле жуздеген, мыцдаган казактьщ кемш'р-ша- лын, жас баласын ажал кушагынан аман алып калыпты. Ал мен жанымдай суйген ез ултыма кандай жаксылык icTefl алдым? Экпар не icreii алды?.. Б1здщ казакты жаксы KepyiMi3 кур бос евз болы'п шыккан жок па? Эрине, 61здЫ кур бос кику. TinTi шынын антсак зиянды кику, ic Касым- Д1К1. Шолпан секций сулуга уйленугс онын какы мол. BypKiT «Касым KiMre уйленш е;и?» деп сураганша Нур- ланньщ экеа Петр Васильевичке карал: — Шырагмм, Касымды Костя деп езше тартпай-ак кой,— дед1 ананыц сез!не шын ренжш калганын жасыр- май,— ол б1здщ Касым, онын e3i де казак, эйел1 де казак, баласы да казак. — Шалым-ау, ол орыс болганда ауылынан белшш 6ip жакка барады дейсщ бе?— дед1 эйел1 кулгмарей сейлеп,— енд1 орыс, казак деп белмесен де болады рой, бэр!м!з 6ip дастарханнан дом жеп жаткан жокпыз ба... Шал баласына карал: — Осы сен маран oari... аты не едь.. Саяси сауатсыз- дыгымызды жоятын yflipMere бар деп коймайсын,— дед1 мыекылдай кулш.— Бекер меш кинайсын... Мына шешец- tfiH маран MyFaaiM болатын-ак Typi бар гой... Уйдеплер тары кулкпп алды. Бурштке де, Хасенге де мына кемшр-шалдын езара кактыгыскан 31ЛС13 эз1лдер1 де, олардын Касым туралы сейлеген сездер1 де эбден унауда. «Букара улттык мзеелеге б13ден Kopi взгеше карайды екен, кай улттан болсац ол улттан бол, егер жаксы адам екешц- д1 бигсе, сен журттын бауырысын, кымбаттысысын. Буран Касым туралы айтып отырран мына шалдын c®3i айгак. Ал мещю не ед1?..» Буркггтщ ойын тары да Нурланнын экеей белш нйбердь — взгешкш тартып алсан, езищш буйырмайды деген 0Сы,—■ дед! ол,— Карымсак бай сол кыстауын болыс кезш- де барынышты бар елше салык салып туррызран деупй ед|', енд1 мше сол мулм 6yriH талан-таражга Tycin жатыр.

— Талан-таражра емес, кеке, езш щ raicTi иелерше кайтарылып берш п жатыр. — Иэ, иэ, калкам, дурыс айтасын... Элденеш ойлап ундемей калган Хасен кенет Нурланра парады. — Экпар расымен Алматыра журш кетп деп ойлайсын ба, Нурлан? XaceHHin уншен ж!г1т 6ip iyp ai кобалж у естШ , сэл абыр- жынкырап калды. — 031 солай деген... Алматыдан бетен ол кайда бара- ды? Ауданга жакында рана барып келген. Елде шаруасы жок сеюлд1 едк.. — Елде шаруасы жок екенш кайдан бьлесщ?.. Мумкш. Осы кезде Нурланнын зйел1 Kipni де жерге денгелек устел койып, дастаркан жая бастады. Барлыгы орындары- нан турегелш, колдарын жууга ауыз уйге шыкты. Коп кешжпей сэры табакка толы буы буркыраран жас ет те келдк 'Гамак iuuin болганнан кейпн Нурлан, Буркгг, Хасен yiueyi тыска шыкты. Тун ортасы болып калган екен, дала тым-тырыс. Анда- санда рана ерше урген б1рен-саран HTTiH дауысы еслледь Жарык KepiHreH терезе некен-саяк. Журт кальщ уйкыга кеткен. — Нарыз казактыц ауылы,— дед1 Бурют уйкыга enin кеткен кшз уйл1 поселкеге кез ж!берш;— BipaK жана ауыл... — Дурыс айтасыз, Буркгг aFa,— дед1 Нурлан,— кейде маран да осы поселке солай кершедь BipaK бул казактыц ауылы емес, кенть Жана ем1ршщ, жана т1ршшгшщ оша- гы.— Кенет ол алыстары жаркырап турран eKi шамды квр- cerri,— ертен анау таудын етегшде ок-дэр1 атылады. Ка­ зак аулы ондай гурсшден sapeci ушып коркар eai, ал мына кала оран мызрымайды да, тангы уйкысын да буз- байды,— ол жас балаша куана кулд1,— бурын жалрыз мылтыктын ун1нен уркетш казак каз1р ещй жер сйшш- гендей rypcuui куларына да шмейдь Мше жана заманныц 6earici деген осы... — Ол ок-дэршщ атылуына б1зге де 6apyFa бола ма?— Енд! 03iMfli уйрете бастау керек сеюлдк Осы арадан алрашкы рет гурЫл ест1генде Нурланра BypKiTTiH «жок, бул гурал тау-тасты талкандап жаткан гурс1л емес, менш журег1мд! талкандаура арналран гурс!л* деген ce3i есше тусть

Нурлан да Бурюттщ ойын тусшд!. Bipan ондагы сезд1 умытып калрандай: — Жарайды, Буркгг aFa, баргыларыныз келсе epiin апа- раиын,— дед! жай FaHa. — Жок, 6ia тан ата журш кетуМз керек,— дед1 Хасен. Нурлан да, Бурют те тандана калды. — Неге? — Сенin eHAipiciiue аз дегенде бес-алты кун болармыз- ба деген ез1м1здщ де ойымыз бар едь Согармыз. Кайткен кунде де ертен Тэкежан ауылына жету1м1з керек. ¥мытпа- сам ертен онда, жанагы ездер!н свз еткен Карымсак кыс- тауында жаца совхоздын ен алгашкы курылатын куш... Тэкежан ауылы бурынгы конысынан сонда кешпек. Казак жумысшыларымен дурыстап таныскысы келген Бурк1т: — Кешсе Heci бар, олар 6i3ci3 кеше алмай ма? Келш налганная кешн мундагы журтпен сейлескен жен гой,— дедь — MeHiH де осында калгым келш-ак тур. Bipaic неге екенш бимеймш, Тэкежан аулына тез1рек жет деп журепм алып-ушып барады.— Хасен ещй кобалжи сейледк— Эк- пар тым каныпезер ж1пт efli, ата жерш кедейлер басып алып жатканда ундемей кала кояр ма екен? Жэне Касым- иын келжшеп Шолпан, оныц 6ip кездеп калындыгы... — Ондай KayiniHi3 болса устамайын,— дед1 Нурлан,— 6ipaK Экпар Алматыга барртын cexuui едь Хасенн1н сезшен кейш Бурштпн де кеншнде адам ту- ciH6ec 6ip кобалжу пайда болды. — Жарайды, журсек журейж,— дед! ол дауысы д!рм- дей — Экпардан барж де кутуге болады... Булар ауаткомнын атын кейш кайташлп ж1бер!п, Нур- ланнан баска келж алып, таи серией Тэкежан ауылына журш Kerri. Жалгыз ат жеплген жайдак лэшенке арба уй-уйдж арасымен, «Конырайгыр» келжщ кунбатыс жагын бектер- лей таута кетерие бердь Булар поселкеден узамай-ак, шахтыга карай беттеген лек-лек казак жумысшыларын керд1. Бэржж де жуздер1 ак жаркын, тэнертеип тыныш- тыкты оята, самбырлап сейлегендер1, кулгендер! ап-айкын естиедк — Хасен,— дед1 ол кенет толкып кетш,— Байкансыц ба, мынау кетш бара жаткан 6i3fliH жана халкымыз гой, келен дастанымды мен осылар туралы жазамын.,. Хасен оган шаттана кез тастады.

— Жаэ. Дастаныцныц жаксы болып шыратынына мен кешл. Д эл осы кезде кеш еп Нурлан керсеткен тау етепнен, 6ук1Л ж ер-кекп TiTipeHTe eKi-уш гурсЬл есплдк — Ал мына гу р а л б1здщ халкымызды жана дуннеге шакырган гурсЫ -— aeai Хасен KyniMCipeft,— буны да жаз. Шын журегщмен ж азсан, поэзиянныц дэл осы гуралден айбынды шыратынына менщ кумэшм жок. — CeHiMiKe ракмет,— дед1 Буркгт кезшен домалап кет- кен жасын колынын сыртымен сипай cypTin,— колымнан келген enepiMfli аямаспын. Ж урдек кара кек айрырды айдап келе ж аткан бала ж1- riT булардын сезш е тусж е койран жок. BipaK неге екеш бе л п аз, арбасындары eKi адамга кез тастап, кенет кешл- денш кетт1 де атын камшымен тартып калды. К ара кек ай- гыр ала женелдк — Айт, шу!— дед'1 бала ж т т бар даусымен ж ас кар- шыгадай желшне Tycin. II Сэске тусте Бурмттер тап-такыр кырканын басына шыкты. Дэл карсы алдарында ылдида, жайкалран жасыл шалрыннын ортасында, тенкермген к у м к кеседей боп жар- кырап, куракты шарын кел жатыр. Онын кунгей ж ак жел- ке тусында, Карымсак байдын кыстауымен алка-котан т т л г е н б1рнеше кшз уйлер керш дк Бул кеше рана кеш in келген Тэкежан карттьщ ауылы. Карымсак байдын кыс- тауы дэл осы кырканын устшен кез ж1бергенде Kiuii-ripiM поселке тэр!здк Ортасында куйген кызрылт юршштен ка- ланып, Te6eci кек тем1рмен шатырлай жабылран бес-алты ум. Булар Карымсак байдын езж щ кыстауы. Кызына, улы- на, бэйбш е, токалына деп жеке-жеке салдырран. Бул уйлерден елу-алпыс метрдей жерде, узын-узын TeMip ша- тырлы тас сарайлар тур. Бул куз тусе Ж е т к у бойына те- 6inre айдатылран малынан алып калган, кыс кысыр сауа- тын жылкысына, согымга деген койына арналган мал ко- ралары. Бидай, ун, суды сактайтын азык сарайлары. Бэр! каланын бай мужыктарынын тас сарайларындай 6epiK, кен. Осы кыстауды коршай он-он бестей шымнан налагай, тукыл тебе казактын сырырайран терезелп тапал уйлер! кершедк Булар байдын жалшы, малшы, йпк-шатыс, ауыл- д ас жама арайындарынын коныстары. Кыстаудын со л т у с т т мен куншырысынан к ум к кеседей

тенкерьтген мелд!р сулы шагын квлд!к apFbi тусы,— елу километрдей жазык дала, кара топыракты шурайлы жер. Бул Карымсак байдын ата мекеш, жайлаудан кайтып кыс- тауга Kipreume, бие байлап, кузд1к сэры кымыз сапыра imeTin жайылымы. Мше осы apaFa Тэкежан ауылы кенйп келген. 03ipre осылай отыра турмак, жаз боны квптен 6epi бос турган тас уйлерд! женге келт1рш, куз келе кыстауды жай- ламак. Барлыпяна б1рдей уй жетпейтш болса, осы арадан он шакырымдай жердег1 «кулан тастан» тас тасып, уй каламак... Кырка басына шыккан жолаушылардыц будан баска Kopreimepi кел 6eTiH каптаган кус болды. Сынсыран каз- уйрек уда-шу, ауыл мацы кыбырларан адам, аранык уясын- дай гу-гу етед! жэне бэр! каладан келетш улкен жолга ка­ рал элденен! куткендей. Жолаушылар таяй берген кезде ауыл адамы Teric кара жолга лап койды. Шапкан салт атты, емшектег1 баласын кетерш далбактай жуг1рген эйел топырласа жарыскан бала... Базардан калашылар келе жаткандай 6api де мэз-мэйрам. — Буларра не болран?— дед1 такданган BypKiT. Хасен жымия кулдь — Ka3ip б1лем13. Сейткенше болтан жок, калара баратын кара жолдыц устшдег1 белестен, rypiai жер жара, пэуескел! арбадай eni кара б1рдеме шыга келдь Белестщ етегше жетш калган журт енд1 кей!н карай жапырыла тусть Бурын мундай «ке- реметтЬ кермеген казак жылкылары, оскыра ypKin, устш- деп к1алерд! ку далага алып кашып барады. Жыларан ба- лалар кенет токтап, элдеюмнщ танданган дауысы да естЬ ледь Журт мэз-майрам, у-шу, 6ipeyaep куанраннан жаман тымарын жорары лактырып, «алакайлап!> айкайлап жа- тыр... Ал элг! eni «керемет» енд1 гуршмен жерд1 жара, квк TyTiHiH сонынан буркырата белестен тусш келедк Екеушщ де алдыцры жарында желшлдеген юшкентай Кызыл ту кершедк — Трактор!— дед| бар дауысымен куанып кеткен Ха­ сен,— казак ауылына да трактор келдП Ол кездег1 терт децгелекп, тек кана eerie аттык Kymi бар Харьков тракторы 6i3re каз1р «ескшнмурасы» сана- лып, машиианын жабайысы болып кершедь Эрине 6yriHri сексен, жуз отыз аттык Kymi бар «ГТЗ», «Х-130» Караган­ да, онын «ойыншык» саналуы тан каларлык ic емес, 6ipaK, дер кезшде, бурын машина кермеген казак аулына ол

тракторлар да 6ip ражайып керемет болып кершген. ©3i журедк ез! жыртады. Шеп жемейдк жем сурамайды, ха- лыкка будан артык кандай «керемет» керек? Мже сол «кереметп» тамашалаеан журт. Буларра Бур- KiTTep де келж косылды. Жайшылыкта болса, Хасен сынды сыйлы конагын ауыл болып тебесже KOTepin карсы алар едк ал каз1р журттыц квн1л-1 де, кез1 де тракторларда... Алдыцгы тракторды жург!зж келе жаткан Шолпан. EKiHLuici де жас келжшек. Екеужщ де басында кызыл ора- мал, устержде кыры сынбаран кек комбенезон. Шашта- рын тоцпактай eTin желкелерже тушп алган. EKeyi де жа- кында каладары алты айлы к , трактор жург!зу1шлердщ окуын 6iTipreH. Жана уйымдаскан совхозра ен алрашкы белжген тракторларды каладан барып алып келу — осы ею жас келжшекке тапсырылран. Булардьщ сол каладан келе жаткан беттерк Кос трактор 6ipiHiH соньжан 6ipi TipKecin ж у р т келед1. Аралары жиырма метрдей. Кек тутждерж бурк-бурк етю- 3in, гурждегенде буюл cap даланы басына кетередк Сондарынан ере каптаган журт. Ен алдарында шолак кол Касым — Костя. Ею eeyi eKi куларында, кисык жага кейлегжж омырауы ашылып кеткен. Былрары кепкесж сау колына устап, артындагы топка карап б1рдеме деп куледк Дауысы естжмейдк тек ашылып-жабылран аузынын кимы- лы рана кержедк Журттьщ бэржщ де жузжде куаныш. Qcipece балалар мэз-майрам. Олар 6ipece трактордьщ ал- дына шырып, 6ipece кастарына жакындап, 6ip тынбай шап- кыласып жур. Элдекалай жазатайым 6ipeyiH басып кет- пешк деп тракторшы кос келжшек, кабактарын туйе Tycin жол устжен кездерж 6ip алмайды. Анда-санда алдарынан жуг1рт шыккан балаларра «жолдан былай тур!» деп шанк eTin дауыстап, астарындагы болат тулпарларын бурынры- сынан да гурждете айдайды. Улкен-юип, бала-шага, acipece ауыл эйелдер1 езжен eai ж урт келе жаткан тем1р ap6aFa 6ip тан калса, сол гурж- деген тем1р арбаны корыкпай жург1зт келе жаткан осы кос келжшекке одан эрман тйн калуда... «Карай кер бэт- шагарларды, калай уйренш алган!» деп кей кемшр бетж шымшиды. «Кашанры сиыр сауудан бетен ешнэрсеш бж- мей дуниеден етем1з? Б ж сж , уйренсж!» дейд! жастау кел- ген баска эйел. №н Т1рескен журт eKi кел1ншектщ eHepiHe мэз. Анандай жерге арбаларын токтатып койып, ауыл адамдарынын со- нынан куле сейлесш келе жаткан Бурют пен Хасещи журт-

тан бу'рын Тэкежан карт ангарды. ©згелерден белшш жо- лаушыларга келш жолыкты. Амандасып болганнан кейiк: Мундай «керемегп» юм керген, катын-калаштын TinTi eci шыгып кеткен тэр1зд|,— деп кулдь— сендерге ке- *бл коймады деп вкпелеп журмендер. — Окасы жоп, 6i3 ез адамдарынызбыз гой,— дед‘| Ха- сен де жылы шыраймен,— куаныштарыца ортакпыз, келес! уакытта будан д а мол байлыкка жетниздер... — Уай, несш антасыц, шырактарым,— Тэкежан аяцдан тусл , булар eiifli журттын сонынан ере журш сейлесш ке- ледк— Жокшылык эбден иыгымыздан басып алып едк енд| 6ip кенелетш шыгармыз. «Жолды журген женедЬ деген- ден, мына кос тулпар егер куш и з-тут осылай журе берер болса, не шыдатады? К удан буныртеа жер эбден кеппей-ак эл1 осы твщректщ езш кызыл жоса рып жыртып тастар... — Тукымдарыцыз бар ма? — Айналайын еюмет оны да 6epai foh. — Е п н егуге Kemirin калган жоксыздар ма, кегал кап- тап ecin KeTinTi foh? — Бул ара ылди Fofl, жершщ 6eTi кепкенмен асты кеп­ ке дейж дымкыл жатады. Касым, уюметтен эдеш сон eri- лш, тез niceTiH тукым сурап алдым, эл1 де жер жыртуга кеш емес дейдк Ал ол Снлмесе айтпайды.— Карт ананын бм етж ш мактаныш ете сейледк— Осы ж етктж тщ бэр! со- нын аркасында гой. Таласып ж урш Карымсак байдыц кыстауын алган да Касым. — Бул мацда Карымсак байдын баласы Экпар кврж- бед1 ме? Тэкежан ойлана калды, — Ж -ж ок-.— дед1 ол, с е й ш де аздан кешн япырмау. маран Осы юм айтты, осыдан бес-алты кун бурын, квлдщ apFbi тусында ат суарып турранын 6ipey кержтк Иэ, иэ, Акылбай койшы айткан екен рой.— Ш ал енд1 Хасенге па­ рады,— экеЫ Кытайра аураннан 6epi баласы бул жакта кезге туспейтж едк кайдан пайда болды екен? — Алыста, Россияда окуда екен. Биыл мына Коныр- aflFbip eHflipiciHe ж умыска келштк.. — Оны бул арада кердщ бе деп неге сурадын? — Н эсш катты тукым рой. Ж ерж, кыстауын тал тусте тартып алып жатканра, emirin журмесе жарар ед1 деп хауштенем. — Бай тукымынан оны кутуге болады,— карттын каба- гы Tycin KeTTi. О л eaai басын шайкады,— жок, 6i3 кешш келге-ni бул мацда Kepinren жок. Дегснмен сак болтан жен.

Кора-копсыга к узети кушейте тускен дурыс болар. Сак- тыкта корлык ж ок деген... Тракторлар ешй кара жолдан шыгып, алка-котан т ш л- ген ки13 уйлерд1 айналып, ездерше арналган кы стау ше- тж деп сарайга карай беттедк Ж ур т топырласа epin келед!. Баганагыдай емес, гу р ш н е де уйрене бастаган тэр1зд!, кей- 6ipey.Tepi TinTi жакындап келш, тракторлардын TeMipiii колымен сипап та кояды. Касым ж урттык кен1лш эбден тапкысы келд1 ме, трак­ торлар койма тусына таяган кезде: — Сока, сока экел1ндер!— деп сарай алдында турган ж1г!ттерге айкай салды,— ж урт мына тракторлардын, жср- д1 калай жыртатынын керсш!.. Эне-мше дегенше он шакты ж т т коймадан эл1 сырына д ак туспеген eai жап-жана соканы экелдк Сондарына Tip- кеулерБак мун екен, болат тулпарлар ала женелдк К ос трактор 6ipiHin сонынан 6ipi ж урш келедь К ара топырак жер карыс суйемнен терендеу боп каре айырылып, буйра толкындана тракторлардын арттарына Tycin жатыр. — Па, цлркш, куштерще болайын!— дейд! куанып кет- кен 6ip аксакал. Ж ур т бурынгысынан да мэз-майрам, катын-калаш, ба- ла-ш агада ес жок, эбден куаныш билеп кеткен, ездерЫ н жокшылыктан енд1 мэнп кутылатындарына мулдем сен- генджтерш б!лд1р1п, кездер1 кул1м-кул!м етедк Трактордын енерше риза болган 6ip бала ж т т , осы кезде ауылра тарай бастаган Б е& м бетп н «Тыр, тыр, трак­ тор» деген елекшщ 6ip-eKi ауыз сезш такпактай женелдй Бала ж т т т щ дауысы д а 6ipTypfli шат, ерюн шыкты. Эрине трактор гу р ш басып ж т т т щ такпагын еншм ест1ген жок. BipaK ананын ©3i мэз. Ж ан а 9Mip yHiHe, трак­ тор унше 03iHiH журектен шыккан Т1лепн косканына мэз. Д эл осы сэтте осынау дурлшкен шат-шадыман калын топта мундайлар аз емес. Кейб1реулер1 куанышын кой- нына сидыра алмай, элденеге ыржындай куб1рлеп куле бередк Бала ж т т такпагын айтып б т р ге н ш е болган жок, eKiHuii келшшек айдап келе ж аткан трактор, 6ip тебеннкп айыра жыртып ете берген кезшде, гур-гур eTin 6ip-eKi же- телд1 де, кенет токтай калды. Енд! элп бала ж т т : «Ант, шу!.. Трактор, Неге токтадык, кэне, жур!» 201