Н. Мағзұмов. Жұмбақтас сыры

M Н вГ Е Р Е Е К M AF3VM OB ЖУМБАКТАС СЫРЫ

Негербек Магзумоз Жумбацтас сыры 9цг1м елер „ Ж АЗУШ Ы “ БАСПАСЫ

К,аз 2 М 12 \\J , 1/ Талды-Куогаh ck* f J Цянтрглизоя-иг бябли?теч=!««- •• •••■• Марзумов Негербек. М 12 ) Ж ум бактас сыры: Э н п м ел ер.— Алматы: шы, 1980.— 168 бет. Негербек Марзумов — онпме. повестер1мен окушы кауымг; кезде Kepinin журген жас жазушылардык 6ipl. Автордын мына жинагы халкымыздьщ еткен eMipin суретте Нмелср! мен бупнп ауыл адамдарыныц турмыс-т|рпйЛ1Г|........... туындыларынан турады. РKеjtцHе0н3з0еCн.ттер: Жайсацбек Молдагалиев. Софы Сматаев. Молда, Каз 70700 t79 8р 47022зо200 D «Жазушы»— 1980 402(05)80

САХАРА СAMАЛЫ Ж абык куймеде уш адам келе жатты. Сакал-муртын кырау шалган, орта бойлы, квз1лд1ржт1, кара торы кария » алдына теспле караран Kyfti коз айырар емес. Куйменш буй1р1ндеп eciriH де, ак торгынмен келегейлеп перделеп койран терезеге уксас сацылауларын да аштырып таста- и ран. Анда-санда колын соза сыртка шырарып, жары са 1лыкып, кешн калып жаткан дала самалына алаканын тосады. Ортада отырран аксары келшшек жымия тусш , кал- гып отыр. К,аркаралыдан шырарда кымыз iuiKeH едк Мумк1н, соныц ocepi болар. М андайы ж ш сш , денеЫ бал­ ки маужырап келед1. Ал , суннах денел1 сымбатты ж!ггг элденеге алац болрандай жан-жарына карагыштап, ке- з

sbuupiriH козрай бередГ. Онын булайша тынышсызданг тын peTi де бар. Сыртта жургел1 де 6ipa3 жылдын жу: болыпты. Содан 6epi ел карасын керген ж ок. Анасы кай' калы экесшщ де бойы ауырлап, бурынрыдай ет| Tip ширак калпынан езгерш, буйыгылана бастаранын Сем( гимназиясында окып журген шарында-ак ангаратын. Е д1 TinTi картайып, бойын самаркау сез1м билеп алгг дейдк.. Ол 6ip т а к ойра батты. Балалы к шарын еске а. ды. ©ткендегшщ 6api — eceflin, акылы толыскан сзйь кызыктырып, кейш жалтактата беретш! iieci екен. Кай; журсе де сол бал-балалыры, ауылы езше таныс жерд эр бута-будыры ел!кпрш , шакырады да турады. Т е гш адам баласынык ecin, жет!лгеш де сол еткен!мен елше се керек... Ол балалык шарын есше алды. Алгаш оку барран жылдары уй1н сарынып, кепке дежи кенд1ге а май журд1. Онаш ада жылап та алатын. 0з1мен 6ip ойнайтын балалар, карсы ушырасканда сэлемш аль мандайынан сипай салатын шал-кемшрлер де, TinTi Kt де з е к т урсатын тентек аралар да кез алдынан кстп келбендеп турып алатын. Кейде уйше кашын KeTKici 1 лер ед1. BipaK ауылы алые, онын. уетше елге апарар ж( ды да б!ле бермейт!н. Сейтсе де, эк е а Каркаралыга л к е л т туратын. Сонда бук!л ауылы кеипп келгенден к нушы eni... Элден уакытта манадан 6epi тапжылмай, у н а з oti ран кария таза казак тш нде: — ©скен ел кандай ыстык десенш!. Сен болсан, ж кенше асык боп келес!ц-ау. «Ю ндш Kecin, nip жур асыр салып, асык, ойнаран» деп келед! foh ол туралы зак сез!нде. Р а с, одан кымбат не бар дуннеде... Bapi ciHiKTi,— дед! кез киырын тастап жымия сенлеп. — Шын айтасыз, Григорий Николаевич, Каркара дан шыккалы осындай мазасыз куйге тап болдым. Е таялран сайын тагатым таусылура айналды. Куймен!н алдьщры жарында ат айдап отырган у бойлы, ат жакты келген аккуба жiгiт бурылып Kapi

рады. Ортада отырран аксары келшшек те кезш ашып, I iмеге араласты. ' — Эдьлхан, ы здщ бул snip аса тамаш а ж ер. Бул ту- :iы мен квп ecTWM. Б 1р д ьекш жол жазбаларды да . и аным бар. Адольф Янушкевич, Бронислав Залеский- бул атыраптар туралы эсерл1 жазган. М ен щ мунда I ;imi болуым foh. Эсем жер екен... Эд1лхан кул1мЫреп басын изедм — Дурыс айтасын, бул — казак жерш деп шурайлы, гу жерлердщ 6ipi. Акызга айналран ецф лер мунда кеп. (ардыц ш ж д е , acipece, yuieyin ерекше атаран жен. ин 6ipi — Ш окан Шьщгысовичтщ туран жер1 Кекше- дуанында, Бурабай деп аталады. EKlHmici, кэд1мг1, |шздщ Баянауыл. Одан KeftiHrici мына Эдж ханны ц «ркаралысы foA,— дед1 эркайсысынын ерекшелжтерш :бен nepin, колмен койрандай e iin тэпт1штей сейлеген |танин.— Кларочка, жалпы бул сапарымызра ешкай- мыз да екж бейтж боламыз. Эдьлхан бул жерд1 буге- есж е дешн бж ед ь Слрэ, онымен жакын достасып, ni- ортактастыру да артык болмас. Жалпы, бул халыктын езгешел1г1 — 03 жерк 0 3 тарихына байланысты жыр- -гандары коп. Онысын ездер1 бедерлеп айтып та . алады. Ш етжен акын журт!— деп 6ip суйсжж iды. - Эрине, эрине, оз1м де солай ойлаймын. Олай есеп- еске, cipa, болмас та. Карамайсыз ба, кандай ража- и,— дед1 03iHin iuiKi куанышын букпеЫз биш р ген ж ас мишек. Еркелей ескен салкын сам ал, шлемдей кул- jraH жасыл д ала, жупар Hie оны осы сэтте-ак epiKcie ран алды. Тунык ойын epiKci3 козгап, киялын канат- 11ырды. Ол iuiTeft су й сж ж , акындарша толранып Ti. Жолаушылар 6ip шак унЫз калды. Тек тербеле 1лжыран пэуеске додралактарынын, дыбысы мен катар парен кос карагердж тарс-турс туяк Ay6ipi рана ес- «дк Сурлеу жолдын, кос буш рж кымтай, ж айкала ос- 5

кен калын. шалрыннан пэуескенщ Te6eci кылт-кы; етедк Булардын ец улкен !— ж ас шамасы еекееннен аска белгод саяхатшы Григорий Николаевич Потанин де, екп( rnici — осы KiciHiH туран карындасы Клара Уткина бс латын. Елге жеткенше асык болын,. кайта-кайта еленде! тарат таппай келе жаткан ж а с ж М т — Томск те.'4 нологиялык институтыныц студент! Эдрлхан ©ркено! А л буларды Каркаралыдан карсы а л ь т , кырдагы ауыл! ра бастап экеле ж а т к а » — онын туран арасы Ээклхан ед1‘ ЭдРлханра Эзглхан езь бклетш туйык, ж у а с калпынаг е з ге р т , б!ршама тиранам сиякты болыгг квршд|. Б!рта лай ашыльпт, ысылып калканта укеайды. Pwicm квргер бетте-ак курак уш а умтылып, кутактап, узак уакьл бауырына кысып, беттен суйдк Онын мунысы буран! дейш Эдклхан байкап-бГлмеген кылык едт. ©згеше бауыр-1 мал больтп кеткен. М ум к ж , аналары кайтып, эже кай-1 раты мукала бастаран кысылтаянда бар ауыртпалык вз! мойнына тускен сон да еолай шырар. Кашанда киын-| шылык атаулынын адамды есейтгп ж!беретш! бар. Эй-1 Teyip, онын ага екенш вз басы тан осы жолы рана сезш j отыр. Bip сэт Эзкдхандьг аяп та кенды. «А и ау елмелп экеме, туыстарыма осындайда тимеген cenTiriM е*ш ка-1 шан?»— деп ойлады. Сол такта к ец ш кулазып, балач журег1 жасы п, егынп кетед!. 0 зш -ез1 ш тей cerin, жаз- рырып отыр... «Егер бар жаксыльгрым мен бар найдам жеке басымнан, эр! кеткенде, ауылымнан узап аспаса, онда менж, к!м болраным?..» Ойына Семей гимназиясында окып жургенде са бак берген cyfiiKTi устазы, айдаудары поляк Фаддей Ромуальдович Дульскийдщ ceai тусп. «Эдйтхан, сендердгн бите, мэдениетне кумарлыктарыч ж аксы -ак. Cenin ултында окыран азаматтар аз. Сондьп'^ тан, алдарында улкен парыз бар. Kaaip б1рен-саран и • зак баласынын «Мазурканы» жаксы билегешнен reh.; мындаган казак жастарынын сауаты ашылып, б ш м ал- рандары пайдалы. Ж олдастарьщ а айт, сендер yrnin 6i- 6

лиц ен керекп нэрее»,— деген-дк Э л п езгмнен дэрш алып журген Султанмахмуттын да бар ой-ынтасы осы едд-ау. 03i неткен зерек ж М т едк.. Еши онын Томсюде окып журген жастар бас коскан кеште шабыттаиа окып берген еленднщ мына 6ip шумак- тары ©cine rrycTi. Караигы казак койне ©рмелеп шырып, кун болам. Карангылыктын Keriiie Кун болмаранда хш болам?! Муздатан елдщ журегш Жылытуга мен юремш... И э, капаете камалып, корланган елш^здвд муз боп каткан журегш ж 1б1®е алм асак, ум!т еткен жары к куш боп.шыга алмасак, шынында да, гкам болганымыз. Осыны ойлаганда Эд|'лханныц зыгырданы кайнап, каны буркы- рап сыртка теуш шыкты... Сондагы кеш... вз1, ойламаган жерде болган едь Ке- зекот сабагын окып, пысыктаган сон Султанм ахмут ту- рып: — Эдшхан, бупн мусылман жастары бас коскалы жатыр гой. Саган хабарлаган ж ок па. К азак, татар, баш- курт, езбек, кыргыз, тагы баска улттардан да бар i<epi- недк— дедй — Бшемш. Бару керек. Сен де калмай келетш бол. Кеш болатын уйдщ neci Рахметолла деген татар ж г г т 6ip аяулы адам. ©3i осы мен окып журген институтты тэмэмдаган. Сауатты, кез1 ашык азамат. Б а ск а да окы- ган, зиялы адамдар жиналмак. Ал сен бар гой, М ахмут, елен окитын бол. Э л п мен айтып журетш Кэргм де келе- fli. Сеш сыртыннан бшеда. Еши жузбе-ж уз Kepicin, та- . чысатын боласындар. ?■ Рахметтолланьщ уйi Том каласыньщ шет тукшрйпц jipitwe екеи. Ж астар бгршама жиналып калыпты. Тани- тьшдары да бар, танымайтындары да коп. Гу-гу ангдме. Абзидын конак кутетш ат шаптырым кен белмеа дуыл- 7

дап кетт!. Yfi жиЬаздарына Караганда аукатты'туратй! адам сиякты. Bapi де тап-туйнактай жннакы, орны-орны да. Аздан кейш жубайын epTin Рахметтолла абзйд!н е келд!. Bapi аузына карап калды. Не айтар екен деп к' тул!. — Иптэшлэр, бик бауырлар. Хуш келнпазлэр. Ху| метлик мимэн1м1з болыгыздар. Сика, 6apini3re бик де! саулы к, зор бакыт т!лэйб!з!— деп сезш аяктады да,- кысылмай-кымтырылмай, epKin отырьщыздар. Ойна! дар, кул!ндер,— деп 6ip сэтке шыгып KeTTi. Шыбыкш майысып колтыгына жабы са тускен ерке тотайы, аксарь eni дуылдай дызарып, ж ука ершдерш улб|'рете кул!м деген куш отыргандарды тастап кетуге кимай артынг кайта-кайта жалтактай карап бара жатты. Ж астар м эж ш сш !ц Heri3ri TyfiiHi оку-агарту, карап гы халыктын. кез1н ашу болып едь KopiM XaKiMOB та кы- зына-кызына сейлеп хат танып, сауатымызды ашпай em-j тедеге кол жетк!зе алмаймыз. Айдаудагы мал сиякты оц-солымызды танымай, карангылыкта кун KeiuyiMi3 же- тед! деп ашык айтты. Баскалар да карап калмады. Ж а с -j тарды елец eTKi3in, серпштш тастаган Султанмахмут | болды. Ол «Шэш'рт ойын» ерекше шабыттанып окыды, Аиау кырда татар тур Баскалармен катар тур... — дегенде татар азаматтары 6ip к етер ш ст , каукылдасып калды. ЭН ресе, абзид!н ж а с келшшеп осы мезетте козш акынга сузе карап кулпырып кетт!. Ж астар Абай, Токай, Рафури елендер!н жатка ай- тып, олардыи енер, б!л!м, окуга шакыргаи жалынды I жырларын кезек-кезек окыды... Отырыс тац capicm e де- \\ fiiH созылды... Тап осы жолы Эд1лханнын 6ipa3 жайлар,- га кез! жеткендей болды. Бугаи дейш шеткакпай, о? - багасы з келген халкынын мушк!'л xani жанын аязд<- карыды. Ж алгы з е з 1и]ц улты емес, баска усак улттардыц да жагдайы ауыр екенш 6ijiAi. Сол кунп кештеи бастап 8

халкына кызмет етуге, сол жолда нендей киыншылык- тардан болса да бас тартпаура бекшдк Е л д щ елд1г1 ус- т1не уй куласа да ундемей, тущы етше ащы танк, тисе к,ынк етпей, жонын тосып жата беруде ме екен. Б аска журт сиякты ояну керек, буйыгылыкты, самаркаулыкты кою керек. Султанмахмуттын баганары елещ нде осы бейжайлыкка карсы ундеу бар-ау. Халкымызта тап осы мезет Султанмахмут сынды ж!герл1 улдар кажет. Су са - ран ел М ахм ут сынды кайратты акындардьщ отты жыр- ларына зэру. Оларды узак уйкысынан оятатын да, дуние- ге квз1н кен, ашатын да осындай окыран азаматтарымыз дегенге ол мулдем ден койды. Эд1летЫзд1к, озбырлык бар жердщ бэршде б1рдей екен. To3rici3 текЫзд1кт1 ол KopiM энг1мелершен де укты. Жудырыктай 6ip басына ж е те р л т бейнет-кныншылык- тар онда да аз емес. Атадан — он бес екен. Содан елш- елш терт ул, eKi кыз рана калган. Онын, езш де де тур- мыстын ауырлыгынан 6api де тозып, бытырап эр жерде ж ур. Уйдег1 карт эке-iueiueci де ел м еш ж щ кунш Kepin жургенге уксайды. А л e3i болса, ен ер -б ш м , оку 1здеп бармаган жер1 жок. Орынборда д а, Ташкент, К,окандта да болтан. Солардын. 6ipiHeH эд ж д ж таба алмаран. Енд1 мше, Томда езшен сабак алып Kerri... Эдйпхан сэл кур- ciHin койды. Ецсесш баскан ауыр ойлар сарыныш отын тутатып, л е ш р т келе жаткан к е ц ш н су сепкендей басып, жет1маретш ж!бердк Ол кайткен кунде де осы жолы са- насында санылауы бар-ау дегендерге K©3i ашык азамат- тардын ел болу, журт болу деген п ш рл ер ш cinipyre ден койды... Ал сырт кезге калгып отырган сиякты болып, ез1мен- 63i тунриык ойдыц жетепнде келе жаткан кергещи карт болса, баска 6ip княл кушагына енген едк О л да осы журер сапарынын алдында рана болтан 6ip отырыстагы энлмеш есше Tycipin, суыртпактауда. Бул сонада Ом - бьша келгенде де есжен кетпедк Онда да ек! ойлы ет!п, кайта-кайта к е н ш н белш, аландата 6epin ед1. Енд|', Mi- 9

не, тары да кесе-келденен тусш , кез алдынан кетпей, жантайып жатып алды. Сонда озше-ез! тан. калганы бар. Tiirri кызына сейлеп олайрысын олай, булайгысын былай беттетпей койран-ды. Эрине, ез!н отыррандардын 6api сыйлайтын. М ум к щ , рылымрэ евдрген онша зор енбеп болмаса да, eftseyip, акын-жазушы, суреш п, ком­ позитор, ралымдар кауымы yftip. Сол жолы Екатерин- бургтен Мамин-Сибиряк кел т, жас Вячеслав Шишков барлыры созден сез шырып такырып мэоелеа жайлы та- ласып кетт1. Сонда 6ipi отырып: «Кыррыз такырыбы кызыктырады. Б1з кейде жокка кы зы ры п, тлцыркаймыз. Романтика деген колда турран ж ок па. Америкадары ун- дютер туралы жазгандарра кызырып, сондай окира i3- деп азаптанамыз. Онын Heci тан 613 уш ш . ¥шы-киыры ж ок кыррыз жерш караныз. Та-рылык та, романтика да сонда. Тек шабытынды кайрай бш»,— дегеш бар. Сонда М ам ин-Сибиряк жанаты торышарра: «Б13 улы орыспыз, бул арада акьш акты к уш ш орын ж ок. 0з1нд1 бижтету уш ш басканы да аскак устау керек. А л ©зодз айткандай, ушы-киыры ж ок улашрайыр жерге иелш exin келген ер халъщты «тары» деп кемптудщ орны жок бул арада. Ш ынайы керкемдш эркашан осыны умытпайды»,— деге- Hi б а р е д г Ж алганда арсыз адам сезге токтаган ба: «К,а- д1рл1 Дмитрий Наркисович, мен Ызд! тусшбей барамын, тал осы сэтте ci3 Ci6ip эдебиетшщ донкихотшылап барасы з-ау»,— дол келемеждемек боп кекегеш есшде. Сондагы сайкы мазак етш, кезге туртга етпек болганы, тумысынан акын, аккаш л жазушы Антон Сорокинд1 мегзеген1 екенш отыррандар б1рден сездь.. ©3i талай аралап, элденеше кабат суын iuiin, дэм|'н таткан казак сахарасында жатып жазран сол Сорокин- нщ «Туган жердщ шсЬ> деген OHriMeciH осы арада ерш- ci3 еске алды. Сол хикаянын езш е унарандыры соншама, Tinii Keft6ip сездерш еезбе-свз жадында сактаган. К,ар- каралы дан шыга бере-ак eKi кез1 Эдш хан да болып отырран ол, елш сагынран жас ж!гггтщ мазасыз калпын ю

YFbiHFaH сэтте-ак сол энпмедег! ж айлар кез алдынан кег­ лей келендеп турып алган-ды. Bip еэт Сорокин эн,пмесшдег.1| окигалар 6ipTe-6ipre жылжып кез алдынан ете бердь Калада окып, калада калган казак баласы Каскыр- бай туран жерш е кайтып оралмайды. Ж ерлестер! ауы- лына шакырып, талай рет келедк BipaK тандаи алнан сулуы мен у-дуьь мол шаЬарды. кимаган Каскы рбай. Mis. бакпайды. БАрде езше келген ж ерлеск «Сен акылдыеыц, сен айлакерсщ, сен кайырымдысын,, губернатормен де сейлесе аласын, ал б!з бастыктаы коркамыа. 0aiMi3re не керек екенш айта алмаймыз. BipaK -. такырланып бара- мыз, сахарада зират, кебеюде. Д а л а тарылыи барады.»^— дейдк Каскырбай канша i-mt<ауырып, журегй еыздаса да тагы амалсыз калып коядьь. Акыр еоцьшда ат са.былтып арнайы. Хабиболла акын келедк Ол элгниен бурьшрылар сиякты жалынып-жалбарынып жатпайды. — Меймандарынды, шакыр,, ной ж а е а . М ен саган езщ тугаи сахаранын кымбат сыйын а л ь т келд1М. Bapi д е 6ip- ге керсщ. Олар туган жершвд Каскырбайды умытпайты- нын б1лсш... — дейдЬ Той аякталар шакта Хабиболла жы рау ©рньшан ту- рып, домбырасын шертш -ш ертт ж1бершпу се э бастайды. — Далада жусал жайылран, ту жылкынык баекада. шаруасы канша; жас кырандар салкар сахараиы шарлан caMFaca да, сол еч1рдщ невдей корлыкка еш п, каскара бои жатканында не ioir6ap... KyaFbm уймелесе елексе тог рып, соньщ кезщ шокиды. Уа,. жайсандар, еункардьщ кокек болып кеткешн керш пе едщдер жал^зида^. О л бе- тен уяг-а жумыртка салган ба? Ж ал пак д ала мунга бег in жатыр. К,арац1:ылык пен коргансыздыктьщ торынаи шы- гар жол кайсы? Каскырбай, шскеп кершг мыка жусан- ды. Мен саган езщ ескен алые сахарадан осындай сый экелд1м*— дедь Сонсон,:— Каскырбай кайтып оралмас. Оган муншама кымбат, асыл сыйдыц кажет! бар деймь сщ ... О л туран жердщ исш де умыткан. О л жусан инн 11

жаксы Kepyiui ед1, мен оны кшдш кескен >t<epiiie шакы- рып турмын. Мен онын журегше жакын, TyFan топыра- рынык жупарын — жусан исш экелш турмын, — деп св- 3iH аяктаган. Адал сут емген ул халкын калай умытпак,... Онын ж уреп жатса-турса ел1м деп coFbin, журтым деп сызда- са керек-Ti. Онсыз ©Mipi — eMip ме, raiiipi. Ец алдымен, ел камын ойлап, калын кептщ бакытын кексесе ед-Ti. Ел бурлили, журт прлйчн тт е се . Ещреген epiM сол емес пе.:. М аркум Ш окан Ш ыдрысович сондай азамат едГау. Эгтен, дуние-ай, ерте уз!лд1 foA... Григорий Николаевичей сан-сакка бытыраран калын ойы жан досы Шоканра кеп Нрелген сэтте e3i де не бол- ганын бкчмей к е н ш босап, жасып кегп ... Осы шак ке- лсндеп кез алдында турран жан досынын бейнесш жана- рына жабыскан жалрыз тамшы келенкелеп керсетпей койды... Клара дала табиратын тамашалап, осы сэт алран эсе- piHe тоимай теб1рене кызыктап, кумарта коз тасгап келе жатты. Тунран байлык, тангажайып эсемдж, мше, осы да. Кандай кымбат дуние, шипалы ауа. Григорий Нико­ лаевичей адамдарына да, табиратына да тэнН болып, аузынан тастамайтыны осы екен foA. Мундай жерде ту- ып вскен адамнын ой-epici калайша бшк болмасын. Ол мамандыры биолог болган сон юлемдей кулпырып жай- нап жаткан еемдштерден гербарий курастыргьтгы ксл- дь Мунын ©31 улкен олжа болар едь Teri, ш е е KepiHOec мына жазы к дала жетюзер емес, кезге турман мунарт- кан кекжиек те мын кубыла ойнап, сарым себелеп тур, 1лгер1 умтылып киыр даланын кен кушарына терендеп енген сайын кез алдынан 93i кермеген, бiрак оку, есту аркылы б!летш карт сахараныц коне KepiHicTepi елее бе- pin, 6ipiHeH сон 6ipi сыррып ©Tin жатты. Муздай курсам- Fan катулы гундар, ж арау жуйржтерш куйынша куй- гыткан сактар... Аш 6epinie желе жорткан каЬарлы Ш ынрыс хан езшщ 12

кысык, кез жасактарын шубата ертш, еркш , тыныш ты- ныс. ап, к е с ш п , жаткан cap даланы шошытып 6epiKTipe жайпап KeTTi. Keniperi каре айырыла жыртылган касн- erri жер ойраны шыга кансырап, кайысып жатты... Сол шак Кулагина ызындаган-шулаган мунды дауыс келш жеткендей болды. Таяныш таппай жылаган ж ас бала- нын, бебеу каккан пэк сэбидщ шырылы, ж ар косагын жогалткан ж уреп шерл1 ж еар л ер д щ зар-муны, ж ан дегенде жалгызын, мандайында жулдызы, козысын ак- сап ацыраган сорлы ананын жоктауы тап каз1рпдей сай-суйегш сыркыратып, есецпретш ж1бердь.. О л мен,- зен куйде канын шпне тарта куарып басын устап оты- рып калды. — Кларочка, ецщ кашып KeTinTi foh, 6ip ж ерщ ауыр- ганиан саумысын? — деген Григорий Николаевич аз- кем урейлент. Калтасынан орамалын алып шып-шып терипген eni meneciH cypTin жымия караган ол: — Ж ок, эншей1н, ж ай ,— деп солгын ж ауап кайтар- ды. Сонсои узтген ойын сабактап:— Осы даланыц кер- мегеш жок екен-ау...— дед1 б е л т-б е л ш . Оный неге ма- засызданып, тынышы кет1п отырганына енд! тус1нген Потанин: — Э , муны айтасын. Миллион, миллиард жылдар ет- т!, эл! ж асар. Кермеген1 ж ок, ал кереш еп эл1 кеп. BipaK бул дала, оны мекен еткен аса талантты, алгыр халык жонын тосып жата бермекии емес кой. Bip кездерде оянады, уйкыдагы алып сиякты кенет оянар олар. Сон- да келш керер ме ед1... М аркум Ш окан Шынгысович солай деуш1 ед1. Осы мезет Кларага аяулы агасынын риясыз кеш л, ак т1лег1 адал досынын арналы арманына кеп куйылгандай бон эсер erri. Кыз шын толганып отырды. Ойына эрнемелер келд1. Осы жолы гындырмак icTepi де кебешп, кабындай бер- д1. Сонын 6ipi — мына казак даласыиыц пейзажын ка- газга Tycipin алар ма ед1 деген ниетке енд1. М ум кш , ол 13

квркем сурет болар, Tin-ri ушы-киырсыз сахаранын пано рамасын ж асар... Панорамасын дегенде, ол ез-езшен кы сылып калды. Сейтсе де, Григорий Николаевнчке осы жайлы айтканда, ол: «Талабьщ жаксы екен, 6ipaK мына даланын, еткеш мен табигатын гана кызьщтап, оны ме- кендеп отырган тарихи халъщтын 6yriHricj мен келеш еш умытып кетш журме»,— деген де койган. Э з 1лхан iHtciHiH сокталдай боп ecin, орыстын мына сиякты улыктарымен Т1зерлесе катар отырганына, онын уст1не каршадай боп esiMeH epTin елше экеле жатканы- на iiirrefl куанышы койнына сыймады.Экесшщ, TinTi мар- кум анасынын да: «Тубшде жаксылыкты Эд1лханымыз- дан керерм13» дегеш, мше, осы емес пе. Тэубе, TOHipiM бергеншен ж азбаса, экем байгусты-н арманы орындалуга да кеп калган ж ок екен. Тек пл-суктан сактасын куда- йым...» Оньвд шубан бара жаткан тэтт! ойын Эдшханнын даусы бел!и хпбердь — Эзш хан, Мускен калай, ecin келе ме? Ол e3i улкен: ж ш т болган шыгар, э?— дед1 к у л т , — Э , ол ма? Ол шапкылап жур гой. 0з1щй кез1 терт боп асыга кутуиплердвд 6ipi сол. «Агыкем кашан келе- Ai?» деп ез!ннен хат алгалы уйкы ж ок. Кун сайын кезш тырналап ашысымен-ак сурайтыны сен. Балада — ол да, картта — Аяпберген атам exeyi кергенше асык. Exeyi косылып к у л т алды. Сонсон Эдш хан Потанин- re 6ipi ж ас, 6ipi карт досынын KiM екендтш айтып, сырт- тай таныстырып та койды. — Достарын жаксы екен, Э д т х а н . Бара керерм1з,; Ш амасы олармен 6i3 де достасармыз. Э л п Аяпберген де­ ген аксакальщызды ертегшй, энпменлл адам дедщ бе?— Ол тес калтасынан каиаз, карындашын алды. Каркаралы бойындагы «TeMipmi» аталатын ауыл меймандарды куана карсы алды. Карт саяхатшыны ка- рындасымен екеуш арнайы ак боз уйге туЫрдь Баласы- И

нын жолына аксарбас айтып сарыла тосып отырган Эбеу аксакалда ес калган жок. Сыйлы конактарды куту жагын ; кадагалай бакылап, баска да сол сиякты ipini-уакты жабдыктарга бас-кез болуды ауру-сыркаулыгына кара- мастан ез колына алды. Кергенд! карт муны ен алдымен баласымен акылдасып, шешуд} жен санады. Эдмханды онаша шакырыи алып, осы туралы кен,ее курды. Эд1лхан касындагы орыс жолдасыньщ казакшаны жаксы б1летшд1гш, бгздщ дэстур-салтымызбен де жете таныс екенд1п н айтты. — О л ез1м1здщ казак жер!нде туып-ескен казак- орыс, галым адам. Атакты Ш окан Шынтысулынын жан аяспас досы. «Эбеу карттыц Том каласында окитын баласы келш- ri. К,асында ез1мен 6ipre ерте келген улкен орыс улыгы бар кершед1. 03i казакш ага судай aFbin турган 6ipey бол- са керек. Ертепнпл, энпменнл, сауыкшыл адам »,— дейд1 дескен узын кулак энпме осы тещректег1 бытырай кон- FaH шагын ауылдардын, бэрше жетть «Эбеу аксакалды д енд! аянар жер! калган ж ок шы- Fap. Y m It еткен кезш щ шырагы осы баласы демеуни ме едк К.ад1рменд1 кариянын куанышын 6ipre кызыкта- йык»,— дес1п, тайлы-таягы калмастан солай карай же- нсскен. Осылардыц кебЬак бул сауыкты ездер! баска- рып, ауыртпалыгын да ездер! кетерш экетуге пэтуалас- кан жандар едк «Сыйлы конагымен жиен келш жаткан- д а, б!'зд1н' не жанымыз турады. Акбет маркумныц кез1 смес пе. Осы баласын e3i ерекше ж аксы керед! деунп едк Kapi жездеш здщ к е н ш тасып, журег1 жасары п жаткан сэтшде 613Д1Н тебе керсетпей отырып калуымыз жарас- пас. Кеш еп сыйлас апамыздьщ apyaFbi разы болсын. ®л„'ге KVPM€T, Tipire i3eT жасаганымызды euixiM эбес са- най коймас. Агайын 6ip решш, 6ip куанышта демей ме. 15

Окыган жиеннш бул тойы б1здщ де тойымыз»,— десш, Токырауын болысындагы Эдшханнын нагашы журтынан да т а л е р келетшд1гж айтып хабар салыпты. Бул KyaaeDi Эд<лхан к е н ш ecin, ерекше Te6ipeHin кет- Ti. Журтыныныстык ыкыласы, аярын жерге тнг1збестен каумалап карсы алып, кушагын ашкан ш еказ мешр-ме- pefii оны аса толкытып эюбердк Мынадай меМрбан, кв- ц ш квлдей, п ей ш пешш кен халыктын улы болтаны кандай бакыт. Тек сол курметт1 устап, сактай б т . «Се-1 Mi3aiKTi кой квтередЬ дегендей, тойынран сон елipin, ел басына ceKipin жургендер аз ба осы куш. Кез eri ecin I рлел каптап, айналадарысын кврмей кетед1 Fofi ондайлар. Бар жаксылыты жеке басынан аспай, жанындагысын j карактап шыкылыктап жургендердщ талайын K93i кер- ген. Олар ез imiHeH шыккан ж е п курттай елестейтш. Мундай ж етеаз адамдар туралы ойларанда Эдкпхан ка- 1 радай жиренш, тыжырына калатын. Солардын, TinTi, | вздери тугин аты-жен1н де ecxirici келмейт1н. Ал ез басы халыкка кызмет етсек екен, солардын 6ip жам ау-жас- \\ кауына ж ар асак дегенд1 армандайды. Ew uri ткиек, ал- | дары ние\"п елш щ б1рл!г1, журтынын жаралы т1рл!гь Абай айткан «алты бакан, ала ауыздыкты» жою. Сол кеселдщ аты ешерше кез жетт1 рой. Эттен, ой улкен, арман одан да аскак... Жетер ме сол куткен кун... Сонда не iciey ке- рек? Эд1лханнын ойы да Абай, Ш окан айткан жайларра кеп TyfliCTi. Ен алдымен оку керек, оку керек. Карангы халыктын кешрек кезш ашу кажет. Дуниеге деген кез карасы сонда рана кенейед1, айналасында не боп жатка- нын сонда рана ж т кередй 1шкен-жегенге мэз болып, ауыл арасында сабылып, азды -кегт ез котанынан аспас болымсыз кызыкка алданумен магнасыз румыр кешу! жетер. Ka3ip табират берген сэбилж сенгш тжке енд1гч жерде орын калган ж ок. Халкынын муны сезш -бтер , Kepin-TyciHep шары туды. Бейжай, самаркаулыкты тас- тау керек. Оларды ояту керек, тез арада, TinTi тап казгр

ояту керек. Онсыз курып кетерлпз. A fs орыс халкынан рнеге-улп алу парыз. Елд! уйкыдан ояту — жалпы казак окыгандарынын. к аси егп борышы... Эд1лханнын барана- ri узак ойдан кеш нп бекшген iuemiMi осы болды. W I . Н- Потанин казак жерш щ кай тукгиршде болма- сын, ылри сый-курметке беленш ж у р. 03 i бьпетш казак- тын мейманра деген ы кы лас-пейш нщ кендМ сондай, барларын конакка тосады, дастаркандары жиылып керген емес. Осындай бшк енерлерк мол жомарттырымен тек мына сахарада Fana сыйып журген сиякты. Саф ал- тындай шын талантты да сондай халы к тудырар. Осыныц бэрш сыртка uibiFapa алмай, бауырына баскан енерпаз ултты жаны жаншыла аяп кетть 0ст ш куйзелш турып 1штей: «Маран букш казак даласы эн салып туррандай болып кер!недЬ> деген свздерд! элденеше рет кайталап айтты... Потанин кешеден 6epi сахара салтанатынан алран тэгп эсерден эл1 айыкпаран едк О л , acipece, халыктын, сан-салалы енерше дэн риза. Тек эл1 де шыцдап, жет1л- д1рс туссе, профессионалдык дэрежеге жетю зсе. Муньщ ез! 6ip игерйшей жаткан дуние-ау. Куйындата боратып, бегелмей агатын текпе акындар мен кец тынысты энцп- лер ше? Айтайын дегендерш каразра карамай-ак береке- cin кашырмай, бояуын кел1ст1ре эдем1 жетю зе бьлетш сахара Цицерондары неткен таланттар ед! десещзшП Булардын енерлершщ б1ршде де жасандылык ж о к , бэр! дс табири, мына ш еказ даласымен, михнаты мол кубыл- малы ем1рмен етене 6ipirin, жымдаса араласып, ©Tin ж а- тыр. К,арт саяхатшы муны бурын да адрарып журеп'н, осы жолы тары да шыидап к©31 ж е т п . Осы туралы ол анада «Русское богатство» журналына да жазган бола- тын. Енд1 тап каз1р сондары макаласынын мына 6ip сэз- Aepi тары да eciHe TycTi. 17 \\С

«...Казактар einipre куштар, eTi Tipi халык, олар шат-| тыкта жургенд1 суйедк сырт кш мш щ ашык rycTi бояуын,1 елиршщ той-думанмен еткенш калайды... Казактар ездерж музыкантпыз деп есептейдк Ол кабж егН н тууы женшде олардыц анызы бар. «Эн аспан* нан калыктап ушып, жер бетше жакын келедг Оныц жер- ге жакындаган кезш байкаган халык, энд1 устап калган, i ал жогары калыктаган жердщ адамдары еш нэрсе уйрене алмаган. Кудзйдын курметтмен келгсн эн казак жершде TinTi томен ушкан да, казак халкы оны ecrin, энд! жаксы айтатын болтан. Казактардын баска халыктардан энд! ж аксы айтатын себеб» осы » — дейтш ед( Шокан да. «Шынында да казактардьщ дауьгетары таз», уш кушт1, кулактарынын есту-i тамаша. Е лу жылдан кейш казактар орталык калалар театрдарына эншшер, музыканттар » i6 e p y i мумкш, олардьщ улттык дамуларынын ол басы да болып калар»,— деге» еездерд} дереу кагазга туардк Ол бул жакка Императорлык Орыс Геотрафиялык ко­ са мнын, тапсырыстарын да ала келген болатын. Сон- дыктан керген-бшгендерш, сезш байкатандарын дереу жазы п алып отырды. Бул — Григорий Николаевичтын жастайынан суйегше сщген касиет едк Осы жасынын ш ш д е алыс-жакын жерлерге уэак уакыттар боны сая- хатка шыгып езше таныс емес тосын халыктардын эдет- гурпын, салт-дэстурж, ертел-хикаяларын ж т кадага- лап, ылги кагазга тусгрумен болатын. Кшз уйдщ eciriw ка^ьги, Э д м хан юрдк — Григорий Николаевич', кадай дем алдыныз? Ш ар- шаран жоксыз ба? Сахаранын ойын-сауьггы жалыкты- рып ж1бермесе болды д а ,— деп кешлжде журген кудпчн жасырмай ашык б!лд»рд». Григорий Николаевич сэл ку- лтмЫреп кояды. Ж алт е т т кез эйнепнш астынан караган жанары сез!мтал кариянын тосын б1рдене айткалы ок- талганын ангартты. Сейткенше болтан жок, сол жылы ушырай караган калпы: — Каланыц ен.сеши басар кысталацы кыр сонымыз- 18

дан калмайтын болды-ау, ж а с достым. Сен щ eciKTi ка- Fbin енген1щи айтамын д а, шыным сол, жаным ж а д а ра- I на жай тапкандай. ИНркш, кецджке не ж е т с т ! Гаж ап болды рой. Ж алыру кайда, кайта жанып кеткем ж о к п а... М еш тек жаксы энпме, енер сайыскан ойын-сауыктык iiuiHe коя бер... К,артын ондайга уйренген адам . Ш ар ш а- ранды айтасын, кайта сол сауы к эл! де еозыла туссе екен деп т1лед1м той мен бейбак. BipaK ез1мд1 емес оларды ая- дым. Сондыктан, дем алрандарын макул кврд1м. Эйтпесе, анау ражайып жйчгтщ 6ip эншен 6ip эш асып, мулдем ел1кпрш экеткен ж ок па. Ал одан кейш п Аяпберген ак- сакалдын эвдчмест кандай тартымды болды. Ертегьхикая, хисса-жыр дегендерщ!зге мулде туп ж ок, терен адам екен. ©3iM кеэгдестчрш жургендердщ imiHAeri ен, каб1лет- I т1лершщ 6ipi болып шыкты ол к а р т » ,— деп рахаттана кулш алды. 9д1лхан сексеннен аскан шалдын эл1 де осыншама ширак-шымыр кажыр-кайратына суйсше та- ныркап отыр. TinTi жузшен шаршап-шалдыру дегеннщ I i3i де бш нбейд!. ©з ойы, картын. осы 6yriHri туннен ке- йш-ак сыр бйццрер деп куд1ктенген еда. Онысы бекер бо- I лып шыкты. К,ур атка мшгендей боп кутындап, жанып отыр. К е к ш н е уялаган Kayini сбШлш, З Д л х а н балаш а куанды. Аз-кем унс1зд1кп Эд1лханнын е з 1бузды. — Григорий Николаевич, срзд! аксакалдар к у т т отыр, 0 з аттарынан етш MeHi хибердк MiHe, менщ Ka3ipri мис­ сиям кандай, Григорий Николаевич. Сезш отырран шы- рарсыз, енд1 ci3re тыным болмас, шамасы. Керген-бьл- гендервдзд! естуге куштар. Ж акы ны рак б ш с ш , таныс болайык деседк Энг'шещзд! тындагылары келетшш бш дГ ред1. Тамактанып эл шакырраннан кешн тары да м э ж ш с куралык, сауык жасалы к дегенд1 колкалайды. Буран калай карайсыз? — деп карияра карады. — К,ыр елш щ осындай dip мазасыздыры бар. Мейманга маза бермейдк ©здер1 де тыным таппайды, — деп ыкрайсызданран ка- лып танытты кысыла сейлеген Эд^лхан. — О , о не д еген М з, Онын окасы ж ок. М енщ Нлеп 19

отырганымнын ©3i де сол емес пе, ж ас достым. Cyparaij га — п’леген деген осы, шырак. Григорий Николаевич кыр салтын сактап еактен с; л ем бере енгенде 6api де ере туре келш, аксакалда ысырыла как айырылып тердщ тап ортасынан оры усынды. бнкей лыпып турган Ж1пттер uie кымыз жага лата бастады. Сары кымыз шымырлап cinin, бойга та pan, езеп табылып, шлт1 ашыла коймаган туйык оты рыска энпме кез1 ашылган сон, м эж ш с те жандан бердк Карт саяхатшы колына кагаз, карындаш алии де реу жумысына Kipicin KeTTi. Кажет дегендерш булжыт пай жазып алуда. Осы ретте еткен туш энд! накышын келт1ре, бушл сез1м1мен epin шебер орындаган келбетт ж т т к е де жылыушырай карап анда-санда кез киыгы тастап кояды. Мейманнын эшш ж т т к е елден ала бете Tycin отырган осынау ерекше ыкыласын айтпай-ак Tyciis ген зерек кария Аяпберген: — Мзди карагым, 6epi жакындашы. Е н д т кезек се HiKi, энге кезек тиер шак жеткен шыгар. Эцпме кайд кашар дейсщ. Кане, мына меймандарга кызмет ет,— дед агалык назбен буйыра 3Mip eTin. Сагагынан басына де йш суйек ойып салынып ернектелген у к ш домбыра иесй тауып, енерл1 колга тш амен-ак кумб}рлей теплш бул; шлдей женелдь Отыргандар назары енд! тугелдей сога< ауды. Ел деп ансаган кешлдщ туган жерге, сагым ойна; ган сол caxapaFa деген шекЫз мешр-мерейше толы мун паз аралас сарынышы ескен коныр эннщ саялы саз! мамырлай шырып журектерге жайыла жол тауып жат ты... Онын уе л не керкше сай суду ун де epKin естшп тындаушыларын баурап алды. Атыцнан айналайын, ■ Каркаралы, Сенен булт, менен кайгы таркамады. Саяннан сайгак курлы сая таппай, Мен 61ржан зарлап еткен Аркадагы,—

• i.en барып ацсай уз1лед1 б1рде осы эн. Тумысынан сез1'м- гал, акынжанды Григорий Н и к о л а е в и ч у эн туралы, со- нын iiuiHfle казак эш ж ен ш деп багана окаш ада есше алган ой-киялы кайта жанданып, осы сэт 6ip мезет езш- | «.ai умытып мулдем толкып кеттк Ол эн эуелей уш кан ■ сайын сонымен 6ipre Kipire cinicin, тап езш щ тел тума- *сындай туыстасып, жакыидасып K e n i. Ce3iM nepHecin дэл |^асып б!рде серпе кещлдене кетерш п, ойнакы калыппен J ipafi тускен ж 1герл1 де кайратты, намыска толы на­ питы эн айтушынын д а, оны шыгарушы адамнын да ез -1 iniu жаланаш колымен тайсалмай от кесеген шын ер- ci, нак epi екенш жазбай таныткан едь.. Немесе керген кызык. кврмегендей, ] Жас дэурен жауар булт врлегендей. Ж^пт-пк кек семсердщ жуз1 емес пе, Кдйрап ап калын жауга сермегендей... I Он аякталкан кезде квз1лд1‘р1кт1 кария аса риза суй- 1* яген калыппен агалык i3eT б1лд1рдк — Рахмет, ж ш т м , талантьщызга бас иемш, — дед1 CipeHe т1л катып. 1здеп келген окыган ж 1 г т де алгысын айтып, катты 'анып калды. Журтым деп ансап, ел1м деп enipen ж ур- н енерл1 азамат сол аяулыларыныц мына сынды риясыз иол, адал пигылына ерекше тасып кулпырып, балбул анды. ЕЫл внер1 осы арада жанымен угар иесш тапка- i лна e3i де куанган М эдидщ етшр квздершен от уш- I дндап турды. Асылында, енер адамы уш ш будан аскан I 1кыт, будан зор куаныш бар ма. Кеп ж айда соныц пар- I ян сезбей, тек сырттай эсерше гана мэз боп, iiuiHe ен- I :й ж1гер1ши кум кылатыны батпай ма кейде ж аны ца... Жетел1 м э ж ш с ж1бек жел1сш узбестен шуйделей со- зылып, ж алгаса бередг Ж аксы энпме, кызыкты хикая- | ларды кызына айтып, бер1ле баяндап отырган Аяпберген I аксакал кенет ж ас шамасы катарлас тустасы Потанинге I тже караган куш тосын сурак койды: — Курпрей тамыр, мен foA ертек, эщдмеш ермск 21

уш ш айтамын. А л а'здщ жасыцыз сексенде. Осынын бэ1 pi ci3re неге керек? М енщ осыган таным бар... — О зд ерд щ улттарыцыз аса дарынды, акылды, да­ на халык. BipaK сауаты шамалы. Токыгандары кеп бол? ганмен жазып, оки бглмейдь Сол себептг жазба эдебиет1 ж ок. «Жаксынын — cost, галымныц хаты елмейдЬ де^ мей ме аздерде де. Сол улагатты сезге уэак eMip 6epeiin де жазу-сызу. Ал казакта жана езш з айткандай тамаша аныз, энлмелер, жыр, дастандар мол. BipaK амал нешж онымен дуние ж узш щ халкы таныса алмайды. Hfhi казакты халык ретшде (млмейдц. А л еши осы ауыз эде биет улплер1 жинакталып* баспа ж узш керсе, жарий болып баска журттын назарына ш к с е халкынызды букы жер жуз1 таниды. Сонда элемнщ эдглетт! халыктары а з д щ елге де ара тусш, патша, чиновниктер сиякть жырткыштар халкынызды жауапсыэ жойып ж1бере ал­ майды. Bapi де улкен орыс улыгы Еулама меймандарынын эн riMeciH зешн коя уйып тындап атырган едь Осы шактг канатын комдаган кыранша кетерш п, Kapi кездер1 от шаша жайнап. кеткен Аяпберген аксакал: — Егер менщ ертегитерьм халкымнын бакытына мыс- кал улес косар болса, онда куш-туш айтуга дайынмын,— дед» тае туйш бекшген калпы. Сапарлас уш мейман тагы да жолга шыкты. Бауыр басын уйрешсш калган TeMipiui ауылынын Kapi-жась б1рдей кимай, кайтарларында сота кетуш exiHin, тагат сыз кутетшджтерш айтып, жаутандасып калды. 9cipe се, осы аз гана KynaepAiH. innaae мулдем бауыр басыг уйрешсш, достасып алган Аяпберген аксакалмен кош- тасу карт саяхатшыга; Курпрей досынан айырылысу Аяпберген аксакалга оцайга сокпады. Аяпберген акса кал аттанарда кезше ж ас алып, Курпрей досына риза 22

«кендМн 6Ёлд!р!п тес(не тесш тадаран куйЁ 6ipa3Fa дейш Восатпай катты киналды. Куйме жылжып орнынан доз- «алган сэтте кария аса таярына суйенген бойы дез алмай гурып далды. Ол жслауш ылардыц дарасы узмгенш е Mi3 бадпады. Б1раздан дейш бурылып артына дараган П о ­ танин даддан дазыдша далтиып эл1 турган Аяпберген .(дсадалра кез< туекенде жан-журег1 елж1реп, босап дет- Ti. Бул ретте ол Григорий Нидолаевичда жыныс арасын- дагы одш ау дергнген дарт уйецдГге удсап деттч. Ж анын- дарыларга дарап: — Ражап жандар-ау булар! Неткен адынжанды журт едП.. — дед1 толдып тебгрене Т4Л датдан ол. О сы везде- р!н енд1 улгермесе ушып дететшдей ж ал м а-ж ан даразы- на туар д ц Олар осы беттершде Уш дара тауынын етегшдег! Бд1рей болысына дарай багыт алып келе жатты. Тары да жалпад даланьщ жупарына сущчдд Еркелей есден сахара самалы бтрде мурындарына ж усан ш сш эделдь (\"•дар баранары аттанар сэттег! тэтт! зсерден эл1 арыла алмай деледд.. Сонада Томсгаден шыдданда булардын yuieyi уш турл! тапсырыспен аттанран-ды. Сейтсе де, тап осы эз1рде ушеуш щ ниет-денш 6ip жерден шыруда. П о ­ танин болса, шалдар сахараиы жайларан ад дошл ха- лыдтыц делешепн ойлап, толранып отырды. Досы Ш одан :.рмандаран мына сиядты дазад жастары кебейе туссе окен деп те адсап дояды. Ал зердел! балан ж!Г4Т сол хал- дына дызмет етсем, журт датарлы ел болганын керсем, сонда менщ де 6ip досар ул еам болса, онан асдан арман бар ма деп диялдайды. К,ыр елшщ досы дарт Потанин мен дыр баласы Эдш - ханньщ журек л у п ш осылайша 6ip арнара дуйылып, 6ipre сорып деле жатты. 23

БАЛКАДИША Ымырт. Eni салтты тура Ыбырай уйше кел т ат ба сын Tipefli. Осындайда елевдеп, сак отыратын Ыбыра аксакал да: — Апыр-ау, 6ipey келд1 ме, калай? Тыста тыкыр ест ледЬау 63i, — деп Ke6iciH конылтаяк Ые салып далаг шыкты. Бул шакта бейтаныс адамдар ат шылбырын 6ai лап, уйге енуге беттей алмай кЫ р ш турран-ды. Каране ленкеде ешюмд! ешшм ацдап, таныгандай емес. Жинак: KHiHren eiri адам тура уй neciHe карай таяна 6epin сэле: бердк Меймандарын дауысынан шырамытып: — Уагалайкум-эссэлэм! Жаным-ау, сен Аканжа емессш бе? — деп кушак ж ая шуркырай умтылран Ыбь рай аксакал ж ас балаша жасып, аяулы iHiHi бауырын басты. Сонсон,: — Э , мынау Ыбанжан екен foA,— деп Аканнын кг сындагы суцгак денел1, кара мурт ж ^ ггп н де колын алы: мандайынан шскедк— Бэйб1ше-ай, э бэйб1ше! К,айдг сын, уйге конак келд1, Аканжан келдк — деп тары д| эбшерлене айкай сап, тымык ауаиы жангырыктырра Ыбырай карттьщ куанышында шек жок. Еа-дерт1 Kaj май, елбелектеп жур. Элгшдей болмай, курак ушып ке; ген аксары бэйбш е де кад1рл1 меймандарра шле ко кусырып сэлем бердь Енд1 ол жасау-жиЬаздарды же» деп, кызыл ала калы юлемд1 тесек арасынан суыры алып, торге тосед|‘. Ортара жатаган денгелек стол жг сап, онын устш жайлап кеиш л торрынмен жапты. Аканнын тыста бегелщюреп калранына мазасы к< Tin, ш тей ынрайсызданып турран Ыбырай аксакал да э нэрсенщ басын 6ip, аярын 6ip айтып, катты мазасы KeTii кайта-кайта eciKTi ашып, сыралап карай бердй Осын айтпай антарран Акан: — Ыбеке, сонша неге алан болдыныз. Боска кысьи май-ак, койыныз. Bi3 сынайтын жандар емесшз foA. Boj 24

жаусыз келген конак — ж ау деген емес пе. Ж енгейдщ мунысы ж ен. О касы ж ок,— деп эл1 де уйге бас cyFa кой- мады. Элде 6ip жерге бупнпдей м езп лаз келгенде уй iiui- HiH кынжылмайтындай боп, жиналып туй1лгенГнше тап осылай куте туру бойына ciHicKen эдет! болатын. ...Уйге енген олар, ж айгаса терге отырды. Ор тага шар- аякка куйылып кымыз келт1риш. Осы сэтте eciKTi ашып, босагада калт турып калган ею ж1пт косарлана сэлем берш, кол алысып шыкты. Аманды к-саулы к су- расканнан кейш eneyi де жалп е т т отыра кеткпей, ко- нактарга кызмет керсете бастады. Bipi жагалай кымыз улест1рд1 де, енд! 6ipi, «Акан аган ж ол сокты боп шар- шап келген болар» деп шынтагынын астына жасты к зкеп койды. Булар Ыбырай аксакалдын жакын iHijiepi — Рабсаттар мен М эл1'к едь Отты далага жаккан б эй бш е ж ан а сойылган баглан- ныц етш казанга салды. YKici желк1лдеп, шеш есш щ ка- сына келген сунгак бойлы талдырмаш ж а с кыз: — Ап а, уйге конак келд1 ме? — деп сурады. — И э, жаным, Акан аган келд)', касында баласы бар, — деп кыска жауап кайтарды. Аканньщ К,улагер1 мерт болгалы Ж ыланды ец1р|‘ нде- ri елдерд1 аралап шыкканы осы ед1-. Бул apaFa cohfh рет кел1п-кеткен1не де уш-терт жылдыц жуз1 болып калган екен. Bipaic ел кулагы елу деген емес пе. Акан басындапл айыкпас мунды, К,улагер опатынан KeftiHri ауыр кайгы- ны бул жердег1 агайындар да ж аксы 61л 1п, ренжул! едк Буган коса ол туралы сез козгалса Акан отырган мзж1- flicTin шыркы бузылады, e3i болса еп л ш , кез жасына не бола алмайды екен. Акыры, талыксып барып, кулап ты- натын болыпты дегендей турл1 сакка жуп'рткен алып- кашпа сездерден де кур-кулак, бейхабар емес-Ti. Осыныц 6opin imiefi таразылап калай айтудын ретш таба алмай кысылып отырган кутуил топ кагты кнналды. Бул олкы- лыктын орнын e3i толтыргандай боп Акан да: 25

— Ж Н тте р , неге ундемей калдъщдар? Энгпме айтын- дар. М ум кж , ©иерлерад бар шыгар, анер керсетщдер ага- ларыда. Дуйсен атанын, урпактары булай болмаска тшс ед1 гой, — деп 6ip дкеямнтш тастады. Осы арада эцпмеге Ыбырай карт e3i араласты. — Кар арым А к а л , баганадан 6epi батъгп, ric жара алмай отыр едгк. Айтудын да, айтпаудьщ да ретш таба алмадык,— деп барьга т л т токтады .Сансон кайта жет*а- piHin, бастаран эгшмесш жалрастыра бердь — Bepi сал- ранда — Атырай-Карауылра, ©pi кеткенде — уш жуздщ казарьгна аргак оерпм ед1я. Айдай элемге е з атьщды эсем эн, эрла сезщмен шырарранда, rinri жьпт куяымен пара­ пар астыадары пырарьщ — Кулаперш терт арысш н те- бесш кекке жепазгендей бол та, шарай топта сайыс бер- меуш1 едк А д ам баласында терт кубыласы тен, езщ шыгар деп ойлаушы едш сонда. Онда — сен суйшгенде, мында — баз де эдде калай болар екен деп д егбф азден е, копактап, елендеп отыратынбыз. И э.уйдеп т1леукор.Ы'Н осынау сункылдап отырран ж ал п ак журтын еда рой. Сол калын ел куаяышына суйiне бж се, мына сиякты решш ще де артактасып езщмен 6ip- ге куйзеле кушнген жайы бар. Кер тулпардын орпы толмас, сонда да мына ж ал п ак журтыннын атынан ниет- neftiaiwisAi керсетш кешл айткалы отырмыз. Аллам есен- саулыкты ез басына 6epciH, — деп Аканта карады ... Бэ- р ж щ де еш су лык, иыктары тускен, салбыранкы. Акан ьщрайына карай ырысып, когадай жапырылып отыр. Ар- дагер акынын кас какпай барып отырран жанашыр топ осы туста акын KipniriHeH ipKiain калган ега-уш тамшы жасты да ангарып калды. Ешкайсысы эзгрге Tic жарып ундей коймады. Кулакка урран танадай aai тыныштык едь.. Осы туста е гш п отырран аксары бэйб^ше 6ip-eKi ыкылык аткандай болып едд, отты кезж октай кадаран Ыбырай аксакалдын жанарынан ырысып жасканып кал­ ды. Кус мамыктын устшде шынтактап, жантайып жат- кан Акан сэлден сон басын кетерш, анадай жердег! жук 26

устшде жаткан у к ш домбыраны нускага, иш ара етп'. Домбыраны колына а л ь т , 6ip ша-к кутне: келгпрд1 де, сез бастап кеттг. Дауы сында теб1рене шыкддн толкыныс, д1- р>л бар. — У а, агайын! Ж ан а Ыбекец жзксы айтты. Дэмд! айтты. Ж урты м алаканына салып, твбесше кетерген ез басым жайлы не деМ в. Сеидердщ Аканы ц — халыктыц Аканы едг foA, еол сиякты Kemeri Кулагер де ел дацкы мен ел намысын ер жйчттеи кем: коргаран жок-ты. Осы душм журт ор.так. ед1 онын; абыройыня. Сейшкен Кулагерге шер шелга тарк.атып, кайры Fa ортактаскан да- рыц у ш н рахметтен б аска не деймш. О л жактакы ага- йындардан да кабыргасы сегш п , 6eai кайыскандар аз бол ран жок. К ан ж и гал ы С а к к у л а к а ксакал жол-жора- сымеи келлп. к е н т б1лд1ргенде: «Бул аттыц жаласы на 6i3 де ортацпыз, елер ж ан уар елд! рой, вндт муше тютеген аттардыц 6ipiiH Minin кант. Атыца кастык кылганнын; са- зайын кудай б е р е т , аттын к и е а урсын!» — деген едк Сонда мен: — СезнДзге рахмет, менщ атым ж ай ©лген ж ок, кас- тандыкташ олдк Кулагер1м>нщ куны 6ip атпен- емес, осы елдщ бар жылкьгсывд алсам да толмайды. М ен ендг кун- Fa таласггаймын, еазге тал асам ын. Ердщ куны белг-ш, эйелдщ куны белгш . Каш са кутылатын, куса жететш аттыц куныiг осы кезге дейгн е и ш м кеспеген керт ед к Ондай аттыц куны Tepicirr толтыра алтын телегенде кай- тар дея1«ол ушш айткан fob. BipaK макан алтын да ке- рек емес. Кдетандык, кьигеандардыи алтыны да,, вздер! де Кулагерймнщ туягынан садара кетсш деген едтм... К,а- 3ip д е сомы айггамыи. А л ендй сол Кулагеpiwe apiraFan мынздай бip сарыныш сазы бар едк Слздерге айтпаган- да Kiwire айгамыт оны. BipaK Аканны н бурынгы eKciri басылган. Осыган риза болареыздар.аЕайын, — деп дом- бырасын «Кулагер:* энннц сарынына салды. бзнин эсем накышшна келпрш, шебер айтылган eKi- ннш мол, арманЕа толы аялы эн мен тепле куЙЫЛГан СЫр- 27

лы сез, тындаушыларын арбап, матап тастарандай. Bapi де мулпп, унс13 калган. Осы 6ip мешреу тунгиыктан ка- лай шырып, серш лудщ сэтп ынрайын тосып, кутш отыр- ран сиякты. Элден уакытта ©3i де босап, жасып отырран Ыбырай аксакал басын жулып алып: — Эй, сендерге не бол ран ж у н ж т ! Ж т т емессщдер ме, туге! Мына Акан араларьщныц кен ш н кетерсендер CTTi, — деп зекш тастаранда рана отыррандар калын уй- кыдан жана оянгандай болып, серги бастаран едь Дом- быраны колына алган М э л т Аканнын жаксы керетш эндерш шыркады. Ж ш ттер 6ipiHeH сон 6ipi осылайша Акан эндерш какпакылдай айтып, кештщ 6ipa3 уакытын алып койды. A c imin болганнан кейш арайынды jkirirrep Мэл1к пен Рабсаттар Акан aFaFa !н1л!к базыналыкпен колка салды. «Осында 6ip кад1рл1 жекжатымыздын уйшде нпл- дехана болушы ед1, соран ж у р Ы з » деп етшдь Кызыкка жиналгандар кад1рмен конакты асьта ку- Tin отырран. Акан ага eciKTi ашып eHiciMeH-ак барлыгы дур етш орындарынан турып, жарыла жол бердк Тердш кос канаты тап ортадан ек! м с ш к орын калдырды да Kni3 уйд1 айнала томен ырысты. 0 з ш epTin келген Мэлш пен Рабсаттар баркыт бешпентш алып торге карай бас- тады. Акын аганын келгенше катты куанып калган са- уыкшы топ амандык-саулык сурасканнан кейш ннлдеха- на салтанатын бастай бердк Алдымен Ж1пттерд1 кыз-ке- лшшектермен араластыра отыррызу керек. Онсыз ойын- нын сэш келмейдк Той бастаушы Акан аганын касына 6ip-eKi кызды экеле жатыр едк уяндык жасаран олар батылы бармай, ж аскана томен караган бойда ©Tin KeTTi. Сэл ынрайсызданып калган той бастаушьта М элш ым жасагандай болды. Онысы — Акан аганын касына Ыбе- кен аксакалдын баласы Балкадишаны апарып отыррыз дегеш едг... E ki беД нарттай жана кызарып орнынан тур-

гаи Балкадиша имене басып, аяулы аганын он ж а к бу* iiipincH орын алды. Баганадан 6epi ез1'мен-ез! болып узак ойдын тунгиыгында отырган Акан серш щ тал шыбыктай шлш касына келген талдырмаш денелк ер1мдей ж ас KH3Fa кез токтатып караганы осы едк Баган а Ыбырай аксакалдьщ ушнде Кулагерш айтканда KipniriHe жас ipnin, е гш п отырган бала осы екен foh... 1<,ад1рмен кария да Балкадиш аж ан деп аузынан тастамай отыр едк Д есе дегендей-ак екенсщ айналайын. Еш нэрсе ойламанды кыз жасында, Атанын булгактайды ордасында. K,aAipi ата-анага улдан артык, Бетсннщ тен кврмсйд1 мырзасына... ...ByriHri сауы к Акан эндершщ думанына айналып кетт1. Ксзек алган ж1пттер мен кыздар жекелей де, ко- сылып та ардагер аганын сырлы сулу эндерш шыркасты. Ауылдын тайлы-туягына дейГн калмай келген-дк Олар- ды бул сауыкка эдеттен тыс ерекше ынтыктыра жетекте- ген де, acipece, енер Heci, ел KypMerrici Акан аганын дац- кы болатын. Копарыла жиналган кара-курым осынау журттыц шпнде cepiHi кергендер де, кермей тек сырттан е с т т 6i- летждер де кеп. Барлыгынын да еа-дерт! ел ер к е а А н ан ­ да. Аяулы акындарын кезбен керш , сырттай тэнД эсем эшн кулакпен есту. Сут nicipiM жазгы тун де канш ага созылсын... Куя салып басылган несер жауындай-ак, элпндей болтан жок, ете шыкты. Тан саргайып, кылан бере бастагап едк Сауыккой журттын алды ыдырап, 6ipTe-6ipTe таркай бер- Д>- Тек Акан мен ертш келген шагын топ капа козгалмай отырып калган-ды. Олар OHuii аганын ынгайына карап кец1лд1 аякталган жаксы нплдехананыц тэтт1 acepin ipi- Tin алмауга тырысып, эдеп сактады. Е ю жецгеЫ 6ipneuie рет жабыктан сыгалап, есш ашып, еркежанын epTin кай- туга белп берсе де Балкадиша турып кетудщ peTin таба 29

алмай, Акан аганын руксатын кутш, ю дф ш калган-дь! Осы ынгайсыздыкты айттырмай ангарран сез1мтал а к ы ! барана e3i тарткан у к*л i домбыраны колына алып, caJ шертш отырды да ашык эуендк майда унмен: Баласы Ыбекеншн, Балкадиша, Ecuwi ерлей бптсен тал К,адиша. Женгещз дайтайык. деп асыгып тур, Руксат б1зден ci3re бар, К,адиша,— деп домбырасын орнына койды. Будан кей!н: «Ал, кара; гым, ракмет, epKenin ессш »,— деп ез! де кетерш п орны нан турды. Ардагер эшш-акынын кимай: «Жарыктык-ай, маукы мызды да баспай кеттМ з-ау. Тым курыганда ешй бц кун болсаныз e n i» , — деп адал улдарына деген бауыр мал кендлш букпеаз б5лд!рт турган Кылды-Харауыль атанган калын ел буларды курметпен кбштасып аттан-j дырып салды. К,орадай жапырылран аяулы журтынын риясыз, шын журектен керсеткен сый-сияпатына дэн ри­ за Акан cepi 6ip сэт кезше ж ас алрандай болып едь Осы шакта нплдеханадан таркаран жастардын тангы ауань жадрырта шыркаран сулу эуендер! естшдк Олар бара нары сауыкты жалрастыра беру ушш ел сыртындары ка лын, TOFaflFa алтыбакан курган екен. Тынбастан куйкыл жып турган ашык эуен де сол сауыктан шалкып, лапыл- даган жарасты жалын болатын. И э, тары да ай шыркалды. 3л1 aflbiFbin, ояна коймаган дел-сал далада тары да Акан эш калыктады. Мен бупн уйыктап жатып керд1М 6ip туе, Кергешм бак Иранда уш тоты кус Сары алтын, сапы меруерт карагым-ай, Кергенде жамалынды кеншм хош... Акан будан api кеп кш рм едь Тангы салкынды бетке алып, баласы Ыбанмен eKeyi Жыланды тауын бектерлей зо

iKYjxin Kerri. С а к а у адамдай унсьз сулап к е с ш п жаткан rap дала буп н ерекше 6ip Tipuiutiic кейшне енгендей боп, cepnwiin калган сиякты. Еши б1рде кулагына cyfliKTi эш «Сырымбет» сарыны талып жеткендей болды. Акан осы- нын барже унс1з epin, толганып келедк Ы бан да басни темен rycipin салбыраткан куЙ1 буйыгып лом демейдо. Не десш . Эке сырын, онын булт айыкпас кулазыган шер- л1 кен ш н тусжедк Сол себептен ол да каЫретж камыга KQTepicin, ж ан -ж ур еп езше iuiTefl епледк Элден уакытта •=>3iMeH-03i болып куб1рлеп келе жаткан А кан , ибалы ка- рындас Балкадиша га арнаган эншщ таркамаган шумак- тарын шуйкелей соэып агыта бердь Сабырмен бзстап, ак'ырын гана баяу ескен эрл1 он 6ipTe-6ipTe ширап, эуен- дей шалкыды. К,ызы едщ Ыбекеннни Балкадиша, Буралган белщ нэзж тал, Кадиша. Жиылран осы тойта калык кыздын, ImiHwe кара басыч — хан, Кадиша. Легенде, Балкадиша, Балкадиша, Боларсык б<здщ сезге зар, Кадиша. Буландап аса,у тайдай журген басык, Боларсык кандай жанра жар, Кадиша. Баласы Ыбекеншн, Балкадиша, Есмд» ерлей ескен тал, Кадиша. Женгешз кайтайык деп асьныи тур, Руксат б1зден ci3re бар, Кадиша.,. Акан басын кетерш тап алдына тура *пке кзраган едк Т а ц ш бозаланда кекжиектен аспан курсарын еегга, кы- лымси кара Faн кун жан-жагына нурлы шапагын мол ш авш п , 6ipare-6ipTe бшктеп, кетер1л е бердк Альгстан кыземшектене мунартып Кошкарбай тауы кершдк Бул ман eai туган Айыртау emipiMe» айнакатес» ж ок ег>з, ук- сас. К,ус тумсыры батпас калын: жыные, бауырын шине тарта кекке бойлаган октай тузу карагайлар. Э н е кол устаса калын бара жаткан таулар тгзбеп'. Бусана лып е т т , хсогары шыккан хош Hie мурын жарады. 31

Ыкылык, аткандай болымсыз дыбысты енд! aKFapFaH Акан бурылып жан-жарына карап едд ж ас балаша eri- ле жылап келе жаткан Ыбанра K03i тустк Te6ipeHin келе! жаткан эке толкынысын жанымен уккан мылкау бала- сын сез1мтал Акан ат устшде турып кушактады. «Уа тэ- HipiM, менен аяган нец бар. Ен курыранда кец ш м е медеу болар еддау, бул карарым да жарымжан», — дегенде Kipnirine тунып, 1'рк ш п калган еш-уш тамшы ытып-ытып кетт1. Осы шакта тым-тырыс мулпп, мед-зед боп мыл­ кау жаткан cap дала да Ыбанмен 6 ipre ынырсырандай боп элдекалай капы соккандай мудра толы екМ ии мол, аянышты сарын шырарып, курсшш жатты. КЫР Т0С1НЕН ЕСКЕН ЛЕП 0цкей ак уйлерден окшаулана, алапестей аластанып торай мадынан uieTKepi 6ip такырлау жерге тыксырыла коныс тепкен караша уйден сай-суйекп сыркыраткан азалы зар шьщты. Бай ауылына кед1лд1 енген жолаушы топ Бегалыныд кара шадырары Кенжеболаттыд он eKi кабат ак боз уйше ат басын Tipefi бере Ti3riH тежеп к ш - pin калды. Алдарынан курак уша жуг1рш шыккан кыз- метдп жалшыларра да кодм аудармады. Аттарыиыд шаужайына жармасып, суйемелдей Tycipin жатканда- рында да icTepi жок. E ci-дерт! жоктау ест1лген сонау жупыны уйлер жакта. Табалдырыкты туда бойларын з1л кара тас ауырлык жаншып аттаран меймандар алдары­ нан шыккан Ералымен де салкын сэлемдесш, кабакта- ры келюпей, каздиып тврде отырран уй иесшщ колын да кодиш з, сылбыр алысты. Рет-рет1мен жол-жобасына ка­ рай дэдгелене шедбер жасай жайраскан меймаидарына кутМ п отырран топ та басшысы Кенжеболаттыд 03i бо- лып лэм деп Tic жара коймады. Еш жактын да болшгсн ойы б1рден TOFbica коймай, кулактары азалы ауылдан шыккан мудды унде болды... Отыррандар эл1 ун аз. Кен- жеболат басын котерш 6ip KypciHin койды. Сонсод мей- 32

шдарына карал, олар келгел! алгаш рет tu i катты. — Ат-келттерщ аман ба? Ауыл-аймак тиыш па? — д1 c03iH Аканга арнай багыштап. — Ш у м р ш ш к . Кенжеке, езийз де куйл1 куаттымы- (3? — Е , ж у р т жатырмыз рой, oiiieyip , калтактап. Б1зд1ц асымыздарыларды не деуил ед1, жылкышылап жатып, ыршылап турып... Сырт кулактан е ст т жатырмыз, ©3iu дал сыркаттаиып калды дедлау деймш, жацы лмасам. алай, айырыкша бол кете алдыц ба, жаркыным? — Е , Кенжеке, жацары езлиз айткандай б1зде де ен- не мэн калды дейЫз. Tipi ж ан TipuiUiriH icTeftAi дел, 1лкиып жер басып жургешм1зге мэз 6ip жанбы з... — <.ан селсок кайтарды жауабын. Кажьтанды ры, шар- ап-шалдыкканы бш н ед к М эмбетэл! оныц булай сар- >1ла, таусыла сейлегенш 6ipiHmi рет ecTyi. Б1рден журе- :ie дык, алды. К е н ш н е к у д т п Kayin енш, тула бойы ымырлап, жаны жабыркай сыздап ж уре бергендей бол- .1. Кара бужыр eni барырып, аяулы aFaFa пенсне асты- ‘.н б1ртурл1 муаркей карады. Сэзд1 кайта Кенжеболат |стады. — М эмбетжан, сен шырарым, Kici KniK бол кеткен ансьщ Foft. Ел ж узш айлап емес, жылдап кермейсщ. ым курыранда, осындайда к е л т тебе керсеткенщде де ia Сердалы mipiKTiH манынан шыкпай отырып алран- мына Keuieri базарлы шагы eTin, керуен сонына сскен, каз!рде де 6acipe бол басылып, ошарылып уйку- •к болтал б1здерге де 6ip ат isiH салатын ж еш н бар. 1уны бтм ейтш сен емессщ, сол ce6enTi елендеп, ei<i b3iM Сердекен жакта болтаны да рас, — дед1 бурыл уртыма сэл к у л т yftipme люкша сакалын уыстай оты- лп. — Дурыс айтасыз, Кенже aFa. BipaK ci3re сэл жал- шдау жеткен Foft хабар. М енщ экей ушнде болраным Liue Fana. Содан 0кпем1зд1 алып ушып, ©3ini3re жеткеш- ia осы Акал аганды бас eTin, — дед1 Мэмбетэлй -2113 33

— Сонда Акан саган epin келд1 ме, элде сен Акан epin келдщ бе? — дед-i-эдеттеп кулыгына баса куакыла: караган Кенжеболат. — Кенже aFa, сезвдзге кулдык, Акан агава мен ер келд1м. Осы биыл Сырымбет топырагын баскан сэттс табалдырыгын аттап енген ушм де осы Акан а г а н ш бо ды, — дед1 агынан актарыла букпепз шынын айтвд окыган ж ш т. — Э , онда жараган екен. Бэсе ез1м де солай бол деп жобалаган ед1м. Kapi кешл кателеспеггп гой. Ен екпе ж ок. Кайтып алдым бэрш де. Ана Сердэлш щ ауыл да Акан ауылымен ека ортада Foft, сондыктан беломыр касынан басып оны аттап кетуге бола ма, жен сез, дед1 Кенжеболат та кара торы жузгне жылылык жайыл Акан ага ундеген ж ок. Екеуше де 1штей разы, тэ> калпы бар. Bipi агадан еыйлас жаксысы д а, eKiHiuici ii ден тандаган ардактысы. Оларды ц ссылай жарасты ж уаптасын, ™л табыстарьгна еш кумэш болмайтын. С у м т н щ бул жолы да акталганыка ш тей Te6ipenic- BipaK сонда да жацагы 6ip эзф д еп у з ш п барып, ауы ауык кайра ж алгаскан жоктау сазы жан-журегш жыл та жем1рт кулагынан кетер емес. Элденеге к ё ц ш ал сиякты. К е зж щ ак-карасы зорайып кур карап отырга! болмаса iuii элем-тапырык. Осыны сезгендей Кенжеб лат та эцпм е багытын баскага бурып, сез арнасын nic елген каралы уйге аударды. — Осында, ана жактагы агайындардан естш п жг кан зар-муннын. мэн-жайын бжмейтш боларсындар. Ба гы Ж амантайдан калган жалгыз туяк бар ед]. Сол дун салгалы екшип кун. Каршадайынан тесж екпе боп еск байгус сонгы жылдары Ш алабайды н жылкысын багь мулдем колына кешш алган-ды. ©ткен кыс катал бoл^ гой. Сонда байгус бала буркаган боранда коска шапк топ каскы рга жалгыз e3i тетеп беремш деп, онын ycTi ыккан жылкымен 6 ipre кетш, Ж олдыбай келшщ соры Tycin, малтыгып, cipecin катып жаткан калпында i3p 34

ыкдан баска жылкышылар ш ала-жансар куйш де та- jn алыпты. Содан онбады байрус. Акыры, эне, кыстай уйт-жаиып, жан ушш арпалысып аласурран бейбакты « а л алып Kerri. Байрус дем1 бггерде «ел манына апа- ындар, акырры тынысым сол арада тынсын», деп eTi- 1ш еткен екен. Сол TUieyi кабыл болып, топырак 031 ка- 111 арыз еткен жершен буйырралы жатыр. — Ойпырмай, сол eAi ден!з. Ж амантайдан калган алрыз туяк болранда э л п Жэд1гер емес пе? — дед! 1омбетэл1 елец ете калып. Дауы сы окыс шырып кеттк — Сол, сол, карарым. Жэдагер байрус, — дедг Ералы алдызы Акаирд 6ip, арасы Кенжеболатка 6ip карап ;алтактап. — Алда сорлы-ай, жалрыз ineuieci рана бар ед ! foA. )3i уйлент пе едк Осы соцры 6ip сокканымда ретг эл! елщк1ремей жургенг, апам да кынкылдап мазамды лады. BipaK оран каумет кайда кыска жга курмеуге кел- ейтш б!зд1н жардайда. осылай т1зе кушактап ететш шы- армыэ деп кынзкылраны еимде. Кап, эттеген-ай, Ыздер е кол ушын 6epin улгере алмай калган екеназдер,— еп ешщй Мэмбетэлк — Солай болды, шырарым. Еадц екшгенмен не пай- а. ©лген кайтып оралмайды. Бэршен де артында жер ипап, ацырап калган анасына киын болды. ¥рып ол кете *арды рой, енд1 езш е 6api6ip. Ана 6ip аягы жерде, 6ip яры кердег! сорлы анасын айтсацшы, — дед! Ералы . )лар курп-курп ш с ш п арнайы ездерГне деп котарыла KicTaFan кымызра да карараи ж ок, вл ж шыккалы жат- ан каралы уйге баргалы орыидарынан турды копары- 1ЫП. Олар кайтып уйге келген сон да ел!к шыккан уйден кабырып кайткан кещлдерш жадыратып, сершле кой- пады. Акан да кабары ашылмай, туцриык 6 ip Tynci3 ой- иын жетепнде кеткен. Айтылып жаткан энпме-сезге де 35

араласпай ез безмен киял суыртпактап, мец-зец. Ос туста Мэмбетэл1 отыррандарды елен eTKi3in, бул ewipj ест1лмеген, жана 6 ip тыц эцНменсц- ушын шыгарып ко ран еде. — Акан ара, — деп бастай 6epin efli сезш ез1мен-а болып ойынан каралы уйдег1 азадан кан жуткандай бс омырткасы опырыла зар тегш, шер-шемешн шертк< шерменде кемшрдщ коргансыз мускш кейш кез алдын; кетпей, сштей е гш п , сол каралы жаннын айналасын^ ошарылып, жайылып жастык, жазылып тесек боп жу! ген ен.кей cinipi шыккан кара табан нашарлармен 6 ip! сезшудег1 ctpiriHe карап. Ол сонда рана селт етш наз; рын кадырлы iHire аударран-ды. — Жэд1гер маркум азамат-ак ж1г1т едк Кдйрг асыл он еюде 6ip гул1 ашылмай, не ата ек]шшш етей а май ит сш кп еде румыр Kemin, жанын урып кете бард; ©3i ушш де емес, айдаладары сасык байдын кайырсс. малый корраймын деп жанын шуберекке туйдЬау, саба Сейткен ерге тебе керсетш, Kipin шырура да жарамар; топастар кай казактын KecereciH кегертер. Мен б1лсе| улы атасы да жуан б1лек, бура ттзёнщ жаншуында кс кен жок па едк.. Акан кара бужыр 6eTi барырып, ерт сенд1ргендей б^ TyTire туйыпп алган 6ip6eT iHire кызыга да суйсше карг калган. B ip a K S3ip Tic жарып ештене дей коймады. Сез баранадан кипактап шыдай алмай, 6ip кызарып, 6ip ку рып отырран Ералы кеп кшпкт!. — Апырмай, М эмбетжан-ай, катты кеттщ-ау, ть катты кетт1н рой. Ж амантайдын неден, калай мерт бо ранын осы отыррандардыц 6api б1лмеуш1 ме едк Coi HeciHe козгадын,? Кетпеннщ сабы ез басына барып тс piH сезбедщ бе, жаркыным... — Сеземш, Ералы aFa, соны бмген сон опынып огы| гамын жок па... Кенжеболат та басын кетер!'п Мэмбетэл!ге бзрл

токтатканы осы едк Кез эйнектщ ар жарындагы ж а- ы ок.ша кадалып, внмешнен erri. Осындай 6 ip канды O K H Fa , бакталастык, бос мактан- I, ойранын орыстын улы акыны Пушкин хикая еткен. »а б1здщ аталарымыздын кас душпандардай ж аулас- 1Ы сиякты, араларынан кыл отпес exi бай достын туе йысып, араздасып, ат куйрыгын Kecicin, кызыл KanFa ыскандары жайлы yaKHFa. — Апырмай, Пушкин дейсщ бе? Осыдан 6 ipa3 жыл- | бурын Тобыкты елшде болып кайткан Б1ржанмен ;дескенде ecTin ед1м осы е ам д к Умытпасам, сонда уй- )гешм деп сол акыннан деп ИбраЬим Кунанбайулы >ж!малаган рашыктар жыры туралы 6 ip энд1 айтканы мде, — дед1 Акан cepi куралайдай жэуд!‘ реген кос ка- uыfын ерекше шырайландырып. Отыррандар тугелдей га койып, бар назарларын Мэмбетэл1ге аударран-ды. мбетэл1 03i okm f3h «Дубровский» окигасын эцг1мелеп »Д1- — П а, цнркш, ана Баладем!рщ ж М т-ак екен, сабаз! а-тусын да сондай ер, — деп койды кайта-кайта коз- .актап, 6ip орында отыра ал май М эмбетэл!ге карай iifh тускен Ыбырай акын. Акан болса Дубровский •.'ймш e3iHuie топшылап, жерге таласып, кыргын те- iec ашып, Kici eaiMiHe дейжгГ K a cip e rr i сойканга Сок- PFaH агал ы -ш ш Ш ебек балалары Мырзалы мен Бе- !м арасындагы канды окираны есше T y cip in кажып фран. - Апырмай, Пошкш сынды дананын назарына 6ip 6ip экеден туран мына сапбастардын окигасы «се не болар едк Кайран ж уйрж шайырым-ай, сенщ in калрып жаткан кыр ел же нерурлым тез жетсе и, мол енсе екен,— дегенде, нэзж жанды сез1мтал >ih ерекше Te6ipeHin толкып к е т и ... Енд1 анау кез алдынан агайынды М ырзалы, Бегалы- > арасындагы канды OKHFa т1збектелт eTin жатты... Ж аз жайлаура шыгар кез болатын. Уагымен жауган уын жерге бабымен с!цш , iae ашык куншц шуарына 57

шомылган бар атырап масатыдай кулпырып, жай Keni. Жан-жануар жадырап, арка кенш калган шак М алшы-жалшылар да акка ауыздары ти!п, узак кы уйшжтершен аттап узап кермеген кедей-кепшж, наш лардын балалары да iHHeH шыккан суырдай кылти! кел-келдк езен-езенд! ж агалап кезш кетедп Биыл жайылым да, шабындык та мол, ерекше 6ii туяып тур. Ж ер 6 eTin кебелеп жарып шыкпаган eciM; жок. Мыц турлешп, жуз кубылган дала кер»шеше тоймайды. К арадай карай 6eprin келедк карай бер келедп Сам ал суйген жасы л алкап кек майсасын те! дей тербеп, бауырына алган сансыз гулд1 айдарынан пай желпуде. Осы шакта масатыдай кулпырган мь| атырап кеудесже жан б^кендей тeнceлiп, куйкылжь шыркап тургандай сезгледй А л заниар аспан acTbuj уршыкша зырлай кыр кызыгын жалгыз тойлап, кек т« не жырын жазып жайып турган бозторгай да, сая т пай торырып мунлы кушн табигатпен табыстырган б бул кус пен сандугаш та сайрай-сайрай сахара са: шалкытып шарыктата тускендей. Суы мол копалы, мысты кол бет1 будан бетер дуылды, шуылы коп баз дай шадыман 6 ip caaai дуние. Ж амантай осыны ойл кас кагым сэт езш де умытып кеткендей болды. BipJ айналып-ушрШ п уысынан шыгармайтын бейнет1 с кунделжт! кеп куйбен киялын туз куйгандай ашьгп кайра калпына туар д п Енд1 жаттьна болса да алдь даты мал жайын ойлап, келер кыс камын куйттеп кет М ал тогайып, тез кондана бастаган. Рет1мен жум( са, пайдалана бж се, шайунды к та, жайылым да жете Тек ниегп тарылтпасын де кудайым. Пешлдт кенге сг са, биылп>1 шеп байга да, жайга да жетер. Барды жин ала бш. Онын элденеше белжш , кайта жангырыкк 6yrinri к ун 1 бойгы суркай ойы акыры осыган кеп сайд Ж у р еп н щ тап ушына кадалып, кесек тастай туйпртпек л т турып алкан кудж атаулы тагы кынсылап, e3i алац к е д ш н тырналай бердд «Б у антургандар, тагы 38

;октан езгеш еылтау етш, суттей уйып отырган тэту вдщ шыркын бузбаса нетсш. Bip кап, 6 ip саптан шык- ан аралы-тын деп аталатын осылар сындыларра не Еетпейтмпн. Итш е ырылдасады да ж атады . Б ар бэле- :аласы оздергмен кетсе 6 ip capi ро й . Б аскаларды да бо- ыктырып, айран-асыр кылатынын кайтерсщ . EKi арада (ыбын елед! деп, акыры шырылдап отка тусетш кедей- епипк, жарлы -жакы байлар... Кудайым, бу карынбай- ардыц ку кулкынына таупык бере кореш де..» Ж амантай осыны айтып, iurreft кубГрлеп тшек етш в улг1рген ж ок, бай ауылы жактан будактай котершген ранды Kesi шалып калды. Тула бойы т т р е п , ycTine муз- ай су куйып ж 1бергеннен. бетер калтырап, д 1рьлдеп жу- е бердк Бул жаксылыктын нышаны емес екенш айтпай- к сездк Коз! шарасынан шьин он ж ок, туе ж ок каны jaiua калт турып калган апталдай азаматтын осы мезет ynipiri кан татып кеткендей болды. Кайта-кайта жу- ипып таяй берген карайраннан коз айырар емес. «А, 1удай, тары не сумдырын жетюзгел! ж ан ушырып келе- I, мына бейбак,- Эгэрки, бай ел in, дуние салса буран бо- а ат айдап, хабар салып не куны бар. Ж аназасы унсыз-ак оте бермей ме... Кай 6 ip жаксы лы к дейсщ, мгы 6 ip киян шатактын кара шаласы быксымаса uri ед1. Ы н эмэнда, ылри осындай дау-дамай, урыс-Kepic, жа- [аласкан ж анж ал, барымтада рана !здеп керек ететш 1ырзасынын сырын жаксы бшетш Жэд1гер бул жолры ■мipiH де жазбай таныды. Ек1 eieri далактап ек! ж акка tcTKeH шабарман Таласбай катыны ул тапканнан api eci I'UFa eHTirin: «Ойбай, Ж амантай, жур тез. Атка кон! Ел (улшдк Ж ау шапты. Тез жетеш деп жатыр мырза»г— |еп ек1 аярын 6 ip ет!кке TbiFa 3ipK-3ipK e rri. «Солай бола­ м и 6 uiin efliM», деп ойлады Ж амантай. Таласбайга ке- iin сьнырайта караран калпы: — Эй, зэнталак, айтсаншы жошндк Н е боп калды юншама? Экес1 олгещй де ест1ртед! foA. Тау куйш, тас 39

жанса да турасына кешил керб1лтелемей,— дед1 миы на мыскыл yfiipe. — Н е турасы керек, езщ де сезш турран жоксын Ж ау шапты демед1м бе... Сол айтканым — айткан. I аз боп тур ма сатан. Калганын барран сон 61'лесщ. Л KeiriM еидк Мырза тез жетсш , ушсын дедк Эм1р осы.] Таласбай атынын басын тукырта бере калын кабыр дан корн eTKi3in 6 ip тебшд! де, жалт бурылып келген мен кейш ж уйггкш . Тамарына тас тырылрандай а л е катып калган Ж амантай енд!-енд1 eciH жиып, тары I сойканньщ канды тырнарын состита бастаганын се з т i радай калшылдап jcerri. Кезш щ алды карауыта булд pan, басы айналды. Bip шак денеа ауырлап, с соккандай тенселдк Сол белмен шайкалактай басып j саулы журген Киыккуларына он барып, он кайтты. | Жамантай Бегалынын жайлауына кез байлана ж ней. Шацырарынан от ушкындаран он eni канат ак ( уйдщ ipreciHe таяй бере шылбыр тартып, аттан туск осы едь М алсак уйдщ сак итшдей алак-жулак жаланд тыста журген Таласбай табан астынан тесш шыкканд тап касынан табылганда «мына HTTiH ак сайтаны о шыгар» деп iiirrefl таныркаган Ж амантай К,иыккулакт] Ti3riHiH устата салып баржия 6 ip караран да, лэм дем< тен eciKKe беттей берген. — Ассалаумагалайкум! — деп состиып босарада ' рып калган жылкышысына алая караган Бегалы ка( рык каре туйе: «Отыр!» — дед1 жагалай жайг; кандардын кешшрек шетш нускап. Коргасындай ау уншде кулак карытар ызгар бар. Журтпен 6ipre Жамг тайга да кымыз усынды. Анкасы к е у т , сусап келген улкен шараякка молтшдете куйылран балдай кымыз, басына 6 ip-aK котарды. EKiHuii рет кайталанранда Fa баскалар катарлы сыздыктап imin, айтылар энг1меш v Tin aKeci бугш елгендей TyHepin, томен карап отыр? мырзасынын аузын андыды. — Уркер тумай ж урш кет1ндер,— деп басын жерд 40

жулып алган Бегалы алтын жалаткан кум1'с белдеул! обылгы сапты камшысын eni буктеп келденен тастады. )тыргандар сезд1 осымен 6iTTire санап ушып-ушып ту- )ысты. Бегелщ мреп калган Ж амантайга: — Мэн-жайды аналардан бшерсщ. Барындар, сапар- 1арын он болсын,— деп касында жаткан кус жастыкты нынтактай кисая Kerri. Олар Мырзалынын бес кос жылкысын дуЫрлете ай- цап котанра енгенде тан с1б 1рлеп атып, кулан иектеие бастаган едл «А, кудайлап» атып турран Бегалы жылы керпесш серпе тастап тыска шыкканда каракуры м ка- лын жылкыдан K63i тунды. М ал н л р к т адамга кандай жакын десещ ш, 6 ip устадан шыккандай ылри 6 ip кека- ланы кергенде куаныш жасы кезшен epiKci3 ытып k(jt- Ti. Ол ecenripen, шайкалактап калды. Ауыр денесш ззер устал кур сулдер1 эрен турран. Таласбай кеп колтырынан демемегенде, кулап Tycyi де кэдш-тш. Мандайы жш сш , терилген сон рана денес! жады рап шабарманына кара- ган ол yHci3 кулагын тосты. — Мырзам, ылри кекаласын айдап экелдж. К,аннен- Kanepci3 екен олар,— дед! Таласбай тары б1рдене айт- кысы келд1 де онысын сыртка шырармай буп'п калды. — Тамарьщда турып калган тары б1рдене 6 ap Fa ук- сайды рой. Ж асы рма, не болды? — дед1 K03i шатынап шокша жапран Бегалы. Аз-кем бегелщмрей, кипактап, шеилле коймаган Таласбай мырзасынын сынайын каба- 1ынан байкап, енд1 тосылудын ретш таппай тебеден тус- кендей етш жайдын OFbin 6 ip -a K тастады. — Еклуш жылкышысын алейтш кетт!к. Tipi калса жарады да... Ауыз-мурындарынан кара канын aFbi- зып...— деп одан api кеште бергенде Бегалы акырып тьйып тастады. — «Коркыт дегенде осылай коркыт деп пе ем» деген- дей, сейтщдер деп кашан тапсырып ед.ш. бзд ер щ Kici ел1мп1аркалап келген екенандер гой. Аяк-колдарын бай- ландар да, малым айдап кайтындар дегешм кайда? — 41

деп жентектеп омырауынан устаган куш итерш ж 1бер.1 Ш алкалактап барып куламай, езш*ез1 эрен устап ка; ран Таласбай муны кутпеген едк ¥рса да кетпей куйр! рын булрандатып кыцсылап иесшщ жанынаи шыкпайть! жарымпаз иттердей куйбеидеп аярына орала берген ш барманы асып-сасып абдырап: «Мырзам-ау, мырзам...»- деп быжылдап жанын коярра жер таппады. Ашуда елердей боп т у п г т БегалЫ' кастарына келген Ж ама! тайды да ape етш беттен алды. BipaK OFaH былк ете Koi FaH ол болмады. — ©йтпегенде кайтунл едк елгспей бершпек ба ма?— дедг барынша салкынкандылык сактап. Бегал< ерт сенд1ргендей боп барыгып Tepic айналып кеттк Малы айдалып, Kicici соккыга жырылрэн ел жай-жат сын ба. TinTi сол куш -ак кун аркан бойы кетерктме «аттандап!» шыккан дауыс бушл ауылды 6epiKTipin жЕ бердк Бегалынын адамдары жылкыны ж т р ш те уЛгега меген едк А к шан да, кек шац ауылды жапты да кеттй Сарт-сурт сорылран сойыл, арсы-rypei айкас. Талая уйдщ шанырары шарт у з ш п ортасына тустй Турып уй кыларын да аша коймаран бейкам- ауылды кан-жоса етш, кек кайтарушылар тойып турран жылкыларын кер| айдап экеттк Олардын карасы узшген шакта гана уйдТ уйлершен шыккан катын-калаш, бала-шара элг1 сойкам-- да Жамантайдьщ мерт болганына кездер1 жеттк Арайынды eKi бай — Бегалы мен Мырзалынын ара- сында кеп жылдар бойы басылмай таласта журетш 6ip anFap болатын. Касында тунык кел! бар, шабындыкка таптырмайтын осынау шурайлы жерд1 eKeyi кезектелп пайдаланушы едк Биыл шеп ерекше б т к шыкты да. ша- быидык, жайылымдарын аралап кермекке ниет еткен Бе­ галы б1рде атка конып тап осы арага тап болван. Ат бауырынан келетш ш уй гпш кергенде байдын. eci шырып KeTTi. «Апырмау, сабылып алыска бармай-ак осы арадан да 6ip кыстык шшеши ойып алура болады екен рой», деп коз аларткан. Сонсоц бул ацрарды биыл Мырзалынын 42

1айдалану кезеп екеш есш е тускенде кызрэныштын кы- ыл HTi imiH алау-ж алау етш ж у п р т еткен. 1иш пiкiрi лпнде ун-тунсгз уш не жеткен ол uie ш епш ш ерш сонда 1ттандырран. BipaK бул жер Мырзалыньщ д а назарынан ыс калмаган-ды. Ол да сырттай бакылап, эл1 ж а са ц , ше- Н ж е т ш п , койыла тусош деп эз1рге козрай коймаран-ды. ш сш щ мына озбырлырын еепгенде шыдай алмай кеттк Цереу эленкедей жаланран карулы-карулы деген ж1пт- repiH аттандырып, Бегалыньщ шшенишгер-ш кушлен айдап салган. Ж анж ал басы осыдан ушырып, турт.шай- ганньщ сайтаны азрырраи арайыиды ею бай 6ipin-6ipi кайтып керместей боп einirin, жауыгып алды да акыры мына сияк,ты канды ойран, Kici ел1м1мен кеп тынран. Арыстай азаматтар жанын урып кете барды. Оларды i3- деп, жорым жоктаран да ешюм болмады. Туыс дейтшдей ш п алар жанашырлары да шамалы болушы едк Эуелш- де д у р л т с т , дуылдасканмен, кешн су сепкендей басы- лып, эрюм ез куши куйттея кеттк Ет жакы н дегендерден карт ана, катын-балалары рана шуласып, жылады, жок- тады. Уш куннен кейтн керге де уйренед1 дегендей, бара- бара тардырдын баска салганына олар да амалсыз кен- ДЙ BipaK арайынды eKi бай арасындары дау-дамай, кыр- ри кабактык бертшге дейш басылмай, тонторыс болып келд|. Сейтсе де Ty6i 6ipre тутпейд! деген емес пе. 0здер1 TipiciHfle араласып, елюшде 6ip-6iptHiH, жаназасына ка- тысып, топырак, салыспас.а д а, кеш нп кез1 ашык урпак- тары ата каты гездтнен туран екпе-сакпаны тастасып, шуркырап табыса баста-раны осы болатын. Оныц ycTine б1рде олай, 6ipfle бул ай замай болса мынау. Ж еме-ж ем- ге келгенде, езд!-ез! ырылдасып, жулкысып жургенде, зордын жумырында б1теудей кететш н сездк ©кели кен, обырлар «бак» етюзуге де шамасын келттрмейтжш ук- ты. CeftTin тулю кулыкка кешкен кездер1 ед1 бул. Кейш- ri урпак арайын-туыс боп табысып, TiiiTi кез1 келгенде 6ipinin жорын 6ipi жоктайтын, 6ipiHin намысын 6ipi д1т- тейтш халге жеткен-дк., 43

Акан y h_tYhc'3 толганып, осы окиганы суыртпактап отырран. Ешй келш 6yFan кайтадан Жэд1гердщ вл1м!, анырап калган сорлы ана панасыз кемшрдщ шерменде мушюл хал1 косылганда ж уреп сыздап, жаны жаншыл- ды. «О сум жалган, бу дуниеде кайгысыз-муцсыз м м бар екен? Катал тардыр тек макдайы тайкы, таланы тарын сорлыларды рана иектеп, бар жасыльщды соларра тен- Aipin TycipyinAi кашан кояр екенсщ? Кудай-ау, ол да сенщ езщ жараткан кулыц, адам еткен пенден емес пе... Пешенесш осыншама суалтып, кезш жастан кургатпай, кайры ceyin койранык неткешн?» деп налыды... Болганда муцдай куйде заманамыз, Жай жатып сахарада камаламыз. Болыс, бн ет пен шайра мэз болуда, Кайткенде тура жолды таба аламыз?..— деген шумактар ой толкыткан акынныц тм ушына epiKci3 орала берд!... Олар Бегалы ауылына аялдамады. Kemni салкынды бетке алып ж у р т Kerri. Шакырып, кутшш отыррандар да бар едк Бэрш де кейшге калдырды. Акан жездесшщ ушне де сокпады. Е м K63i терт боп зарьта тоскан аяулы апасы Ж ам ал да буларды от алура келгендей тап булай шутыл аттанып кетер деп ойламап едь Уйшен дэм бу- йырмай турса жазмышка не ш ара, сарынып кершкен ж элрыз бауырыньщ мацдайынан сушп, шыгарып салура рана улг1рд1. Кезше ж ас ipnin турып, кеудеге толран мун- зарын да арыта алмай оFan деген сарынышын аяныш уялаган кабарынан рана танытып, iuiTeft куйзелш кала бердк Акан aFa бастаган Мэмбетэл1 тобынын жол-женекей энп'мелер! де тек барана Кенжеболаттыкшде басталып, ак боз уйдщ енсесш Tycipe, бай ауылдыц кара шацыра- рын да каралы караша Жэд1гер сынды азаматтын аза- сына ортактастыра жуйе тапкан данышпан акын Пуш- 44

киншн сацылауы бар саналы жанра ой тербеткен куды- peTTi ce3i мен алып тулгасы болды... Мэмбетэл1 ат арка- сында келе жатып уйшыгып, 6ip сезш де калдырмай урып , алура тырысып, кулактарын туре ентелей тускен топка улы Пушкиннщ 6ipa3 дастандарынан сыр m epTin, ен со- н.ында атакты «Ескертюш» аталатын елещн орысшалай женелгеш бар едй.. }KiriTTep сезш е тусшбесе де жалын- ! ды жырдыц журег1 бар эр адамнын жанына жакын ру- хын yFbin ceeiH in, ездерш-ездер1 умытып кеткендей жай- лары байкалады. Орыс т ш н быетш Акан cep i рана: — Данышпаным-ай, неткен асылым едщ , осынын бэ- piH сезш, биген. 0л м ес, ешпес асыл сез сахрамы зга да ж е г п деген осы емес пе, жандары м-ау?! Пош кш C63 in бути Сырымбет саласы, Айыртау алабы какпакылдап экетш, айтып бара жаткандай емес пе, М эм бетж ан... Та- гы айтшы, тары кайталашы, жаркыным, элг1 6ip свзде- pin...— деп бота кездерш аяулы iHire киыла тенкерген Акан арац балаша жалынды осы сэтте. Мэмбетэл1 Акан бастаран топка Пушкин OMipineH \\ толырырак маглумат 6epin, онын да куш тиердщ кыспа- рынан жапа merin, топастык пен бакастыктын курбаны болганын теб1рене отырып жетю згеш бар. Азаттыкгы, еркшдшД ацсаран арынды акын ак патшанын езшен де тайсалмаган foA. Осындай э д м , турашылдыры yiuin K03i ■ пр!сшде курын-сургшнщ де неше атасын кердк © стт патша бас болып бар Ресейдщ элдиер1 TiciH кайрап кы- рына алган кайран Пушкин Kici колынан мерт болды. — Алда азаматым-ай, сондай да данага колы кал- тырамай канжар кетерген KiM екен? — деп калды Ыбы- рай каргыс толы ларнетш iuiTeft булыктыра TyTirin. — Акынды аткан Дантэс деген сум. C yfiiK T i шайыр- лары мерт болганда бутш орыс ел1 болып кайысып кай­ ры жуткан. КдЫреттен KOKiperi каре айырылран Л ер ­ монтов сынды акындар Пушкин ел1мше арнап жыр ж а- зып, патшалыкты тайсалмай айыптаран. Оларра деген сол каргыс, сол ларнет эл1 кунге дейш тынран емес, тын-

байды да... BipaK Пушкин езш щ елмейтш н, халык жу4 репнен ешпейтшш, eciMi ерюндш суйетш бар журттын аузынан туспейтшш б ш п , болжап Kerri. Вагана мен айт4 кан «EcKepTKim » елещ — осы керегенд1гш1ц айрары... — П а , цпркш, бул 6ip б1здщ елге енген жан.а 6ipJ соны леп кой,— деп калып ед1 У к ш Ыбырай. — Солай, дурыс айтасыц. Бул кыр тесшен ескен жа- ца леп. Ж ан а урпакты жалындатар ж ана дуниенщ отты леб! ме деп калдым, жаркыным. Бул кыр тесше енген соны леп, аузы дуалы данышпан акынньщ ешпес леб! екен! — дед1 Акан cepi де ерекше нурланран кос шыра- рынан от ушкындап. КУЗДЕ КУРК1РЕГЕН KYH Талма тустщ кез1 едь Куйрытып кеп юлт токтай кал­ ган орта бойлы дембелше ж1пт ат устшен дне erin ceKipin T y d i де, шубай созылган калын жыныека сурына конFan . он алты канат ак боз уйд1 коршап, кос бушрш кыса сы- рылыскан HenipAi баса-кектей инке ендк Алгаш кезше тускен!— тер жактагы атквш р е т т салынган кус мамык- тын уетшде тас тебеден кез айырмай ашык шацыракка теал е карап сулык жаткан адамда болды. Дертт мендеп жанына канша батса да ©ндн ал! онша алдыра коймаган сыркаттьщ жуз1 баярысынша шырайланып, жалынды жа- нарынан от ушкындап туррандай, тым eTKip, ж т екен. Элдекалай сулу ершдерш эсем уш рш , кул1мс1рей ме, кайтедд. Оспан бас суккан бойда каккан казыкша каздиып эл1 тур. Н е k r e p i аттамайды, не Kepi шегшбейдк Танадай децгелене калган шепршек кездер1 шарасынан шыга зорайып, ытып кетердей жылап ж1беруге аз-ак калган. К,аны каш а бозарып кеткен аксары жуз! ара-к!дш жы- бырлап, тап осы арада бейне терен казылран rynci3 орга тап болгандай ceKHin, Mi3 бакпастан катып калган. Аз-

м уакыт еткеннен кейш FaHa туржиып жер шукылагг мрган кариялардьщ 6ipeyinin: — HeFbin туреын, жаркыным? tarepi аттасаншы, на- аздыгердщ квленкеа кусам ай,— деген сезшен кешн F3- а 6ip кырындай 6epin жалт бурылган Аканнын: — А у, жаны м-ау, ceH6icin бул?.. Оспан Foft мынау, :нм!здщ Оспан рой! — деп даусы окыс шырып кеттг, аганадан 6epi тас шемен Fbin катырып тастагандай ci- eftin турран Оспан iae шуркырай умтылып: — Адан aFa, ардатым, меимш рой, менмга, асылым. Эспанмын рой, ©3iHHin Оспаны н!— деп enipin жанына ;улады. Аурудын езше умсынган салалы саусактарын •рнше басып ж1бермей, eKi иыры селшлдеп узак жы ла- ы. Э л а з рана жетюршген Акан сол шалкасынан жаткан аз калпы еш козгалмастан, баска 6ip жанра назар ау- 'армастан бар ыкылас-мешрш ансап анырап келген жа- ашыр дос, жаксы iHire тоге шп: Бул келген Оспан гой, Кудай бурын коскан гой. Аканым нашар жатыр деп, Bepi карай жоскан гой,— 1сдi демете ун катып. — Акан ага-ай, Акан aFa-ай, взщд! осындай куйде 1шыратамыи деп уш уйыктасам ойлаппын ба. Неткен ормандай ем мен жазган! Дуниеде менен бакытсыз жан ир ма екен, cipo?. Не деген сорлы ед1м,— деп Оспан ба- '-in квтерместен булыга ещреп, дауыс кып жылап жат- ! ' ы. Акан сэл езу тарткандай болды. — Олай деме, Оспан шырак. Неге ейдейсщ. Ж а с Ж1- ике тунм е свйлеу ж араспас болар... Эр нэрсенщ вз колы, ез орны бар. Bapi Де айы жеткен айында, куш 6iT- кен куншде. М эн гш к ештене ж ок. Бул ем!рмен так Су- леймен мен Лукпан хашм де кош айтыскан. Буш л галам- ды уысына сыйгызбак боп аласурып, шаранадан шок шайнап шатынап шыккан ай Myfti3fli Ескенд1‘р де еткен 47

жанушырып. Ел!не аскар бел i3flen, жел маясын желд1р- Tin, тыным-тыныс TannaFan Асан атан да казулы керден кутылмай, жеткен жер! аранын ашкан ажал болды, сур ем1рден сыз тауып, кыл кобызын сарнатып Коркыт ба- бан кутылып па ед1 курыгынан ел1мн!ц. Bapi де кеткен 6aK,HF3. Бул ажал Абайды да алран аямай. М еш де кой- майды, Оспаным. И э, мен де етемш ем1рден. Аканды да алады бул ел1м. Туаш ак адам етешек... Сабыр ету лэ- j 3iM... Ушкан масанын ызьщы бш н ер осы шак кен кеуденщ | iuiKe сыймай кеулеген майда жешл KypciHici еспледь Ж умган аузын ашкан енш м болмады. Демш iuiiHe тар- ! тып, туншыра тыныстап жаткан Оспан кыстыра еплд!. Tan осы каз1р оныи бук тусе жиырылран колтокпактай калпынан былайгы журт мына немеш шалык шалраннан сау ма деп кудштенер1 де хак едь BipaK Оспаннын онда жумысы болран жок. Ж аксы арамен етшзген осыран де- ймш эр сэтш ауык-ауык есше Tycipin, кызык-куанышы | тойдырмас сол базарлы, бакытты кездер1 кайта бурылып j кайырылмай, еши айналып сокпастай колын шыныменен 6ip-aK Ылтегел! туррандай, зэре-кутын алуда болды. «Кайран дуние-ай десеншП Кос екпемд1 сыгымдап тарыл- тып кегпн-ау, кыспакка ап. Далиып жаткан KeHfliriiUU кайтешн, тауды-тасты, жер-жаИанды сыйдырранда жуды- рыктай мен корралар санылау калмай барады. Асыл Аканды сыйдырмаран сен жалранра не дейш. Кайтш Кана KQHepMiH дэргерще. Куш м енд1 ненлк болар будан сон»— Bip сэт ж ас сорралап жумулы жаткан кезше ду- ние кулазып канырап. бос калгандай елестедь Нурын теккен жарык кун де эз агамен коса с е н т , жер астына 6ipre енгендей жок болды. Тула бойы муздап, flip-flip е т т калтырап KeTTi. Акан aFa кезш шанырактан алмай тапжылмай жаткан куш «Оспан» дед! акырын гана. Сон- шама жылылык, соншама MeflipiM теге аяларан жеке- дара, жалрыз осы 6ip саялы сез Оспаннын кан тамыр- ларын Ke3in аралап. жан-журегшен 6ip-aK шыкты. «Тур, 43

|»лгым, тур. Буйтш жата беру ж а р а сп а с... Е нд 1 MeHi ат- |дыру камын ойлан дар»,— дед1 колын созып тары да 1анмен табыстырып. ' Оспан далага шыра бергенде ашык аспан ез-езшеи гынап шатыр ете калды. О л селк етш бурылып арты- карады. © н-тусаз куара темен суз1лген eici-уш каряя ядер! жыбырлап, дамыл таппай злдеб!р аяттьщ басын ! лып, шатпактап куб1рлеуде екен. Тек Акан рана селт !естен, бейне ештене болмагандай селкос калпы: « ...О I лган, аспанда шеюмдей де булт кершбейдь Кун кур- >еп, камшы ушргеш neci?»— дед[ ез-ез1 болып. Сонсон ! елецдеп: — Элг1 Оспан кайда? Оспан! Ш акырыцдаршы Ос- |нды! Мэмбетэл1 келд1 ме? Ы быш, сен осыидасын рой? мкайда кетпендер. Касымда больщдар. Аттандырып ! (ындар агаларынды. Тек кез жасын корсете кврмен- !рш1. Аканнын прш ш де жылаганы да жетер. Енд1 мзн­ ак canapFa кос жанардьщ шыланып, суланранын чвр- - й-ак ететкнп бул жалраннан...— Оный тап алдынан pinen сон 6ipi вткен акыреттш косары — кос ¥ркия эт- ■:дей болды колецдеп. Содан KefliHri бар арманын ат>- п, ум1тш Kecin, журекте тутанран со н ры отты сёндарш I птап кеткен Актокты елестедь Кулагына 6ipTiH-6ipTiH Ысындап, таяп калган ат туягыныц дубтр! ест1лгендей ■ 1ды. «Апырмау, кайда, кайда, кайда? К,улагер1м кай- I '» Суырылып 03F3H карайган 6ipTe-6ipTe айкындалып ррая бердк Аканнын денеЫ муздап, суык тер шыкты. louibiHFaH журек Kyfliri кушешп, енд1 шын жыларман |,лды. Bip сумдыктын болганына K93i эбден жетть Ллдынры ат баран болмай кылан болды, жыгылмаса улагер кайда дейм!н»,. Ещи ол будан opi шыдап тура пмады. Сарыаласына калай ыррып мшгенш 03i де ац- рмады. Ай-туйге карамастан журег1 алып-ушып тура, 1апты. О сум дуние! Кер тулпардын басын кушып, ш л-теп л enipen жаткан баланы кергенде не болранын' 1лмедк Дауы с кып ат устшен ауып тусть.. 49