Е.Нүсіпұлы Көп күткен көктем еді

Ербсщыт НУС1ПУЛЫ ды. К ен н ш купкшер мен думанга толы демалыс у ш алы- ста калып барады. Ж урт езенге барып, жагажайда кунге кыздырыну упйн жиналуда едь ” Эрк1м ез1мен-ез1. Бул кеткеннен болып еш юмнщ мурты кисаймайтыны белгш . Олардын ш ш д е эрине Дарига да жур. Дэл Ka3ip не icTen жур екен? М умкш Жайдарханмен.... Э лде мен1 ойлап... кайта барсам ба екен... жок, вйте алма- спын. Bapi де 6ixri. Кош махаббат, с э т а з махаббат. М ш еки, куз де келш калыпты. Беймаза, кещлыз куз. MeHiH конилм секиад аласапыран, боранды куз басталды” . Були кыркуйектщ 6ipi. Жана оку жылынын алгашкы куш. Мектеп ауласы бейкунэ булд1ршш улдар мен кыздарга толы. Осылардьщ ортасында мунтаздай болып кшнген жас мугашм жйтг жур. О л балалардьщ кецидо кулюлерге толы базарлы дэурендерш кызыктап 6ipa3 уакыт турды да ’’Бюмшлэ” деп мектеп табалдырыгын аттады. И э, онын ем1рщдеп жана flayip басталып, гумырынын жана параты ашылды. MiHeKH, ол балалыкпен коштасып, адамзат кауымына ардакты - устаз деген атка не болып, саликалы да, салмакты улкен журекп азамат болды. - Азамат болуьщмен! -д еп анасы суши бетшен. - Кызметщ кутгы болсын!- деп мандайынан шскеда экест - Ещц кепнкпей...- деп куб1рлед1 анасы. - Кепнкпей бас курауын керек, - деп жалтастырды экест - Ал, енш бара той, - деп аркасынан какты атасы. Ата-анасынан кутты жолдама алган жас жнтг ез ©MipiniH жауапты кезешне карай аяк басты. Тарих кабинетшщ eciriH тартты да, журексше: - Сэлеметавдер ме, бапалар?- деп Kipe бердт - СэлеметЫз бе ?- деп шу ете туст1 балалар косарлана. - MeHiH eciMiM - Аскараш, - деп таныстырды езш - 0здер1щн жана оку жылдарьщмен куттыктаймын! Канеки, сабагымызды бастайык. Колына эппак жумырткадай болтан жуп-жумыр борды алып, дак туспеген жана кара тактата “ Були кыркуйектщ 6ipi” деп жазып койды. Бала- 147

К в П KYTKEHКвКТЕМ ЕД1 лар ду кулдп Сасып калган жас мугашм тактадагы сезд1 жогары темен карай шубыртып, кисык жазып койганын тусшдк” Толкыгандш болар, - деп ойлады - BipiHiui сыннан етпей калдым-ау. Каршадай болып алып пэлесш карай гор оздершщ” Шуберекпен ouiipin кайта жазды. - Ал , балалар, - дед1 сосын - Сабагымызды бастамас бурын , “ жазда ю м , калай демалды?” , сол туралы айтайык. Алдынгы катарда отырган кыз колын кетердк - Жазда балалар демалыс орнына барып демалдым. Кайтып келсем, шешем босанып, ул тауыпты. Б13 катты куандык. Колын ербендетт, кулгеш ерекше кызьщ. - Ал , менщ агам уйлендь ’’Б1здщ уйге тагы 6ip адам косылды” деп экем унем1 айтып отырады. Женгем сондай жаксы адам. Кунде танертен менщ шашымды тарап, epin береди - д ед 1 тагы 6ipi. - А л , менщ эжем кайтыс болды, - деп муная тш катты, кекш кезше тускен ул - Ойласам жылагым недель - Киын болган екен, эрине, 6ipaK сен кеп жылама, - дед1 Аскарэль Осылайша балалар жазда капай демалгандары туралы жарыса айтып жатты. Bip жаздьщ озшде тапай тагдырлар eMip тапкысынан отшть Bip пенде ©Mipre келсе, Kenecici дуниеден eTin кет- кен. Bipeynep “ уйленш, уй болып” дегендей ©MipimH езше сыйлаган сокпагымен гумыр кешуде. А л , Аскарэлшщ 03i ceninni тагы 6ip жас осы жазда алгаш рет “ махаббат” деп ата- латын ем1рдщ улы керкш тамашалап, тамсанып, гашыктык галаматына, онын улылыгына тугыш рет басын шп тагзым eryi к у м эн ш . TinTi, тагдыр таукыметш кетере алмай 6eni Y3inepre жетсе де, OMip суру кандай тамаша! Жана оку жылынын алгашкы куш Аскараш жана достар тапты. Bapi де мугал1мдер, 03i секиш кылшылдап турган жас жлпттер. Эри не, бутан уздire кез-тастап журген кыздар да, 03iHiH керш не масаттангандай кабагы катулы, коз киыгын да салмай журген тэкаппар бикештер де баршылык. BipaK бунын ешкайсысына буйреп булкщдей кояр емес. Кещлмз гана коз киыгымен шыгарып салады. Элдекалай 6ipey киыла

Ербсщыт НУСШУЛЫ карап, кинала т1п катса жыны келш, бойын аулак салуга асыгады. Ал , жйтгтер... жнтггер демекгш жана достарыньщ 6ipi 83iH - ’’Естаймын” деп таныстырган. Естайдьщ жанындагы некер1 - Нуржйтг. Естай мугал1мд1к енбектш дэм-тузын 6ip-eKi жыл таткан экю кызметкер. 03iHiH айтуын- ша, еткен кектемде гана 6ip сулуды алып кашып, ел катарлы тупн тугетш отырган отагасы. Нуржйтг те Аскарэл1 секции биыл гана окуын тэмам eTin келген. Кызметке eri уйренбей, цирктеп атша далага ансары ауса да ж ш а з байланып журген жасекпе. Даланы ансайтыны - кызыктьщ да, кыздын да 6api сонда. 0зш е жар етш алар жанды (здеуден жалыккан емес. Егерде кешеден тэп-тэу1р кыз кез1кпрсе айналсоктап жаны- нан шыкпай, кисыны келсш, кслмссш энпмеге тарткан боп танысып алады да, ол туралы умытып тынады. Аскарашмен танысканда онын да вз1 сиякты сурбойдак екенш бшген сон куанышын жасыра алмай бас бармагын шошайтты. - Y ндеме бэлемнщ. Мынау деген кыздарды торга тускен торгайдай етем1з. Сосын кешн ана Есаган кусап “тупщ н тугетем1з” де отырамыз. Шекесшен шертш журш аламыз элк “Тандаган тазга жолыгады” дейдг Кур былшыл онысы. Тек менщ сонымнан ере бер, - деген. Мшеки, Аскарэлшщ танып бшген курбы-курдастары осындай жандар. Олардын 6api де “ жастык\" деп аталатын, гумырда 6ip-aKрет болатын жэне ешкашан кайтып оралмай- тын вз ем1рлершщ сэулетп кектем шагын аскак армандарга, болашакка деген зор сешммен 0TKi3in жаткан беймаза жан­ дар болатын. Осы 6ip жан толкынысына бай базарлы шакка “ махаббат” деген журекке жылы тиер улы угымды косар болсак 6i3fliH кез алдымызга гажап сурет келер едг - Жур, кетпк , - дед1 Нуржйтг - Bip жаксылап кещп кетерейшпп, куйю Tipniicri умытып. Нуржйтг ыскыра эн детт Естайджше алып келдг - 0Й , бэйбше уйкыцнан тур, конак келдг - деп ун катты Естай “ М енщ TipniriM/ii кврд1ндер ме?” дегендей мангазданып. 149

1 К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 - О й, несше эуре боласындар, 6i3 аздап... Н урж ш т сезшщ артын жута кул1мареп койды. Естайдын 6ofi6iiiieci Нурсэуле есшеген калпы тесепнен турып келд1 де конактарына орындык усынды. - Бул заманнын бэйбшелер1 жата бергенд1 жаксы кередк - деп эзшдеген болды Естай. - А л , кэне, ж т т т е р , - дед1 сосын Нуряапт - Бастасак кайтед1? - Нуреке, ец эуел1 дастархан жасап алайыкта, - деп карсы болды Нурсэуле. - Н урсэуленш ж ен, - дед1 Аскарэл1 “ ундемей отырганым жарамас” дегендей. - Нурсэуле, Н ур ж ш т кандай эдем1 еам дер. Eiceyi косылса жарасып-ак кетер едк амал нешж, олай болмай, былай бо- лып шыкты, - дед1 Естай каркылдап купш. - \"Махаббат дегешм1з - косылмау,”- деп Нуржитг те кулдг Bip казак жазушысы осылай депт1 - Неге олай ?- деп ойлана тш катгы Аскарэл1. - О , оган дэлел1 кеп. Козы мен Баян, Ж1бек пен Телеген, Лэйл1 мен Мэжнун. Кэне, осылардын кайсысы косылыпты? Егерэки булар косылган болса 6i3 олар жайлы шыркап жыр айтар ма едйс?! - Ж э, махаббат эщ змесше нукте коя турып, шэй алайык, - дед1 Естай. Устел уст1не дастархан жайылды да 6ip шелмек арак мойынын созып тура калды. - Э у е л п сез уй несш ей, - дед1 Н урж ш т, шынысына куйылган аракты жогары кетерш. - Достарым - Естай орынынан кетерйиц - Келгендерще куаныштымын. Осылай да осылай Дрлйс етш жаткан жайы- мыз бар. Бгздщ осы кушшзда сендерге берсш! - Э у м и н !- дед1 Нуржшт. - Айтканын келсш, -дед1 Аскарэлг - Ещ й билейм1з, - дед1 элден уакыттан сон Нуржшт. Музыка шьщгыра женелдг Арактын кызуы ма, бойла- ры ceprin, аяктары жешлдеп кеткендей еденд1 солкылдатып тепкшей бердг Шыр кебелек айнала женелген куйтабакаскак 150

Ербсщыт HYCIIJYJlbl арманга, ер киялга жетелейтшдей. Куйтабактагы эн жастык дэуреннщ жарасымды ушндей болып, жан толкыныстарын сыртка шыгарткысы келгендей. Музыка аяктала бере достарынын карсыласканына карамастан Н ур яапт кетпек болды. - Ka3ip ораламын, - дед1 ол - Мынадай кещлда кеште жалгыз отыра алмайды екенмш. Кызымды eprin келемш. Нуржйтт кеткеннен кешн 6ip сэт к е ц ш я зд т орнай калган еда. - Амал нешнс, барымызбен базар боламыз да, - деп Естай конагын отыруга шакырды. Ещц 6ip сэт куйтабакта эсем сазды, баяу ун калки берда. Бейне 6ip дантазалыктан ажы- ратылып, т эт а киялдарга шомуга мурсат бергендей. Э уе ш баска болса да бул эн Аскарэлте езш щ алгашкы махаббат эншдей болтан \"Назконыр” болып т1п катты. Базардан алып келген куше куман, Ж й г т адастырган калын туман. Арадан кыл етпестей тэту едйс, Б1здерге кастык кылган кай антурган? Сонау 6ip кундердеп демалыс уш ндеп жацбырлы тун, езш уйкыдан оятып алган Дарига есщда ак кейлекп кыз, те- резеден 6ip \"жарк” eTin ешкен каракат кез, езшщ жаланаш иыгына тиген “тырс-тырс” тамшы елее бередк А к кейлекп ару езш кол булгап шакыратындай. Кенет баска б1реумен колтыктасып... Акарэлшщ кос жанары- на мелд1р меруерттер уш рт е калды. Содан сон узш п тусе берда. - Не болды саган?- деп сурады Нурсэуле. - Аканньщ элеп м е ?- деп кул1мс1ред1 Естай. - Мен айтамын, каз1р-ак бэрш айтамын, - дед1 бул. Бэрш де айтты. Аккуынан адаскан кейуана екенш, мазак отына куйш, махаббат машакатын тартып жургенш. - Мен бакытсызбын, - дед1 сосын жылап отырып - Дуниенщ терт бурышын шарласам да мен оны тауып ала- 151

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 - Жок,-дед1 Естай - Куйрек болушыларга жол жок. - Мумк1н, - дед1 Нурсэуле - М умю н ол кыз ceHi суйетщ де шыгар. А л , сен акымактык жасагансын. Сен ете кызык жйттЫц. Кез алды булдырап Kerri. Нурсэуле - Дарига ” Сен кызык жансыц “ дейдь - Мен де кетемш, - деп турегелд1 сосын Аскарэл1 - Мен ол кызды каз1р-ак тауып аламын. - Н е болган бэрще б1рдей?- деп ренин бйвдрд1 Естай - Ешкайда кетпейсщ, уйыктагыц келсе 6ip тесен ш б1зден де табылып калар. “ Махаббат дегешм1з - косылмау, - дейд! Нуржитг. Мумк1н, мумюн 6i3 косылмай арманда ететщ шыгармыз. Нагыз махаббат сол болар” . 0 з ойынан 03i коркып кета. Бар даусымен эн салгысы келедг Бейкам даланы, уйкыдагы ару- ды оятып, мынау куйю Tipniicri энмен керкейтюа келгендей куй кешедг Оныншы сыныптагылардын езшше 6ip кулыгы бола- ды. Сабакка эз1рлене алмаган куш олар мугал1мге кызыкты сураулар 6epin, e6i келсе ” Ci3 ете меШ рш дюз, шздей устаз болгымыз келедГ’ деген секиод эдем1 жылтыр создермен мактанкырап алып жумсартатын. А л , кейде магнито­ фон микрофонын усынатын да ’’Солай да солай, 6i3 мек- теп 6iTipyre шак калдык. Эрине, кулын мен тайдай 6ipre ескен достарымыз бен эке орнына эке, шеше орнына шеше болган устаздарымызды кимаймыз. Bi3 оларды OMip бойы умытпаспыз. Кешн сагынатынымыз да рас. Сол уш ш Ыздщ 6ip ауыз ue6i3ini3fli, 6i3re арналган ттегййзш таспага жазып алайык, агай немесе апай , б1здщ етшпшм1з осы “ деп киыла калатын. Кезектт уй тапсырмасын орындамай келген 10 «г» сынып окушылары да осындай б1рдеме ойластырып, устаздарын кутш отыра бердо. Буларга жас мугадпм Аскарэлшщ де сыры машм болып калган едг 0 з кещл-кушнщ жетепнде кетш калатын осы 6ip жас ж т т кейде балаша мэз болып, кунш

Ербацыт НУСШУЛЫ хошы келйпесе ез табигатына жат болса да байсалдана калатын. О л байсалды болды дегенше багым кем щ дей бер. Мундай кездерде кабагын туйе туксш п, ез шэюрттерш 6ip- 6ip “ сшкш” алатын. - А гай, - дед1 арт жактан он колын кетере мойнын созган ул Аскарэл! Kipin сэлемдескеннен кейш - 03iMfli мазалап журген 6ip сауалга Ызден жауап алсам болар ма екен? - Болганда кандай, - деп келюе Kerri жас устаз масаттана. - Bi3 достык, кэдамп eKi адамньщ достыгы жайында кеп таласамыз. “Достык” деген не? - Сен шырагым, бул туралы Аристотелдщ не дегенш бшесщ бе? О л былай деген: ’’Достык ем!р yuiiH кажетп нэрсе, ейткеш ешюм, ешкашан да - калай ед1, эл п , э, eciMe енд1 Tycrri - барлык баска игш кке тугел не бола турса да дос- жарансыз OMip;ii каламак емес” - Бул ещн TyciHiKTi гой, - дед1 жанагы окушы жауапка канагагганбаган сынаймен. - Достык махаббатка бастайды, - дед1 кыздардьщ 6ipi айгайлап. Бапалар кызга жалт карасты, Keft6ipeyi кулш жа- тыр. - Мен Шолпанга косылмаймын -дед! тагы 6ipeyi -Досты к - достык та, махаббат - махаббат. Балалар шуылдасып Kerri. - Махаббат кейлек сиякты тозып Keryi гажап емес. - Дуниедеп ен жакыньщ ceHiH - гашыгын. Кенет кызып сала берген осы пшрталас конырау “ шылдыр” еткенде ба­ рып эрен басылды. Аскарам де бугш п эцпменщ acepiMeH ойлы калпында баяу кимылдап оны-мунысын жиыстырып жаткан ед1, баганагы Шолпан еамд1 кыз алдына келт ceMKeciHe колын салган куш кипактап турып калды. - Агай, - дед1 сосын epiHi гана жыбырлап. Кос жанарын жасыргысы келгендей кекшмен кезш кейлегейлеп алган. Жуз1 албырап, даусы д1ршдеп шыккандай болды. - Агай ci3re сырымды... Жок, 6api де мына кагазда жазылган. Окынызшы. Акыл айтьщыз. 153

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 Ж уреп болымсыз гана flip еткен жас иопт Шолпанмен онаша калганын eHfli гана уккандай кысылып калды. - Жарайды, - дед1 кыздын flipiflflen турган колынан буктелген кагазды алып жатып. Кыз енд1 гана жаны жай тапкандай курсше гана дем алды да кетуге ынгайланды. “ Ci3 махаббатка ceHeci3 бе? - деп бастапты ол ха- тын - Кш-юшкентай болып ап осыларга не керек e3i деп жеюре кермешз. Bineci3 бе? Мен 6ipeyre гашыкпын. Шын гашыкпын. “ А ”деген житпсе. М ен ушш жанын узуге 33ip жYpгeнi кеше гана efli гой. Махаббат бойтумарын мойынына салып, менщ 6ip сэтпк жымиысымды езше бакыт санаган сол 6ip жанга ЖYpeгiмдe алгаш рет кауызын жарып келе жаткан махаббат г у л т сыйладым. Осылайша бейкунэ кыз ж уреп махаббат алдында оп-онай Ti3e 6yicri. MeHi арбаган от ce3iMHiH аймалауына кендйш , кызда болар тэкаппарлыктан айырылып калдым. М ендеп ce3iM 6yrLnMeyi керек едь Карамауым, жйтг журегш жаралауым жен едк” Суйд1м” де­ ген 6ip ауыз сез аузымнен калай гана шыгып Kerri депн. Ол мен!н журепмнщ тубш де жасырынып турганда гой. Сонда гана багам кем1мей, багым жанар едк Амал не, мен Kemirin калдым, ага! Арамыз неге апыстады? Осы суракты мынау элемге коя 6epriM келедт О м ip 6i3re Kepcerri алыстагы, Арман атты езеннщ агыстарын. 0M ip 6i3fli жакыннан кермек efli, Неге жаным арамыз алыстады? Шолпан!” - 03 i сондай шешен, жэне тэп-Tayip акын, - деп куб1рлеп койды Аскарэлг Колына калам алып оз леб1зга 6uifliprici келген едк неден бастарын бшмедк Жана гана бейкунэ ма­ хаббат Heci бугциршш кызга айтпагы коп еда, кеюрепнде сайрап тур едг Бул ce3iMiH кагазга копиру онай емес екен. Ж уреп anci3 дурил кагып, ойы шатыса бердт Олден уакта 154

Ербсщыт HYCIUYJlbl барып :” М ен махаббатка сенемш” - деген сездерд1 Tycipin алды да шаршагандай ауыр дем адды. ’Ташыктык азабын тартып, махаббат элемшде жолым болмай журген жаннын 6ipiMiH” деп жазбакка бекшда де, езш щ дырдай устаз екенш, мунымен санаспау акымактык болатынын eciHe алды. С о - сын былай деп жазды. \"Журекке эипр ж урмейтш сиякты мен саган не дешн. Махаббат дейсщ бе? Бул жайлы мен ештене айта алмай каламын ба деп коркамын. Саган тек сешм керек. Сен1м - бул арада мен болашакка деген сеш м жайлы айтып отырмын. Болашакка, махаббатка сен! Устазын - Аскарэлг” Тун ортасы ауса да неге екенш 03i де бшмей беймаза куй кешin жаткан калпы уйыктап Kerri. ¥йкыда жатып 6ip гажайып элемге сапар шесть ” Кел жагасында жур екен дейдь Тан нурымен айнаша шагылыскан айдын кол устшде жападан жалгыз акку жузш жур. Мойынын созып бутан карайтын секшдь Аскаргш осы 6ip супу кусты кушып eMipeHrici, майда толкындарды как тинп аккута жузш жeткici келгендей. Кш мш uieuiin жагага койды да суга карай аяк басты. Bip гажабы, баскан жер1 куртап, толкынды су жал-жал топыракка айнала бердь “ Кел емес, жер екен гой” деп ойлады. Кенет аккуы езше карай жузш келе жатты. С ей тсе, акку емес ак кейлеетт кыз екен. - Дарита!- дед1 ж ш т “ ah” урып. Кыз бен жйтггщ кушактары айкасып, кос журек 6ip маннан катар сокты. - Сагындым той, жаным, - дед1 житт. - Сагынган жоксьщ, - дед! кыз. - Неге? Мен с е т суйемш! - Сен MeHi суймейсщ. Эйтпесе, неге м е т тауып алмайсын? - Асыкпа жаным, эльак тауып аламын oiiaai. - Кызыксын, жанында турмын емес пе, тауып алганы несй Асыккан мен емес, 03iHciH- Мешмен тез-ак коштасып улгердщ. - Сен басканы суйесщ.

КЭП KYTKEH КвКГЕМ ЕД1 - Жок, бар болтаны онымен доспын. Мен с е т гана суйемш. Дэл осы сэтте: - Достык махаббатка бастайды, - деген Шолпаннын у т ест ш п , оны тау жангырыгы кайталады. - Достык махаббатка бастайды. - М ен Шолпанга косылмаймын. Д осты к -досты к , махаб- бат- махаббат. М угаш м агай, ci3 де кателескенЫз. Достык махаббат емес, емес, емес. - Мен ещр кайтайын, - дед! кыз - Mem !здеп тауып ал, кутемш. Дарига кушагынан сусып босанды да т о т бос ауаны карманып калды. Жанагынын 6api де кур елее екен. Жйтг кел жагасьшда тур. Келде жалгыз акку icimdn, балу жузш барады. - О л - акку, - дед! бейтаные дауыс - Аккуга тас лактырма. - Дурыс айтады -дед! Шолпаннын даусы - Ci3 ез махаббатьщызга шынында тас лактыргансыз. - Ж ок, - деп айкайлап ж!берд! жйтг - Жок. ¥йкыдан ояна сала атып турып кез!н укапады. Журен “дурс-дурс” етед!. - Куска тас лактырма, - дед! сыртга элдеюм. Жуг!р!п терезен!н алдына барды. Аппак кар жауган екен. Bip эйел ба- ласын колынан устап алып суйрелейд!. - Кайрош-ау, муньщ не, “ балабакшага бармаймын” дегенд! кайдан шыгарып алгансын, ез!н. Онымен коймай, жайында журген куска ”тас лактырам” дейс!н. - Анау немене?- дед! бала тас устаган колымен кар уетшде элденен! турт!нектеп шокып журген коккептерд! нускап. - О л бейкунэ, момын кус, - дед! эйел - А л , оган тас лактыруга болмайды. Жана гана корген туеш щ эсер!нен арыла алмаганд!к! ме, бей-жай куй к е и т . KoHiniH тэтт! мун жайлап алгандай мае болды. Лэззатты сез!м бойьш кытыктаса, “ah” урган OKiHim KOKiperine келin конактайды. Бэрьбэрш 6ip басы котере алар емес. в н е еттш де Tepic кшггп. Кайта ауыстырды. Ыстык шайды 6ip-eKi сораптаган болды да, кунтия кишш алып далага шыкты. 156

Ербсщыт НУСШУЛЫ Айнала аппак кар. Салкын сазарган TipniK айкара жамылган ак керпесш бурке буркенедк Тек тан атып дуние кун нурына шомыла бастаганда гана осы керпенщ ту- тапакайын шыгарып, cepnin лактырып тастайды. Шынын- да солай болды. Аскарэл1 айналсоктап ауладан шыкканша кызметше асыккан адамдар жалпактау немесе узынша кел- ген табандарымен, б1здиген екшелер1мен ак улпа KepneHi “ борт-борт” басып тесе берд1, жыртып айгыздай бердь Асыкпаган жалгыз Аскарэл1 сеюлдг Б1рл1-жарым ютап курапын колтыгына кыскан калпы кунысып, мойынын iiuiHe алган. Ke6iK карды баяу сызып ш б т келед1. “ У а , Дарига, - дейд1 куб1рлеп - Дарига десе дарига сен болдын той. Акку, ак кар, ак дарига, sfrreyip, тепн емес шыгар. ” Кутем!н” дейдь “ Тауып ал” дейдг \"Суйемш ” дейд1. Акку ce3iM алдамайды. Мен оны тауып алуым керек. Мейл1 бар ем1р1мд1 сарп етейш” . Мектеп ауласына келш юрдь Бунда жалу адамдарга арнапган жол алакотырланып кеткешмен ауланын туб1ндеп мамык карга кара карганын да i3i туспеген десе болгандай. Ал айнапасына аныктап коз жзберген адам элдеб1р алабажак жазуды жазбай таныр едь Сол жазуга дешн барып, кайтып келген епк табанынын i3i де айпарадай болып сайрап жа- тыр. Б1здщ ж1гтм1з де керд1 оны. Корд! де кулдк кулд1 де курсшдк Ызасы келдк 1зшше суйсшдй 6iuipin тастамак болды. Бунысын жаман ырымга жорып, кызгыштай корып аялагысы келдй Кар бетшде сук саусакпен кестендетш жазылган «Айбар+Шолпан» деген жазу турган едг ” Сол - Шолпан” дед1 езше-ез1, кэд1мп 10 «г» сыныбындагы. Бул кер1н1ске куэ болгандардын 6ipi сыкылыкгай кулсе кейб1р! ештене болмагандай жайбаракатсиды. Ей, Айбар, - дед1 кенет шыккан дауыс - Кердщ бе, 6epi кара, эш тур. Айбар косу Шолпан. Ха-ха -ха ! Жалт караган караторы ул курещте турып калды. Содан кей1н гана жандэрман жупрш барып кар бетшдеп жазуды жалма-жан таптап тастады. Шаруасын жайгастырган сон ет1пн тарпылдата басып достарынын сонынан куып кетп. 157

К в П KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 Осы окигадан кейш кеп кун еткенде мектеп уйжщ бурышында жылап турган Шолпанды кердь Мурынын тартып койып “ солк-солк” етедк Кш кентай нэзйк денеЫ flipumen тур. - Шолпан, не болды саган, юм THicri?— дед1 Аскарэл1 жанына таяп. Жауап бермеген бойы онан эрмен солкылдай бердь - Кой, Шолпан, коя гой енда, жылама. - А гай, - дед1 аузы ырбиып, K63i бшеуленген куйде - Ан- да-санда жылап алгым келедь Сонда гана бойым жецшдеп калатын секшдь - Жылаганы Heci, бундайынды керсетпе! - А й ба р KiHoni б э р ш е. Э н е г у н п кардагы ж а- зуды менен кер ед к “ С е н ж азды н. - дейд1 - MeHi маскаралау упин. Bopi6ip саган карамаймын. Меш мен енд1 Ы ш с п е ” , - д ей д Е С о с ы н е к сш -е к с ш жылагым келдЕ жыладым. - в й т т акымак болма, - деп Аскарэл1 кыздын мандайынан сипады. Сен акылдысын. Ал , акылды адам олай етпес бо- лар. Кшкентай кыздын жуп-жумсак майда мандайы бой- ын балкытып, журегш елхйретш кеткендей сикырлы сез1м кушагында калды. - Ей , устаз, - дед1 каркылдаган дауыс ар жагынан - Не керек ci3re? Селт еткеш соншалык, колын тартып ала койды да кыбыр етпей турып калды. Айкайлаган Н у р ж т т екен. - Бара гой, - дед1 Шолпанга - Тагы жуздесерм1з. Кыз квзппн жасын cypTTi де KypciHin алып бурышты ай- налып Kerri. - Тусшбеймш, - дед1 Н у р ж т т келген бойда - Адам- дарды тусшбеймш. Кш ен 6ip кециияз жандар. Барлыгы да куйю -прл1ктщ квленкесшде калып койган. Кудай-ай, сауык- сайран, думан-той, кулю деген кайда осы, э? Естай айтады ’’Квктем болса келш калды. TipuiiniriMfli тузеймш, уй сала- мын” деп. Bip вленде айтушы едЕ 158

Ербацыт НУСШУЛЫ Уйленш жатыр, уй салып жатыр жас жандар, Иленш жатыр, иленш жатыр лайлар, - деп. Сонда 6i3fli« кайран жиырма беалйз лаймен 6ipre ез ш п , шанмен 6ipre ушып ете шыкпак па? Жок, достым, 6api де курысын. Кеншимзда кетерешк. Айтпакш ы, бас коспагалы да 6ipa3 болды-ау деймш. Кандай ойын бар? - Иэ, отырайык. Bapi де тамаша болсын. - Егер бас косар болсак мен жалгыз келмеймш, -д еп сы- бырлады Нуржнтг. - Кызын бар гой, шамасы? - Бар болганда кандай. Сексен кыз серуенге шыкса-дагы, ш ш д еп Шолпан жулдызы сол болар. Мектептеп оку iciHiH MeHrepymici Мекебайдын белмесше имене Kipin: - Сэлеметаз б е ?- деда. Мекебай кушиган жагын сипалаган калпында ойланып аз турды да темеюсш тутатты. Сонан сон гана ершш жыбырлатып сэлем алган болды да: - Отырыныз, - дед1 - Аскараш, жагдайыныз калай? Ша- руа жайы жаксы болар? - Жаксы сеюлдг - Мен ci3fli байкап журемш, кещл кушшз онша емес-ау осы? - Жок, 6opi де калпынша. - MeHiH шакырткан себеб1м, айтайын дегеш м ...- Сезш белш, темеюсш байыппен сорып алды - Айтайын дегешм, ci3 устаз деген касиетп атьщызга Kip келпрш журген кершеаз. - Калайша? Ж т т орынынан турып Kerri. - Отырыныз. Устаз адамга ушкалактык жараспайды. Ал- дпмен меш тындап алыцыз. Ci3 оныншы сыныпта окитын oiie6ipey Шолпан деген кыз баланы танисыз ба? - Иэ, не болды? - Ci3 соган махаббаттык хат берген KepiHeci3. Буньщыз уят кой ендь. - Кайдагы хат? Иэ, ол былай гой. 159

К в п KYTKEH KQKTEM ЕД1 - Акталманыз. - Не жазып ем сонша, акыл сурап хат жазган екен, жауа- бын берд1м. Акьшымды айтгым. Н е айтып турсыз? - Мен шындыкты айтып турмын. Хат алганьщыз, хат 6epreHini3 шын емес пе? - И э, рас. - Бул дегенпйз - бултартпайтын дерек. Мэселе козгайтын болсак, наньщыздан кагыласыз. Соны ойладыныз ба? - О л шздщ колыныздан келмейдь ©йткеш... - Келгенде былай келедк - Онда мен азбен сейлеспеймщ. - Сейлесесщ. Алдында оку iciniH MeHrepyuiici - Мекебай тур. - Ю м болса да айтарым сол - Кдпшылдап орынынынан турды. -С ейлеспейм щ , кетемш. Журе берген ед1, Мекебай кул1мс1реп жолын бегедт - Ашуланба, отыра тур, - дед1 ещЦ “ сенге” Keujin - Менщ агалык акыл айтуга какым бар болар? Сен oai жассьщ. “ Абайламай б1рдемеге урынып журме” дегешм де. - Э ри не, акыл айтасыз-ау. BipaK... - Б1рак-м1рагынды коя тур. Сонымен сен ani жассьщ. 0м1рщ алдында. М ен сатан 6ip е т ш ш жасасам - Аз-кем унс1з калды да сезш кайта жалтастырды - Айбарды б1лесщ бе? Жптггщ ж уреп “flip” ете калды. - Бшемш, - дед1 сосын жай тана. - С ол Айбар, сол тентек, атасынын баласы едп былай не- леу... сотан коз кырынды саларсьщ. Bip “ беспктен” болып б1рдемен кете коймас. - Э ри не, тек жаксы окыса болтаны да. - Э й , баласьщ той эль Жаксы окып журсе нем бар efli менщ? Айтгым той, еркелеу ескен менщ... Жок, атасынын улы ед1 деп. - Осы ма айтпагыныз?- деп ж т т упишш рет орынынан турды. - И э, бала ymiH куймейтш адам бар ма? Сондыктан гой. - С а у болыцыз! 160

Ербацыт НУСШУЛЫ - Жарайды. А л , мен с е т туган iniMHeH кем кермеспш. Осыны айтканда жалган мулэш мсудш ме, Мекебайдын кездер1 жымыскы турге кешш, ж тркенш гп болып KeTri. Бул ем1рдщ алга тоскан сан тарау сындары мол екен. Жас жптт еткен кундер1 жайындагы ею ш ш наласын умытып бэрш тапак encici де келдь Тагдырдын 03i сыйга тарткан салкар жолына салкынкандылыкпен бой усынып коне 6eprici келгендей курес атаулыдан кажып, тым-тырыс куй кешед1. Жастык гумыры куз болып, кыс болып жасырын жылжып OTin бара жаткандай. \"Бэрш де койшы, - дейд1 кей- де - Мынау е т р д щ маган кимаган сыбагасын калайша тар- тып аламын?” Кабинетке Kipin келген сон мандайын алаканымен Tipen, кезш жумып отырып мынаны ойлады. - MyraaiM, - дед1 6ip кезде Айбар - Далага шыгып келейшпп, басым ауырады. - Рухсат бермещз!- дед1 алдында отырган такылдаган сэры кыз - Ол уй тапсырмасын орындамаган кезде ылги да “ далага шыгамын” дейдк Айбар кызга жудырыгын керсетп. - Жок, - дед1 Аскарэл1 - Шыгып келсш. - Тура тур, - дед1 сосын - Алдымен тактага кел. Кдбагын туйе арен кетершген Айбар басын касыды да тактага шыкты. - Жана дуние тарихы - жана тарихка айнапды, - деп ба- стады ол уй тапсырмасын - MeHiuiri коп жауыз байлар кедей адамдарды канап, сорып жатты. А л кедей байгустар аштык пен жокшылыктьщ ауыр бейнетш тартып, эрен кун кердь Сосын кедейлер ’’Байларга карсы куресем!з\" деп каруларын сайлады. вйткеш, жалшылар ез кожайындарынын барлык жумысын icTeyuii едк Олар Tiirri иелершщ аяк кшмш де кипзш беретш. Айбар басын касып ойланып калды. - Мугал1м!- дед1 6ip кезде - Далада жанбыр жауып тур. Алгашкы жауын. Осы кезде балалардын 6spi “алакайлап” терезеге карай жупрщ. 161

К Э П KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 - Алакай, жауын жауып тур. - Туу, Hici кандай тамаша?! - Кектем келдь - Отыр, - дед1 мугашм Айбарга. Сосын журналга “бестне” бага койды. 03i койган багасына ойлана карап 6ipa3отырды да сулесок кана журналды ысырып койып, терезенщ алдына барды. Желдетюштен колын тосып едк алакандарына жанбыр там- шылары тидо. Ky3ri несер мен жазгы ак жауын емес. Ipi-ipi сирек тамшылар эр-эр жерге “тырс-тырс” тамады. Батые жактан ipi кою булт жылжып келедь Осы бупт жана гана жаркырап турган жарыктык кунд1 ез кушагына ала берген. Аскарэл1 дапага шыккан кезде улкен жауыннын хабаршысындай болтан сирек тамшылар ещн cipKipereH жанбырга уласкан едь Адамдардын барлыгы да куаныса далага шыгып, алгашкы жанбырга алакандарын тосып мэз- мейрам. KeKipeicrepiH кере жанбыр шеш тамсана шскейдк Аскарэл1 кектем келгешн енд1 тана сезгендей кещл кекжиеп кещп сала бердк Кектемнщ cam сан мын боя- умен кубылган гулдермен, жены кшшп кулпыра калган кыздармен гаредь Осы кыз - кектем мынау галам кепне ма- хаббат гулш erin, бар дуниеш сулулык нурына шомылды- рып жасандырады. Кешеде кыздар кебейш кеткендей. Ак, Кызыл, кек кшмд! бойжеткендер сылан кагып, сикырлана туседi. Bapi де 6yriH шаттыкта, сынгырлаган кулюлер1мен мынау ем1рд1 тербеп, теб1ренте тускендей. Аскарами солардын 6ipiH колтыгына алып каукылдап калжындасып, эдем1 эзш айткысы недель Осы кыздардын пшнде Дарига да журу1 мумкш екенш ойлады. Ойлады, 6ipaK, дегб1р1 кеткен жок. Даригамен таныеканнан 6epi тунгыш рет салкынкандылык танытты. Ак кейлекп арудан кудерш y3yi ме, элде anciaairi ме, сез1мнщ бул калтарыстарын айыра ал- мады. Bip гажабы, к е ц ш ортайган жок. Адамдар аягы узите коймайтын улкен кешеге карай аяндады. Эйткенмен бейта- ные кыздарга тш катудын e3i киямет-кайым екенш битедт О цпм еш неден бастап, кызбен калай танысуды сонын жолы- 162

Ербацыт НУСШУЛЫ на бар енерш салып багатын Нуржшттерден уйрену керек шыгар. Ол кызбен танысканы туралы былай дегеш бар. ” Кешю кинодан кайтар жолда эп-эдем1 6ip нэзж кызды Kepin калдым. Жанына барым аман-сэлемд! жаудырдым-ай келш. Кыз бет1ме бажырая карады. - Танымай калдым, ci3 KiMci3?- дедь - Ойбай-ау, калай умытып калгансьщ. взщ м ен 6ipre билегешм кайда? - KiM бшед1, - деп ойланып калды ол - Талай жйтг биге шакырды. Кайсысы есте калды дейсщ? - А л , мен сеш умыткам жок, - деп сап ете тустш - Кептен 6epi ойымдасын. И э, сол кунп к енткте екеу1м1з талай сыр- ды ортага салып едш, 6spi де бупндепдей есте калыпты. - Сонымен ci3 м е т жаксы бшетш болдьщыз гой, - дед1 ол. Осылайша эрнеш энпме етш ушне дешн шыгарып сапдым. - Ертен биге барайык, - дед1м батылданып - Баягыша тагы 6ip рет. О л ундеген жок. - Б анде болсын, - деп жалгастырган эщтмесш Нуржптт - Егер кыз ундемесе “ келкжеш” деп ойлай бер. - EciMi к1м?- деп сураган Аскарэлг Н ур ж ш т кумшжш барып, ыржиган болды да: - EciMi дейсщ бе? Онын eciMi - Кдп, кэш мп кыз. Осылай деп айткан 03i, - деп каркылдап кулген де койган. Аскарэл1 казбалап ештене сураган жок. - Е , eciMi кыз болса бул дуниедеп ен гажайып eciM екен, - деп досына косыла кулген. Бул болса кызды курыгына оп-онай шнадретш Н у р ж т т емес. Кудай e3iHe ондай енерд4 кимаган екен, амал нешнс. 0 з ойымен e3i боп жауынга малшынып келе жатканда колшатыр устаган 6ip кыз: - Агай, уакыт канша болганын айтпайсыз б а ?- деп бутан бурылды. - Мен сен удин агай емеспш, - дед1 кенет тапкан капжыцына масайрай кулш. - KiM болсаныз да сагатьщызды KepceTini3ini, - деп кыз да кулдь

КЭП КГГКЕН КвКТЕМЕД! - Сагат тип туею eiciHi кер сетт тур. - Э ттеген-ай!-деп кипакгап калды кыз. - Неге екшдвд? - Жай, эншешн. У ш м е барып тез1рек кайтпасам болмас. Ойтпесе дукен жабьшып калар. - Дукенге каз1р-ак бармаймыз ба, мен де солай барушы ещм. - Жок, алдымен уш ме баруым керек, - деп семкесш актарып сипактады -Р а с , умыт калдырыппын, - деп кетуге асыкты. - Канша керек e a i? - дед! жйтг акша керек екенш туешш, калтасына колын салды да. - Э ур е болманыз, - дед! кыз - Рахмет, мен каз1р-ак. - Уялма! С ен уйще барып келгенше дукен сеш кутш турмас. Улгермейсщ. - Бейтаныс адамнан калай карыз аламын? - Олай болса танысып коялык- Аскарэл!, мектепте мугал!ммш. - М енщ атым - Баян, - дед! кыз. - Сезд1 кой. Мынау уш жуз сом, кетт1к дукенге. - Бекер эуре болдьщыз, - деп кызарып кеткен кыз ж ю тгщ сонынан epiKci3 ере бердт - Кэнекей, колшатырьщды мен устап журешн -дед! Аскарэл!- Екеу1м!зге де жаксы. ©TiHiuiiM “ ci3” деген сыпайы ce3inai алып таста. - Жарайды. - Ж т т кызга иыгын типзе 6ip колшатырдын астында келе жатты. Кыз шашын кырыккан, K63i улкен емес, 6ipaK, суйю мдг Аузынан шыккан дем! журект! ер1тердей. Кыздын иыгынан ток ж упр ш еткендей жггптщ тупа бойы шымыр- лайды. ” Жол узара туссе екен” деп ттейда осы 6ip сэтпк бакытты дэуреннщ гумырын кыскарткысы келмей. - Дукенге келдк, - дед! Баян. Сонда гана масаи лэззатган ceprin селт ете калды. Баянный !здегеш кейлек екен. Дукен iiui кыздар базары- на айналгандай, эр жерден дабырлаган дауыстар шыгады. Бэршщ де кекешн тескен осы кейлек. Талай жптггщ 164

Ербхщыт НУСШУЛЫ ж урепне шок салып артынан ертетш де осы кейлек. - Кдндай ещ н алсам екен?- деп куб1рлед1 Баян. - Бэршен де агы жаксы, - дед! я опт кыздын куб!рлегенш кулагы шапып калып. - Жарайды, сен1н дегешн болсын. Кыз келгсе кетп. - М ен сею кайдан табамын, - дед! кыз шыккан сон - Акшанды кайтару уш ш? - Кешю сагат с еп з кезшде аланда кутейш, сонда кел. Кыз басын изеп келюкенш 6wflipfli. - Керюкенше!- дед! яппт. - Керюкенше!- дед1 кыз. Кызбен коштасып жалгыз калган сон 6ip мезет анырып турып калды. \"Осынын 6api TyciM емес п е ? - деп те ойлады - “ Баян!” Кандай эдем! eciM. Козынын Баяны осындай-ак болар. Киылып турган касы мен у з ш п турган бел!, каракатгай болган K03i жок. Сонда да суйшмдй эдем!. Узш у, узд1гус1з кинала, киыла карайды. Шынымен бул и м 03i? Тагдырдын маган ж1берген бак кусы ма? Сонау кундерде уйкымнен ояткан, махаббат э т н шыркаган, айдын келдеп акку боп тус1ме KipreH, езен агысымен алыса жузш бара жаткан кезде: ’’Кайдасын сен?” - деп шарк урып !здеген аруым осы емес пе?! А к кейлеп кайда? Ж о-га, ак кейлекп жана гана апды емес пе?! Бак кусым, ак кейлекп ак кусым м е ти ! Кектеммен 6ipre жеткен арман эшм. Неге менщ, менщ дейтшдей юм едщ сен? Саган не болган?” Не болганын ез1 де бшмейдь Oftreyip жан рахатына шо- мылып, лэззэтка белене туей. Кыс кезшде жан жуымайтын кала аланындагы агаш орындыктар бупн бос емес. Кыз жнтгтердщ сырласып бас косатын Heri3ri мекен-жайы болгандыктан ба, алан айна- ласында жай сейщдеп жургендер де, сьщгырлай кушсш тургандар да ушырасады. Кектеммен 6ipre гашык журектер табысып, махаббат элемшде бас косады. Аскарэл! де буларга ш тей тшеулес болады. Шынайы 165

КЭП KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 ce3iM, адал махаббат тшейдь Тшей турып ез еинрше де риза екенш мойындайды. 0 з арманы уыйн 0Mip суретшш де ойы- нан шыгармайды. ” 0 , eMip м е т кушагьща ал, мэпеле, баулып ушыр, шарыктат” деген арман-арызын да актарады. Терт мезгщцщ басы, токсан т те ктщ тогыскан шагы хош ш сп кв1сгемн1н “лэззат” деген куанышымен жан-дуниесш рахат- ттандырып, “ жастык” деген шаттыкка кенеле туседi . 0 н бой- ында керемет 6ip куш жаратылып, кенш не махаббат Tsmpi 3Mip 6epin, кыз жолына журепн тоскандай алабуртады. Уэдел1 мерз1мде кыз да келдГ. Е й 6eTi нурланып, курен тартып, жанарына аспан нуры уялагандай орасан 6ip жарык сэуле тунып жайнай тускен. - Кеш ж арык!- дед! яипт. Кыз жауап орынына кушмарей карады. - Кеш кандай тамаша! Жанбырдан кешнп кеш Tiirri кере­ мет екен. - И э, мен де унатып турмын, -дед1 кыз акырын eciHen. Кектем керкше канып, мае болып, 6ip сэт мажаурап кеткен сеюлдь - М ен осында турып ойыма талайды алдым, - дещ жйтг. - Не ойладын? - 0M ip жайлы. - Сосы н. Кыз кулд1 - С осы н ез арманым жайлы... - Сосы н... - С осы н махаббат жайлы. - Сонан сон? - Сонан сон осында журген 6i3 секщщ жана табыскан кыз- жшттердщ бэрше элемдеп ен жаксы махаббатты тшед1м. - Неге 6i3 секций? Кыз кызара жанарын тайдырып экетп. Bip мезет eKeyi де у н а з калды. Элден уакытга кыз: - Bip орында тура беру, кызык емес, журейнеш, - деда. - KeTriK, - дед1 жйтг - Жанымда сен журсен болганы. М ынау шаЬарды тугел шарласам да жалыкпас ед1м. - Ондай сез айтпашы, - дед1 кыз - Неге? - С енен уяламын. 166

Ербацыт НУСШУЛЫ - О й, уялшагым-ай, ондай сездерд1 irniMe жия берсем, кусамен ejiin калармын, - деп ж т т жаркылдай кулдь - 0лмей-ак койшы. - вл1мнен коркасын ба? Ерте ме, кеш пе 6spi6ip елем1з. - Кандай жаман. М ен -rimi ел л м келмейдг С ен де елме. Дэл бугш шпмда еске алмай-ак кояйыкшы. - Олтсргщ келмесе аузымды какпа. кыз эщтмеш - О сы сен неге ак ещн жаксы KepeciH? баска арнага аударып. - Оны кайдан бш д щ ?- дед1 селт еткен ж ю т . - Неге селт erriH? Жайшылык па? Маган кейлектщ агын езщ тандап бергенсщ, - д а д кыз еркелей. - Э , вида eciMe т усп . А к ен - эппак журек пен ак с е з т н щ , адалдык пен ак махаббатгын белпсь - Туу, тагы да махаббат, - деп кыз басын шайкады. Ба- сын шайкады да - Ж у р ,- деп ж нтгпц жецшен акырын тарткылады - Э н е у орындыкка барып отырайык. Ж й тг куана KenicTi де орындыктын устше шыгып алды. Сол колымен мыкынын TipeHin, он колынын сук саусагын шошайтып, да- усын жуандатып: - Караты езш, каршадай болып ап жшггпен журедь Б1здщ казак кыздары кашан ондай ед1? А л , каз1рплер ше? Оларды кой, елдщ кезшше ж тттермен колтыктасып кайкандайды. Жолдастар, бул дегенщ, бул дегенin... ары карай айта апмай- - CeHiMeH 6ipre жургешм унамаса каз1р-ак кайтайын, де/й кыз ренжш. - Жэй, оншейin калжьщым, оны сен былай Tepic туешбе, - деп каукылдай женелген ж1пт орындыктан ceKipin тусе бе­ рем дегенде жерге суршш жыгыла жаздады. Кыз шыдамай кулш ж1бердг Ж1пт те косыла кулдг Пэк кешлдердщ риясыз кулюсг Буларды кектемп кустардын шыкылыктаган уш гана костады. А л , тш ев мылкау агаштар болса жараса калган жастардын кулюеше унсгз куэ бо­ лып басын иедк Мынау махаббат ушне алпые ею тамыры Hin, Mefiipi канып, жапырагын тез1рек жайгысы келгендей бурлене туседг 167

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 - К е з й ш жумшы, - деп e-riimi сосын ж ш т. Кыз кезж жумды. Аскарэл1 кызды кушагына алды да, кеудесше басып epiHiHeH суйдк Ем1рене аймалады. Bip керсмет от лыксып келш, бойына жайыла бердЕ Журегш элдене кеп туртюлеп кытыктагандай эсерге белендЕ Буын-буыны ancipen, ауыр тыныс алды. Баян да осындай куй кепнп жцздон кушагына карай кулан, аса 6ip дэрменЫздшпен козin жумып, жуз1 ала- улап, сулык калган. Дэл осы кезде жер дуниеш карангылык жалмап, эр-эр жерден жылтындап жулдыздар Kopine бастаган едЕ - КетешкшЕ - дед1 кыз туншыга. осы создерге rini эрсн келш. Сосын шашын сипалап жондегендсй болды да жштке: - Енд1 сен K03inai жум -дедЕ Анау козin жумган сон калтасына уш жуз сомды салып жатып - Баганагы акша гой, - деп сыбырлады. - Алмаймын, - дед1 ж ш т - Кейлекп мен саган сыйга тарткам. - Алмасан ренжимш, - дсд1 кыз бепн томпайтып. - Сен рснж1мс, мен алмай-ак кояйын. - Жок - Кыз кесш айтты Ренжчмсн коймаймын. онан да меж шыгарып сал. Кызды ж етш ген сон жшт уййне асыкты. Yjikcii куаныштын эссрймсн алкына тез-тез журдЕ М ум кш , уйше барып тосепне жаткан сон киялына cpiK 6epin, алгашкы жанбыр кунп бакытты сэттсрш кайтадан коз алдына елестету ушш асыккан шыгар. ByriH 6api тамаша! Тан тамылжып. кун кул1мдеп турды. Туе ауа кун ысып та Kerri. Аскарэл1 кошедс келе жатып бупн кун сенб1 CKCiiiH eciHe алды. Кино Kepin. театр жагалауга уакыт жок. Кешке Естайдын уйпнде бас косулары керек. ЕсЕп-дерп Естайдш не Баянмен 6ipre бару гана. Бутан кыз кенсе жарар. Алайда. астамшылык болмасын. Аскарэл! квнд1ред1 оны. Расында да солай болды. 0 . легенде ” Бей- таные уйге бармаймын” деп булкынган. Ж ш т барын сала етшдЕ “ MeHi суйсен 6ipre бол\" деп колкалады. Баян кондЕ Куанышын жасыра алмаган ж ш т п н жуз1 алаулап кетп.

Ербсщыт НУСШУЛЫ Кыз бен ж т т келгенде Естай мен Нурсэуле гана болды да булармен шуркыраса сэлемдесш, Н ур ж тт гер д щ Keuiirin жатканын, ездершщ куанышты екендерш 6Lnflipicxi. Баянды Нурсэуле онашалап epTin Kerri де, eKeyi 6ipre шай камдауга Kipicri, 6ipiHe-6ipi тез-ак yfiip болып, оны-буны айтып кулюе бастады. - Б ан д е м е ?- деп кущи Естай досымен онаша калган сон - Сонау 6ip кездеп бас косканымыз. С ен жылап едщ сонда, ендо к енш н босамастай болыпты гой. - Е , жастык пен мастыкка дауа бар м а ? - дед1 Аскарэл! кысылып. - Той кашан? - Кыз колесе келер жазда керерм1з. - Кыз м1нез1н 03iH бшесщ, оп-онай келке салмас. в зщ мыкты бол, KOHflip, ымырага келт1р дегендей... айтпакшы Дарига кайда? - М ен Даригамды тапкан сияктымын. Тек eciMi гана Баян болып езгерген. - Сонда элп “ Махаббат адамда жалгыз-ак рет болады” дейтЫм1з кайда? - Мен бутан келюе алмаспын. Элд е, ceHiH айтканын дурыс та шыгар. Эйтеу1р, ештеме TyciHe алар емеспш. Мен Даригадан кудер1мд1 узд1м. Жок, бос киялдан кажыган шыгармын. Qfrreyip тусшбеймш. - Эрк1мн1н алгашкы махаббаты болады. М енш де басым- нан кешкен. Eipax Ko6ici косылмайды. - Нуржнтг” Махаббат деген - косылмау” дейдг - Oirreyip колдан жасауга келмейдт - Кудайдьщ гана ici де... - Кудайшыл екенсщ, ал Нурекен болса: ’’Кудай бшмейд1, 03iM бшемш” дер еда. Аздап жетюе бермейдьау, шамасы. - Нурекен демекпп, кешйгп гой. - Он кыздын басын орап журш 6ipeyre токтапты гой 63i. - Кандай кыз екен? - Оны каз1р керем1з. Осы кезде уйдщ eciri ашылды да Н у р ж т т пен кызы кершдг - KiMfli айтса сол келед1, - деп Естай айкайлап ж1бердг 169

К в п KYTKEH КвКТЕМЕД! BipHeme кез eciK жакка 6ip мезет кадала калып eni, сол суктанган жанарлардын 6ipeyi таныс болып шыкты да келген кыз сасып калды. Бул баягы ак кейлекп Дарига едй Аскарэл1 eciHeH тангандай орынынан кетерш п кеткешн e3i де бшмей калды. Сосын “ сылк” етш отыра Keiri. Bipme-6ipi мэре- сэре болып, сэлем 6epicin жаткан журт бул окыс кимылды байкай алкан жок. Дарига бул келюше элде еюнгендей, элде куангандай толкулы куй таныггы. Баян мен Аскаретнге ке- зекпен кез токтатып алып сэл-пэл мунайган пшпнде турды да, онысына намыстангандай кул1мс1реген боп Аскарашмен амандасты. - С элем етаз бе? - Сэлемет боларсьщ.? Бар-жогы осы бодцы. BipiH-6ipi кездершен угысты. Кеншдер1мен TyciHicTi. Bip гана сетке екеушщ есше сонау демалыс уйшдеп кундер тусш, кез алда- рынан жанды суреггер елестеп етп. Баскалар жайлы 6ipep сет естершен шыгарысты. Сосьш екеу! де ездершш cyfiiicruiepi - Нуржйтг пен Баян туралы, бул дуниеде ез тагдырларьш коспак жандар жайлы ойлады. Эйтеу1р, жан толкыныстарында алуан куйлер тогысты. Элде 6ip мун, нала, екшшгген журекгер1 жара- ланьт, ” шуюр”, ’’тэуба” деуге linaepi эрен келедь Жастар 6ip-eKi жартылыкты жайгастырган сон эдетгегщей билемекке орындарынан турысты. Gyeni ез суйгендер1мен биледг Э с е м саз айкаскан кушактарга эдемш к пен жара- сты наз тшейтшдей. Сонан сон Естай мен Баян, Аскарэл1 мен Дарига биледй Н ур ж ш т Нурсэуленщ кулагына элденеш сыбырлап, босаган ыдыс-аяктарды кетерш ауызгы белмеге карай шыгып Kerri. - Е с щ де ме, Д ар и га?- деп сыбырлады Аскаретп толки тш катып. - Bopi де ес 1мде, - дед1 кыз. - Жолымыз болмады, солай ма? -И э. - Жолымызда Жайдархан сияктылар турган сон, эрине... - Жазыгы жок жандарды кшэлауыныз капай? - Адам ойына не Kipin шыкпайды. Егер ол болмаса мумкш, мумкш ... 170

Ербсщыт НУСШУЛЫ - О з куйгелеказ. Осылай дегешме реююмещз. - А л сен? Жок, ceHi кшэламай-ак кояйын. C e m суйш ед1м. - Сенбеймш. Э а р е с е , ” С у т п ед1м” деген созге. - Амал HerniK? - Таусылмай-ак койьщыз. - Бул 6ip баянсыз махаббат болды. - Баянды ету кольщыздан келетш еда. - Мен аянган жокпын деп ойлаймын. - Жарайды, осы энпмеш догарсак кайтед1? Эйтпесе, ынгайсыз болар. Кырсыгым rain журер. - О л кызганшак емес, Баянды айтам. - Кызганбай коймас, эйтпесе, суймегеш. - Жарайды ендк музыка да аякталды. Осы кезде 6ip шелмекп мойынынан уыстап устаган каппы жайрандап ауызгы белмеден Н у р ж т т юрда. Неге ек етн б1лмейд1, Acxapani iuiKici келе берда. Олар ештеме болмагандай-ак кулш ойнап отырып тагы 6ip шелмекп босатты. Буын-буыны босансып, бойы бапкып бара жаткан AcKapani Даригага коз киыгын салды да ’’М ахаб­ бат дегешм1з - косылмау” деп ойлады. Сосы н Баянга карады да “ Махаббат дегешм1з - косылу” деп куб1рледг Нурсэуле эдем1 коныр дауыспен эдейшеп ’’Назконыр” энш бастады. Кыз-ж1пттерге карап, элде 6ip купил сез1м жетепнде сэл-пэл кул1мс1реп отырып эн салды. М умкш , тагдыр сокпагынын тэлкегше танданган шыгар. Болмаса, бейкунэ махаббатка толы беймаза кундерден естелйс айткысы келген болар. “ Апгашкы махаббат - ол кандай кубылыс?- деп ойлады Аскарэл1 - “ Баянды ету колыныздан келетш еда” , - дейд1 Дарига. М умкш , мен оз махаббатымды Баянмен гана ба­ янды етермш. Алгашкы махаббатым да сол Баянный 03i болар. Элде алгашкы махаббат дегешм1з - сонау 6ip кезде балан ce3iMHiH сергелдешне Tycin, кара сумек боп терлеп, сиыр уйнпгшде турган шагымдагы коркыныштан дурсшдей соккан журепмнщ уш ме, ол болмаса махаббат эш мен мендеп элемд1 туртюлеп ояткан, ез1ме карай ак кейлегш желб1ретт ушып келе жататын, кейб1р кездерде акку бо- лып елестеп, Дарига боп ун кататын ” У а, Дарига” депзш 171

к е п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 жудырыктай журепме жайындай салмак Tycipin, KypciHicKe толы тш 6iTipeTiH ак кейлекп ару - Дарига болар. Жок, жок алгашкы махаббат - менщ жастык гумырымньщ ж урепндеп жазулар. Ол менщ ен тамаша OMipiM. Ал, ’’Назконыр” менщ алгашкы махаббатымньщ эш , арман эшм. Бул эн кенйимнен кетпейш, журепмнен еш пейдГ Естайдын уйшен алган эсершен Аскарэл1 кеп кундер бойы арыла алмады. Эртурл1 ce3iM кушагында толкып, есенпрегендей мазасызданды. Баянга да бурынгысынша кеп бара койган жок- Неге? Бутан e3i де жауап бере алмайды. Алайда езш тыныштандырып жазда болатын неке тойларын унс13 куге бередг “ Мектеп OMipi де 6ip калыпты етш жатыр” деу де киын шыгар. Кектемп емтихан мерз1м1 таяган сайын окушьшардан маза кете бастаган. Эри не, булардьщ кеш басында оныншы сыныптагьшар жур. Бурынгыша “ махаббат, достык” деп бас катырып, nixip таласатындай бос уакыт жок. Ауыр кундер, rinTi, ой ойлап киялынмен 6ipre кыдырар уакыт аз. “ Жаз тез келш, демалыска кетсем, жанаша гумыр бастасам, сейтш еш нэрсеге де алавдамастай болсам” деп ойлады Аскарэль Естай уй салуга KipicKeH. Эйтеу1р, уш белмел1 уйдщ кабыргаларын тургызып койыпты. ”Осы бет1ммен ещн 6ip ай кимылдасам б т п жатыр” дейд1 кутындап. Нуржнтг болса кезекп демалысын алып кырдагы ауылдарына кеткен. Биылгы кекгем ж ел аз, жанга жайлы болды. Жер ерте кектеп, агаштар элдекашан жапырак жайган. Осындай кундердщ 6ipinae Аскарэлш 1здеп Дарига келген. Бурынгы эдем1 кездерше мун уялап, айналасы эж1мге толып кеткендей тым шаршанкы, жудеу бейнеде. Qirreyip жан flyraeci улкен езгер1ске толы. “ Мына турвде керемш” деп ойламаган ж1пт 6ip сэт анырып калды да, аман-сэлемнен бурын: - Не болтан сага н ?- деп сурады. - Ештене де, - дед1 курсше темен карап, сосын басын кетерд1 де оты жок ел1 жанармен жйтпсе кез салып: 172

Ербацыт НУСШУЛЫ - Э й тсе де айтайын, сол уппн келд1м емес пе?!—дед!. - Айта бер. - О зд ен “ суйшпп\" сурайын деп ед1м, Н урж йтг уйленш п. - Кашан, юмге? Тосын хабарды ест1пн сон жйтг айкайлап ж1берщ. - Кеп болган жок, эйтеу1р, маган емес. Кыз езш зорлап кулмек болды. Естайдын уйше барган куннен кейш мен оны кергем жок. А п , жуыкта “ уйлецщ” деп естадм. - Гажап екен. - Бул гажап емес, мазак. Аскарэл! тунгыш рет кызды табалагандай жшркене карады да: - Уйпенген екен, бакытты болсын да. BipaK маган айтпа- уы капай екен?- дед!. - М ен ещн ештеме айтпаймын, - деп кыз жылап ж!берд!. Iurreri мун-наласын, кайгы-жарасын сыртка шыгара OKcin-OKcin алды. - Кетпм, - дед! сосын - Бэршен де тун!лд!м. Жапт бурылып тез-тез журе 6epfli. Осы кезде колан шашы 6ip желп!н!п ба- рып аркасына ашулана кона капды. Ж лгг дагдарган калпы турып калды да, ез!н устай алмай: - Дарига, токгашы, -д еп сонынан ере кетп, -Токташы, сабыр етш!. Журш1, бул арадан аулак кетей!к. Кыз кенд!. К!шкентай саусактарымен жанарындагы жа- сын cypTin алды да ж!г!тпен ержЫз ере берд!. EKeyi кала шшдег! езенн!н жагасына келд!. Аскарэл! 6ip кезде ез!н!н арманы болган ак койлект! арумен 6ipre журген!не opi куанды, api eKinai. 03inin Баяны eciHe тускенде аркасынан суык тер шыккандай болды. Эйткенмен, Баян жайлы 6ipep уакыт умыткысы келд!. Ары, иманы алдында KemipiM eTinai. - Мен 6ip адаскан жанмын, - дед! Дарига узджкен дау- сымен. - Жаман сез айтпашы, жаным, - дед! Ж1г!т кыз иыгынан кушактап. Дарига ж!г1тке жалт карады. - Сен м е т шынымен “жаным” дедщ бе? Ж ш т ундеген жок. - Мен адаскан жанмын,-дед! кыз тагы да, сосын кайтадан солцылдап жылай бастады. 173

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 -М е н адастым, мен, мен, сеш гана суйемш, мен ceHi алгашкы куш-ак унаткан ед1м. Ж йтт кызды кушагына алып кеудесше баса бердо. Дэл осы сэт баска 6ip элемде прлпс етш жаткандай, немесе асгшн айналып жерге тускендей сезшдь Элден уакыттан кейш eciH жинагандай лезде-ак кызды кушагынан босатгы да колынан гана устап турды. Кыз тагы б1рдеме айткысы келгендей окталып алып i3iHuie батылсыздана тынып калды. - Кетешк бул жерден, - дед1 жйтт урейлене. - Мен1н айтарым бар ед1, - дед1 кыз кумишш . Сосын курсйад де: - Жок, айта алмаспын, - деда. Ж нтг колкалай койган жок - Кетешк, - дед1 Аскарэлй- Bipey-Mipey керш калса... - Дуниедепнщ 6opi жалган, алдамшы, - дед1 кыз - Tiirri, OMip cyprin келмейдо. Жарайды, кетешк. Були сонгы конырау мерекеск Мунгаздай болып кишген оныншы сынып окушыларыньщ жузшен элде 6ip куанышты, элде 6ip тэта мунды керуге болады. Bopi де бупн байсалды, есешп кеткен сеюлдо. Энеки Кайрат кек костюм киш, мойы- нына Кызыл талустук байлап апыпты. Шашы желкесше тусуге шак калган ед1, бупн эдем1ше кылып кидырьпггы. Сэуле болса ул- кыздарды катарга тургызып, суретке Tycipin жур. Шолпан мен Айбар иыктарын TipecTipin 6ipre тур. У н а з 6ip-6ipiHe карайды. Тентекпк жасагандары ушш сонгы конырау куш KeiuipiM етшетш секщдо. 0He6ipey бурышта 0йгер1м жылап отыр. Балауса бала кезш, курбы- курдастарын, жана гана болашак дабылындай боп сонгы рет “ сылдыр” еткен конырау унш кимайтын болар. Би басталды. Аскарэл1 сыртка шыгып шылым meicri. Бурын эуестенбеген д ун и е а болса да. Тес калтасында журген Дариганын хатын алып к,айыра 6ip окып шыккысы келдь “ Ха т жазганыма тан калмай-ак кой. 0неугуш езщмен кездескен кезде сырымды айта алмаган сон амалсыз колыма калам алдым. Сонымен саган кош айтып, кулак еспмеген 174

Ербацыт НУСШУЛЫ жерге кетпекпш. Осылай етсем гана жаным жай табатын секщщ. 0з1мд1 адастырган, акымак еткен, осы 6ip куйтыркы каладан аулактагым келедг Каншама рет ел пм келд1 десещш. Эйтеу1р ез1мд1 эренге токтатгым. М ен елеем Аскарапш ц де, Н ур ж ю ттщ де кабыргасы кайыса коймас дегещй ойлаган сон. О п п м келгеш - дуниеден тущ лгетмш н 6enrici. Тущлмей кайтешн, 6api де жалган, алдамшы. М ен сектд1 талай бейкунэ жандар осы жалгандыктын курбаны болды. “ Мына кыз неге каршадай болып ап мынау ем1рден баз к е и т ?” деп ойларсын. М ен кеппкпей ана боламын. Ш ы- нымды айтсам, оган ен syeni ез1м кшашмш. Б1рак, бул узак энпме, саган кызык та емес. Сондыктан, бул эцпмеге токталмай-ак кояйын.Жалгыз айтарым - мен Н ур ж тттен ек1 кабатпын. Кайтешн ещц, акымак басым-ай. Аскарэлк мен ceHi гана суйш ед1м. Е н д т калган гумырымда ез1щп гана киялымда элдилеп, алгашкы махаббатымнын арман энш шыркап етермш. Амал не, косылуга тагдыр жазбап- ты. Мумк1н осынын 63i жаксы болар. Тек ’’Назконырды” умытпа! 03iaai суйш курметтеунп - Дарига.” Хатты буктеп калтасына салды да, арлы-берл! адымдап журш темеюсш тартты. EnceciH ауыр зш баскандай, басы салбырай туседг Тынысы тарылгандай болган сон KypciHe дем алады. - Агай, - дед1 окушы кыздардьщ 6ipi - Б1збен 6ipre болыныз, билещз. AcKapani би залына к1рд1. Балалармен 6ipre биледi. Барлыгын да умытып, езш кещ лдецщрпа келедг0зшен-ез1 мэз болып колын шапалактады, ьщылдап эн айтгы. - MyraniM -дед1 касына Шолпан келш - Б1зд1умытпаныз. Бакытты болыныз. Осыны айтты да муная калды. - Рахмет, езще де бакыт тгпеймш, - дед1 бул - Жуыкта ci3fli “уйленеда\" деп ествдм, - дед1 сосын Шанырагьщыз шайкалмасын. Иэ, ондай ойым жок емес. Жуыкта тойымыз болып калар, ол ушш эрине женгенмен келюу1м керек. 175

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 - Ci3 оган бупн барьщыз. Tan бугш. Сосын ризашылыгын алып кайтьщыз. бйткеш бупн сонгы конырау MepeKeci гой. - Иэ, бупн сонгы конырау мен алгашкы махаббат MepeKeci. Сендердщ тойларын. - Алгашкы махаббат дейЫз бе? - Эрине, кэмелетке толдындар, нагыз махаббат кушн meprin, арман агысымен ерлейтш кез басталды. - Шынымен бе? - Шынымен. Жарайды, мен енд1 женгене барайын, сенвд акылын бойынша. ’’Аккуым менщ, мынау eMip айдынында м энп 6ipre ж узу ушш косылайык” дешн. - 1ске сот, агай, - дед1 Шолпан. Аскарэл1 жаздын тунык ауасымен кеудесш кере дем ала Баянный уйш е келдт Эдеттепдей кыз туратын белменщ терезес1н саусагымен тыкылдатты да кейш шегшш барып турды. Ж ш т журепмен 6ipre терезе пердеа де “flip” erri. Торгын перде ысырылып. Баянный жуз1 кершдт К ос жана- ры баягы демалыс уш ндеп жанбырлы тундепше “ жарк” eTin ешкен жок. KyniMcipen, TOHipeKKe жылы нур шашады. Кыз сэлем берущн pociMi репнде колын жогары кетердь Бунысы ” Казф шыгамын, куге тур” деген белпст Ж т т кенш жайлангандай тагы да темега тутатты. 176

Ербщыт НУС1Ш ЛЫ ЭЦГ1МЕ, НОВЕЛЛАЛАР К1МД1 К1НЭЛАРСЫН,?! Бул KyHi мен Kenip у с л а д е узак турдым. б з т н щ тэщр1мдей KepeTiH осы 6ip к е т р д щ аягымды аттап ба- стырмай, дэл осы жерге шегелеп тастаганын тусш беймш . Эйтеу1р долдана тасып жаткан Кобда езенш щ толкынымен 6ipre ашу-ызам да саркырап акты. “ Саркырап акты” леген­ де езенмен 6ipre кетсе жаксы-ак кой, тек юшкентай кеудем- де тулап жатыр. ©miMfli Kenip жактауынан алатындай кос колыммен кыса устап тарткылап коямын. BipaK, ол болса селт етпеШи де, мызгымайды да. С осы н ’’жещлдам” деген- дей мандайымды соган суйеп ойга шомамын. М енщ осы- нымды куп кергендей Kenip жактауынын ызгарлы TCMipaepi еш козгалыссыз такаппарсиды. И э, ашу-ызамда шек жок. Шекем тыртысып, кеюрепмд! от шарпып жаткандай. Дуние кырсыгып. Kenip аркылы ететш осы 6ip жол да кыскарып, тарылып кеткен сиякты. А л кузп ызгарлы жел меш мазак еткендей еш нэрсе керсетпеуге тырысып, самай шашымды элсш-эл1 Tycipefli. Ондай сэгге кез1мд1 таре жумып тагы да долданамын. Кешрден eTin бара жаткан калпакты житттен темей сурап тарттым. -Ж п т п м темекщ жок п а ?- деп дауыстап ед1м, дауысым катты шыккан болуы керек, селт erin, темей мен cipiHKeciH коса шыгарып бердь ¥сынган темейсш ершме кыстыра бергешмде cipiHKe де жарк erri. Калпак астынан сыгыр кездер1 маган кушмйрей калыпты. Мурты да жыбыр erri, акырын езу тарткан сиякты. Онысы маган унамады, дегенмен сыр бермей кек тутщщ кушырлана сорып кала берд1м. Сэндене, Ширак адымдап ол Kerri. Желмен 6ipre me судын mci келд1 мурныма. Дэл 6ip меш мазактап бара жаткан сиякты. М умю н ашумен алайган кездер1м кулкш кершген болар. Бар ашуымды темейден апардай тез-тез сордым. BipaK, ол да м е т жендт Бурын 177

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 теселмегендш ме, басымды айналдырып ж1бердь Акыры езенге карай лактырдым. Kenip аркылы ететш осы жолмен ерсш-карсылы адамдар, машиналар етуде. Турльтурл1 адам- дар. М ш е колында таягы бар аксак шал сиыр айдап ледь -Ш у , ек! Шалдыц аузынан шыккан бул айгайды сиыр елемесе шал колындагы таяк аркасында ойнар еда. Теке-т|респен бупар да ете шыкты. Арага азгана уакыт салып, “ шик-шик” етюзш велосипеда 6ipey келш ж етп. Ж алт карасам, керипнщ онын- шы сыныпта окитын менен бакандай бес жас Kiuii баласы -Н уреке, Нуртас не гып тур сы н?- дед1 ол жанымнан ете бере. - Н е жумысьщ ба р ?- деп акырдым тагы да, онын буп сурагына ызаланып. О л ест1мед1 ме, жок ecTirici, елепш келмед1 ме, юшкене шакша басын шулгып койып энге са­ лып кете барды. Эл1 ызалымын. Bapi маган жау сешлда. Таты да Kenip жактауын уртьшаймын, ол селт етпеген сон басым­ ды Kenip жактауына суйеп кайта тынышталамын. “ Нуреке, негып турсын?” Осы 6ip сез шал колындагы таякшамен MeHiH 63iMfli осып алгандай сезшдь ’’Шынында мен негып турмын, канша уакыт турмакпын бул жерде, эл1 канша мазак болмакпын. Уйге неге кайтпаймын? Жок айта керме” деймш 63iMe-e3iM. 0 з уш м, елен тесепм де ез1ме жат суык сиякты. Дэл осы шакта тамагын элдекашан дайындап, MeHiH келер1мд1 асыга кут1п, eKi K63i терт болып отырган анам да eciMHeH шытып KeTinTi. Кьгскасы менщ барар жер1м жок- Kenip устшде, жол ортасында течселш калтаным да сондыктан. Ал адамдар ерсш-карсылы етш жатыр. Bipi кинодан шытып у т н е асыгады, ещй 6ipi TyHri кезектеп жумысына жупредь тагы 6ipeyaepi кешю ауамен тыныс алып, жай кыдырып жур. Серуеншшердщ тенселш жургеш маган уксас болганымен, олардын баратын жepi бар, жалыкса кете салады, сей ш 63iHe унаса ani де журе туседа. Жанагы еткен сиыршы шал, велосипеда бала, ш с суы буркыраган боз жйтг бэршщ багыт-багдары, осы 6ip бм1рмен араласып, 6iTe кайнасып 178

Ербацыт НУСШУЛЫ жаткан езшдж максат-муддеЫ бар. BipiH - шаруа мал камы алга карай асыктырады. Bipi - осынау жалпак элемд1 шарлап тастагысы келгендей eKi аякты тулпарына камшы басады. Э н салады, sfrreyip, кещлдь eMip оган таусылмас кызык. Ал 6ipiHi« суйген кызына, онымен жуз Kepicep аса т э т а 6ip ра- хатгы шактарга асыгып бара жатканы даусыз. Махаббаггын бал ce3iMi онын журегш туткындап, алга карай жетектейдк асыктырады. О сы жолмен ез1м де суйгешме сан жупрд1м. Кевдлденш те, елендетт те талай erriM осы жолмен. BipaK мунын 6opi каз1р талак болды. Ж иегш деп sp6ip тасы мен топырагына дешн таныс, бултарысы мен бураланы ез1ме мэл1м, мен аса жаксы Kepin кеткен осы 6ip жол маган 6yriH ерекше жат, суык. Аягымды тусаулап аттап бастырмайтын сиякгы, кейде м е т тунекпен адастырып кететш секшдь Кыскасы, енд1 ешкашан бул жолмен журе алмаймын. Жа- ныма батып, журепме канжардай кадалган да осы жай. «Калайша мундай куйге TycriM?» Мен Лэйламен осы кегир у сл ад е таныскан ед1м. А л , бул танысуымыз да тштен кездейсок болганын айтсам деймш. Кеиш 6ip сэттерде езен жагасында немесе кешр усл ад е серуендеудщ де кызыгы мол efli гой. Саялы агаш, орманы жок, ак татыр Олгей тургындары уш ш будан колайлы дема- лар жерд1 таппассын. Дегенмен кегир услнен Кобда езенше кез алмай карап турудын ез! квп-KepiM демалыс icnerri. Ocipece, эппак шагалалардьщ шанкылдап, езен суын “ шолп” етюз1п шабак аулаганы да тамашанын улкеш. А л , сосын xenip услнен ер1стен кайткан ешкшер шубырады. Ешкшерд1 бет-аузы жарылып, кунге кушп тотыккан, иыгына шген ecxi кенеп дорбасы бар бакташы бала айдап келедь Жузшде шар- шаумен 6ipre “тындырып тастадым” дегендей токмейшсудщ белг'с' де жок емес. Бул кала тургындарыньщ жаз айларын- да кара шайга катык кылу уш ш асырап отырган б1рдьекш euiKwepi едЕ Бакташынын енбекакысы ретшде олар ай сай- ын 6ip eiuKire бес тегрегтен телейдЕ Ешкшер манырасып 179

К в п КУТКЕН КвКТЕМ ЕД1 кошрден етш кеткен сон 6ip мезет тыныштык орнагандай болды. Жаздьщ осындай жумсак кепп жанга да жайлы гой ппркш! Bipep сагатымды осында етюзген сон “уйге кайтсам” деп ойлана бастагам. вйткеш , кас карая бастаган шак еда. Кенет Kenipre карай элдеб1р кыз бен жш ттщ бет алганын, opi ездершщ ашулы екендагш байкадым. Ж ш т бол- са кызды зорлап токтатып, ашуын сыртка шыгаргысы келсе бойжеткеннщ оны тындап туруга кулкы жок сиякты. внеки ж ш т кыздын жолын кес-кестеп жещнен тарткылап, ал кыз болса сытылып кетуге эрекет еткендей. -Ай тары м бар, токтай тур, - дед! ашулы жшт. - Сен ш айтарына тойдым емес пе? Жолымды богеме, карангы да тусш Kerri, - дед1 кыз. - Жок мен1н эл! де айтпагым бар. - А л , мен1н оны ecTiriM келмейд1 - С ен естуге raicciH - Егер 6ipaybi3 свз болса жылдам айт та ж1бер мен1 - Сен опасыз екенсщ, ал мен ceHi жаксы керуип ед1м. - А л , мен сенен “ жаксы кор” деп втшген жокпын. Енд1, кош бол. - С ен тунде жургеннен коркушы efliH гой. - И э, коркатыным рас. Ж епйзш салатын 6ip азамат та- бьшар. Мысалы мына турган агай -д еп мен! кврсетп. Дэл сол сэт неге екенш кайдам, журег1м “ шым” ете туст1 де элг1 кызга урлана коз ж1берд1м. Э л п н д е п кыздын маган караганы карангылыкты 6ip сэтке ысырган ай нурындай эсер ет п . Сэл тэмп1штеу мурыны онын эдем! де эппак нурлы жуз!не, донгелек кез!не жарасып-ак тур. Одан баска эдем ш к жактарын мен жетк!зе де алмайтын сияктымын. Айтпакшы узын да, тым кыска да емес толкынды кою кара шашы кай бозбапанын да журегтн кытыктайтыны сезс!з едь Ал ана ж ш т Tim i де тещ емес сиякты кершдь “Дэмес!н карай гор” деген кызганыпггы ой жан-дуниемд! турткшеп еткендей болды. Дегенмен ж ш т намыссыз да емес екен

Ербацыт НУСШУЛЫ - М ен саган жалынайын деп турган жокпын, 6ipaK, тагы 6ipeyre опасыздык жасап журме, — дед1 де кош айтпастан алыстап кетп. Онын мына “ опасыз” деп каксай бергеш маган Tinri де унаган жок. Кыз акыры менщ жаныма таяп келд1 де: - Слзден де уят болды - ay 63i -д е п к ум ш ж щ . - О л сенщ KiMiH e n i?- депшн онын жYзiнe де тура карай алмаган куй! api “ ундемей калганым жарамас” деген оймен. Ол жауап орнына: - Агай, ci3 меш уш ме таятып тастасаныз жарар едь - дед1 бул жолы сэл батылдана сейлеп. - Жарайды, дегенмен сен менщ сурагыма жауап бермедщ гой. - Э , анау ж т т пе, жай 6ip таныс адамым, кайтеЫз оны, эцпме eTin. Bi3 6ipa3 жерге дешн ундемей журдйе. бйткеш, кыздын да эц пм е айтуга кулкы жок сиякты кершдг Тек уйше таяган кезде гана иттердщ урген даусымен 6ipre “ Агай, мен келд!м, рахмет ci3re” деген свздерд! естццм. - М ен саган агай сиякты к е р ш д т бе? Кыз зорлана кулд1. - Ойлап отырсам, мен сенен улкен емес сияктымын. Сондыктан “ сен” деп катынасуынды калар ед1м, - дед1м. Кыз тагы да жымиды. О л жымиган сайын маган 6ip кутпеген батылдык Kipin: - Атын к1м, танысайык, - дед1м. - EciMiM - Лэйла, ал здздщ... жок сенщ атьщ ше? - Нуртас. - Жарайды, Нуртас, мен уйге келд1м. - Kopin турмын. Тагы да кездессек рухсат па? - Онда турган не бар? Кел, хабарласып тур. Жол бойы Лэйланы ойлап келемш. “ Кел, хабарласып тур” деген свздер1 кулагымнын тубшде сьщгырлап 6ip acepai сез!мге беленгендеймш. “ Ертен де келейшш” деп ой­ лап коям. “ Кандай Kenicri, ибалы кыз” . Мшеки, Лэйламен таныстырган Kenipre де келш жетпм. Баганагы ж т т ойы- ма оралады. “ Неткен дерем, менменЫген ж т т е д Г деймш iurrefi. \"Турше карамай” деп те куб1рлеймш.

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 Ертешнде тагы да Лэйлага барып жолыктым. Бул жолы т ш м байлангандай жарытып ештене айта алмадым. Бар айтканым жэне 6ipHeme марте кайталаган сездер1м: - Калай уйыктадын, не жаналык бар? - Уйкым жаман болган жок, ал жаналыкка келсем ештене де жок. Bip-ак кунде не болсын? Сипактап 6ipa3 турдым да: - Лэйла мен кайтайын, - дед1м сыбырлап. - Жарайды езщ бш , тагы да келерсщ -дед1 ол жуз1ме тура карап. Ещ п мжеки, жатсам-турсам, Лэйла менщ коз аллымнан кетер емес. Онын барлык айткан сездерш кайта-кайта eciMe алып, одан ез1ме 6ip жакындыктар мен жылылык (здеймш. 0 cip ece, “ Тагы да келерсщ” дегеш еам нен 6ip шыкпады. “ Неге олай дедь элде мен оган унадым ба? Немесе жай 6ip айта салган болар. Жо -ж о к ” - деп ез1ме ез1м карсы болам. “ Тагы да келерсщ\" дегеш “ Келш тур эйтпесе ceHi !здеймш” дегеш гой. Ой-сез1м1м тек Лэйлага гана аударылганын сезгендеймш. “ Элде махаббат деген осы ма екен?” KimipeK кез1мде эскердеп xciriii баска 6ipeyfli суйетшш айтып хат жазганда эпкемнщ ек сш -ексш жылап, е й кун бойы нэр татпаганын кергенде катты тан калып, “ Не- ткен акымактык? ” деп ойлап ед1м. Дэл каз1р сол ойым- нан 03iM уялып, “ Э п ке м ем ес, ез1м акымак екенмш ” де­ ген корытындыга келд1м. Тагы да Лэйлама (ез1ме карай бейiMдеп алганымды карашы) барган ед1м, уш нде жок екен. Kenip устш де ку тп м . Жаныма жещл машина келш токтап едк пптен Лэйла шыкты да: - Нуртас, негып турсын? -дед! - Саган жолыгуга, уйщ е апарып салуга келген ед1м, - дед1м. Л эйла кулдк - Рахмет, керш турсын гой келнспен ж урмш . Жанат- ак ж ет и з ш салар, ж урпзупп acirirri айтам. А л журпзупп болса: - Л эйла, журеш к п е ? - дедк сыпайы гана тш катып. Лэйла болса: - А л , Н уртас, сау бол, - дед1 де машинага барып отыр- 182

Ербацыт НУСШУЛЫ ды. Енд1 мен упнн ана ЖYpгiзyшi сыпаны ж й т т п жек KepyiMe толык непз бар едь “ Кайдан гана тап бола калды екен депп, кургырлар?\" Калай десек те “ Лэйла тек сендш , ол с е н ш ” деген элде 6ip ce3iM жшер1мд1 камшылай бередк Содан да болар, тунгыш рет махаббатты журепммен угынып, сол журектщ л уп ш н сезшгендей болдым. Мен оны бул ем1рде барынша курметтеп етуге, адал болып, дегенше кенуге ш тей серт етпм. Сол кездеп кещл-кушм yuiiH олай етпеуге м умкш де емес ед г Соны мен 6ipre киналган сэттер1м де болмай калган ж ок, кеп ретте жай энлмелесш туруга да сез таппай сандалатынмын. Тек \"Л эй ла...” деп куб!рлеп, акырын колынан устай 6epyai гана ойдагыдай аткардым. Басында кеп сейлегеш мен, Лэйла сонында ештене айтпайтын болып алды, кей кундер1 6i3 “ ундемес” ойынын да ойнап журдйс. Keft6ip кездерде баска ж1пттерге уксап сейлеш н десем де, мтаптан сездер жаттап келсем де энпмемнен жуйел1 ештене шыкпай-ак коятын. Акыры кеп ойлап баскаша амал карастырдым. О л езен жагасына кек майсанга ертш апарып суга, тауларга карап кушактасып отыру. М ундай кездер1 ундемей-ак койсан да ж етш жатыр. Тагы 6ip кеште “ С у жагасына барып табигат керкш тамашалап отырып кайтайык” де­ ген менщ усынысымды кыз куана кабылдады. Дегенмен кездершде 6ip тан калгандыктын б е л о й бар едь Bi3 ол жерде узак отырдык... Ж урепм канша лупшдеп кобалжыса да, ем1р1мде тунгыш рет батылдык жасап акырын белшен кушактадым. 0Mipi ce3in бшмеген рахаттын буына мае бол­ дым. Буындарым epin, керемет сез1мге белещпм. Лэйланы жаксы Kepin кеткешм соншалык: - Мен ceHi суйемш, - деген сездщ аузымнан капай шыкканын ангармай да калдым. Ол жауап орнына бейме аса байыппен, елж1рей карады. Осы каппы: - Нуртас, кушактамай-ак койшы жэне булай деме, - дед1 oni кызарып. 183

КвпK YTKE H КвКТЕМ ЕД1 1 Бепмд1 6ip жалын шарпыгандай ду ете тусп. Кдлайша орнымнан турганымды, уйше жетюзш салуды да умытып, коштасып журш кеткешмд1 ез1м де бше алмадым. Лэйлага баруга б1рнеше кун бойы батпадым. Аузымнан шыгып кет- кен окыс сездер1м уш ш кинала тусем. Элде асыгыстык бол- ды ма?. BipaK “ М ен ceHi суйемш ” деген сезд1 айтып калуга м ш д е гп сияктымын. “ Нуртас, сен де ж т т емессщ бе, суйгенще сез1м!нд1 актаруга неге болмасын?” деген 6ip ой да ж1гер1мд1 жани туседг “ Жок болмас бугш де барайын. Нуртас мен де ceHiсуйемш” деген сездерш ecTHiH. Сейтш бакытка кенелейш. Карсы болганына карамай кушагыма алайын, бетшен суйейш, ерншен ебешн. Осы оймен бойыма батылдык юргендей бол- ды. Кеш болуын тагатсыздана кутим. Лэйланын жумыстан кайтатын уакытында кегирге жетш алмакпын. Кырсыкканда сагат т Ы де баяу жылжитындай, тебеде турган кун де батыска карай барып батута асыкпайды-ак. М1неки, саргая кутумен кеш те болды. Ещ ц мшеки мен Kenip устш де турмын. K enip устш де арлы-берл1 адам- дар, машиналар етуде, шагалалар Кобда езенш ш устшде калыктап жур. А л оларга назар аударып жаткан мен жок- Е ю кез1м мынау созылган, кешр у сп м е н ететш тас жол- да. Буп жолмен каз1р менщ Лэйлам келедг Энеки, келе жатыр. Неге екенш кайдам, куанудын орнына элде 6ip коркыныш, шарасыздык пайда болып, ж урепм де атша тулай женелдг -С э л е м , Н уртас -дед1 Лэйла жаныма келген бойда - Bip жерщ ауырып тур ма, неге ©HiH бузылып кеткен? - Н е жаналык бар, Л эй л а ? - дед1м сез1мд1 эрендеп 6ip жуйеге Tycipin. -Bipa3 жаналык бар, оны кейш айтармын. А л каз1р шаршап та ке тп м , кешр устш де аз-маз аяк суытып алсам да дурыс па деймш. Bi3 тагы да т ы катыспастан 6ipa3 уакыт yHci3 калдык. Тыныштыкты Л эйла бузды: 184

Ербсщыт НУСШ УЛЫ - Енд1 мен кайтайын. - Сэл куге туршы, Лэйла - Жарайды, 6ipaK кеп емес. - Лэйла, м - м - енщ с - с - саган ай - айтайын деге - re - HiM... - Н е болды саган, байыппен саспай айтшы. 0з1ме ез1м эрен келд1м. М ен с - ceHi суйем ш , Лэйла. - Кайтесщ соны, суймей-ак кой меш. - Жок -жок. Енд1 6ip сэтте ерекше 6ip батылдык жещй ме, мен оны кушактай алдым да, ернш ен шоп е т ю з т суйе берем л е­ генде Лэйла меш кеудемнен HTepin, кушагымнан босап алды. Э п п а к жуз1 алаулап кызара тускенш байкадым. - Нуртас, тывда меш, булай етуге болмайды гой. Бул сездерд1 еститшдей хал менде ж ок ед1 ж эне ж ур еп м де дурсшдеп катты согып тур. - Енд1 мен жаналыгымды айтайын. Жуыкта турмыска шыгамын, алыска кетемш. Э л п н д е п “ д урс-дурс” соккан ж урепм аузыма келш кептелгендей болды. Ek i аягым б у г ш п бара жаткан сиякты болтан сон кеш р жактауынан устадым. Лэйла тагы да б1рдемелер айткан сиякты. “ Солай, Нуртас, анадагы ж урпзунй ж т т к е . Екеум1з де 6ip-6ipiMi3fli суйем13. Таныскалы exi жылдай болыпты гой.” “ Саган не болды, Нуртас?” “ Нуртас, сен меш уш ме дешн шыгарып салмайсын ба?” “ Оу, Нуртас, деймш, естимклн?” Лэйла колымды алып кысты да иыгына шген семкесш тузет4п, Ki6ipTiKTen сэл турды. С осы н бш к е к ш еа тыкылдап менен узай бердг Баягы Лэйланын уш не дешн созылган таныс жол, 3p6ip тасына дешн кез1ме жылы керш етш . Енд1 каз1р маган мулдем жат, эр! суык сиякты. “ Енд! канша турмакпын осы 6ip жексурын кеп ip устш де.?” 185

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 Кеше гана елш -euiin жаксы керетш Лэйла мулде жат кер1нет1н сынайда. TinTi, жек кере бастатандаймын. Сонда не уиин? Н е ymiH кшэламакпын оны. Э лд е ез1м кшэл1мш бе, осындай куйге тускешме? BipaK, менш жазыгым не? Bip сулуды керд1м, унаттым, суйд1м, адал болуга тыры- стым. Элде элп журпзунн сыпайы жшгг - Жанат кшэл1 ме, мумк1н Лэйланы “ опасыз” деп атаган анадагы д ер е т жнтг пе? Жылагым да келдь BipaK KiMfli юнэларсын?! 1987 186

Ербацыт НУСШУЛЫ Т1РШ1Л1К TYTIHI Тушмен жаутан ак жауын тан аткан сон да басылган жок. Бундай кезде от жагудын 63i киямет-кайыммен тен. Сэния ки1з уйдщ дэл ортасында орын тепкен денгелек пепггщ ау- зын бар шамасынша урлеп едк тезектщ кул1 колкасын атып, жанарын жасауратты. Кудерш узгендей жамылган шапанына кымтанып 6ypice бердь Тангы жанбырдьщ ызтары денесш муздатып, ала коленке уй iuiiH элдекандай 6ip кещ лаздж жайлап алгандай. -К уры п KerciH бул Tipniri, - деп TeMip neurri дангыр eTKi3in кыскашпен салып калды. С о й т и де e3i де “ селк” етш, жана тана турып кеткен жатар орны - жайлы да жып-жылы TOceriH жасауратан кез1мен 6ip TiHTin erri. Сол-ак екен, ашуы таркап, ш л ей мешрлене акырын жымиып койды. ¥йкыдаты Kyfteyi Кэр1байдын тиим-тшш болып жарылтан кап-кара колы шымылдыктын 6ip ушын карыса уыстап алыпты. Сэниянын epiKci3 Kymcici келдь Орнынан турып отагасынын жанына барды да онын уйкыдаты кеск1н келбет1 мен жайшылыктагы бтм-болмы сы нан уксастык 1здегендей кадала карал турып калды. М шеки кшз уйдщ сыртын жапкан узистщ тозыты жеткен 6ip тусынан жанбыр суы соргалап, куйеушщ кунге кушп тотыккан кеудесше \"тырс-тырс” тамады. 03i тштенш алтан, кабагы катулы. Катты уйыктап жатканы соншалык, устшен шелектеп муздай су куйсан да селт етер Typi кершбейдт Сэния орамалмен онын омырауындагы суды жайлап кана cyprri де сугген босаган калбырды жанбыр тамшысынын астына тосей устап, жанына жантайды. Узистщ TeciriHe тесшген калпы ойга шомды. “ Уйдщ KHi3i де тозыпты-ау. Бурын капай байкамагам деип, Жо -жок бурын да керген снякты ед1м гой. Тек осы 6ip ыстык тесек пен ж1бек шымылдыктын бер жаты бэрш де умыттырып келген екен-ау. Жарайды, киналатын Heci бар. Жас отауга 6api де жараспай ма?!” ...Жанбыр суы баганатыдай емес капбырта сирек тама бастады. Сэния кезш жумып ед1, алташ тутш тутеткен 187

к е п KYTKEH К6КГЕМЕД1 кездердеп KepiHicTep келбендеп, Kyfteyi актарган сыр ойына орала бастады. ...Кэр1бай элдеб1р курылыс бригадасына жумыска турган. Обалы кэне енбек етуге 03i суранып турган жастык ж тер шаруаны шынымен-ак шыр айналдырып журдг Тек 3He6ipey теке сиякты Тем1ржанмен жулдызы жараспай- ак койды. Неге екенш кайдам, iiui тар Теинржаннын бар 6ixipepi - Кэр1байдын жумысынан мш табу гана. Онаша алып шыгып “ сез кезегш” жудырыгына да 6epin Kepin еда, сотка шагымданып 6ipa3 элекке салды. Енда езш-ез1 устал, онын HrririH елемеуге бекшдь Кэр1байды азанда жумыска шыгарып салатын да, кеш- ке карсы алатын да булардын карт Kepuiici - Сэл1мбай. Тан елец-аланда естш е бастайтын “ курк- курк” жетел жумыс сагатыньщ басталганы туралы белп. Keft6ip кештерде жумыстан босанып уш не келген Kapioafl усттндеп KHiMiH шаннан тазартпак ниетпен сартылдатып узак кагып турушы ед г “ Сарт-сурт, сарт-сурт». Эрэдйс байкалып калатын жас кернйсш щ осы тосын мшезшщ сырын бэршен бурын сезе коятын секемшш Сэл1мбай шал “ мырс” eTin кулетш де: -Тагы неге ашулана койдын екен, курк-курк. Э й , баламысын деген, тек журсен н е т , курк-курк, ток журер едщ гой. Елмен алысуга асыкпа, эл1-ак кендшесщ курк-курк, - деп сырт айналып кететш. Кэр1байдын бутан кайтарар жа- уабы сол ус п н д е п кш мш щ туймесш узуге дейш жулкылап memiHin кеудесш жаланаштап салкын судын рахатын 6ip керер едг И э, сонан сон салкын су аркылы бойдагы ашу да акырындап кайтатын. Курылыс басында Текнржанмен Tipecce, от басы ошак касында да “ ызын” ecrlnin журдг Дашрек айтсак э, дегеннен-ак эдшетазд1кке тал болды ол. К¥РЫЛЫС салып, шан жуктырып, кум жутып, батпак кеш- кен Кэр1байдын буп Tipniri Сэнияга унай койган жок. -С е ш м е н турмыс курганда мен с е т и осы Tipnirinai керешн деп келгем жок- С ую ре й ш ceHiH семкенд1 суйретш журетш ана CepiicreH кай жерщ кем. О л дегенщ энеки, жылы кенседе отырып-ак сенен артык акша табады. Тындырып

Ербацыт НУС1П¥ЛЫ журген тэты ештенесш кергенпз жок, - деп Сэния кабатын тыржитатын. -Баска 6ipeyaiH байлыты мен шайлытын маган айту- шы болма, ал тезбесен eciriH анау, ж огал !- дейтш Кэр1бай кобшде кыска кайырып. Тек шуде 6ip сэггерде гана бул туралы энпмеден кулагы босаушы едь А л iuiin келсе басталды дей бер “ кынкыл- сынкыл” , куйеуше THicy уппн бул да табыла бермейтш “ сыныкка сылтау” . T im i 6ipae бул дау отка май куйгандай- ак epiuin басылмады. Жас келшшек те к е п кеткендей ершелене туе й . И э, сол KyHi Kopi6aft мае келген болатын. Тунгыш рет жудырык жумсаганы, келш шепнщ кезш кегерткеш де осы жолы. Ke3iH басып, кез жасы кол болтан ол: “ Кетем де кетем, - дед1 -А д а м сиякты акша таппайтыньщ бар, сешмен 6ipre еткен кун'ш курысын” дед1 бажылдап. Кэргёай ертещнде жумыска шыккан жок, 6ypciryHi де, одан кешн де. Басшысы да i3Aen келдь -Б у л жумыс маган кол емес, койдым, - дед1 Кэр1бай. -Ойбай-ау, eKi колта 6ip курек таппатандар да жур емес пе?! “ А л балык, аузыма сал балык” дейтш заман б а ? - дед1 бастыты. -К эке, 6api6ip мен ceHi кутем, ойлан, артынан опык жеп журме, - деп туйд1 ол коштасарда. Отбасында дэм-туздары жараса койматан ун йздж пен кеп кун erri. Сэния да артык кеткенш туешгешмен “ кепйр” деуге кежегеа кешн тартып, намысы ж1бермедк “ Журттын сендей катындары да байына жалтактамай-ак табыс тау- ып “ кынк” демей жур емес пе?!” деп айкайлатысы келш окталганымен ол ойынан лезде айнып Кэр1бай да кеп журдь Кундердщ куншде несие берген керип келшшек: “ 0з1ме де акша керек, карызымды кайтар” деп Сэнията келдк “ С эл шыдашы” деп жыламсырап шыгарып салды. “Жалакы тускенде бере салайын” десе тиын-тебен тауып экелетш куйеушщ куш мынау.” Колда барда алтыннын Kaflipi жок” дей йш осыдан ба. “ Кой” дед1 жас келшшек 6ip байламга келш. -Kemip, - дед1 Сэния куйеушщ кеудесше басын салып -

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 Акылы кыска катындыгымды кеше rep. Kapi6afi “ Кеппрдам” деп купай кеткен жок. Дегенмен ертещнде Сэл!мбай шалдын “ курк-курк” жетел1 ecrine бере Кэр1бай да жумысына жинапды. Кеп айырмасы жок кундер жылжып ете бердь Эйтеу1р эйелшщ элп женаз кикуынан кутылганына “шуюрлнс” деда. Enai б1рде ол жумыс орнынан тым кеш оралды. Куйеуш куте-куге Сэния тесепне жантайганы сол еда, Кэр1бай есйс тыкылдатып карлыгынкы унмен: -С эн и я , - дед1 -Уйы ктап калдын ба? Kipri3in алшы м е т . Танымай турсыц ба? Бул мен гой, мен! Ол “ м енд Г айгайлап айтты. KipreH бойы аска да карамастан тесекке койып кетп. Сол 6ip тун Сэниянын сезгмше эртурл1 эр 6epin, кещл-куй1не сан килы эсер еткенд1ктен бе, унем1 еске туЫруден жалыкпайды. Сол тун! олар тун жарымына дей1н KipniK каккан жок. -Ж аны м, - деп бастады энг!мес!н Кэр!бай. Томырык куйеу!нен бундай жылы леб1з ести бермейт!н Сэния 6 ip сэт “ селт” ете туей. -Ж аны м, - деп жалгастырды ол демшен арак nici MyHKin - Б т е с щ бе, Тем1ржан жанга жайлы, жаксы жумыс тауып алыпты. Баска жакка KereriH болды. Соны жуып... -С е н е н баскасы эй теу!р..., - деп Сэния бастай берд! де т Ы н Т1стей койды. Бул сез мае куйеуш щ к ецш не дык салган жок. Тем!ржан уш1н шынымен-ак куанып жаткандай. Шын мэн!нде касынын кара батырганына пендел!кпен куанулы ол баскага бас ауырткысы жок ед1. Ал Сэния уцпн KyfteyiHiH жумыстагы жубанышы мен куанышы кек тиын сиякты кершетш де, ол TinTi Тем!ржан сындыларды танымай келген. А л , бул жолы куйеуш щ агынан жарылганы соншалык, Тем!ржаннын тонмойындыгы туралы толыгымен-ак толгады. -Айтайы н деген!м осы efli, - дед1 куйеу1 жымиып - Маган су берш!. Суды дем алмастан ciMipin салган Кэр1бай зайыбы- на тосын сауал тастады. - С е н бакыггысын ба? Эйел!н!н эу баста аузына сез туспей кыстыгып калды. 190

Ербсщыт НУСШУЛЫ -Бакыттысьщ ба, деймш. -Н еге сурадын оны, иэ, эрине, неге сурадын? -Ж о - жок, “ мен бакыттымын” дени, жалынамын. -М е н бакыттымын. -Ж арайсын, MiHe осыпай. Жаным, сенен осы сезд1 гана ести берпм келедг Шынында 6 i3 бакыттымыз гой солай ма? - И э , солай. - М е т ц бак - ыт - ым ол - сен, ол - мынау отауымыз. Кэне кушакташы м е т . Сэния куйеуш кушагына алган куш бетшен, мандайынан сипады. О гажап, Кэр1бай жылап жатыр екен. Imi-бауыры елж1реп Kerri. Элдекандай 6 ip сез1мн1н кудырет1мен мунын жанарына да жас уш рщцг Куйеуш кушагына каггы, тым катгы кыса бердг ...И э , сол 6 ip тун естен кетпейдг К уйеуш е сол TyHi тунгыш рет тан калганы да есш д е.” М ен щ бакытым, ол - сен, - дед! гой. И э, иэ тунгыш рет осылай деп Tin катты. Бундай сездер кеп ундемейтш адамдардын ш ш д е журед1 екен гой” . Ертешнде шай устшде TyHri сухбат тещрепнде суыртпактап сыр тарткан efli, MiHe каЫрет, Kspi6aH 6ipne- 6ipeyiH eciHe Tycipe алмады. Тула бойына ашудын оты тараган жас келшшек буп жайды сан-сакка жупртп. -Бвтен 6ipeyfli ойлап eciHHeH тандын, - деп те долданды. Акыры: -Бул 3HriMeHiH соны осы болсын, - деп куйеушщ карулы шапалагы жагынан ду етюзген еда, шынымен-ак, бул жайлы кынкыл сап тиылды. ...Жанбыр басылды. Сэния Кэр1байдын кеудесшен елж1рей сипады да “ О й , батырым-ай” деп акырын куб1рлеп орнынан турды. Киикентай двнгелек пешке де TipniiniK ci д|. С у экелмекке колына шелек алып далага шыккан едг /кацбыр басылып, кун шыгыпты. К енпнн кун шуагымен 6 ipre теренде жаткан ып-ыстык ce3iM алауынын нуры шар- пыды. Ыдысын суга толтырып алган сон бурымын артка ciaKin тастап уш не кез салды. Пеш тщ TyTiriHeH шыккан кегиодр тутш жанбырдан кеш нп тымык ауаны т Ы п 191

КвпKYTKEH КвКТЕМ ЕД1 т1ке ушуда. Бул суретпц e 3i жас эйелдщ жан дуниесше шаттык куйш сыйлагандай болды. Ж у ре п лугплдеп алгаш босага аттаган сэттерш деп ауыл картыньщ ак батасын есш е т у а р д г \"Шанырактарьщ бш к болсын, тутшдерщ TiK уш сы н!” деп ед1 ол. С ол тшект1н орындалганы бэлюм, - деп ойлады ол -Tipiumiic деген осы болар. А л , мынау тупн TipminiK т у п ш екен гой” . 1989 ж .

Ербсщыт НУС1Ш ЛЫ ЕРЕСЕК БОЛГЫ М КЕЛЕД1 Жол бойында жаткан консерЕЙ калбырын теуш ж урш , 6ipa3 жерге апарды да кенет ойына б1рдеме тускендей бэтенкесшщ тумсыгына карай бердь К ез алдында мурты ед1рейш экеЫ тура калгандай болды. “ 0 у буньщ не Кайрат, жерден шыгып жаткан акша жок, ай сайын саган бэтенке алып беретш. Eim irapi калбыр тешш, кэш, кекещп кезще керсетешн.” О л осылай деп тш кататын секшдт 0 кеЫ момын адам ед1, барган сайын казымыр бо- лып барады. Шынында а к т а табу киындап бара ма, кара шайын сораптап отырып тунгиык ойларга бершетш болды. Кейде мурты жыбыр- жыбыр eTin, езше-ез1 куб1рлеп, сейлеп кояды. Н е айтып отыратынын 6 ip кудайдын 63i бшсш. Элдеб1р жагымсыз кылык керсеткен кездеп экесш щ муртын eflipeirrin: “ 0 у , буньщ не Кайрат?” деген катал уш кайталанган сай­ ын еткен жазгытурымгы 6 ip окиганы eciHe алады. Кайратгын, Кайратгын гана ем ес-ау 6 ip yifori жаннын т1ске басар мал етш кермей, карындары ашып журген кез ед1. Тыста ж елдетт согып турган кеш л аз кешю бораннын элдшнде Кайрат 63iHiH inici Жандосты, Жандос езшен 6ip жас улкен агасы Кайсарды жастанып буктусш жатыр. Тесенгендер1 юшкентай гана ecKi сырмак. Bip-6ipiMeH тете ecin келе жаткан агайынды уш ул кайдан тыныш жатсын. Bip-6ipiH карынынан шукылап, кейде кершдесш алады. Бундайды ен алдымен Кайсар e3i бастайды да: “ 0ке-ау, эке, мыналарды караты, меш сабайды” деп езш бар пэледен аулак салгысы келедь Ал Кайратгын есш-дертт тамакта.” Карным ашты, ет жепм келедГ деп кынкылдап алмаса к енш кенпимейдь Сонда гана барып memeci сезге араласады: “ Bi3 бала кез1м1зде будан да соракыны бастан Kemin едйс. Нан мен шай да тамак емес пе?! Ендй-i балалар муны Mice тутпайды. Е т жеплерщ келсе экелерще айтындар. Тауып экелетш уйдщ еркегт, отагасы сол емес пе. 0 й, буны да еркек дейш-ау. Айткан болмаса ет дегещц кермегел1 де кеп болды гой. Карыган нан мен кара шайга карап калдык” 193

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 “ Ж э, кеп мылжындап малтанды езе берме, - деп “ куж” ете тусед1 сол кезде отагасы - Негыл дейсщ маган, жокка жуйрйс жеткенш кердщ бе? Акша барда ет, ет барда акша жок. Тауып отырган табыстыц шама шаркын жаксы 6LneciH.” Кур сез тамак болган ба? Кдйраггын кез алдына жана сойган койдьщ буы буркыраган жас eri, куырдак, палау 6api-6api кезекпен елестеп етедг Сшекеш шубырып тамса- нып алады. Будан кейш барлыгы радио хабарларына кулак •пгеда. К у п ы 6ip радио ет экелш беретшдей. Бар умгг тек сонда калган сиякты. Радио хабары окыла бастаган кез­ де отагасынын мурты тагы жыбырлай туседь 0 зшен-ез1 сейлецщ. Кабагы катулы. Радио самбырлай бастайды: “ М1неки, жолдастар, азат дуниенщ сикы осы. Капи­ тализм жайлаган елдерде турмыс-Нрш ш к ете ауыр. Аш - жалацаш адамдардьщ саны кун еткен сайын кебейе тусуде. Жумысшылардын алатын болымсыз жалакысы олардын кун KepyiH тштен киындатып барады. Ал бЬдщ ел1м1здеп жагдай булармен салыстыруга мулдем келмейдс Арасы жер мен кектей десе болгандай. Партиямыздын ap6ip съезшен кешн халкымыздын турмыс-жагдайы ерекше каркынмен жогарылап барады. Жзне коммунизм куру ici де бурынгыдан бетер каркындай бермек. Осылайша когамымыздьщ ap6ip азаматы коммунизм рухында енбек етш, eMip суруде. Халкымыздын карыны ток, кейлеп кек, ш кеш алдында, iuinereHi артында деуге болады. Капиталиста дуниедеп сиякты аш-жаланаш кедей адамдар б!зде атымен жок. Бул социализм сыйлаган зор бакыт. Бул коммунизмнщ алгы шарты” Радиодагы шабытгы дауыс шатгык куйше упасты. Мурты тагы да жыбыр еткен отагасы радионыц кулагын бурап шатгык кушнщ унш ernipai. -©Tipiicri согады-ай кеп! - Осылай деп айгай салган Кайрат “ сак-сак” кудщ. - Н е тантып отырсын?- дед1 экеш селт erin. - ©TipiK, 6api eripiK б1зде аш адамдар жок дейдь Bi3 кайда калады екенб1з сонда? -Т ек отыр. Барып айта койшы, кэне турмеге апарып жау- ып тастасын. 194

Ербсщыт НУСШУЛЫ -Н е г е жабады меш , бйдац уйде ет жок, аш екешмпз шындык кой. -Р а д и о партиянын сезш айтып тур, партия OTipiK айт- пайды. А л кейде... М ум к га.. т у у не айтып к е г л и 03i. И э олар eTipix айтпайды. С е н бул туралы е п ш м г е айтпа жа- рай ма?! Сей те гой, кушм. Э к е а мешрлене мандайынан сипап KypciHin койды. Катал экенщ бул кылыгы улына тосын spi жат едк Ж асып калган ол кез1 жыпыктап экесше жаскана карай берген. О сы окигадан кейш -ак оган ересектердщ барлыгы жумбак жандар есебшде сезш дг Bapi сол ай - ез экеЫ де, радиодагы адам да, тарих пэнш щ MyraniMi де. Осы 6ip сез1м бала к е н ш н жайлаган сай- ын, ол “ Тез1рек ер жетсем екен” деп ойлай бердг Жана жол бойында KOHcepei калбырын Teyin жйберш, ше-шала аяк KHiMiHiH тумсыгына карауы - ез есебш ш е ересектер- ше ойлай бастаганы- тугын. ” О сы бэтенкеммен ещ ц 6ip ай жортсам ж етш жатыр” д еп куб1рлед1 тумсыгына кез яаберш. Ыскырып мектеп ауласына Kipfli. Узынтура Cep ix карсы алды. -Е й , Узынсирак негып турсьщ cyMipeHin, баскалары кайда?- дед1 Сержке дауыстап. -Кэнеки, калтаннан бес сом шыгара койшы, сенщ сум1реймегешнд1 керешн, - дед1 С ер ж те есе ж1берпш кел- мей - Сезд1 кой да акшан жок болса тура кал cyMipemn. М угапшнщ ” бес сом экел1ндер” дегеш ссщнен шыгып кет- кен бе элде...? -Еслм еген кукайым, ал “ не уш ш ?” дейд1? -Н е ушш CKCuiH кайдан бшейш? MeHi ” акша экелмесен гармейсщ” деп шыгарып яабердц. Mine солай, ал енд1 акша экелуге зыта бер. Батпак тасып журген экецнщ ба- рып калтасын кагып ал да тез орал. Кайрат Узынсиракка жудырыгын туйд1 дс экеа енбек ететш курылыс бригада- сына карай тура жупрдь Курылысшылар оргасынан экесш таба алмай 6ipa3 сснделдг Н е icTepre бшмей мысы курып турган оган элде 6ipey жен сштеп ж1бердг - 0 , Мэдидщ улы екенсщ гой, Мэкен мэжипс курып жа­ тыр. Жиналыс залына бар. 195

К в п KYTKEH КвКТЕМ ЕД1 Жиналыс залынын есйтнен бала имене сыгалаган ед1, мшбеде сейлеп турган ез экесш кердь -М е н щ азгантай енбепмд1 багалап, мекеме санлагы болдырган ею мепме квп алгыс айтамын. Мен уш ул, ею кыз бала ecipin отырган бакытгы экемш. Ш уюр, турмысымыз тамаша. Айналайын еюмет пен партияньщ аркасында аштык пен жаланаштыкты кергем1з жок. Бшкешшз алдымызда, iumereHiMi3 артымызда, тагы да квп-кеп рахмет... Кайраггын кез1 булдырап кетп.” Шынымен осы вз oxeci ме? ” Жок кателеспептГ’, мурты жыбырлап сейлеп жатыр. “ Радио партияньщ сезш айтып тур. Партия eripiK айтпайды. С ен бул туралы ешюмге айтпа жарай ма? Сейте гой, кушм” . 0xeci мшбеден баягыдагы осы сездерд1 кайталап жаткандай. Тагы да ез экеЫмен 6ipre радиодагы адам, тарих пэшнщ мугал1м1 кезекпен елестеп ет п . Залдьщ ecirin жапкан Кдйрат не icTepiH, кайда барарын бшмедь М умкш ем1р1нде тунгыш рет осындай куй кешкен болар. “ Бул ересектер дегенщщ койсаншы, мен де тез1рек ер жетсем екен” деп куб1рлед1 ол. 196