дает слепую веру в молву, предрассудки, призывает быть последовательным борцом истины, справедливости тем самым Абаи создает идейную почву для отрицания об щественных порядков и нравов люден, основанных на несправедливости, на лжи и обмане. Четвертым условием развития научного познания Абаи считает размышление и представление: «...Bipi — мулахаза пылу (ойлау), eKinmici — берж мухафаза (сак- тау) KopFay цыпу... Булар зораймай, гылым зорай- майды». («Без мысли, представления и памяти наука не может развиваться»). В данном случае Абай имеет в виду способность об общения наблюдаемых явлений действительности и вос приятия научных положений, передаваемых устно уче ными людьми и излагаемых в книгах. Для того, чтобы усвоить абстрактные теоретические положения, разрабо танные людьми раньше, и дальше развивать науку, чело век должен уметь не только понять, но и закрепить в памяти эти положения. Пятым условием, правильного познания и развития умственной способности человека Абай считает излече- что некоторые люди «слушают мудрые речи с надменным щегольством, с равнодушной беспечностью, слушая, не стараются переспросить; поняв смысл слов при слушании, забывают о них тут же после .беседы». («Мундай сезд1 ееггкеиде: ж а актап шалгырттанып, не сылбырап сал- гынттанып eciTce, не ееггкен жерде кайта кайырып сурап утайын деп тушынбаса (суйсш бесе), не сол жерде соз- дщ |)асына кез1 жетсе де, шыга 6epin кайта калпына кетсе»). Среди этих пороков в изучении науки Абай ■ особо подчеркивает беспечность, легкомыслие, отсутствие стра стности. Эта критика Абаем отношения людей к изчению нау ки направлена против казахских феодалов, так как беспечность, отсутствие заботы о приобретении знаний, щегольство, леность мысли присущи именно классу ка захских феодалов. Именно представители господствую щего класса, по своему классовому положению, были чужды науке, не заинтересованы в прогрессе знаний. Н аконец, шестым условием успешного усвоения нау ки А бай , несколько повторяясь, считает поведение, нра- 50
вы людей. Он показывает зависимость плодотворного изучения науки о т хорошего поведения людей. Испорчен ность их нравов мешает научному прогрессу. «...Рылымды, акылды сактайтугын мшез деген сауыты болады. Сол Mi- нез бузылмасын. Керсекызарлыкпен, жещлдшпен, я 6i- реудщ орынсыз сезше, я 6ip кез келген кызыкда шайка- льнп кала берсеи, мшездщ 6epii<Tiri бузылады». («...Х ор о шее поведение есть сосуд, сохраняющий науку, разум; надо уметь хранить его; если пристрастишься к забавам ■вследствие легкомыслия, будеш ь слушать неразумные советы или увлекаться забавами, испортится поведение»). Таким образом, одним из важных условий приобре тения знаний, по Абаю , является выработка необходи мых волевых качеств, отказ о т всяких увлечений, мешаю щих успешному изучению науки. Выполнение всех этих условий, по мнению Абая, должно способствовать успешному овладению наукой и искусством. Правда, все эти выдвигаемые поэтом-мысли- телем положения не имеют прямого отношения к фило софскому истолкованию процесса человеческого позна ния. -Некоторые из них представляют моралистические поучения и педагогические советы. Тут нет ничего удиви тельного. Абай был не только мыслителем, пытавшимся философски обосновать необходимость познания законов мира, но прежде всего просветителем, стремившимся ука зать своим современникам на практические пути овладе ния знаниями. О тсю да1не случайно то обстоятельство, что зачастую он в своих рассуждениях выступает и как философ, и как педагог. В определении истинности познания Абай исключи тельно важное значение придает человеческому разуму. В произведениях великого казахского поэта-мыслителя разум имеет значимость критерия истины. Для выявле ния истинности того или иного утверждения людей, пи шет Абай, надо их подвергать суду разума. Акыл сенбей сенбешз, Bip кке кез келсещз. Аксакал айтты, бай айтты, Юм болса мейл!, сол айтты, Акылменеи жецсец!з. Надандарга бой берме, Шын сезбенен алсещз. (Если вам придется иметь дело с чем-нибудь. Вы не верьте ни во что, пока не постигнете разумом
Говорил ли старик, говорил ли бай Кто бы ни говорил — не имеет значения. Не давайт П,>авы' если Убедите разумом. говорит Абай в стихе, сочиненном в 1886 году. В том же стихе Абай прямо утверждает, что «если желаете знать смысл слов, то сделайте разум мерилом оценки». Выступая против родовых пережитков в казахских аулах, Абай учит своих современников не принимать за истину то, что говорят им их сородичи. От того, что лю ди являются родственниками, не перестают они лгать. Абай указывает, что люди должны использовать ра зум для обнаружения пороков людей, для разоблачения зла. Он пишет: Юм журер оршшкке кешл бермей, Бакый коймас фэнидщ Minin кермей, MiHi кайда екешн б!ле алмассын, Терек ойдык телзнрш сокына ермей. (Иные живут, не обращая на жизнь внимания, Но вечно не останутся скрытыми ее пороки. Можно, лишь размышляя упорно и глубоко, Узнать, где скрываются пороки). Поскольку Абай считает разум мерилом определения истинности тех или иных утверждений, средством выясне ния причин пороков общественной жизни, он преувеличи вает роль разума в процессе человеческого познания. Но это не дает нам основания считать философские взгляды Абая рационалистическими, как утверждают отдельные исследователи. В гносеологических вопросах он не игно рирует роли чувственного познания как- основы рацио нального познания. Процесс познания внешнего мира он рассматривает как единство ощущений и мышления. Абай в области теории познания стремится к материализ му великих русских революционных демократов, но под няться д о их уровня он не сумел как в области филосо фии вообще, так и в объяснении общественных явлений в особенности. Миропонимание Абая чрезвычайно противоречиво. Глубокие материалистические мысли у него переплетают ся иногда с религиозно-мистическими. Абай — материа- 52
лист, признающий объективную, реальность мира, утвер ждающий, что наше сознание формируется в процессе жизни, под влиянием окружающего мира, который мы познаем посредством ощущений его пятью органами чувств и переработки этих ощущений в сознании. Вместе с тем Абай — деист, верящий в существование потусто роннего мира, бога, как первопричину существующего реального мира. Абай питается доказать наличие бога тем, что на про тяжении тысячадетий люди говорили по-разному, но все признавали существование бога, тысячи различных ре лигиозных верований все без исключения сходятся на том, что справедливость и любовь свойственны только одному богу. Далее Абай утверждает, что мы знаем о боге не потому, что его видим, и бо он невидим, а знаем по результатам его творений. Будучи верующим в бога, Абай признавал наличие души в теле и тем самым впадал в дуалистическую ошибку в понимании человеческого организма. В стихе, сочиненном в 1897 году, Абай пишет: Акыл мен жан — «мен» вз1м, тэн — «мен!к1». «Мен» елмскке тардыр жок эуел бастан, ( Разум с душой — это «я», тело — «мое», «Я» и «мое» — два различные понятия. Бессмертие «я» предписано судьбой, • Пусть «мое» умирает — ты крепись). В «Сорок третьем слове», написанном в 1898 году, Абай также отмечает: «Адам баласы ею нэрсемен: 6ipi— тэн, 6ipi — жан». («Человеческое существо состоит из двух явлений: одно — тело, другое — душ а»). Причины такой противоречивости миропонимания Абая надо искать в противоречивости той социальной действительности, в условиях которой формировалось ми ровоззрение Абая. Дело в том, что просветительские идеи Абая, его взгляды на природу и общества формировались под прогрессивным влиянием присоединения Казахстана к России, под влиянием передовой русской культуры. Во сприятие Абаем прогрессивных идей, исходивших из де мократических кругов русского народа, имело на неге 53
благотворное влияние в формирований его материали стических взглядов на мир. Но Абай жил в отсталой патриархально-феодальной общественной среде, в которой господствовало религиоз ное мировоззрение, получило широкое распространение религиозно-мистическое учение ислама, проповедуемое мусульманским духовенством. Это не могло не влиять отрицательно на Абая, обучавшегося в детстве в мусуль манской религиозной школе-медресе, не могло не нало жит своего отпечатка на миропонимание поэта. Нужно сказать, что просветительские идеи Абая, воз вышающие роль разума, вступают у него в противоречие с религиозными предрассудками. Здравый рассудок по могает А баю видеть отсутствие всякой логики в рели гиозных догматах, их нелепость. Он пытается ревизовать их некоторые положения. Абай указывает: «...Говорят, бог велик и могуще ствен, это бесспорно. Н о почему это великое нуждается в том, чтобы мы ему служили?». («Ол кудайдык улыкты- Fbina iiiKapiM жок. BipaK сондай улык кулан, менщ кулшылыгыма не кылып муктаж болады?»). Правда, эти слова сказаны Абаем в форме изложения беседы Со крата с Аристодимом. Н о здесь, несомненно, высказана его собственная мысль. Из религиозных догматов Абаю известно, что бог яв ляется носителем добра, что он безупречен и безгрешен, что он будто бы творец всего сушего. всех явлений дей ствительности. Между тем одни богаты, другие бедны, одни больны, другие здоровы; одни расположены к д об ру, другие к злу. И характеры людей различные. Хотя бог является носителем добра, «... но вот оказывается, что бог вознаграждает богатством клятвопреступников, тунеядцев, а людей, которые честно трудятся и молятся, он лишает последней возможности прокормить жену и д е тей. обращая их труд в ничто. Видим часто, что скром ный человек болеет и унижен. Наоборот, воры, мошен ники здоровы». («Еи:и кулан таFaлa 6ip антурганга, ец- бекФзге мал бере.-п екен. Bip кудайдан тшеп, енбек кы лып 1здеген KiciniH ецбегш жэндырмай, катын-баласын жондеп асырарлык кьммай, кедей кылады екен. Bip за- лалсыз момынды ауру кылып, кор кылады екен. Keii6 ip уры, залымныц денш сау кылады' екен»). Далее Абай продолжает, показывая противоречие между свой-
СТВОМ бога быть источником добра и результатами его творений: «Тамам журтка бузык болма. тузш бол деп жар- лык шашып. жол салады екен. Ty3iKTi бейюке шыгара- мын деп. бузыкты тозакка саламын деп айта тура, пзн- десшщ 6ipeyin жаксылыкка мешлденд1рш, 6ipeyiH жа- маншылыкка мейшдешнрш, 03i кудайлык кудыретгмен 6ipeyiH жаксылыкка бурып. 6ipeyiH жаманшылыкка бу- рып ж 1берш турады екен. Осьшык 6api кудай тагаланык райы псы з.'м ш аз, ranvp (кеинруий) рахымдыгына эдш - дшше лайык келе м%?» («Создатель, говоря всему наро ду: будьте справедливыми и честными, показал правиль ный путь. Сказал, что праведные возвысятся, а нечест ные получат муку. В то же время сам он одних ведет к добру, других — к злу. Разве все это соответствует без упречности и безгрешности, справедливости господа бога?»). Эти рассуждения Абая, исходящие из здравого рас судка. показывая противоречивость и бессмысленность утверждений религиозных догматов, по сущ еству натал кивают людей на мысль о несостоятельности этих догм а тов, Эти рассуждения, безусловно, расшатывают веру людей в бога, в его премудрость, веру в то, что бог будто бы является воплощением всех благодеяний. Н о эти ут верждения Абая исходят не из его глубоких убеждений, а из велений разума, из логики вещей. П оэтому Абяй старается смягчить свои доводы, направленные против религиозных догматов, и доказать, что бог существует, что он творец как добра, так и зла, но он, мол, не за ставляет людей их совершать. «Ауруды жараткан купай, ауырткан кудай емес. Байлыкты, кедеил1кп жараткан кудай. бай кылган, кедей кылган кудай емес...». («Создатель болезни — господь бог. но не он заставляет болеть, бог создал богатство и бедность, но не бог соз дал тебя бедным и богаты м»). Но и эти утверждения Абая идут в разрез с религиоз ными предрассудками, объясняющими причины бедности и богатства тем, что это якобы предопределено бож е ственным предписанием. Указывая на то, ч то люди ста новятся бедными или богатыми не по божьей воле, что обогащение или обнищание зависит от самих людей, Абай на деле подрывает основу идеологического оправда ния бедноты и богатства идеологами господствующ и' классов патриархально-феодального общества.
Абай не говорит о том, что бедность и богатство яв ляются неизбежным следствием классового общества Однако обогащение отдельных людей Абай рассматри вает не как мистическое, фаталистическое явление, а как результат деятельности конкретных людей, результат их умения, хитрости, ловкости, нечестных действий, мошен ничества, которые не предусмотрены богом , а ’ зависят от этих самих людей. Будучи верующим, Абай даже религиозные представ ления людей старался использовать в интересах развития просвещения. Абай убеждает их, что даже божественные предписания обязывают людей заниматься изучением наук, познанием законов мира и применять свои знания в практической, производственной деятельности. Абай резко критикует мулл, обучающих детей ни к чему не пригодной схоластике, оторванной от жизни, от практики. Учебу в медресе считает он пустой, бездарной затратой времени. Из медресе выходят, как говорит Абай, «...без дарные невежды, неспособные к полезным делам, они занимаются поэтому охотой на людей, становятся на путь обмана и бесчестия» («...дуниеде надан 6ip ecci3 адам болып шыгады да, харекетке лайыкагы жок болван соц, адам аулауга, адам алдауга салынады»). Абай ненавидит мулл, обучающих и воспитывающих невежд. Он характеризует мулл как людей бездарных, которые не приносят народу ничего, кроме вреда. Мул лы, указывает он, прикидываются учеными в области б о гословия, в действительности сами не понимают сущно сти религии, являются круглыми невеждами. О них Абай говорит, что они разлагают людей, ника кой пользы не приносят в вере, их любимые люди — не вежды, говорят муллы только ложь, их доказательства основаны на перебирании четок и белой чалме, кроме них нет у них ничего. Абай критикует мулл за то, что они занимаются бес полезными делами, их деятельность и действия чужды здравому рассудку, основаны на лжи и невежестве. Они не хотят заниматься изучением положительных наук и не думают содействовать облегению жизни трудового народа, наоборот, насаждают невежество, помогают не честным людям. Критика Абаем деятельности мулл имеет важное зна чение. Разоблачая мулл, проповедников религиозных ве рований как лживых и невежественных людей, он вызы- 56
вает недоверие к муллам с о стороны масс я тем самым создает идейные предпосылки подрыва фанатической ве ры россказням мусульманского духовенства. Хотя Абай был верующим, но он не мирился с заби тостью. задавленностью народа, который в условиях патриархально-феодального общества, в условиях ж есто кого классового угнетения чувствовал себя беспомощ ным, бессильным выйти из тяжелого положения. Абай выступает против этого бессилия и беспомощности лю дей, призывает их к борьбе за избавление от невежества путем познавания законов мира, овладения наукой и искусством в целях облегчения и улучшения жизни. Ч то бы достигнуть этой цели, люди должны совершенство ваться в искусстве. Н о эти просветительские идеи Абая иногда облекаются в религиозную оболочку. В частно сти. в «Тридцать восьмом слове> он говорит, что цель познания — познание способностей бога и познание себя, познание мира, чтобы уметь использовать полезное, уда лить вредное. Познание бога, по Абаю, означает позна ние его признаков, состоящих в том, чтобы знать, мочь, видеть, слышать, любить, говорить, творить. Абай ука зывает, что эти признаки бога в уменьшенном виде име ются и в человеке. Задачи человеческого познания со стоят в том, чтобы люди обладали этими признаками, были такими же мощными, такими ж е умелыми, каким является бог. Абай наивно полагает, что бог создал че ловека, создал бесчисленные виды животных, дал им со ответствующие органы, создал условия их существования. Эти творения бога настолько сложны и настолько вели ки, что у людей не хватает ума, чтобы все это вообра зить и представить. Абай считает, что люди не могут добиться полного познания бога. Ибо бог — безграничное, неизмеримое, в то время как люди — ограниченное, измеримое; а огра ниченное не может познать неограниченное, говорит Абай. В этом понимании Абаем бога как неизмеримого, безграничного проскальзывает мысль, говорящая о пан теистическом представлении действительности, отожде ствляющем бога с природой, вселенной, которую невоз можно ни измерить, ни охватить. Абай даже в своих идеалистических, религиозных рассуждениях о познании признаков бога старается воз вышать человеческие способности, доказать, что человек путем просвещения может неизмеримо развить науку
искусство, добиться для себя создания самых благоприят ных условий жизни. Он говорит, что люди должны сле довать за богом в совершенствовании своей мудрости и умения в производственной деятельности. Мы видим обожествление им человеческой потенции, веру в силу и способности человека. Здесь заслуживает внимания то обстоятельство, что даже там, где ярко проявляется его слабая сторона, его наивная вера в премудрость бога, А бай неизменно выражает идеи необходимости просве щения, возможности колоссального развития науки и техники, подчинения стихийных сил природы человече ской воле, потребностям общества. В самых противоре чивых утверждениях Абая мы находим свежую струю его благородных, прогрессивных идей. В обстановке го сподства религиозного мировоззрения, господства му сульманского духовенства возвышение Абаем человече ской способности, ее обожествление имеет свое рацио нальное зерно, а именно: оно отрицает бессилие людей, усиливает их веру в свои силы и способности, развивает у них активность в борьбе за покорение стихийных сил природы. Обожествляя человеческие способности в позна нии мира, призывая подчинить стихийные силы природы, Абай возвышает ученых, считает их самыми благородны ми людьми, которые заслуживают самого глубокого ува жения. Абай заявляет: «Если не было бы ученых, зани мающихся научными изысканиями, мир разрушился бы. Красота человеческой жизни проявляется именно в уче ных. Тайны мира обнаруживаются в результате их науч ных исследований» («Адаспай тура !здеген хаюмдер болмаса, дуние ойран болар едь Фигыл пэндешц кы- зыгы ось» жаксы хаюмдер; эрнэрсе дуниеде солардыц истихражы (nibiFapy, оилау) бфлен рауаж табады»). Абай восхваляет ученых за то, что они упорно' тру дятся на благо человечества, принося в жертву свои лич ные удовольствия ради науки. Люди должны почитать ученых, приносящих пользу человечеству. Ученые, гово рит Абай, обратили молнии неба в электричество. Они нашли способ связать различные уголки земли, застави ли служить воду и огонь человечеству, дали людям уме ние и знание, с помощью которых один может делать то, чего не способна сделать тысяча- человек. Возвышение науки и искусства и восхваление ученых, исходящие из стремления А б ая просветить свой народ, фактически наносят удар поповщине, религиозному мра-
кобесию. являющемуся заклятым врагом науки и просве щения. Однако эти просветительские идеи А бая прояви лись в очень противоречивой форме. Для него наука яв ляется единственной основой существования человеческо го рода. Абай не понял, ч то не наука и знания являются основой общественной жизни, а наоборот, производствен но-практическая деятельность людей и соответствующие ей их общественные отношения служат основой развития науки и техники. Только производственная, практическая потребность людей двигает развитие науки. П рогрессив ная для своей эпохи, но. в сущности, ошибочная идея Абая. обусловливается его идеалистическими взглядами на общ ество, мнением, будто общественный прогресс оп ределяется степенью просвещения. Абай старается использовать религиозные верования людей для того, чтобы доказать, ч то изучение науки является долгом людей перед богом. В «Тридцать пя том слове», обращ аясь к представителям мусульманско го духовенства: ходжам, муллам, суфи, мурзам, Абай указывает, то им на том свете придется отчитываться за. все проделанное ими при жизни, за то. занимались ли они полезными делами или обманом людей. Те. которые использовали знание и искусство для народа, будут там поощрены; те, которые занимались обманом — наказаны. А ученые, открывшие тайны'м ира и помогавшие людям, облегчая им жизнь, по А баю . должны занять почетное место и на том свете, бог будет их поощрять за благо творительное дело. Таким образом, Абай в своей борьбе против неве жества. за просвещение народа пытается приспособить свои просветительские идеи к религиозным предрассуд кам окружавших его людей. Он пугает их тем. что на том свете им придется держать ответ за нежелание за ниматься изучением науки и просвещением. Это значит, что Абай в отдельных елучаях, борясь против невеже ства. пользуется в этой борьбе сознательно или бессозна тельно аргументами невежества. Он хочет побить неве жество с помощью невежественных доводов. Такая противоречивость во взглядах А бая объясняет ся тем. что его здравые просветительские взгляды, исхо дящие из возвеличивания науки и искусства, проявля лись на Лоне всеобщего невежества, религиозного мра кобесия феодального общества, являющегося врагом нау ки и прогресса. Именно поэтому простветительские идеи
Абая в отдельных его произведениях проявились вращенном виде. Считая занятие наукой и искусством величайшим бла годеянием. Абай призывает молодежь к изучению, к поз- знанию мира. Если вы со всей страстностью отдадитесь делу изучения наук, утверждает Абай. обращаясь к мо лодежи. то в нем вы найдете и богатства и почет. Он учит молодых людей: Ондай болмак кайла деп Айтпа FbPibiM суйсещз. (Если вы любите науку, не говорите: Нам никогда не стать такими (учеными. — К. Б.). Наука требует о т людей упорства, настойчивости, терпеливости, требует к себе горячей любви и беззавет ной преданности. Только упорный и продолжительный труд позволяет людям овладеть наукой и знанием. Cisre гылым к!м берер, Жанбай жатып сенсешз? (Кто вам даст науку. Если вы погаснете прежде, чем разгореться?). Просвещение Абай рассматривает как великую силу, помогающую людям познать пороки общественной жизни и находить пути устранения этих пороков. Только паука заставляет людей думать о народе и осмысливать жиз ненные явпения, совершать благородные поступки. В изучении науки, в просвещении народа Абай видит залог экономического и культурного прогресса казахско го народа. Он утверждает, что изучение наук, просвеще ние научит людей, как зарабатывать честным трудом. Если станет много учащихся, образованных людей, то они не потерпят беззакония, говорит поэт-просветитель. Таким образом. Абай рассматривает просвещение как средство освобождения трудящихся от угнетения и ..бе справия. Абай призывает своих соотечественников к изу чению наук. Однако он понимает, что не все люди не все слои казахского населени заинтересованы в изучении наук, в просвещении, не все для этого
имеют возможности. Он приходит к выводу, что при тех условиях, которые сложились в патриархально-феодаль ном обществе, нет объективных возможностей широким слоям населения для изучения наук, для получения о б разования. Говоря о представителях местных органов власти, о волостных старшинах, Абай утверждает, что они не желают учиться, нет у них стремлений к просве щению. Волостные старшины стремятся не к том у, чтобы учиться, а к тому, чтобы учить других. Они считают с е бя совершенными людьми, призванными давать другим советы, учить их, быть примером для них. Если бы в а т стные старшины желали учиться, продолжает Абай, то они не стремились бы к административным должностям. К тому же, говорит он, волостные старшины заняты сво ими делами. Они беспокоятся, как бы их действия не получили порицания высшего начальства. Они боятся народа, беспокоятся, как бы народ не оказался «испор ченным». Именно поэтому, по мнению Абая, волостные старшины не только не желают учиться, но и не имеют возможности учиться. Абай утверждает, что по своему экономическому по ложению далеки от просвещения и баи. «Байлар, олар ездер1 де 6ip кун болса да, дэулет конып дуниенщ жары- мы басында тур. ©зш де жокты малмен сатып алады. Кешлдер i кекте, кездер1 аспанда, адалдык, арамдык, акыл, гылым-бШм — еш нэрсе малдан кымбат демейды.. Оны.н дин, кудайы, акыны, журты, б ш м й уяты, аты, жакыны 6api мал. Сезд1 кайтып уксын жэне угайын де- се де, колы тие м е?» («Баи думают, что птица счастья сидит на их голове и считают себя владельцами полуми ра. Все, чего у них нет, могут покупать за скот. Они ни чем не озабочены, ходят они задрав нос. Честь, бе с честье, разум, наука — все для них ниже скота... Для них религия — скот, народ — скот, совесть — скот. Как же им слушать советы, когда у них нет времени на это?»). Это значит, что у баев нет никакой материальной заинтересованности в том, чтобы учиться и просвещаться. В их руках богатства являются той силой, с помощью ко торой они могут исполнить лю бое свое желание. И му щественное положение делает их совершенно безразлич ными к просвещению. Абай говорит о простом народе, о бедных людях: 61
«Онша-мунша вдйжунд! коцыршалар кунin де каре алман жур. Аналар анадай болып турганда, 6LniM, ры- лымды не кылсьш? Ж анада б ш м , рылым кедейге Keperi жоктай-ак: « 61зд1 не кыласын, ана сезд1 урарлыктарра ант!» дейдЬ. («А мирные люди, люди овечьей масти, не могут меня слушать, потому что они не обеспечены про питанием. Они говорят так: «Почему вы обращаетесь к нам? Лучше обратитесь к тем, которые должны были бы понимать слова разума»). Бедные люди, говоря так, полагают, «бу д то они не нуждаются в просвещении», за мечает Абай. Показывая забитость, тяжелое материаль ное положение трудящихся масс, которым в поисках пропитания не д о думы о просвещении, Абай все же упрекает их в том, что они не понимают выгоды' просве щения, и выражает мысль, что наука и просвещение прежде всего нужны трудящимся массам. Абай считал, что именно материальная необеспеченность трудового на рода настоятельно требует от него, чтобы он приобрел знание и искусство для избавления от нищенского поло жения. Н о он вместе с тем видит, ч то условия реальной жизни бедняцких масс не позволяют учиться и приобре тать знания. Абай оказывается перед фактом очень сложных про тиворечий, которые невозможно разрешить путем пропа ганды просветительских идей, путем убеждения. Он приходит к выводу, что только советами нельзя людей понудить учиться, так как «невежество впиталось в мясо и кости народа вместе с материнским молоком и выело из него человечность» («етш ен вткен, суйегше жет- кен, атадан мирас алган, ананык сулменен емген надан- дык, элдекашан адамшылыктан кеы рген»). Он в этом убе дился, потому что, как он ни старался своими советами понудить народ к просвещению, было очень мало каза хов, желавших отдать своих детей в школу, желавших учиться. Встречаясь с людьми, Абай видел, что мало лю дей, понимающих смысл его благих намерений. Он понял, что в условиях патриархально-феодального Казахстана невозможно просветить народ только с помощью поуче ний, советов о полезности науки и просвещения. Будучи бессильным просветить народ с помощью доб рых пожеланий и пытаясь найти путь для достижения поставленной цели, Абай приходит к ложному заключе нию. Он считает, что для того, чтобы просветить народ, нужно не только иметь просветителя, дающего народу
добрые советы, указывающие ему верный путь. Этот просветитель «...должен иметь в руках власть. Надо взять детей у родителей, отдать ребят в школы, напра вить одних на одну специальность, д р у ги х — на другую. Н адо создать школы, надо, чтобы население дало средст ва на эти школы. И вот тогда, когда молодежь вырастет, а состарившиеся отцы перестанут вмешиваться в разго воры молодежи, может быть тогда казахи и исправятся» («...бек зор ую мет, жарлык, колында бар Kici керек. Ул- кендерш коркытып, ж ас балаларын epiKci3 колдарынан алып, медреселерге 6epin, 6ipiH ол жол, 6ipiH бул жолга салып, дуниеде есешпз гылымнын, жолдары бар, ... 6ipiH сен бул жолды уйрен, сен ол жолды уйрен деп жолга са лып, мундары халыкка шыгынын телетш ж!берсе, ... сон- да сол жастар жетш, бул аталары картайып сезден кал- Faima тузелсе болар е д Ь ). Будучи во главе власти, про светитель в состоянии, по мнению Абая, направить на род по верному пути. Другим условием просвещения народа, по наивному предположению Абая, должно быть то, чтобы' сам просве титель имел несметные богатства. Располагая несметным •богатством, просветитель имел бы возможность подкупать отцов детей, одарять их, увлекать их всевозможными по ощрениями, тем самым вызывать у них заинтересован ность в том, чтобы они отдавали своих детей на учебу. Абай указывает, что «без запугивания и без подарков ис править казахов советами и увещеваниями невозможно» («казакты я коркытпай, я параламай, акылменен, не жерлеп, не сырлап айтканменен ешнэрсеге кещцру мум- кш де ем е с»). Н о Абай видел, что просветитель, человек, охвачен ный благородными стремлениями помочь своем у народу стать на верный путь, при тогдашних условиях, в обста новке господства казахских феодалов, не может достиг нуть власти. Честные, благородные люди становятся объектами клеветы со стороны феодалов-кляузников и их сторонников и не допускаются к власти. Э то значит, что о приходе к власти и использовании ее на принужде ние народа к просвещению говорить не приходится. Просветитель, каким бы богатым ни был, не располагает материальными возможностями покупать и поощрять на род на отдачу детей в обучение. Таким образом, Абай, в условиях патриархально-фео дального Казахстана, не находя пути просвещения наро-
да, впадал в фантастические иллюзии и вместе с тем сам понимал нереальность своих мечтаний о способах просвещения своего народа и проявил в этом вопросе полную беспомощность. В силу ограниченности своего мировоззрения Абай не мог усвоить ту истину, что дейст вительное просвещение народа невозможно в обществе, основанном на классовой эксплоатации. Чтобы создать объективные условия для действительного подъема куль турного уровня народа, необходимо ликвидировать экс- плоататорский общественный строй, совершить социа листическую революцию. Только после Великой Октябрьской социалистической революции казахский народ, освобожденный от классово го и национального гнета, получил возможность неви данного экономического и культурного прогресса, дости жения вершины науки и просвещения. В дружной семье народов СССР, при братской по мощи великого русского народа, казахский народ совер шил великий скачок от патриархально-феодального об щества к социализму, минуя капиталистическую стадию развития, и ныне вместе со всеми народами ССС! строит коммунистическое общество. Мечта великого казахского поэта-просветителя и мы слителя о просвещении своего народа, о достижении вы соты науки и культуры, о том, чтобы казахский народ был в числе передовых, высококультурных народов, осу ществилась при социализме.
М. АКЫНЖ АНОВ АБАИДЫЦ КОРАМДЫК,-САЯСИ К03КДРАСТАРЫНЫЦ К.АЛЫПТАСУЫ Абай (ИбраЬим) Кунанбай улы 1845 жыды Шьшыс Казакстан жер1нде, Семей облысы — Шьщгыс болы- сында (Ka3ipri Абай ауданында) ipi феодал — сул тан Кунанбайдын семьясында тудьг. Болашак акын ту- Faii халкынын ем 1р-турмысымен, туран жер1н1к жараты- лысымен осы ез аулында танысты. Абай жет1 жаска келгенде экес! Кунанбай Каркара- лы округ1не султан болып тарайындалды. Кунанбайдын сулгандыры реакцияшылдык-кертарт- пашылдыктын уш турл1 кырьГс бетш устаран: Ен алдымен, Кунанбайдын султандыгы эл1 мулдем басы ноктара юрмеген букара халыкты патша вк1мет1не Кайрусыз кул ет1п барындырудын шокпары болды. Еюншшен, Кунанбай езшщ султандырын «карадан шыккан хан» есебшде асьира баралады. Кунанбай кун» баткаи хандык ешметш орта расырлык билеу «тэрт1б 1н» — диспотизмш кольша ту кылып устады. Эм1р1нен бас тарткан букараны, феодализмге наразылык керсеткен халыкты варварлык эдкпен елт1ру жазасын колданды. Ушшшщен, Кунанбай ислам дшш феодализмнщ cepi- ri, кузетнна деп бшдн Феодалдык устемджт1 — ислам 5-243
ДШ1 аркылы иемтуге куш салды. Казак imiHe мусылмаи- дыкты кушпен таратты. Намаз окуды, ораза тутуды, зе- Kei 0еруд1, хаж ыга баруды, кудайга кулшылык кылып иман келлрудк шаригат «догмасына» шекыз сенудi му- сылмандыкгьщ басты шарты eTin койды. Намаз окыма- рандарды лзеге сокты, ораза устам aFan, насыбай аткан- дардыц аузы-мурнына тотыяйын ездiрi11 куйдырды. Эдег- рурып, ecKi заннан ауа жайылгандарды колмен жазала- ды, дуре соктырды. Сейтш, патриархалдык-феодалдык. онын Ky3eim ici — ханды-к, султандык еш мегп — днспо- тнзммен, клерикалдык-софылык думшелжпен уштасты- рып, шегше алып барды, — феодализм устемд1гш ны- райтты. Ьул айтылгандар орта расырлык. басбузарлыктыч ауыр салмагы халыктын басына тонген Кунанбай зама- иынын дэмекул кылышы болдьк «Мусылмандыктыц ■не екенш бишей журген кезде дш уйреткен едi Кунан бай», «Жылаган баланы уаткан Кунанбай» деп макта- ныш eTin, алашордашылардын дурл!гу1 осыдан. Кунанбай режим!, сез жок, халыктар наразылыгын кушеитп. Тап таласьш шиелешслрдк Букара халык стихиялык, куреске шыкты. Абай шырармаларынын iuiin- дег1 кайры-KacipeT, халыктын куйзелу1 мен lcyfiinyiniu сарыны осы стихиялык. курестердщ сэулеск Кунанбай режим! — эр] таптык езуш ш ктщ , эр! улт- тык тецаздш лн, api рухани жэб!рлеуш!лджлн. ен сора- кы Typi болдьк Абайдын: Соры калин соккы жеген пушанамыз... мини кырык жамау... К0П емф кеткен вин... Калыц ejiiM, казарцм, кайран журтым.... деген KacipeT сарындары осынын сэулеск Кунанбай ауыртпалыгы халык букарасынын басына Fana Tycin коймады. Ол баласы Абайдын басына да дэмекул кылышы болып тендк Абайдын: Ой юргел! тимед1 epiK 63i,\\ie . . . Сандалмамен кун кешкен,,туспе 131ме! — деп 03i exiipin езгеге улг1 етуден бойын аулактатуы, эке коластында oKinimneii олп кеткен кеп OMipiHiH сэулеск 66
Кунанбай вз еск ш п н е 03i 6epiK болды. Абайдык ecri- л 1пн ерте сёзд1 де, оны ез еск ш п н е карай баулу ушш Абайдык алды-артын б1рден шырмап, отыздан асканша ез тургысынан баска шокыга шырып карауылдауына epiK оермедк Экелж, эм м ш ш к , мусылмандык, тип., эдет-рур^птык басымдылырын пайдаланып, лоан epiciH тусады. Кунанбай патшанык жактасы бола отырььп та, фана- тикппне жещОрш, баласын орыс мектебше ж 1бермедн Астыртын ррыс мектебшен Абай сабак алып жур деген- Д1 ecTin, медресеш толык бтр тп естен Абайды кала- дан аулына кайтарып алран. Ел билеу жумысына, жака- дан уйымдаскалы жаткан керкл onpyriHe султан жасау- Fa асыккан. Eip aK султандык ушметтщ ©мipi узакка бармады. 1868 жылры реформа бойынша султандык кыскартылды. Онык орнына, одан колемi Kiiui болыстык, ел билеу сис- темасы жасалды. Болыстан жорарырак эю м ш ш к орын- дарга казактан адам отырмайтын болды. Кунанбай бо лыстык лауазымды ез басына азсынаы. Бфак билшп колынан шырармау yrniH бала жкгг Абайды ез болысы- на .управительджке усынды. Абай оран карсы болды. Осыдан Абай мен эке арасында кептен келе жаткан кайшыдык сыртка шыкты. Абайдык эке эм1ршен ба с тартуымен байлаиысты, Кунанбай семьясында жанжалдар басталды. Баласына екпелеген Кунанбай езшдей кырыс, е з ш н тш н ен шык- пайтын 6 ip iHiciH управительджке тарайындатып, Абайды кемшш устады. Алайда, A 6afiFa кундестер келеЫ сайлау- Fa шешн экеЫмен татуласып, орнын алып коймас ушш турл1 айла курып, Абайды ез елшен.баска елге 1875 жы- лы оюмш ш кке тарайындады. Абай ез еркшен тыс уш жыл елбилеу-эюмшш к мтн- детш аткарады. Бул уш жыл Абай eMipiime ен улкен ауыр жылдар болды. Абай эю м ш ш к мшдетш аткарран елдш бай-фео- дал-шонжарлары онык басына кастандык уйымдастыр- ды, уезд, губерния бастыктарына тынымсыз арыздар жолдады. Сан турл1 жала жауып, Абайдык басын 10 жылра созылган дау-жанжалра ушыратты. Семей облыстык архивында сакталган мэл1меттерге Караганда Абай туралы уюмет зор жумыс K03FaF3H. Абай туралы жет1 жузден астам адамнан жауап алран.
Осы фактыныи эзРак патша yKiMeiiHi® Абайдьг курту ушШ сонына мыкт'ап тускенш сыйпаттайды. Осы кездерде Абай калага жш шакырылатын, дур- кш-дуркш начальниктерге жауап беретш. Оз басыньщ актыгын айтып ол талай мекемелердеп чищи тэрелсрге жолыкты, арыз айгты. Ырак, Абай арызын тьшдаган пат- шалык, укш ет адамынан 6 ip жан .да табылмады. Мара- мен аузы тушжкен терелер, «кур кол» кел1п турган Абайдын адалдынына да, дэлелдерше де кулак, аспады. Абайдын тауаны кайтты. Абай осы кезде, Росскяныц ресми уэюлдершен бас ка, демократиялык Россияньщ ада.мын кердь Ол адам- дар жауыздыкка жаны кас, халык у экш н е жаны ашып- тын, эдшетшздпсп тындайтын, тек тындап коймай, здь летаздж ке карсы куресетш адамдар едк Абай бул адам- дардын, C03inen де, icineH де, пейшнен де, чинов- никтж Россиядан баска, халыктык, демократиялык Рос-' сияны, о.нын тандаулы уэюлдерш кордн Абайды олар адам деп таныды, бауры.м деп жакын тартты, Абайдьщ болашак зор адам екенш бфден багалап курметпен кат- нас жасады. Сондай адамнын 6ipi — демократиялык Рос- сиянын кептеген у эк ш н щ 6ipi — Евгений Петрович Ми- хаэлис едк Е. П. Михаэлис Абайды патша ею метш щ канды тыр- HaFbiiiaH куткарып, сот, тергеу орындарьшан акгап алу- ДЫ' уйымдастырды. Абай Михаэлистер достыгы — патша- га карсы, патшашыл чиновниктерге карсы, патша еюме- Tinin казак, iujiaaeri cepiri бай-шонжарларга карсы тап- тык, туыскандык, жолдастык курес устшде келш туып халыктык, букаралык достык болды. Ук1мет зорлык, ©TipiK. урлык, Курысьш, квзщ ашылмас! — деп, экеш ержшз коскан ушмет билiriiien безш шыкты. Абай ушмет бшйпнен безумен 6ipre, патшалык Рос сиядан бездн Демократиялык, халыктык Россиянын жак- тасы болды. Сонымен 6ipre, Абай Кунанбайлык Казак-' станнаи д а бездн «Уры-залымдарга жем1Т болып жур- ген момын шаруалардын» жактасы болды. Бул тарихи уакызжалар Абайдын оз сез!мен айткан- да, Абайды жаксы бшетш адамдардын мэшметтерше Караганда: «М енщ дуниеге кез1мд| ашкан Kici Михаэлис
боллы», «Кубылам Батые, батысым Ш ырыс болып Kerri» дейп'н 'жана «вм!р ер|'нщ» басталуьт кезше дэл ке- яелк 1880— 1884 жылдар шамасы, Абайдык отызды оп. таляп кырыкка такатан жагьина тура келедь Осы кезде — 1883 жылы Кунанбай елш, Абай оный, да тыриагынан кутылды. М айлыц дуниеге кез1н auivra себепкео болтан Е. П. Михаэлис, Чернышевскийдщ, Добролюбовтык ой- пштлершен нао алган Н. В. Шелгуновтык жолдасы. Михаэлис 1860 жылдапда Петроград университетшде окьчп журген кезшде Чернышевскийдщ ыкпалымен, Добролюбовтын лкелей басшылыгымен жасалтан рево- люцияшыл угппче.перлш 6ipiHiK белсенд1 Myiueci болгаи. Бул yftiDMe ССР Одаты тарихынан кернекл орын алтан уй|‘рмен|'н б ipi. Кептеген орыс рево.люционер.лер1 одан революциялык торбие алган, ол 1861 жылгы реформа карсанында Н. Г. Чернышевскийдщ крепостниктж куры- лыска карсы революциялык уг1тш тараткан. Михаэлис батыл студент едК Петроград студенттет Михаэлис™ орталарынан унем1 узюл етш белгьлеп, кай- дагы жыйын топка ж1берш турган. Михаэлист1 олар ез- дер1нщ революциялык ой-шюрлерш дурыс жетюзе ала- тын ceHiMfli адамы деп санады. Михаэлис — Н. Г. Чернышевскийдщ «К барским кре стьянам» сыякты заманыньщ революциялык зор докч- мент1н халыкка таратушылардьщ 6ipi. Чеонышевский 131- мен Н. В. Шелгунов жазтан «Ж ас урпактарта» прокла- мациясын жазысута, оныц жастар арасына таралуына белсене катнастьг. Шелгуновтьщ «Ж а с урпактарга» прокламациясы 1861 жылы Лондон да Герценнщ epiKTi баспаханасынла басылып шыкты. Жастар оны да. та>ы баска Род сыякты поокламанияларды Россияга жасырын жетюзш алып. жас урпактар арасына тараткан жершен устальтып жер аудапьпган. Сол кезде усталынып жер аударылранлап- дыц б!р! — Н. П. Михаэлис. Ол 1861 жылы Сибирьге, со- нан сон 1869 жылы Семей каласына Ж1’бер1лген. Е. П. Михаэлис— революциялык школадан еткен. Р ос сия лемократтарынын катарлы кайраткерь Ол ечшщ ic эрекеттеп! мен ой-шюрлершдеп азнаулак кемшшштепше карамастан, Аба игл кемектесу, дуние таныту, орыстьщ классикалык эдебиеттер!мен, мэдениетгмен. прогпеетж узд|’к ой-шк1рлер1мен таныстыруында ешканлай булта- лаксыз жэрдемдесп. Онын тарихи мацызы зор.
„ Е- П. Михаэлис Семе» каласына к е л т орналасканнан кешн квптеген ип'лжт! ттер дщ инициаторы болды. 1«/8 жыпы Семей облыстык санак комитетжщ курьпуы- иа кемектесть Журтшылык кемепн уйымдастырып. — осы кунп Гоголь атындагы ютапхананы aiuyFa катнасты. Санак комитет! мен ю'тапхананыц уйымдасуы Семей каласынын халкы yiiiin, Семей макындары казак халкы упм'ц тарихи манызды. Санак комитет! квптеген рылмч зерттеу жумыстаоын журналу Комитетп'н мушелер!н!ц Konmi.Tiri iuiKi Россиядан жер аударыльт келгендер тусындагы курылыска, режимге наразылар едь Оларлыц шпнде рылымныц турЛ1‘ салаларынын мамандары б.-\" едь Казак ел!н!н экономикасын, шаруашылырын, этио- графиясын жаны ашып, курметлен зерттед!. >Kemin бай- лырын amyFa жэрдемдесть Бул жумыстарда Е. П. Миха элис белсенд! кызмет !стед!. К!тапхананыц манызы ете-мете кушл болды. Кала, кыр интеллигенцияларынын езбет!мен бш м алуьина ке- Meri тиль Абай орыс бш м ш е осы к!тапхана аркыльг ка- ныкты. Жер аударылып келген ойлы азаматтар да руха- ни сусынды осы к|'тапханадан алып турран. Михаэлис, Долгополов. Леонтьевтер Абаймен осы ш'тапханада та- нысты. Keftin жш катынасты, достасты. Абай бул ютап- ханаиьщ эдебиет казналарын кец турде пайдаланран. Абай сексен!нш! жылдары орыс хаткынын классик жазушылары Крыловты. Лермонтовты, Пушкинд1, Салты- ков-Щедринд!. Толстойды тары баскаларды окыдьк Булардыц шырармаларына жазылган cbiHFa да зер са- лып отырды, Белинскийдь Чернышевскийд!, Добролюбов- ты окып, олардын демократиялык ой-niKipiMeH танысты. Абайдык орыс эдебиетше назар аударуына жэне акындыкты айоыкша багалауына тары 6 ip жардай болты. Ол 1880 — 1882 жылдары Семей каласында Абай алрашкы рет орыстын революцияшыл демо'кратта- рынын, шэк|'пттер!мен таныскан кезтде, эЫресе, олармен бауырласа бастаран кез!нде 1812 жылры отан сорысына 70 жыл толуды тойлаган. TyFan жер, ескен елден алыста журген жастар, сол ел ymiii кайыскан кабыррасына ез муцьш косып ол кунд! айрыкша еске алды. Абай достарьимен 6 ipre бул куши' еске алысканда, сондай тамаша уакыйганын Абай кез алдындагы ешпес ескерткшп Лермонтовтын «Бородиносы» болып Kepimii. Ол жыр сол кезд!н ез!нде езш ш идеялык енш, патриот- тык ce3iMin жогалтпай отыргандыры Абайдыя акын-
дыкты енер деп багалауына туртш болды. Абай катна- сып журетш 3p6ip кепгпн «тангьр азаны», «кеп ш шыра- fh» жастардын косылып айтатын: Айтпш aFa. непл! жен1лд!к, Болган б!лем соктыгыс, Бмсс бмем аз жумыс. Умытпайды еш орыс, Бородинде кергендк.. — дейлн Лермонтов жырьр болды. Бметшдер Абай бул елендк сол кештерде катнасып журген кезжде аударган дейдк Оран сенб.еске em6ip орын жок. Бул еленшк алБашкы бел1м1 кала м аньтдагы хя- лыктар аузында. cohfh 6e.niMi кырда (ел initane) сактал- FaHbP да оны оастайды. Калайда, бул елен Абайга улкен эсер еткен. ©лен-жырдын элеуметпк мэнш TyciHviH кушейте тускен. онын тарихтын айрылмас cepiri, елмес- вшпес ескертюнп екенш таныткан. Орыстын классика- лык эдебиетшщ акынеа тунгьин и гш к п ыкпалы осындай болды. Абайлык бул аудармасы б1зге тутас жетпедь Алайля. онын толык аударылып, мазмун, уакыйга жарынан байып, ел ортасында квп айтылатын epieri жырта ай\"ят- FaHbiH Абай ауланынын адамдары жаксы бГледн Осы сезд| жазып отырран автор да оны талай еспген. Ол жыр: Штык, кылыш кайсарып, Шыйоатып муртты шайнасып, Ашулы солдат кыстыкты... — деп келепн e.ii. Бул кыр ш ш д е жана ун, жана. сарын, жака мазмун экелтен елен болды. Абай бул елеши 1882 жылы жазлы деп caHayFa болалы. Абайдын тунгыш аудармасы, соны- мен катар, ол — туцрыш оригиналдык еленш н; акынлы- рынын басы. Олай дейт1н себеб|’м1з Абайдын «Ю м екен деп к е л т ем туйе kvf3h...», «Юз1 рэушан, кез! ravhan...». «Физули. Шамси. Сайхали...», «Элипби» тары баска буран лейшп 25 жыл imiwie жазран бар жыйыны 7 — 8 елечк шын мэшсшде еленд1 енер деп танып, сонына тускен Абай мамандыры емес. Ол акьиндык дариясынын epHeyi- нен асып сыртына теп'лген таскыны сыкылды. Ал Абай дын осы жылдары жазран — «Кан сонарда бурк!тш1 шы- гады aHFa», «Кактаган ак кумютей кен мандайлы» елен-
дер1— акындыгына сенген, ©лещи енер деп таныган, елецнщ кестелМн 1здеген кексе акынньщ ici. Абайдыц 1882— 1884 жылдары жазган бул ею елеш- niu тарихи мацызы, б 1зше, онын керкемд1г1нде. Керкем- д 1к, эрине, жаксы идеядан курдел1 мазмундылыктап туа- ды. Абайдыц бул ек! еленд мазмундары жарьшаи 6 ip дэу!рдеп тутас элеумегпк-саяси курылысты толык кам- тып отырмаранымен, сол уакытка шейшг1 айтылып кел- ген бул женш деп мэселелердщ мулдем 6 ip баска гума н и с т кезкараспен, д1ни схоластикадан аулак, демокра- тиялык. д эц ,берш жазган. Ал керкемдж жарынан бул ею елец: б1ршш1ден, Абайдыц акындырьш дэлелдедг, еюннпден, елец-жырдыц еск1 формасыныц арнасымен жаца арна тапкан, бола- шак ж азба эдебиетшщ карлыгашы болды; унпнцнден, елец-жырдыц халыктык, формасы, саркылмас булак еке- н!н, ол булактыц кез!н ашкан сайьин молайып, дамы-й беретшш Kepcerri. Сонымен 6 ipre Абай халыктык казна- ныц касиетше каныцты. Енд1г1 жерде осынлай бай каз- наны пайдаланып, элеуметт1к-саяси мэселелерд! де сез кылып, халыктык жарасына ем 1здеуге болатыньш, ол емш'ц жай сезден repi елецмен жазганда конымды, ха- лыкка угымды болатыньш сездм Абай бул ек! елецнен кемin ешн'п елец-жырыныц бе- тш халыктык iлrepi басуына кедерп' болып отыргян кырыс-кыцыр ]'стерд1 жолдан алып тастау уппн ба- тыл сынаура карай бурадьк. Халыкка жаксы ом ip 1здеу- ге карам бурады. Абай бул такырыпка кайша кеп кешл белее, сонша OFaH 03iHin дайындыгы, acipece, бш м н щ жет1мс|ад1пн мойьгндайды. ©лец-жыр жазура шеберл1г1 жетет1нд1пн б|'ле отырып, ол елец-жырменен халык т!лепн, саяси элеум егпк хал-жайларды толык айтып жетк!зуге б!л!м1- Hin саяздытыц, окымай калганью сездп Халык камына муц коса алмайтынына камыкты. Кайрысына калыпты, екМ ш ж е дэл келген Лермонтовпен мундасады. 1885 жы- лы Лермонтовтыц: Эм жабыктым, эм жалыктым, Суйеу болар кай ж)г1т, Квщлден кетксн сои тыным? Эм суй!нд|'м, эм тук1лд|м, ©тксн сон бар жаксы жылым!...— деген елекш аударып, сырласады. Б1рак Абай «бар жак- 72
сы жылы erin кетсе де», ёид! менен ешнэрсе шыкпас деп. не болмаса, 61тпм, болдым, жеткен жерш осы деп карап отырмады. Кеш болса да талаптык тул- парына MiHin, «ем ip ерше» кол сермедк Жасымда гилым бар деп ескермешм, Пайдасын каре тура тексермед1м, Ер жеткен сон туспед! уысыма, Колымды мсзгшиен кеш сериедш... — Абай «кол сермегенше» гана жубанбады. «Шыгар eciriH таба алмай, уайым кайгынын imine Kipin алып, камалып калмак, ол 931 де 6ip антургандык», «ершшек- TjK— куллi дуниенщ душпаны» деп, ез1не ез! каират бе- pin талмынады. Талаптанады, 1зденедй табады. Абайдып бул талабына жол сштеген, !зденуше жол HycKaFan, талпынуына кемектескен орыстыи классикалык эдебиетппн ип.-пкп ыкпалы болды. ... Абанга орыстыи классикалык эдебиетшщ иплпсп ыкпалын жетшзудщ дэнекер1— Семейдеп Гоголь атын- дагы к1тапхана бул кезде бурынгысынан элдекайда зо- райган. 1880 жылы 100— 150 дей гана штабы болса, 1885 жылы оньщ ютап фондысы 1000 TOMFa жеткен. Ка- Лада баска мэденн-агарту орындары да, гьммн зерттеу MCKeMtnepi де есть Семей каласында елкетану музейi ашылды. Сибнрьдщ географиялык когамынык Семей-niK 6eaiMuieci жасалды. Бул мекемелер ж ергш кп казак халкына, халыктыц алдынгы катарлы узд1к адамдарына жылы шыраймен карады. 1885 жылы-ак 4 майда Абай- ДЫ' Санак KOMiiTCTine мушелжке алды. ©лкетану музей! Абайды казак сахарасынык ipi галымдарынык 6ipi. ха- лык BMipiH жаксы биетш адам деп санап, аса кад!рле- ген. 1902 жылы Абайды географиялык когамнын толык Myuieci етш сайлаган. БылымFa сусаган Абайга орыс 6i- aiMin, орыс эдебиетш, орыс мэдениетш алдына тартты. Coiirin, Абай ewipiniH coiifh жылдарында бш м н щ кец дариясына матыкты, Абай осыдан кеГп’н: Балапан кустаS онлалып, Кзнатынды комданып, Жатпа уяла толганып, ¥ш кешл!м, кокке керг! енд! — деп кырыкка Kipren кезде ехпрдщ Жака epine келш шыкты. Абайдыц шыгармаларына игшшт! ыкпал еткен ко-
рамдык-саяси кезкарасына лемократиялык нор берген, ic opeKeTiiiin агартушылык бапатка ауысуына кемектескен осындай жагдайлар едь Лбайдыц акыилык ом ipinде элеуметп'к мэселелерге арнап Ke6 ipeK елек-жыр жазган кездеок 1885 — 1890 жылдар арасы, оныц шннде, ocipece, 1886,1889 жыл- дары ол аса курдел! енбек жасады. О см ем жыл шпнде жазган 40 так ты елец-жырларыныц 6ipeii-capaiibi бол- маса. басым кепш Ы п журтшылык жайынан, элеуметп'к саяси хал-жардайлар жайларынан жазылган. Баска уа- кыттарда, баска такырыптарга жазылран оригиналдык шыгармалары мен аудармаларын Абайдыи жалпы жак- сылырынын улесше каллырып, осы 40 — 50 елец жыр- дык ез1мен-ак Абайга толык 6aFa беруге болады. Абай шыгармаларындары казак халкыныц мол казналарьщ орыстыц классикалык эдебиет! мен революиияшыл демо- краттаоынын и плж н ыкпалын ашуга болады. Абай Кунанбаев казак халкыныц бай ауыз эдебие- Tiniii арнасын кененте отырып. ол арнамен таза, ха- лыктык, керкем, тур! улттык, мазмуны демократнялык жазба элебиетшщ непзж калады. Жана тана дуние- ге жаралган жас эдебиетп еселеп ecipin 6niK шокыга шыгяру ушш Абай омы орыстыц классикалык эдебиен- н!ц Чернышевский ашып берген касиеттерш толык кабылдап, оны казактыц жас бай ауыз эдебиеишц улп- лер!мен уштап, жас эдебиетМ ц ipre тасы eTin койды. * Орыстыц революиияшыл демократтар барытындагы классикалык эдебиетшен Абай гуманизмш, идеялыгын, реалнспгш, демократнзм!н. сыншыл-сьюшылдыгын келе- шекке сенушш п'н. сонлай-ак керкем дтн толык кабыл- дады. толык мецгерлй Бул каснеттерд1 казак халкыныц улттык ерекшелж жаксы традицияларымен уштадьи. Керкемдж-шеберлж езшен e3i тумайды. Осындай ка- сиеттерден туады. Абайдагы улы идеялык, улы керкем- дп<ке алып келди Абайдыц елец-жырларыныц иделлы- лыгы, оныц керкемдтж, ш еберлтш Kymei'iTin, казактыц эдебиетш совет uovipiiie шейж болып кермеген жака са- TbiFa. жана шокыга шыгарды. Абайдыц улылыгы — ен алдымен осында. Абайлы агартушылык жолдан асып революннялык жолга туспед1' деп, букарашылдыктан (демократнзмнен) асып келейд1н' жактасы болмады деп кжалау орынсыз. O fbн Абайдыц жасап отырган заманы, заманынын патриархалдык-феодалдык катынасы, ол катынасты сол
ecKi калпында ycrayFa тырысып эрекет жасап отырран патша укш етшщ улт-отарлык саясаты ж1бермеген. Алай- да Абайдын творчестволык енбектер! объективт! турде квптеген революциялык элементтерд1 iuiiHe алды. Абайдын неп'зг1 шырармалары надандыкка карсы жазысшан, сондай жауынгер шыгарманын надандыкты калпында сактаура тырысып отырран патшара, патша- лык курылыс системше карсы болмауы мумкш емес. Сондыктан Абайдын шырармалары бай, феодалдармен, монархиялык реакниянын зулымдырын эшкерелеуге би- болыс, старшиналардын улыктапра сэтылрыштык кыл- мыстарын ашуга курылган. Абайдьгн жаксылык !здейтш достары, басканыи устшен пайда тауып, Kici енбегш же- мейтш момын шаруалар болды. Абайдын творчество лык енбектер! осы момын шаруаларлын муддесш жокта- ды. Момын шаруаларлын wrepi басуына Kenepri бола- тын бвгеттерл1 жолдан алып тастауга арналды. Абайдын агартушылык жолы кожа молдалардан мул- дем 6ip баска. Д М сокыр сез!мнен аулак. оота Facbio- лык схоластнкадан алые жана жол — орысшаландыру, европаландыру жолы. «Хикмет те, мал да, енер де, Fbi- лым да — 6api орыста зор... орыстын рылымы, енер! — дуниенщ к и т » . Улы арартушы Абайдын бул идеясына карсы eiuyuii куштер ©зМн идеологтер1 аркылы орыс жолына. европа- лану жолына hfhh б|'ртелеп келш жаткан капитализм элементше карсы «барын ала, баканын Дрей» #арсы шыкты. Абай байлардын идеологтерш сыкак кылды: Шоптанбпй Дулат пенен, Бухар жырау, ©лею бэр! жамау, 6api курау, Эттен, дуние-ай, сез таныо Kici болса, KeMiiriairi эр жерде кершеу тур-ау!... Кобызбен домбыра алып топта сапнап, Мактау елек айтыпты эпюмге арнап, Эп елден елец менен кайыр тЬеп. KeTipren сез KaaipiH жуэтты шарлап... Теиен ой тепек рылым !здемейд1, ©TipiK пен eceKTi жундей сабап — деп эшкереледг Сонымен 6ipre, ©3iHin/ алдьша койган максатын (Абай ©з елецшде) ©з! ашып айтты. Максатым т!л устартып енер шашпак, Наданнын кезю крйып, кеюлш ашпак, Думав-сауык ойда жок эуел баста-ак —
деп, Абай елецд1 елен, ушш жазбаган, енер ушш, улг! yuiiH, халыкка жацсы турмыс 13деу ушш агартушылы- гына курал еткен. Абай «зарзаман» акындарынан мулдем айырыкша ауылга орыс халцымен жакындасу аркылы Kipin отыр- ган «орысшаландыру»ды — «европаландыру»ды куаныш- пен карсьи алды. Жана пулмен жамырап сэудегерлер, Диханшылар жер жыртыл епн егер, Шаруанык 6ip малы екеу болып, Жана телмен кебейш дэулет енер... Тубшде баянды енбек erin салтан, Жасынан гылым окып бин'м алган, Би болтан, болыс болтан енер емее, Ецбектщ будан баска бэр! жалтан — деген кортындыга келген. Интернатта окып жур, Талай казак баласы. Жана ecnipiM, кек epiM, Бейне колдын саласы — деп куанган. Орыс Tcpic антпайды, Жаман бол деп оларды... Пайда ойлама ар ойла, Талап кьгл артык Gi.iyre — деп акыл бердк Абай сонымен 6ipre капитализмшн В. И. Ленин кер- ceTin берген шiрiк жактарын, KyuripT беттерш ашуга талпынды'. Ауылга экелш отырган капитализмшн косым- ша кулдытын, косымша кедергш гш ашып керсетш одан ж и1ркенд1руге тырысты. OciMre кол жайды, Тан алып серкешке, Алмаса ол тайды, Дап-дайын кермеске. Абай бул жерде, капитализмшн экономикалык заны- нан туып отырган ашкарак алакашпа ^ агрессорлык сойкандыгын айтып отыр. Bip серкешке ек! серкеш алу ушш, ягни устеме пайда табу ушш кермей кетуге дайьин екешн Абай ошкерелеп отыр. Ал оны саяси тммен 76
айтканда: халыктарды арандатып кыран кесю об ы ск а салуяа дап-дайын екеш езж ен е з 1 бе л г ш . Сол ушш, — дейд! Абай, — олар: Амалдап караранды талга жалгап... кайтсе устеме 'панда — 6 ip серкешке е ю серкеш алуды ойлайды. 6 ip серкеш FaHa емес: «Ж у з KapaFa ею жуз аларман» болып эр кайсысы езрнше алудыи камын icreiui. Бай алады кезшде’ квп берем деп, Жетпей тургая жержде тек берем деп... Анг шкен, кунде бергсн жаны курсын, Арын сатып тженген малы курсын, К.иска кунде кырык жерге кинма кокып. Ку тименен кулик сауган закы курсын... деп банлардык iunTi сырью аша келш, олардыц сырткы бейнесш былай сыкактайды: KiciMcta бйтш , Bipeyre сондай-ак кулпш, Булыксып булданып Соска, 6з1МШ1л окбаган шермш. Феодализм кулдыгы уст1не экелш жамап отырран капитализм кулдытын Абай кердк Капитализм кулдыгы- нын колшокпары би-болыс старшиналарды, олардыц Tiperi уезд, губерния начальниктерш Абай 6 ip деп сана- ды, екеуш 6 ip найзаныц уинмен туйредк Уезд шыкты сняз бар, «Ылау» деп, «уй» деп дтлдеп, Кэтелешка кебейдч Ceric ecrin тозды ажар...— деп реформадан KefdHri Россияныц 1868 жылры билеу TapTi6 iHin ауылга экелш отырран улт отар кысымын, урып-coFy, абактыга жабудь: кабындап кеткен1н, «ла у» деп малдьц «у й » деп баспананы да е р ж а з алып отырра- нын ашып айттьь Патша уюметш1ц казак ауылындары каррылы тазысына айналран би-болыстардыц ардан, уяттан о, : eain «окалы тонга» сатып, халыкты ею жакта и года и жатканын Абай з и ш кекесшмен эшкерелейдк
Абайдьщ бул сын елец-жырларында симпатиясы ха- лык жарында екеш ашык коршедй Ы рак Абай халык деп барлык ултты тутас алмады. Момын шаруаларды алды. £>ул онын, кезкарасыиыц демократизма! кврсетеда В. И. Ленин эдебиеттеп демократизм деп халык муддесш кортаушылыкты атады. Аоанды хальжка, ха- лыкты Абанга суширген касиет осы Абай шытармалары- нын 'мудделер1— халыктыц тмегш е барынуында. - Абай ен алдымен халыктьин, тарихтагы шешупп ролш дурыс багалады. «Д униеде жалрыз калран адам — адам- ныи елгеш», «К,апашылыктын, 6api сонын басында> деп ашып айттьк Абайдыи данышпандыкпен айтылран бул асыл сезж тусшбеген, Tyciarici. келмеген ултшыл буржуазияшылдар, революцияга шейш Абайга жалган жала жауып келдь Абайды халыктан, халыкты Абайдан айыру ушш Абай- дын, жалрыз ауыз «единица» деген сезше жармасты. Ол сезд1 Абай сездершщ аукымьман аулак алып сынады, соз текстшен жырып алып жеке карады. С е й т т «едини- цаны» сан сакка ж уг1рт Абайды халыкка карсы eTin есептеген. Абай шынында «единицаны» T3Kipi деп санамаган, KepiciHme: Барлык «кы зы к та, ермек те копте», Ksnci3, халыцсыз дуние ж ок деп таныган. Акымак кап, акылды аз, Деме квптщ ce3i пул... Абай акылды халыктан !здеген, «единицадан» 1зде- меген. Абайдыц халкы, ел1 — Жагасы жайлау ол 6ip квл. Жапырагы жайкалып, Жан жарынан KypKipen, Куйып жатса аккан сел... Бул соз, Абайды халыкка карсы коюшылар цитатка алып журген влекши iminae. Абай бул жерде: «жапы- раксыз» — «жан-жарынан KypKipen куйып жаткан тар- максыз» колде, ел де болмайды' деген. Абай esiiiin жыйырма екжкп С031нде банды, оиль болысты, мырзаны, мыктыны баска да ел уетшен кун
керш журген жемкорларды халкым деп санамаган. Олардын iciHe де, мшезше де, TinTi олардын элеумегпк хал-жагдайларына да жшркешп караган. Оларды a ji — летшз, ынсапсыз, уятсыз, арам бэлекор, барып турган ку мен сум деп каралаган. Ол ку мен сумдар баска- ны «куартпай, суалтпай тыныштык керер емес». Мен оларды сыйлай алмаймын, оларра жак та бола алмай- мын деп ашык айтты. Абай сонымен — байды, мырзаны, бидь болысты, «мыкты'ны», hfhh Kici енбепмен пайдаланатын жепкетер- лерд1 «ку мен сум » деп каралап келш, осы «уры, залым, куларга жемп- болып журген шын момын шаруалар- дын,» ткяеуш т1леймш. Сонан баска TiaeyiH тыейтш Ki- ciM жок, MeiiiK досым момын шаруалар деген. Абайдын жаны ашып кайрырып тмеуш титейтш тобы — мше осы «шын момын шаруалар», Абайдын жаксы турмыс 1здейтш адамы да — осы момын шаруалар. Абай халкына, халкынын болашарына эбден сенедк Бул да — Абайдын орыс арартушыларынан кабылдаган KacHeTiHin 6ipi. Орыс агартушылары халыкка, халык- тын болашарына толык сенген. Жауларымен халык ушш талмай куресудщ де ce6e6i осында. Абай дэл орыс агар- тушылары сыякты халыкка, халыктын болашарына то лык сендй «Жамандыктьь мм керменлт, yMiTiH узбек — кайратсыздык. Дуниеде ешнэрседе баян жок екеш рас. Жамандыкта кайдан баяндап калады дейсш? Кары ка- лын катты кыстын артынан Keri калын, гулi мол жаксы жаз келмеупп ме ед1?» деп, Абай келешегше нык сенген. Абайдын бул пш ршен онын дуниеш езгеред! деп танырандыры кержедк Абай материализма жете алмады, 6ipaK табигаттын жэне баска дуниенщ езгеруше кез1 ж егп, алайда, Абай онын калай езгеретшше, табигаттын езгергеш сыякты KOF3M да езгередн ол корамды революциялык жолмен езгертуге болады деуге жете алмады. Онын устаган ба- рыты агартушылык болды>. Окыса, 6uice уйренсе халык сауатты болса, сонымен де дуниеш жаналаура болады деп таныды. Алайда, Абай идеалистерше дуниенщ барлыгы «тэш ршщ жазуымен» болады деп карамады. Табигаттын мол дуниесш бар калпьшда пайдаланудын жетюшздшш айтты. Тубшде баяиды ецбек егж салган... Жасыиан оку окып 6iaiM алган... 79
EriHre, отырыкдиылыкка шакырды. Б5л1м алуга ша- кырды. Бай кылган, ксдей кылган кудай емес... дедь Ецбек аркыяы байга багыныштылыктан шыгуга бо- лады деп сендь Абайдыц эйелдер бостандьигына кезкарасы, буржуа- зиялы-к окымыстылардан айырыкша, демократиялык ха- лыктык кезкарас. Абайдыц айтып оты.ргаиы жалпы эмансипация гана емес,’ Абай алдымен эйелдерд! когам- ныц тец Myuieci, букара халыцтыц к е ш ш л т деп сацай- ды. Эйелдердщ мал орнына сатылуына карсы. Ж ас эйел- дердщ малга сатылып Teni емес бай шалдарга бурып куц болуга карсы. Бай картайса малина берер шылбыр, ■ Мал oMipfli жангыртпас кудай ургыр, BipeyaiR кызын алып малга сатып, Баягыны йздеген кандай кургыр?.. Абай бул жерде, эйелдерд1 кулдыкка, кунджке iyci- pin отырган таптык курылыстыц экономикалык астарын ашады. Сэн-салтанат жубантпас жас журекп, Kim де болса тургысын кексемекп, Ш зпл 0TKCH доурснд! куалаган, Негылсын 6ip картайгаи ку суйект!. Абайдыц бул сездершде адамгершшк (гумандык) патриоттык, демократизм, халыктык кезкарас айкын. Сонымен катар Абай реалистж шыншылдыгымен таптык кайшылыктарды да кердк Абай тап куресш кермегенмен, таптык каншылыктар- ды. дурыс кердк Кедей-жалшылардыц ауыр турмысы- на жылы шыраймен карады: К,ар жауса да тонбойды бай баласы, Yiii жылы кшз туткан айналасы, Бай улына жалшы улы жалынышты, Агып журш ойнатар кезд1ц жасы..._ Kspi кой ептсп сойган байдык уш, Kafi жержен кедеГпин турсын куш, Кара кыйдан орта кап урыспаи берсс, О да кылган ксдейге улкен сыйы...
Абай, байдык кыс кысымынан аулактырын суык сез- дер1мен суррылт турде айта отырып, кедейлердш турмы- сын суреттеуге келгенде, езш щ кабыррасы кайысатынын керсетедк Кез жасын эрызып журш амалсыздан бай баласын уату ушш кулуге мзжбур болып отырран кедей баласына Абай жылы шыраймен карады. Кедей e3i ба- рып отырран малдын тезегш урыссыз, ершмен ала ал- майтынын Абай кынжылып айтады. Б1рак Абай бай мен кедей арасындагы т е к а з д М , 9AiJieTci3AiKTi керш дана коймады, бай мен кедей ара- сындаты еш пендш кп де кердк Ол еш пендш ктщ б т м - ci3 екенш де сездь Жалшы уй1не жаны ашып, ас бермес бай, А^иык каиыр аргыкша кызметке оран. Байда мсй>р, жалшыда пешл де жок, Андысшрган екеуш кудайым-ай. Алса да, аяншактау кедей сорлы, Еноек бшмес байдык да жок кой орны, Жас бала, кемшр-шалын тент1ретпей, Bip кыс сакта, тас болма сен де о курлы... Тап кайшылыгын ашып айту эрине тап куресшщ ер- леуше пайдасыз болды деп айтуРа болмайды. Сез жок, Абайдыц бул сез1 кедейлерге байда Meflip болмайты- нын уктырура кемег1 тидк Стихиялык куресп кушейтуге, наразылыкты молайтуга cenTiri тидь Абай— ецбекпп халыктыц «момын шаруалардыц», яр ки, басканын ецбепмен пайдалапбайтын, е з ецбег1мен кун керетш канаушы емес халыктыц идеологи. Абайдын улылыры — сол ецбекцп букара халыкка жаксы 0Mip i3- деушде, жаксы турмыс куруын тшеушде, сол ушш ез колында бар куралын устап халык ушш феодалдык корамнын. ешуий куштерше батыл карсы шыруында. Абай— ен алдымен халыктык акын. Ол халкына жак- сылык 1здеу ушш агартушылык жолды калады. Сол жол- да аянбай кызмет ктедк К,азактыц.улттык жазба эдеби- ет1н|ц нег1зш салды. Демократиялык эдебиеттш классип болды. Ж азба эдебиетке жана тур енг1здк «Ceri3 аяк», «Сен меж не етесш», «Бай сейш дЬ, «Рылым таппай мак- танба», «Келдш талай жерге ендЬ, «Ата-анага кез куа- ныш», «Keiueri Оспан», «Суррылт туман дым буркш», «Келецке басын узартып», «Куаты оттай буркырап», тары сол сыякты толып жаткан елец, жырлардыц жаца тур- лершщ i3iH салды. 6-243
Сонымен 6 ipre Абай казак музыкасына да олжа сал- ды, OFaH да жада сарын, жада мотив экелдк Абай езь HiK «карасездер1мен» казак прозасын да бастады. Абайдыд философиялык ой-пшрлер1 осы уакытка шейш зерттелмей жаткан соды сала. Bi3 оныд филосо- фиясын жеке ©залдына тексеруд1 керек ететш курдел1 салалы мэселе деп санап, оды бул жерде талдап отыр- маймыз. Абайдыд философиясынан альт сез кылатыны- мыз тек оныд когамдык-саяси кезкарастарын толыдты- ратыны FaHa. A 6aftFa шейшп (Ыбрай, Шоканды коспаранда) устем болып келген ой-пш рлердщ барлырьк дуние, догам та ры басканы т э д ф ш д сызуымен болран, тэц1рден баска д у ние ж ок деген дши сокыр сез1м урымына (догмара) ку- рылган ед1. Олардыд ойынша, келешек те солай тэд1ршш сызырымен болады-мыс. Сондыктан адам баласыныд барлык ©Mipi, Tipuiiniri, TipiumiKTeri ic эрекет1 бул ду ние унин емес, «ол дуние» ушш болу керек деп уагыз- даран. Муныд таптык астары ашык: байга карсы турмау керек, оньг бай кылган да, ceni кедей кылрэн да — кудай деген сез едк Сондыктан 6afiFa карсылык кудайдыд сызырына, TinTi ©зше жасаган карсылыгы болады деген т ер к пш рлер едк Абайдыд ескелед ой-пМ рлер1 кожа-молда, софылар- дыд бул квзкарастарына карама-карсы болды. Ж ок ду ние ушш эрекет кылуга Абай бармады. Дудиедеп бар лык к тек TOHipiHiH сызуьг мен болады дегенд1 кабылда- мады. Сондыктан Абай социологияда. тедЫзджт1 керд1, кулдыкка карсы болды, эдебиетте сын мэселесш колда- ды, эстетикада керкемджп адам ©3i жасайтынын, ©3iHiH акындыгымен, ©лед жырымен, когам кем ш ш пн сынауы- мен дэлелдедг Муныд барлыгы — эрине, Абайдыд когам- дык-саяси кезкарастарын толыктыратын жары. Абай: «Адам ата-анадан туранда естт болып тумай- ды, eciTin, K©pin, татып ескерсе, дуниедеп жаксы-жаман- ды таныйды дары, сондайдан б т г е ш , квргеш кеп болран адам 6 iniMfli болады» дейд1. Абайдыд бул жердег1 суйе- Hiuii— тэжрибе. Алга устап отырраныда — тэжрибе. Ду- ниенщ кубылысына тэжрибе аркылы кол-суруымен ка- нараттанган. «Жаксылыкты, жамавдыкты кылдырран ку дай ем ес», «Бай кылран, кедей кылрэн кудай емес...» деп таныды. Абай эрине бул сездер1мен идеалйстж кез- карастан аскан. BipaK ол материализмге жетуде жолын- да жаткан бегеттерд1 алып тастаура бармады.
Алайда, Абай орта расырлык, ш ыгыстак схоластика- ..ы, мистицизмдк софылыкты сынады. Дуниеш рш ы м жолымен танура талпынды. Дуниен1 бш уге болатынды- fmh дурыс болжалдады. Бул женшен алып Караганда Абай б и у теориясын орыстык философтарынша уккан: «Дуниенщ кершген, эм кершбеген сырын тугелдеп, ен болмаса денелеп бьлмесе, адамдыктын 03i болмайды» — дейд1 Абай. i Буран Караганда Абай адамнык ойынан тыс, объ- ективт1 жаратылыс барлырын, демек, дуниенщ кершш к турран сырынан баска, кершбей турран сыры да барын ' мойындаган. Бул Абайды материалистерге жакындата- ды. Абай бклу (познание) теориясында материалист^ квзкараста болдьи. Абай ен poHFbi жазган карасезшде алгашкы жазган- дарынан айырыкша едэу1р жорары caTbiFa кетерщген. Адам санасынан (сознание) ты с дуние барлырын едэу!р дурыс айтты. Мысалы, ол 43-карасезшде «ш се м , жесем демектщ басы — жибли, (hfhh, адам еркшен тыс — Л1. А.) уйыктамак та соган уксайды. Аз ба, кеп пе бьл- сем екен, керсем екен деген арзу (м аксат), булардын да басы жибли». Бул толгау дурыстыкка келедк Ал оны бшуге келген- д е Абай тагы 6ip адым wrepi басады: «Кезбенен Kepin, кулакпен естш, колмен устап, тишен татып, мурынмен шскеп тыстагы дуниеден хабар алады» деп келед1— «Ол хабарлардын унамдысын унамды калпыменен, унамсы- зын унамсыз калпыменен эр нешщ ез сурет1менен кещлге туседк Ол квщлге Tycipynii баранагы бес нэрседен еткен сон, оларды жалгастырып кешлде суреттемек». Bipan Абай осы сезшде тагы тап басып турмайды, б 1раз дурыс ‘толгаулар айтып к е л т , акырында «жан» мен байланыстырады. Абайдын когамдык-саяси кезкарасы философиясына ыкпал етедй BipaK онын философиядагы Kefl6ip кайшы- лыктары корамдык-саяси кезкарасын езгерте алмайды. Абай сезЫз демократиялык кезкараста болды. Б1лгенге жол бос, Болсайшы кол бос, Талаптыд дэмш татуга... Эсемпаз болма »р неге, бнерпаз болсан, аркалан, Сен де —6ip Kipniin дуниеге, KeririH тап та, бар калан! 83
Абайдыц когамдык-саяси кезкарасынын шоктыры — халык ушж енбек ету, келгш тауып Kipnim болып калану. Ол ушш б ш м алу керек, алран бш м д ! халыкка беру керек. «Адам баласы адам баласынан акыл, рылым, ар, мшез деген нэрселермен озады. Одан баска нэрсемен оздым демекпн, 6api — акымактык». Абай e.Mipi, Tiaeri, максаты — мше осы. Уйрету, уйре- ну, оку, талпыну, талаптану — осыныц 6api халык ушж. Абайдыц асыл казыналары, онын. халыктык идеясы, демократизм!, халыкты' ш еказ cyromiairi, халык ролш жогары багалап, оный тарихтагы орнын бшк шыкрэ ке- Tepyi, халыктар досгырын жогары балауы бугж де 6aFa-
Б. КЕНЖЕБАЕВ К.АЗАК, РЕАЛИСТ1К ЭДЕБИЕТ1НЩ НЕГ131Н САЛУШЫ © 3iHiH карасездершщ 6ipiiwe Абай: «Д эл осы кунде казактык нишде ю мд1 жаксы Kepin, KiMfli кэд1рлеймш деп ойладым» дейд1. ©зшщ бай-жуандардан, би-болыс- тардан жер]гешн айта келш, ол элг1 ойына былай жауап бередк «Ендь элбетте... момындыгынан: «ырыс баккан дау бакпас» деген макалменен боламын деп бергешмен жара алмай, жарымын 6epin, жарымын тыныштыкпен бага алмай, уры, залым, куларра жехпт болып журген шын момындарды аямас^к. сонык тьпеуш -племесен бол- майды. Сонан басканы таба алмадым»— дейдк Абай ез ^алкынын жапа uieriu жатканын, туйыкка камалып отырранын кергенде: Калык eaiM, казарым. кайран журтым, Устарасыз аузына туст! муртык... Йз1млш лей алмай ез малыклы, Кунд1з кулюн бузылды, тунде уйкыд... — деп налыдьг. Ол халыктын хал-жайы, тардыры женшде ойланып, толганды, шарк-урып !здендь Халыкка туйыктан шыгар 85
жол, турмысын ондар енер !здед!, Шыгыска да, Батыска да кез Ж1берд1. Ол бул рйын; Рылымды !здеп, Дуниеш кездеп, Ею жакка у'Члд!м — деп жазды. Абай {здегенш тапты. Баска жактан емес, Россиядан, орыс халкынан тапты. Гздегежм осы eai деп, улы орыс халкынын прогреснлл. озат мэдениетж, гуманизмге толы классик эдебиетж устады. «Орыстьвд eiiepi, гылымы — дуниенж юлт!. Оиы бкч- гемге дуние арзанырак T y ce ii. ...Онын т ш н бжсек, кек- рек-кезж ашылады» — дейдк Опыс халкынын улы акындары А. С. Пунткиннщ, М. Ю. Лермонтовтын асыл мураларьш казак тЫ не ау- дарып. халыкка' улп кылып усынды. Казак жастарын Л. Н. Толстой мен М. Е. Салтыков-Щедрин шытармала- рынан y.4ri ал деп упттед!. Гуманист Абай бгкш адам баласынын жаксылыты- нан улн алу керек дед!. Эр халыктын жяксылыгын, енер!н, гылымын уйрену жежнде халыкка Абайдын e 3i y.nri бола алалы. Ол казак халкынын езжен бурьгагы. ез тусындагы мэдение- тж жете б!лд!. сонын ен жаксыларын бойына жыйнады; казж п советик Шьжыс елдержщ (езбект!н, таж!кин, азербайжаннын) бурынгы эдебиет1н'ен де уйрендк Орыс халкынын революиияшыл-демократтарынын эстетикалык кезкарастарыя ез шыгармаларына аркау, езек erri. Ка зак халкынын ж'ана, реалиспк керкем эдебиет!н!н неп- зж салды. Абай езжен бурынгы, ез тусындаты акын, жьтршы- лардын еленд1 ер!ккендер ермеп, думан-сауык куралы деп караранын сынады: К^быз бея домбыра алып, топта саряап, Мактау елен айтыпты эрюмге арнап. Эр елден еленменен кайыл тлел. KeTipren сез кзд!р1н журтгы шарлап. Мал уцп'н т!л1н безеп, жанын жалдал. Мал сураn 6inevn! алдап, б!реуд! арбап. Жат елде кяйыршылык кылып жур1п, ©з елш «бай» деп мактар кудай каррап. Абай, бурьти н акындарга KepiciHUie, акын — азамат, элеумет кайраткер! деп, елеши енер деп, акын езшш
елею _ внергмен KOFaMFa, халыкка тэрбиеил, жвтекпн болып кызмет icieyre тш еп деп б1лдь Кыранша карап кырымра, Мун мен заряы колга алар. Кектенш надан, зулымга, Шыйыршык атар, толганар. Эд1лет пен акылра Сынатып корген, бшгенш, Б1лд1рер алые, жакынра Солардык свйле дегенш. Ызалы журек, долы кол. Не жазып кетсе, жаны сол, Жек кврсендер езш б\\л. Явный, данышпан Абай, акыннын, эдебиеттщ мэнш, кызметш жанаша т у су ш , орыстын классик акындары мен революиияшыл-демократтары тусшгендей тусшдь Абайдан бурынры, Абай тусындары акын, жыраулар кебшесе ecKini, ертегМ , 9з1рет Э л ш , айдаИарды жыр етер едь Олары озге туг1л, ездерше де пайдасыз болу- шы едь Абай Kepiciume, халкынын eMipiH, турмыс-Tipiui- л т н , ic-эрекетш, тшек-арманын жыр erri; оиын eMipiH- дег1, мшез1ндег1, санасындары ecKini, кертартпаны сьтна- ды, жаксыны, !лгрр]'ш1лд1 дэрштед!; халыкты жанага бастады: Мен жазбаймын влекд! ермек ушш, Жок-барды. ертеНн! термек ушш. KoKiperi сез!мд1. тЫ орамды Жазлым улг! жастарра бермек ушш... Максатым — п'л устартып, внер шашпак, Наланныя кезш койып. кешлш агапак. Улп алсын деймш ойлы жас жттгер, Думан-сауык ойда жок эуел баста-ак. Абай халыктык eMipire кез ж!бергенде оныд саясат, шаруашылык жарынан, енер-бшмнен мулде артта ка- лып отырраньш, оиьщ enceciH Tycipin отырран турл! жар- дайлар бар екешн кврдк ©з камын рана ойлайтын жуандар, аткам!нерлер, ку- лар елк Олар барымта, шабуыл, жес!р дауы, жер дауы, бак-талас сыякты элек-ландарды коздырды. Сол аркы- лы момын, енбекш! KeriTi канады. Абай бай-жуандар тобынан ipreciH аулак салды. Акыл-ойынын, акындык куш-куатынык денш билеуш! таппен, бай-жуандар тобымен куресуге жумсады. Кепте- 87
ген блендер! мен карасездер1Нде солардьщ кырсыгын надандытын, зулымдыгын, кунсыздыгын, эшкереледп ’ Сыбырдав баска сыры жок, ШаруaFa кыры жок 0TiplK, веек, мактэяра Агыл турса бейне су. Лт-шапаннан кем кермес, Bipey атын койса ску». Ку HonclciH тыя алмай, Атым шыгып журс!н деп, Берекеге кас болса, Же-ilKTipreH айтакка Арак 1шпей мае болса... Ел тыиыш болса азады, Eplrln еле жазады... Абай п а тта уюметш щ саясатына карсы болды. Эйел женш деп ecKi кезкараска, eTipiK, есек, жалкаулык, ерш- шекп'к, шаруага кырсыздык сыякты мшездерге, надан- дыкка карсы шыкты. бэрш шенеп, мшедь Онын «Болыс болдым мшекей», «М эз болады болы- сын» деген сыякты 61‘ркатар елендер! мен карасвздер1 би, болыстарды сынап, мазактауга арналды. Абай, би, болысты эшкерелеу, жексурын. жауыз eTin керсету аркылы патша еюметш , патша егометшщ отар- шылык саясатын сынальс, журтка патша екгметш де жексурын еп'п керсето'. Ол барлык жактан — саясат, шаруашылык, мэдениет ж еш нде— халыктын жеп'луш арман етп: казак букара- сына акыл, венет айтты!. жвн алтед), аламгершЬпкке, енер б 1л' !мге. енбекке, и плпш кэешке ундедй Казактын Абайдан бурьгнгы Абай тусындагы эдебиё- тшде елен. жырдын сонын !шшде лирикалык влен, жыр- дын тек 6ip жанры гана: элеуметпк лирика жанры гана болушы е/п‘. Ол тугелдей насихат. уп'т, арнау. мактау бо- лып, Keftici. кестеа аз сырдан, шешен свз. такпак, ма кал, мэтел болып келvini ель (Мысалга Махамбет, Ыб- рай елендерш алып караныз). Абай казак поэзиясын дамыта, байыта тусть Ол, ен алдымен. казак поэзиясынла бурыннан бар. саяси личи ка жанрын дамытты. к е н г т ; онын уетше. казак здебие- тш е лириканын мэдениегп еллер поэзиясынла болатын баска жанрларын тыннан. тунгыш рет енпздк махаббат, табигат, квн1л' куй1 лирикасын косты жэне оньг мейлш- ше кунгп, суду eTin косты.
Абай саяси-элеуметпк лирикасынын б!рсыпырасында окушыра дуние, жаратылыс, коБамдык турмыс, замен, кунделж-п TipiumK женшде, eMip, ел1м, жастык, к эр ш к , эдиш к, жауыздык, достык, кастык женш де, адамньгн касиетк корамдык м ж д ел , мшез-кулкы, енбек, ен ер -бш м , д|н, рылым, тэл!м-тэрбие женш де байсалды yriT, насихат сейлейдк байыпты акыл;, кенес береди терен ой, тую , се- з1ну, шеш]'м айтады. Бул ретте акын жалынды уптнп, аскан акылгей. Абай саяси-элеуметтж лирикасынын ешй 6 ip сыпыра- сында казак кауымынын OFaui, ерескел, ecxi, зыянды рурып-эдеттерш, мшез-кулыктарын, эЫресе, бай-жуан- дардын, кожа-молдалардын, би-болыстардын, эюм-улык- тардын дерекш к, надандык жемкорлык, мансапкумар- лык, озбырлык. зулымдык ic-эрекеттерш, ой-пыйгылда- рын эшкерелейдк Ызалы журекпен, долы кол, улы сыя- мен, ащы тшмен сынайды, мыскыл, сыкак, эж уа, кулю етедь :| ' |'\",р Мыс алы, ол жен-жостьж бшмей, енер юдемей, кэЫп кылмай, тек ел кыдырып, сез ж упртш , журттын ынты- мак, берекеш бузып журген адамды етю р сездер!мен жарасымды тенеу, суретпен шенеши, сыкак етедк Ааасканнык алды — жвя, арты — сокпак, OaapFa жен арамнык сез1н укпак. Кас макгаз малга бяккен KiciMciHin. Эсте жок кеселд1 1стен биттей корыкпак. Bip аршопке' шапаны сондай шап-шак, Мушесшен буынып, басады алшак. Карсы алдына жымырып келт!рем деп. Ак тымактык кулагы салтак-салтак. Жаздыкуш ак 6epni буктелмейд!-ак, Колында 6ip сабау бар ол дары аппак. Кеоегеге сабады шаншып койып, Берк!н Ып, карайды жалтак-жалтак. Ку шалбар кулырына болран айрак, Ti3eciH созрылайды калталанса-ак... Tini жанра курбы боп жап — жасында — ак, Кялжындамак, касынбак, ыржандамак. Бет-аузын сез свйлерле жуз кубылтып, Кас кермек, мойнын бурмак, коразданбак... — деп, Абай ку-пысыктарды, эшкепелейдй келюырш эжуа, кулю етед!. влшсм магынасындэ,
Бул орайда Абай аскан сыкакшы. Орыс халкынын классик жазушылары Гоголь мен Щедрин сыякты сати рик. Эшкерелеу, мшеп-шенеу, сыкак, эжуа, кулк! — Абай поэзиясынын, acipece, Абайдьщ саяси-элеуметпк лирика- сынык api мыкты езеп, бшк шьщы. эр! озше тан 6ip ерекшелт. М ахаббат, достык туралы лирикасында Абай журтка махаббат, достыктын мэнш тусж д1ред!, соларга эдем! сез, эсем суретпен философиялык аныктама бередь Ма хаббат, достык болмаган жерде ю с ш к eMip жок: ойын- кулю, дуние-мал, пайда, мактан — 6api тул. Мяхаббатсыз —дуние дос, Кайуанга оны косындар — дейд! ол. Абай 0з тусындагы кейб1р жастардьвд, дос курбылар- дын, кыздар мен ж т т т е р д щ махаббат, достык, сухбат- тык жонш деп тураксыздыгына, опасыздыгына, эншейш кврсекызарлыгыма ренжш, налыйды. Кей жастар мак тан куады, онгак булдай, тез езгередк Кей курбы бупн тэту, ертен бату, Tuieyi, жакындыры — бэр! сату... — ден icTey, бэрш де саналы, принципт, тур пырасында суй.скен жастардыл к « Kv.„Ki кы сыр, сымбатын, ш и д у н и е с луан сырмен куанышын, мук-зарын бейн^ ^ д ' л ет-,п cyperrefiai бояумен кешлге конымды, кергет!, М ” - Мысалы кыз бен ж!г!тт!н саз., хаты erin Абай гашык жастардык аулакта кезд беттерш былай беред!: ...Кызарып, сурлаяып, Лушлдеп журеп, ©згеден урланып, 9 зд!-ез! керег!...
Аяндап акырын, Журекпен алыеып; * Сыбпырын, тыкырын, Квшлмеп танысып,.., Дем алые 1с1н1п, I Сауяры суынып; Белг1с!з кысылып,' П 1ш1н! кубылып... Абяй гашыктардын онаша кездеейенлеп сырткы бейне- с!н, журш-турысын, кен!Л куйш, ой-сез1мш ете шебер кел-прген. А ба й — аламнын сыр, сымбатын, !шк! дуние- сш, психологиясын бепуге, солай. KiciHiH бейне-образын жасауга уста акын. Бул — Абайдын букш поэзиясыньтн. acipece. махэббат лирикасынын 6 ip к у н т жары, тары 6ip би1к' шыны, аса манызды ерекшелгп. Абайдын табират лирикасын жыл мезплдеш: жазры- турым, жаэ, куз, кыс туоалы, табитат кубз-тлыстары туралы жазылран. Bipan Абай бул табират кубылыста- рын онаша, жеке-дара, тек езш рана алып суреттемейдь Кебше. унем1 корэм ем^рше. адам турмысьша. адамнын ic-эпекетше, кешл куйше байланысты сез етедь сурет- тейдь Абайдан буоынгы, Абай тусындагы Kefi6ip акындар б!рд!-ек1л1 опайла жыл мезплдер! туралы сез етсе, се? арасында айта койса, оны: Болранла сэры жулдыз жаз келед!, Жаз втсе, оран «алгас кыс келед!... деген сыякты етш келт!рер ед!. Абай жыл мезплдер!н, табират кубылыстарын олай жалан сезбен. жалпылап айтпайды, дэл. накты, кестел! eTin айтады. Ол, 6ip жагынан, жыл мезплдер1мен, солар- дын кубылыс-KepiHicTepi мен шаруа куйш, адам турмы- сын, кун райы мен адам райын ундес, уйкас, жарас eTin, 6ipiH 6ipi мензейтш, 6ipiH 6ipi анрартатын, айкын- дай тусетш eTin келт1ред!; еюнип жагынан, осынын бэ- piH айтпайды, суреттейдь кескшдейдц эр алуан сыр, бояу, кестемен, тенеу, шендеспрулермен бейнелейдь Атын да атайды, суретш де салады; кещлге де куяды, кезге де елестетед!. Мысалы, «К ыс» деген влен!еде ол кысты «а к кшмд!, декель ак сакалды», аыулы, сокыр мылкау шал келбе- тшде г.уреттейдй 91
YУiтimпаoлай бврк,шКЫскикгеелн'по, кэшлыекрасйаглыдпы.’ Аязбенен кызарып ажарланды. Булттай касы жауып, ек1 квз!н Басын С1лжсе, кар жауып, мазавды а,- Ьорандаи бурк-сарк ет!п долдангэнда, Алты канат ак орда уй шайкалды... Абайды. н. табигат лирикасы — -А--б--а--й ПОЭЗИЯСЫНЫН япп мэдениетт1Л1кпен, кушп' акындыкпен, тамаша шебеол|'к б 'Р СаЛаСЫ’ аКЫ\" шыраРмалары,1ын бшк Абай поэзиясынын 6 ip мол саласы, бш'к шынларынын 6 ipi — онын кешл Kyfli лирикасы. Абайдын ке!мл куШ лирикасы: «Ж урепм Meiiin кырык жамау». «Ж урепм, Heni ce3ecin?», «Журеп'м. ойбай, сокпа ендП», «Кешл1м мен1н каранры...», «Квш'л кусы куйкылжыр шаптарап- ка». «Ж арк етпес кара котпл1м' не кылса да». «Сап-сап, к в н т м , сап. кен ш м », «Н е !здейп'н. квнш м, не !здейсщ?», «К вн ш м кайтты достан да, душпаннан д а» тары баска- лары. Абай бул салайары лирикасында e3iiiin сырын. ойын, ce3iMin, вз1н т туйгенш. бьпгенш. куй-жайын. кен!л куГпн, езш ж каЙРЫ-uiepiH. кулю-куанышын, жиренои. суйшппн, вз1Н1н кыял-арманын баяндайлы, эсем жыр етель Ярный. акын квбше, оз квнш мен 03i сырласып, мундасады; тек ез журегшщ куйш шертед!. Буран карап, Абайлы ел-журттан болппп, жалгыз, дара калган адам. дарашыл акын деп баралаура т!пт1 де болмайты. В. Г. Белинский айтады: «¥лы акын ез! тура- лы. езшш жеке басы, «мен!» туралы айтса, ол жалпы кешшлж туралы. букж адам баласы туралы айтканы; ейткеш улы акыннын тулгасында жалпы адам баласына тэн касиеттщ бэр! ле бар, болады» — дейди Сонлыктан Абайдын жабыруьг. камытуы, мунлы сы ры. журек mepi — бэр! онын тек езже. жеке басына ра на тэн калып емес. заманына, заманындагы казак бука- расына тэн калып. Абайдын кайры-муны, ыза-кег!, кыял- арманьг заманнын. сол замандары казак букарасынын кайры-муны, ыза-кеп, кыял-арманы деп бж у кажет.
Сол ушш де Абай халыктын халык акыны, заман улы. Сонымен, Абай жалан, 6ipbiHFafl не саяси лириканыц, не махаббаг, табигат лирикасынын, не кешл куш лири- касыныц акыны емес, ол ллриканыа барлык тур-жанры- на б1рдей. Онын лирикасы кеп кырлы. Онда заманнын, халыктын дэл сыйкы, Kyfli де, эд1Л, етшр сыны да бар; шыбынсыз жаз да, кайарлы катты кыс та бар; онда мун-шер, кулк1-куаныш та, ыза-кек те, кайрат-ж!гер де, уерен акыл-ой, нэзж сез1м де, ыстык махаббат, каЬарлы ашу да, всем табигат та, кар, муз, от, жалын да бар — 6api бар. Абаидын лирикасы — окушьжа эртурл1 ой салатын, онын «кезш емес, кенш н» ашатын терен магналы, аскак жанды, «етш рдш жуз1, кестешн 6i3i» салтан ериек, ою, эшекей, кесуе Tapi3Hi, аса квркем лирика. Абай казак эдебиетшде шын магнасында влен-внер, керкем лирика жасады. Абай езшен бурыцгы акын, жыраулар елендерМн курылысын: т iлiн, кестесж, уйкасын, влшем1н сынайды: Шортанбай, Дулат пенен Букар жырау, влеш 6api жамау, 6api курау. Эттен, Tanipi-ай, сез таныр Kiel болса, KeMiui.iiri эр жерде-ак квржеу тур-ау —1 дейдк Сонымен 6 ipre, Абай, эуелк елек деген не, соган аныктама береди ©лен деген — эр сезд^н унасымы, Свз коса .1ык, орайлы жарасымы. Сел т э т , магнасы тузу келсе, Оган К1МНЩ унасар таласуы? — дейдс Осьщан кейш, Абай вленге езшше талап, шарт кояды. Ол: ©лен — создан оатшасы, свз сарасы, Кыйыннан кыйыстырар ер данасы. Тиге жешл, журекке жылы тиш, Теп-тепс, жумыр келсш айналасы. Бвген свзбен былтанса свз арасы, » Ол — акыннын бшмЫз бишарасы — лейдс Муны Абайдын эстетикалык кезкарасы, влен за ды деуге болады. Абай казак халкынын бурынгы акындык мэдениетш пайдалана отырып, керип, туыс халыктардьщ классик 9а
эдебиетшен уйрене отырып, эз елецдерш осы ез! айт- кандай eiin, езшщ елецге берген аныктамасына, талабы- на сай етш жазган. Муны мына жардайлардан айкын керуге болады. Казактын бурынгы акын, жырауларынын елен, жыр- лары, ауыз эдебиет1 кеп сезд1, узын сэзд| келер e.ii; олар айтайы'Н деген ой-пйирлерш кеп сезбен, алыстан оратып келш айтар едц тармак. буындарын толтыру, тар- мак аяктарын уйкастыру ушш марнасыз, келденен. сез- дерд1 KipicTipe берер едк Абай елецдершде ондай кеп се зд ш к жок. Абай ceaai тандап, ipiKTen алады, унемдеп колданады; аз сезбен кеп MaFHa бередц ойрэ жомарт, сезге сараи. Ол еленшц эр тармагын кыйыипан кыйыстырады: тузу марналы, тэт- Ti сездк унасымды ущй, жарасымды cyperri eiin келп'- редь Абай айтайын деген ой-шюрлерш дэл, epKiH, айкын айту ушш елецдерш марналы, етшр, KepiKTi eiin келлру yuain казак халкынык непзп сез корын тугел пайдалану уст1не ecKi, диалект! сездерд! де, шет сездерд! де колда нады. BipaK оларды езшен бурынгы, ез тусындары кей- 6ip акындар сыякты сэн ушш, езшщ шет т и щ бшетшш а з а р т у уш!н кажетс!з, орынсыз колданып, сезд1 шубар лап, тшд! бузып ж 1бермейд1, ол зэру кажет жардайда рана колданады, эбден б ш п , орынды, жарасымды етш колданады. Муны оныц орыс тш н ен алран, KipicTipreH сездершен айкын керуге болады. Абай елендёршде орыс тш нен: виноват, коренно{ счет, пошел, нуль, прошение, судья, съезд, закон, чин доктор, пьяница, такт, бутылка, рюмка, стакан, химия лавка, барабан, самородный, познание, образование назначение, минута, сила, единица, интернат, штык, кор течь, форма, альбом, монастырь, гулять, визит, каталаж ка сыякты (Ирсыпыра сездерд! колданган. Осыларды ол эл п айткандай, зэру кажет болганда рана алган, ойын айкын ацрарту, етю р айту ушш, кейде сыкак, мыскыл ушiн колданган. Мысалы, Абайдыц олай колданган сез' \"lepiHiH б 1разы мына турде: «Еннатайна кэлкаусар* ) Пошел дереу кунэкар... Самородный сэры алтыв Саудасыз берсен, алмайды.., 94
Прошение жазуеа Тырысар ке^се шаыасы... Бул 1ске Kiu виноват?. . Я Семейдщ паласа^ Алые та болса, 1здеп тап, KopeHiioiiFa nipyre... Адал жур!п, адал тур, Счетын тура келуге... Мел1ш сауда сыкылды кулю сатып, Алса коймас, араны TaFu тоймас... Бшп кеп турган лапкасын, Бузып талкан eiiim... Ке/алды куып, гелайттап, Кызыкиен журш жазды алган Единица жаксысы, -о Ерген ел1 бейне нал... Сыпыра елерме, суркыя, Кеп пьяншГк HeHi урар?... Абай шет сездердь эЫресе орыс т1Л1нен алран сезде piH ете жарасымдь» eTin колданран. Осыдан, олардын Ke6i казактык сез курамына е н т Kerri. Абай — сезге бай, ты ге уста акын. Ол ез шырармала- рында казак халкыньщ бурынры ез тусындагы сез ко- рын, сез курамын тугел, сарка пайдалану, шет сездерд! орындьг колдану уетше, солардын непзшде e3i жана сез- дер, жана сейлемдер ойлап шырарды. Ж эне сонын бэрш де ете уста, унамды, кешлге конымды етш шырарды. Олар тез ciuicin, казактын тума ce3i, тума сейлем! болып кетп. Абай жана сездерд1, эпитет, тенеу сыякты сез образ- дарын eKi турл1 жолмен жасараи: 1) бурын жок, эдебиет- те колданылмаран сездер жасау, табу жолымен, 2) бу рын бар, эдебиетте колданылран сездерд1 жацгырту, жа- ка MaFHa 6epin колдану жолымен жасаран. Мысалы, бурын жок, эдебиетте колданылмаран сез- дерд!н б!разын Абай мына реттерде колданран: Тык туяк кун1м суйтсе де, Карбавдадым ек1мдеп,... Устай алмадым 6ipiH де, КекШ кейш шегшш...
Алкыны кушт! асаулар, Ноктага басы кер!лд1... Анттасып алкайды Сен тентек демеске... Пайдасыз акыл, Байлаусыз такыл, Атадан бала ойы взге... Артынан «ол нем?» деп, ¥ялып кезнесш. ■ Осындары «ею м деп», «алкыны», «такыл», «кекщ!», «алкайды», «кезнесш » деген сездер — жаца, бурын эде- биетте колданылмаран, тек Абай рана колданган сездер. Абай бурын бар, колданылып журген сездерд1 мына турде жанрыртып, жака магна 6epin колданран: Жер корыгыш желкек шал Ж елin журш боздайды... Жаксы энд! тындасан ой кез1мен 0Mip сзуле керсетер судай тунык... Таланты» MiHin тулпарын, Тас кыяга ерлед!н... Боламын деп жургенде болат кайтып, Жалын ceuin, жас жузш басады эхом... Ит квргеи ешк! квздешп, Елерме, жынды сездешп... Шыгып кетер, я калгыр, Оган акыл — арам без... Bi.ircHre жол бос, Болсайшы кол бос Талаптьщ дэмш татуга... KyuripT кек1л!м сырласар Сургылт тарткан бейуакка, Томен карап мундасар, Ой * i6epin эр жакка. Адаскан куилк сек!лд!, Улып журтка кайткан ой. ©к!нд! жолык беюид!. Эуре болма, оиы кой. ...Сол каскырша алактап тук таппадым. Кешлдт жайлауынан ел кеткен бе?
Бул уэ!ндшердеп «желкек шал», «ой кез1мен», «та- лаптыи тулпары», «болат кайтып», «и т керген еш ю кезденш», .«елерме, жынды сезденш», «арам без», «та- лаптын д а м » , «KyHripT кеш л», «кен ш м ... темен карап», «адаскан кугшк сеюлдк.. ой», «кенш дщ Жайлауы», «жал- тацдаган жас журен», «ж ас журен жайып caycaFbiH» дегецсездер Абайдан бурын, Абайдан бурыигы эдебиет- те бу^Гай айтылмайтын, колданылмайтын, буларды тек Абай Fana осылай кыйыстырып, жантыртып, жана мэн 6epin нолданран. Осы 1збен, ярный бурын бар, колданылып журген создерд1 жацгыртып, жана MaFHa 6epin колдану i3iMeH, Абай нэп ретте казактын бурынры макал, мэтелдерш де жацрырты'П, септелуш езгер тт, етюрлеп колданган, со- лардын непз|'нде 63i жаца макал, мэтел, фигуралык сездер жасаран. Мысалы, Абай бурынры: «Енбек етсен, емерсщ » деген макалды: Енбек етсен ершбей, Тояды карнын т!ленбей — деп, «Eni кемешн, куйрырын устаган cyFa кетедЬ> деген макалды: Eni кеме куйрыгын, Уста, жетсе буйрырын— деп езгертш, устартып колданган. Абай ез елендержде макал, мателд! кеп колданган. Жана свилемдерд! Абай кебше орыс т ш н щ улпшмен, эсер-ыкпалымен жасаран. Мысалы, оныц жацадан а а са - Fan селемдершщ б1разы былай болып келед1: Толкынын журепнщ хаттай таныр... Мен сынык жан, жамаранмен Тузеле алман турленш... К,онады 6ip кун жас булт, Жар тастын тесж кушактап... Уакыттай, e3i жуйрж ат ышем1з... Кыскасы, жана сездер, эпитеттер, тенеулер, жана сей- лемдер жасау, казактын эдеби т ш н дамыту, устарту женшде Абайдын казакта эл1 тендес1 жок. 03i тапкан, 7-243 97
жасаран жана свздер, жана эпитет, тецеулер, жаиа свй- лемдер, макал, мэтелдер Абай елевдерш тары да дэл, ет- Kip, кврш п erri. Абай елендерш керштеуге вте уста. Бул женшде ол эпитеттщ, салыстыру-тенеудш, ауыстыру-шендеспрудщ (тропаныц); эарелеудщ, фигуралык сездердщ неше алуан турлер1'н эртурл1 колданады. Бул оньщ ap6ip вле кшей айкын KepiHin отырады; кей влендерi бастан-аяк •нлен эпитеттермен, тенеулермен, шендесттрулермен, aci- релеулермен келед1. Ж эне 6spi де ете жарастыкты, кв- piKTi болып келедк Мысалы, ол жаксы атты былай суреттейдп Шокпардай «екш бар, камыс кулак. Кой мойынды коян жак, бвкен кабак. Ауыз омыртка шыгыккы, майда жалды, Ой желке, ущрейген болса сагак. Теке мурын, салпы ерш, узын Ticri, Кабырралы, жоталы, болса кушть Ойынды ет! боп-бвлек, омыраулы, Тояттаран бурюттей салкы тести Жуан, такыр бакайлы, жумыр туяк, Шынтагы кабыргадан турса аулак. Жерсогарлы, ciц1рлi, аяры Tiic, Жауырыны етс13, жалпак тактайдай-ак. Кен сауырлы, тар мыкын, калбарайлы, Алды-арты бгрдей келсе, срге жайлы. Култе куйрык, кыл Ty6i элд| келш, Квтенд!ri шырынкы, аланайлы. Уршыгы томен 61'ткен, шакпак eiTi, 03i санды, двнгелек келсе к..лт Сырты кыска, бауыры жазык келш, Арты талтак, умасы улпершект!. Шщерл!п жуандау, бота TipceK, Бейне жел, тынышты, екшнд! мшш журсек. Ек1 кезш теккерш, кабырралап, Белдеуде тыныш турса, байлап кореек... ©ленд! кврштеу, еленнщ кестесш келт1ру жешнде де Абайдык казакта ЭЛ1 тендем ж ок; казактын бурынгы тусындаБы акындарынык ешкайсысы елещн Абай сыяк- ты уста. кел1ст1 керштеген емес. Абай вленнщ композидиясын, шумарын, елшемш, уйкасын колдан койгандай eTin келпредк Онын еленде- 98
piiiiH myMaFbi, композициясы жыйнагы такырыбына, ой Йкуйесше лайык, занды басталып, занды аякталады, олар. да артык, oFarn турган, кем шумак, тармак болмайды. Сондай-ак онын, елендерш н буыны, уйкасы, iuiKi M3FH3- сы жагынан да, сыртидь тулгасы жагынан да, уш , елше- Mi жагынан да 6ip-6ipiMeH кабысып, уйлесш, дэлме-дэл турады ._ _ _ _ _ ____ _ I \"~~Абай казак, халкынын. ертедеп, езшен бурынгы елен- дер ш ц тур-улгшерш: елшемш, шумагын, уйкасын тугел, сарка пайдаланды. Соларды пайдаланып, орыс акында- рынан Kepin, ез елендерш н шумагын, уйкасын турлен- д 1рд1, сол аркылы казак еленшщ курылысын жанартты, Lirepi на м ы ты . , Б1зде буран дейш Абай казак еленшщ елшемше, езгер1с енг1зд); казак елендер! бурын тек 11 буынды, 7 — 8 буынды рана болып келунп ед1, Абай аралас келе- TiH 3 — 4 — 5 буынды, 5 — 6 — 7 буынды, б 1рыцгай келе- TiH 7, 8 буынды елендер шыгарды деп айтылып, жазьг- лып келдк Бул бекер, кате. Абай казак влекш и елшемш езгерт- кен жок. 3 — 4 — 5 — 6 — 7 — 8 буынды елендер казак- та Абайдан бурын да бар болатын. BipaK олар узак жыр, дастандарда аз колданылатын, тек б1рд1-екш FaHa колданылатын. Олар кеб1нше макал, жумбак, шешен свз болып келетш усак влек, жырларда FaHa болатын. Мысалы: ETiri жаман — 5 Терге шыгалмас — Жещ жаман — 4 деген сыякты болып келетш. Абай осылардьи влек жыр- Fa, дас-гаша енг1зд1, некен-саяк енпзбей, кеп етш енг1з- Д1, женге келт!рд1, занды erri. Б1зде буран дейш Абай казак влен1н1н уйкасына жаналыктар енг1здк казак елендер1 бурын тек аксак (аа — а) уйкаспен, айнымалы (эр жерде эртурл1 болып, 03repin отырады) уйкаспен FaHa келунп efli. Абай eri3 (аа бб) уйкасты, аттамалы (абаб) уйцасты шыгарды деп айтылып, жазылып келдк 99
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274