Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Баялиев К. Ар жазасы

Баялиев К. Ар жазасы

Published by biblioteka_tld, 2020-04-27 01:18:46

Description: Баялиев К. Ар жазасы

Search

Read the Text Version

асуы аркылы сонау Фергана ацгарына дейш серуендет кен. Эбен eni улыныц булд1ршж шагында телсгей тец!з дарияны, би1к куздарды, Ферганадай жайнаган жасыл елкеш ез кездер1мен кергенже 1штей катты куанган. Неге десец1з, жастык шактагы алган эсер адамнын кия- лын eMip бойы тербейдк Муны Эбен ез басынан б1ледк Бала кезшде_3Keci оны Фергана ангарыныц бас жагын- Дагы 6ip таныстарына ертш барганы бар. Сонда керген аскар таулар, онын сайларындагы ж ан гак пен алма ара- ласа ескен ормандар, Сырга келш куятын Карадария, Нарындария, Куршапдария секиш асау езендердж кеб1к шашкан агысы эл1 кунге дейж Эбенжн есжен кетпейдй Эрине, ол асау езендердж кебже бупнде бугалык туе- кен. Сол кезде тасып еткел бермейтж Сырдария каз1р моп-момакан болып агып жатыр. Kenip астында баяу аккан Сырдарияньж тасыган кезде ондаган шакырымга жайылып, журтты эбнерге TycipreH шактарын балаларына энпмелеп едТ олар сенжюремедь Эркiмsiin e3i кергенж- дей бола ма? Кыскасы, Эбеннж ез|' де, улдары да Тойтебеден ете риза болып кайткан. Ондап>1 агайындар Тойтебешн та- рихи жер екенж де еске салган. К а з а к шеж1ресжж б1рсыпырасында уш ж уздж баласы багзы заманда осы жерде енил алысу тойын етшзген деп айтылады. Содан Тойтебе аталып кеткен деседь Ше- ж 1ре аныздык шындыкка каншалыкты жанасатынын юм бжЫн? Кала шетждеп Тойтебе аталатын шагын тебе- н ж басына шыкканда Эбеннж ке нш катты толкыган. TeHipeKTeri жасыл желекке беленген кешелер, асфальт жолмен зуылдаган автомашиналар, макта плантацнялары мен баулар 6ipep минутка булдырап кезден гайып болып кетж, олардын орнында кек шалгынды кек дала, мына тебешн баурайынан анау Ангрен езенж ж жагасына дейж каз-катар т1плген ак отаулар, сонау Сырдарияга карай кеалген жазыкта кекпар тарткан кеп аттылар елестед1... Ендк мже, сол тойтебелж бауырмал агайындардын 6ipi Эбендерд1 тесектен жанадан турайын деп жатканда орындарынан басты. Эрине, сол жолы Эбен агайындарын конакка шакырып кеткен. BipaK алдын ала хабар айт- пай, 6yiuin тебеден тускендей сап ете калады деп юм ойлаган? Эбден жуаннын ж ж 1шкерш, жпишкенж узжер шагы. Кектемн1н бул аласапыранында союга жарар eri бар кой табу онай ма. Онын устже 6yriHri бейсенбьде мал базары да жок. Эбендердж 6ip киналган куш ед1 ол. Сасканынан ЮО

Эбен осындайда кол ¥ ШЬ1Н беред1 деген адамдар же- нище ойлады. 0 з аулындагы жакын агайындар шшде де бул уакытта KiM кой байлап отыр дейсщ. . ©3iHin ен жакын агасы энеугуш базардан coioFa жарайтын мал 1здеп журген. Е-е, «Актас» мал бордакылау совхозы- нын, директоры Эбд1рак осы таяуда гана: «Эбеке,* не 61ЗЛ.1Н ауылга келмейаз, не шаруа айтпайсыз. Калада турасыздар, капуста сорпадан шыгатын кездерЫз болады гой» демеп пе едЕ Бул совхоз калага алые та емес. Эбекен амалсыз телефонга жармасты. Директорга те- тенше жагдайды тусжд1рш, 6ip кой сатуды етждЕ Свйтсе, бул совхоз бордакыланган койларды декабрь айында етке тапсырып б1тед1 екен де, кой бордакылаудын ж ака маусымын май айында бастайды екен. «Дегенмен, адам ж 1бере койсакыз, совхоз тургындарынан карастырып кв- рей|н» деген директорга «вйтш эуреленгешшз жен бол- мас» деп тергеуил ризалык бйпд1рген. Енд1 кайтпм деп отырганда, стол успнде ж аткан облыстык газеттеп «Мал бордакылаушылар» деген хабар квзже оттай басылды. Онда кала тубждеп «Тенкерк» колхозынын токтыларды кыс кезжде бордакылау тэжЕ рибеа жазылыпты. Эбен шайга отырган конактардан руксат сурап, элп колхозга тартты. Председатели! сырт- тай танитын. Оны кенседен тауып, суыт ж у р к ж щ сырын тусшд1рд1. Председатель сезге келген ж о к, зоотехник ж г riTTi шакырып алды да, мына конакка бордакылауда- гы токтылардын ен. семЫн беруд1 тапсырды. Эбен акша- сын бухгалтерияга телемек едЕ председатель шыр-пыр болды да калды: «Эбеке, 6ipiHiui етЫ ш щ!3 екен. онын e 3i де токты женжде болса, сонын кунын ез1м1з де б1рдене етерм1з»,— деп кенежил, кэне. Мундайга ешкашан келкпейтж тергеуил бупнп абыр-сабырдын эсержен бе, эйтеу1р, председательдщ дегенже кенуге мэжбур болды. Соган куш бугшге дейж ек ж е тж ж Мэнсияга айтып оты- рады; «Сол председательд!' кездест!ре калсам, бет!мнен отым шыгып, ез1мд1 кайда коярымды бьпмеймж. К,ай- та-кайта сэлемдес|'п, жалбактап каламын. 0 й т т Kici акы- сын жегеш курысын». Мэнсия: «Председатель ол ток- тыны ендН умытым та кеткен шыгар, одан аиау-мынау сурап алатын жалгыз сен дейсщ бе» деп жубаткансиды.

Т0ТЕНШЕ ОКИГА Дулысуга облыс орталыгынан тунге карай оралган Эбен конак уйде уйктар алдында epTeiiri ic жоспарын ойлады. Ертен Каражановтыц сурап алган «демалысы» б1тед|. Bip есептен сол алгашкы айып таккан куш одан жауап алмаганына екжбейдь ©йткеш 6ip апта iiuiiuc жагдай мулде езгердг Енд1 кылмыскерге баска статьямен айып тагылады, бул жешндеп бурынгы каулыны да кайта жазу керек. Еи болмаса 6ip апта тыныштык 6еруд1 етждТау сонда Каражанов. Бул отан не уш ж кажет болды екен? Тер- геуш! осы суракка эл1 жауап гздейдь Каражановты акыл сыз деп айта алмайсын. Эр нэрседен Tyciniri мол. Солай бола тура, ол_ езже та гылFan айыптан кутыла алмай- тынын туежбей ме? Жиналган дэлелдер бултартуга жТ бермес. Егер ез! айткан «тыныштыкты» тагылган айып­ тан коргану уш ж сураган болса, Каражанов тергеуге карсы не усынбак? Осы — «тыныштык» аптасы iui1нд.е Каражановтыц пайдасы уш ж , онын езжен repi кайта тергеупл улкен ic тындырды емес пе? Енд1 ол ел1м жазасына кесетш статьядан кутылды. Ертен тагылган айыбы уш'ж не 6api уш -ак жыл жаза алатынын еспрткенде Каражанов кандай куйде болар екен? Куанышын жасыра алар ма? Айт- пакшы, бул жана статьямен айып тагу уш ж кажегп нэрссшн 6api ж еткш кт! ме? Катерл1 посылка деп урейле- нin жургешиш мулде катераз болып шыкса кайтеtois? Оны эскери бел1мнен алдырып, TiticTi мамандардын жэне айыпкердщ катысуымен тергеу эксперименты журазбесе болмас. Посылканыц жарылар-жарылмасын аныктамай турып ic б|‘тпейд|‘. Ертен колга алатын басты мэселе- HIH 6ipi осы. Уйктап бара жаткан тергеушжщ кезже тырсылдаган телетайптан узд ж аз шубатыла шыккан телеграф лентасы елестедь Ол лента Каражановтыц кара кшмд! денесже барып орала бердь орала бердь «Осы лента гой сеж ел!м жазасынан арашалаган» дегенд! тергеуип ешнде емес, тус1нде айтып жатты. Каражанов e3iniii осы басты коргаушысып тергеуден неге жасырды? Ce6e6i ол ка- терл1 посылкаиын кандай куйге ушыраганын бмген жок. Посылка ендИ ез1Н1н мждетж орындап улгерд|' деп са- наган шыгар. Эйтпесе тергеу орындары буйтш шала булжер ме едь.. Эбден уйНыга кеткен Эбен жауап 6epin отырган Кара- юг

жановтык табан астында каркылдап кулгенше танданды. «Tepreymi азамат, мынауынызды айып TaFy дейаз... Одан repi бул айтканыныз ауыр кылмыстан кутылдын деп менен суйжнл сурау емес пе? Ракмет caFaH, Tepreyuii- HiH 6api сендей болсын!» деп Каражанов жаркын жуз- бен OFan ку ш а к ж ая орнынан турып келе жатты... Осылай уйкы кушарында ж аткан Ер1мбетовт1 тун жарымында 6ipey жулкылап оятты. Кезш ашканда ол милициянын езше квмек беруге бе ктл ге н жас лейте- нантын кордй в зж д е вн-тус ж о к, жуз1 куп-ку. Epiiucpi Д1р1лдеп: «Твтенше окира! Тетенше OKHFa!»— дей бере­ ди Аузына езге свз тусер емес. Олар калалык милиция бастырыныц кабинетше ксл- генде, бейуакытта жиналран кв'п адамды керш. М или­ ция бастыгы стол басында тунерж отыр. Ол тергеу- — Мынанын кылырыиа караныз!— деп, сук саусагы- мен бурышты нускады. Ол ж акта кисайган басын Tin устай алмай, кабыргара суйенж Каражанов отыр. Кез- дер1 жумулы,— Кайдарыны кайдан ойлап тапкан десещ'з- uii. Асылып eflrici келген. Кейлегж жыртып, ж М ш к е аркан epinTi де, камеранын тем1р торына байлапты. — MeHin ойымнан Каражанов кеткен емес,— деп ак- т.элрысы келд1 лейтенант.— Унем1 бакылауымда. CoiiFbi кундер1 шукшиып караз жазып отыратын. «Бул e3i роман жазып жатыр ма» деп кулетш едж. Ал шынына кел- генде жогары орындардык 6ipiHe арыз жонелтпек шырар деп туйгенб1з. Туткындардын Ke6i сойтеди Милиция бастыры Каражан^вка караган бойы ук аз калды. Tepreym i де Каражановты бакылап отырран, ол каз1р коздерж ашып, айналасына селкос зер салды. Ж у - зжде 6ipTe-6ipTe TipmiaiK бел па пайда бола бартады. Онык жанында сот-медицина сарапшысы 6iaeriH устап, тамырыныц соруын санап тур. Bip кезде Каражанов ез мойынын сипалап керди OFan байланран ж ш тщ ж о к екенж байкам шошып кет- Ti де, кабинет irniH oaiMciperen квзбен сузш шыкты. Милиция бастырына Tepreymi сыбырлап ун катты : — Bipa3 демалып, 63ine-03i келсж , сосын онымен мен ез1м эцг!мелесейж. Mine, ei<eyi 6ip-6ipine карама-карсы оцаш.а отыр. Бу- pbiHFbi коз жанары сенгендей аса жудеул> Каражанов epuiii жымкыра т 1степ алган, тым катты озгерген, TinTi картайып кеткен. Ол ен. ауыр соккыга эз1рленген, тар-

дырдын кандай жазасына бодса да мойын усынган ni- ипнде каз1р Tepreyuii вз тэж1рибесшен биедк ауыр жан азабынан да адам айыгады. Кейб1реулер болады, кылмысына лайык жазасын алган сон, CHceciii тез котерт, кез келген жана ортага, T im i енбек тузеу колониясына да оп-онай Ы- Hicin кетедо Каражановтын да алгашкы сот жазасын етегеннен кешнп кешлд! ontipi тергеуилге б1ршама бел- г ш болып отыр. Сол Каражанов енд1 бул жолы кайтер екен? ЭсЬ ресе мынадай e3iHe-63i кол жумсауга дейш барган тв- тенше окигадан кейш, мумкш, ол калган ©MipiH бас- каша етк1зуге тырысар? Карсы алдында отырган айыпкермен 03iH-e3i еллрмек болтан эрекет1, вм1рд)' киып кетуге бел байлаган акыр- гы meuiiMi жайлы дэл каз|‘р энпме козгау — пайдасыз эрекет болатынын тергеуцп тусшедь Сондыктан ол 6ip- шама уакыт сурак беруге асыккан жок. Бейне exeyi 6ip-6ipiMeH унс1з сейлесш отыр ма дер- ciH. Элг! ез1мен-вз1 ойнайтын шахматшылар тэр1здн Дегенмен киял т ш н щ де шамасы келмей калатын сэт туды. Акыры iiiiTeri ce3iM толкындары сыртка сурак- жауап болып шыгар сэт келдь Бул энпмеден апар коп нэрсеш езара эбден талкылап б1ткен, кеп мэселеш эркайсысы ©3i ушш аныктап алган, 6ip-6ipiH жете тусшген, енд1 тек ездершщ корытындысын 6ip-6ipiHe ест1ртпек болтан адамдарга уксады. Иэ, иэ,— дед1 Ер1мбетов аса байсалды калыпта. Стол устшдеп эйнект1 саусактарымен тырсылдатып отыр- ды да, сездерж енд1 созылта кайталады.— И-э-э, и-э-э... Каражановтын булдыр тарткан кезшде жылтыраган сэуле пайда банды. •— Мен оларды аяймын. Олардын OMipi ез ©MipiM- нен кымбат едь.. Ер1мбетов «Ендеше неге оларга кастандык жасады- ныз?» деп сурай жаздап, езж эрен токтатты. Белме ini 1нл.е кайтадан уназдж орнады. — Мен азд1 колхат алып, сотка д ейт туткыннан босатып ж 1берсем бе деген ойFa да келш ед!м,— дед| тунжырап отырган тергеушь— Ал мына кылыгыныздан сон не icTepiMfli бммеймж. Тагы да 6ip жумбакты ал- дыма тарттыныз. Каражанов Д1р ете калды. Босатканы Heci?!— Даусы Ширак шыкты, кезже 101

FaHa емес, туда бойына ж а н бггсе керек — Сонда мен ссмлд1 ауыр кылмыскерд! босатпаксы з ба? — C i3 Kici еллрген ж о кс ы з,— деп Ер1мбетов тетесшен сейледк — Калай? Калай?.. Олар Tipi ме? — И я, Tipi. К ар а ж а н о в тэты талыкеып Kerri. Ер1мбетов квптен мундай элекке тускен ж о к едь Абырой болранда, са- рапшы дэршер 9Ai де милиция бшпмшесшен кете кой- мапты. Ол Каражановты креслога шалкайтып отыргы- зып, тамырын устап, укол 6epin, 6ipa3 эб^ерлендг М у- нын 6apiHe Ер1мбетов кеньлаз коз T irin отырран. — Ж айсы з ештене ж о к . Т ек жуйкеЫ эбден шарша FaH,— дед! келш кемек берген сарапшы дартер. — Мен OFaH ж айсыз емес, ка й та жайлы хабар айтып — « К о р ы кка н да, куа н га н да б!рдей» деген бар емес — Олар Tipi ме?— деп узд1 дэр!гердщ сезш ерекше такданган Каражанов — T ipi дед!м Foft.— TaFbi да шошытып алмайын деген- дей Ер1мбетов ж айлап ун катты. — Оны менен осы у а кы т ка дейш неге жасырдыныз- дар?!— Кайта Каражановтыц даусы калтырап шыкты — О б аста-ак, аш ы к сейлесей!к деп усыныс ж аса- ранымда, келгспедШз. О з д щ iuine буккен жайларынызды аныктаймыз деп канш а эуреге т у с п к . К ар аж ано в су сурап iujTi. — Ж о -ж о к, ci3fli к iнолай алмаймын,— дед! ол сабырлы сейлеуге тырысып.— Bapi ез!мнен. Ci3 енд!, эрине, маган сенбейЫз. Tepreyiui айыпкерге уза к уакы т ун а з карап отырды. — C isre ceHefiiH,— дед1 ол.— ©3iH-e3i ел л ру — кшэсш ж у у емес. Егер кшэдан аз да болса тазарамы н деген ж ан кылмысыи адал мойындауы керек.— Tepreyiui 83i- MeH-e3i свйлескендей болып отырды да, айыпкерге кадала карады .— EHAiri ci3re кояр талабымыз э л п катерл! посыл- канын. схемасын ка га з га сызыныз. Бул алдагы ж у р п - зКлетш тергеу экспериментше каж ет. Аса ауыр кылмыскер ретшде буран дейш Караж анов ж еке камерада жалгы з отырран. Tepreyuii енд! оны езге туткындармен 6ipre отыррызуга нускау бердг Дуниедеп ец ауыр кайры — жалры зды к. Ол камерада ж ал гы з отыр- маранда, бэлюм, 63iH ш т р у г е эрекеттенбес пе efli, KiM 6wiciH? 105

ЕртенЫс Эбен бул icTi б1ржола тамамдаудын камына KipicTi. М ундайда Tepreymi «Сотка Ымд1 жэне кандай статьямен беремЫ?» Деген с ура кка ж ауап 1здейд1. Эрине, Сэтен К ар аж ано вка жарылгыш заттарды почтамен женелткеш уш ш айып тагады. Бул ушЫ катерл1 посыл- каны н (шЫде жарылгыш заттардын бар-жогын дэлелдей- TiH тергеу эксперименты ж у р п з у гана калды. Ал езгелерден тагы к1мд| ж азага тартуга болады? Эбен К ар аж ано вка еншмд|' коскысы ж ок. Айыпты-ау деп жорамалдангандардын т1з1мшен ец алдымен Мария Смольникованы сызып тастады. М ар ия га К араганда кылмыс куджЫз дэлелденген Орын Тойгулов пен Сэния Химанованы да соттауга кимайды Tepreymi. Олардьщ KiHaciH ой таразысына салып, Кылмыс кодексы кай та-кай та парактайды. ©зше бурыннан таныс 45-статьянын eKiHmi тармагы на ш укш ия ушледй Онда «адамнын ж аса ган кылмысы когам га аса кауш т! болмаса, егер айыптынын К-эреке™ ауыр зардаптар тугызбаса ж эне оган шын екшсе, онда когам д ы к уйымнын не енбек коллективЫЫ тЫ еп бойынша ол адам кылмыстык жазадан боеатылып, кайта тэрбиелену ушЫ сол когамдык уйым- га не енбек коллективЫе берму мумкш» делшген. За кн ы н осы тармагын Tepreymi Орын Т ойгуловка да, Сэния Химановага да колдануга болады деп санайды. Айыпкерге мшездеме сурау жэне кешлдж мэселесЫ т е ш у ушЫ ол геологиялы к барлау экспедициясынын басшылары мен Т ой гул ов ка т а к ы р у кагаз ж енелгп. Ал кала ш ш д е п Сэния Химанованын кызметшдеп басшыларына e3i барып ж олыкты. Эрине, айыпкерд! ке- т л д ж к е алуга олар окай келють Tepreym i коллектив! кеш лджке алганын Сэниянын езТ ие тусЫд1ргеннен кейЫ: — Каласаныз, Сэтенге жолы гуы ны зга болады,— деп рукса т к а га з ж азып усынды. Сэния алгысы келмегендей, 6ipa3 тартыншактап отыр- ды. BipaK кайтарып та бермедг Eni куннен KeftiH Эбен Сэтенге ж олыкканда: — Сэния келд1 ме?— деген сурактан бастады сезш. Сэтен ундемей томен карады. «Ж ок» демегенше Ка­ раганда жолыкса керек. Tepreymi казбалап кайта су- рауды ж ен кермей, К араж ановты кай статьямен айып- талатыны жайлы каулымен таныстырды. Ол каулыга ундемей кол койды. TepreymiHiH алдынгы KyHri тьпепн орындап, 03i ж аса ган жарылгыш механизмжц схемасын ка га з га сызып экелштй Оны TepreymiHiH алдына жайып,

тус1нд1руге Kipicri. Мунан кейж ол мсхамизмнш чемо- данга калай салынганы, Мария Смольннковага кал ай бсрмген!, посылкадагы адрестщ калай тЬлтырылгаиы, тагысын-тагыларын айта келш, телеграммага жет!п 6ip- ак токтады. Bapi де тергеушЫн зерттеп ашканына дэл келдк Будан сон. катерл! посылкага каланык сыртында тер- геу эксперимент! журпзш д!. Баягы аскер и бел|'мнщ пиро­ техник-инженер! Каражанов сызган кагазды керш шыгып, чемодан !шшдеп механизм осы схема бойынша курасты- рылган деген болжам айтты. Бул болжамды сол кунг! жарылыс ic ж узж де дэлелдеп бердь Экспериментке катысушылар Kayinci3 жерге бой таса- лап алып, элп ujypinneHi тартып кеп калганда, тас уй копарылып, аспанга атылды. — Мынанын Kyuii жалгыз Естаеванын гана емес, TinTi кернмлержщ у млерiи закымдауга да жетед|‘ екен,— деп туйд! пиротехник-инженер. Аспанга кетерклген шан-тозаннык жерге кайта кон- ганына кез салып турган Ер!мбетовтж Кулагина таныс дауыстын сыбыры ссттль — Каражанов, шынында да, роман жазып тастаган ба дейм!н,— дед! кэд|'мг! ж ас лейтенант. ©3i eHTirin тур. Бул топтын imiHfle ол сол куш Каражанов онаша отырган камерадан жазуы бар б!рнеше бет кагаз табылды. Эбен кагаздарды колына алганда алгашкы 6eTTin басында ip! эрштермен жазылган мына 6ip сезд1 окылы: «Умм». Бул ж айга танданган тергеунл оны окуга KipicTi. «YKIM 03iMe e3iM ш ы гарган осы yKiMiMHin TeKci бвтен колга тускенге дейж мен Tipi калмаспын. ©м!рдеп осы сонгы кадамым алдында мен e3iMAi ен ауыр ж азага неге кес- Kem'MAi баяндасам дейм!н. Акылга сыйымсыз ауыр кылмысым уш ж маган ен жогары ж аза гана лайык. Мына Tepreyuii менщ e r iрin кулin, oTipiK жылагап квз жасымнан бурын журег!мн!н туб1ндепн1 кврд!. Осы жолгы тергеу уст!нде мен к а к жарылдым, eKire бвл!нд!м. Былайша айтканда, eKi адам сияктымын. Bip in inici кун Kepin eMip cypin жур де, ал eKiHuiici оган судья болып, оны MiHen, сынап отыр.

М ен тергеу кезжде мынаны тусжд1м: бул уакытка дешн мэн-магынасыз жешл кун кешшшн. Кеше рана вз|'ме кы зы к KepiHreH TipuiuiiriMHeH енд1 0e3in отырмын. Tepreyuii маран ерекше айна усынды. Ол айнадан тукры ш рет мен ез1ме мулдем баскаша болып кершд!м. ©3iM ж енш д е п бурынры угымымнын 6api жалран болып Адамша eMip суру ушш ен алдымен e3inai нэпсшщ кулы болудан лзпндей б ж у керек екен. б згенщ тагдыры ушш толрана бипмесен, ез iciue жауаптымын деп сезшбе- сен, вз1нд|' «адаммын» деп есептегенщ бекер. «Мал-мулж- тен кедейге кемек керсету киын емес, ал жан дуниеа' кедейге кемек керсету м ум кж емес» деген сезге кез1м ж етт1. ©з1милл жан бул дуниенщ барлык кызырын 6ip Рана сез1мге — «алу», «иемдену» сез|'мже сыйдырады, онда «кайтару», «беру» деген урым болмайды екен. Д уни е де п лэззат тек мен ушш жаралрандай кержед1, оран аранымды аштым. Буран ешшм кедерп бола алмай- ды деп TyciHAiM. Bip кезде ез1м кулай ж аксы керген жары- ма. балаларыма да ce6enci3 зулымдык жасадым. M ine, адам тек ез кара басынын камын ойласа, «6api мен ушш» деген уранмен eMip кешсе, калай-калай Сейтш, мен жауы з болып шыктым. Б у п н п жауыз- дыгымнын туп тамыры будан он бес жыл бурынгы Тас- кановпен 6ipre салган сайранымнан басталды. Бар пэле- нiн басы сонда. Бjpiншi камаудан Таскановтын аркасында каскыр болып ш ыгып ед1м. BipaK euiiMfli одан емес, езгеден алдым. А к кеш л, анкау, мешрбан жандарга каскырша тшим. Ал Т асканов сынран TiciH кайта алтындатып алып кутырды. Е к iнш i камаудан босанар кун болса, Ер1мбетовт1к аркасында адам болып шырар ма eaiM, кайдам. BipaK маран енд1 бостандыкты KiM 6epciH. Bip уйл1 жанды кы рып тастаган адамнын жер басып ж уруге хакысы ж о к ! М ен сеюлдЫ ату керек! MyMKin, атудан да ауыр ж азара тартса кайтер eai? Айталык, улкен кешелердш бурышында ертеден кеш ке дейш айкайлап, жар салып турсам: «О, адамдар!» Т асканов пен мен секышлер бул eMipre калайша сыйып ж ур? Б1здш арамзалыгымызды euiKiM кермей, байкамай ж у р деуге бола ма? Ж о к , эрине. Осынын бэрж кере-бкпе туры п, ундемей кал ган ж у р т каншама. Неге ейтед(? ©йткеш ж уртты н Ke6i олармен Kypecyfli ез мжделм деп 108

санамайды, оны «езге б 1реулердщ» улесше калдырады Осындай немкетерлжтщ салдарынан б1зде жемкорлар, пэрекорлар, эд1летаздер эл|' кунге eMip суруде. Егер кез келген адам карсы турса, олардан тазарар едж. M eHin KeujipwMec кш эмнщ 6 ip i бойы м дагы талан- тымды туншыктырдым. Сол талантым уятыммен 6ipre eum . Егер мен алгаш кездескен эзэзкчге ермей, «Ж о к!» деп айтсам, eneyi де аман калар ед1-ау! вкн пш ке орай Таскановтын шылауын- да кете бардым Осындай жаксы заманда туып, онын иплжтерш дурыс пайдалана алмаганыма екшем. Окай ж ап мен ракат керем деп акырында азгындап, ауыр кылмыс жасадым. Мен ушш будан артык екЫ ш жок! Мундай лас eMip суруге енд|‘ м е н т хакым жок! Осынын бэрш баяндай келш, мен вз1мд1 ез арымнын сотына салдым, сейтш, ен жогары ж азага (ез1мд1-вз1м асуга) ук1м етт1м! Сэтен К.А РА Ж А Н ОВ » еЛ1АРА (Эпилог орнына) Эбен Ер1мбетов кабинетжде ic кагаздарын аударыс- тырып карап отыр. Жасалган, улкенд^юш ш кылмыека экспертиза ж урпзд1ру, кылмыскер мен куэлерд1беттест1ру, олардан дурыс api накты жауан алу, тагысын-тагылар — мунын 6api тергеушжщ кунделжт1 T ip u iu iiri. Сол жандар- дын эркайсысын Tycinyi, угынуы жэне кылмыскердж ic- эрекет1 жайлы эдй] байлам жасауы керек. Бул окай мшдет емес. 9p 6ip тергеу — ез алдына 6ip eMip. Кэд1мг1 ем1рдепдей, мунда да дос ке ниш , душпан пигылды жан- дармен ушырасасыц. Егер ем1рде б1реулерден сырыцды жасырсац, екжиплерге imTcfi екпелесен, ушжиплердж i<i- нэсш ynci3 кеилрсен, мунда, тергеу кпнде бар окиганы акырына д ейт аныктап, эркайсысыныц дурыс-бурысын айкындайсын. 1с кагазына ун1лген тергеушппн кез алдынан эл1 де осынын алдында гана аяктаган тергеу iciHiH. окигалары кетер емес. Ер1мбетов ол icren кэд1.чпдей шаршап кал- Fanдай. Онын шиелешст! курд елш п шаршаткан жок.

эриче, Ерыбетовтщ кызмет бабында бурым да кептеи ксздескеи сап алуан кылмьгсты icTep сиякты, бул ic те басында аса жумбак болып басталгаиымен, акырымда uieuiiMi карапайым болып шыкты. Тергеу icine уакыт та кеп кеткеи жок. BipaK тергеуге катысушылармен психологнялык курсе езге icTepre Караганда куштгрек ербш ме, калам? Еске TYCipini3uii. аса ауыр кылмысын жасырып, жазасыз калу ушin Каражанов бул icKe камшама жамдарды катыстыр- гам десешзшП Сэния, Мария, Орын, актриса. Поезда кездескен студент кыз жэне бар. Каражановтыц алдауына тускен Кайбадамдагы Ралия, Коцыртаудагы Эуес сеюлд| эйелдердщ тагдырына толганбай Kepini3iui! Осылардын. бэрнмц жанына ун!лу, кез жасын Kepin, TiiicTi lueiuiM жасау, Каражановтыц баскан i3inin каншама былыгын ажырату — мунын, 6api тергеугш yuiin онай болтан жок. Kei\"i6ip icTiii тергеуш бтргенде Ер1мбстовтщ CKi удай куйге ушырайтыны бар. К а ж е гп napceHiu бэрш icTereii сиякты. Куэлар жауабын бердц айыпкер кылмысын мойындады, эксперттгц корытындысы тйчлд), аГлакты зат- тар да жинап бер1лдц.. Ал кешке карай коридорлар бос калым, адамдардык уш, машинкалардын тырсылы, eciK- тердщ тарсылы басылгамда, icTi кайта парактай бастасак, элденеге ке ц ш ц толмай тергеген iciiuien камагат тапмай тургандай ce3ineciK. Эл1 де мумюнджтерд1 толык пайда- ланбаган тэр1здг ме, калай? Мумк1н, мумдай сез1м icTeri шындык пен эд1лджке сотты гама емсс, айыпкердщ вз1н дс нандырып, нландыруга тырыскандыктан туатым шыгар. IcTi парактаган самым эр турл1 жауаптарга кезin туседц осы сэтте куэшц немесе айыпкердщ yni кулагына кайта келедм Осындай сан алуам унте кулагынды тосасыц да, жауаптардык неге 6ip-6ipiMen кныспайтынына туешж 1здейсщ. Неге куэлар 6ip-6ipiHe кайшы келед|? Окнгалар кисыны неге кешлге конымды 6ip т1збект1 бойлап тура калмайды? Сейтш, куйзелш отырып, ол акырында ж ака дэлелд1 тауып куа- нады, Keidni жайланады. Mine, Mine! Mine, сол орын. сол сез, сол цифр! Бул тапкаиы барлык окигалардын Ti36erine аркау болады да, барлык нэрсе ез орнын таба- ды, сигк iм теркке шыгарып дау айта ал манды, ейткен1 енд1 ешюм бул корытындыга куджтенбейдм Каражановтыц кш де Ер1мбетовл осындай канагатка белеген окига — кылмыскердщ yittine ек1нш1 рет жургЫ л- ген т1нту. Онда табылган айгакты заттардан кейш айып­ кердщ бултаруга муршасы келмедк

О баста Tepreyiui Каражановтын актерл!гшен кауш- тенген. CoHFbi кездесулерде Tepreymi Каражановтан бекер кауттенгенш сездь Ол актерлж пердеден мулде айрылган ба, iiuxi дуниесш каз калпында сыртка шыгарганына танданды. Онын, мэжсш Tepreymi кейж Каражановтын «Ук!мшен» укты. Бул жолры тергеу 1С1мде сешмаз жайлар калмаган болар деп туйд1 Tepreymi. Ен бастысы icTin шындыгы мен эдьлднже Heri3ri кылмыскер Каражановты иландыр- ды. Жалгыз Каражанов па? Сэния, М ария, Орындар ше? 1с бойынша сотталган 6ip FaHa Каражанов болганы- мен (OFaH кылмыс кодексш н 205-статьясы бойынша жарылгыш заттарды почтамен женелткеш уш ж уш жылга бас бостандыгынан afibipyFa уюм етмдО, мына ymeyi де ойланып-ойланбай ж асаган icTepiHeH б1ршама сабак алды. Сэния мен Орын ездер1 жумыс 1стейтж коллективже кешлге беримй. Ал Мария Смольникованы посылкада жарылгыш заттар бар екенж анык бкгвд деп айыптауга непз жок. Tepreym i Коныртаудагы Жуматаев жвн!нде де тол Fa- нады. Эрине, онын к ж э а дэлелденбедь Онын жарылгыш зат i3fleyi де и п ниеттен туыпты. Ж аркабактагы мэрмэр тасты копарып алмак екен. BepixTip эуелпде жауап беруден бас тартканын да TyciHyre болады. ©3iH адалмын, езгенщ ала ж 1бж аттамаймын деген жаннын хутпеген жерде TyTXbiHFa тусхеннен xeiiinri ашу-ызасынын xepiHici ол. Bepix алдагы уакытта не ictep ехен. ©Mip бойы Fa- лияга Fauibix болып журе берер ме ехен? Б к д щ тергеу apexeTiMi3 онын осы i3ri ce3iMiHe xip жукты рган ж о к па? Корыртауга 6ip сокканда Эбен сол BepixneH агынан жарылып энпмелессем дейдь Тергеуш ш к icTin езже тэн a6irepi баршылык. Тун жарымында телефонный шырылы оятады, тан атпастан сапарга аттанып бара жатасын, худжтерж мен жорамал- дарынды, ум птерпш кылмысты icTin материалымен 6ipre кабинетхе тастап хете алмайсын, езщмен 6ipre у т р е де ере хеледь Каражановтын кылмысты iciHe copFbi нуктеш койып, уйге оралган кеште Ер1мбетовке С агат (Галия Естаеванын улы) шешесже 6ip nopceHi асыга-ycire дэ- лелдеп жаткандай херждь Онын сездер! Эбенжр кулагы- на eMic-eMic, узш п еспледк «Каражанов деген фамилия- дан кутылдык, мама. М ж е, соттын memiMi!» дейд1 б1рде. «Ж ок, MaFan жара триконын кажет1 ж о к!» дейд! тары б 1рде.

Папа, меш естчмей отырсын ба?— деген дауыс Эбенд1 сед к етмзгеидей болды. Сейтсе, сейлеп турган Еалнянын Сагаты емес, вз улы Tayip екен.— М аган жана трико сатып алудын кажеН жок. M eniii касымда отыра- тын 6ip декейшн кызы кун сайын жана кшм киш келед1 жэне узйпсте кайдагы 6ip кымбат конфеттерд1 жеп оты- рады. Мен шыдамай взге партага ауысып кегли. ■ К °й енд|', шаршап келген папацды мазалай бер- мей,— деп ас уйден Мэнсия оралды,— Сен де пап'ан кусап «эдмшк» 1здеп журерсщ aai аман болсан... Ер1мбетовтщ ойын ашылган eciKTin сыкыры бвлй1 ж 1бердк — О, Эбеке, эл1 уйге кайтпагансыз ба?— Келген облыстык прокурор едн — «© aiapa* деген жерде отырып калганым. — «0л1арасы» Heci?— дед1 прокурор тергеуипнт жу- зше тандана карап. — Казакта «©.liapa» деген свз бар емес пе? Айдын ауысатын, жыл мезплдершщ ауысатын кезш айтады. Мен де 6ip icieH екжил icKe ауысарда осындай «ел1арада» кун кешкендей боламын. Bip юпен кош айтыса алмай, екшил ж ана icKe эл|‘ бежмделе алмай отырганым,— деп Эбен жана папканын кагаздарын тагы да аударыстырып койды. — Эбеке, cipa, сол коштаса алмай отырган iciП1зге кайта оралмасаныз не кылсын. — О не дегешшз? Йемене, Каражановтын ici кайта тергеуге кайтып па жогары жактан?— деп Эбен шошып — Ж о -ж ок. Эбеке.— Прокурор KyaiMcipen, тергеунп- Hin кенмпн орныктырды,— Э лп Тасканов «досыцыздын» устiнек материал келдк Жогарыдан келген арнаулы комис­ сия онын кеп былыгынын бет in ашып, орнынан алып, icin тергеу орнына жолдапты. Калай, жана материалды тергеуге заукыныз сога ма? Tepreyiui ойланып тур. — Тасканов м ент тергеу ж урпзу1ме карсылык бш- д!ретш шыгар. — MeHin 6ip байкаганым, Эбеке,— дед^ прокурор,— aai кунге дейш ci3re ешюм карсылык б1лд!рген ж ок. Жэне тергеущ!зде болтан адамдардын кеб1-ак Ызбен риза- лык 6uuipin коштасады екен. Егер тунгыш рет карсы бо- латын Тасканов болса, оны кезшде керерм!з. Tepreym i ундемедк

Б0ТЕН БАЛА AFa Tepreyuii Эбен Ер1мбетов acipece кешеден 6epi аса карбалас жумыс устшде. Ол б1рнеше айга созылган eni б1рдей кылмысты icTi сотка женел тудт сокры мерз1- MiH 6yriH б1т1рмек. Он шакты том Fa белж ген кагаздарды рет-рет1мен орналастыру, айыптау корытындыларын жазу, сотка шакырылатын куэлар мен сарапшылардын л з 1мдерш жасау, жанадан колга ал Fan ic бойынша шакы- рылран куэлардан жауап алу сиякты кат-кабат Н р ш ш к - тен мойын бура алар емес. Тек жакында карауына прак- тикага б е ктл ген жас стажер Tepreymi Кабыш Турганов- тын колрабысы жумыс ж уп н 6ipa3 жешлдеткендей ед!’. Кезекп куэ сурак протоколына кол койып, белмеден шыккан сон, да Эбен байсалды калпынан езгермей, ж а- зуын жалгастыра бердь Стол шетшде icTin кезекп томын Tirin OTbipFan Кабыш aFa Tepreym ire таныркай карады. — Ci3re тусшбей отырмын, Эбеке. — Неге? — Сыртыныздан атагынызды кеп ecTin, взпизд1 ай- барлы, суеты eTin елестетуип ед1м. Сейтсем, ci3 TinTi ашулана да бммейЫз бе деп калдым. Элп куэгердщ бултарып жауап бергенж анык байкап отырсаныз да, TinTi кабагыцызды шытпадыныз. Айтканын сол куйшде жазып алып, eiifli жайбаракат отырсыз,— Ж ас Tepreymi ез сезжен кысылгандай ж у к а eni кызарып Kerri. — Ей, балам, балам,— деп aFa Tepreymi басын шай- кады,— 03iHniH кызбальтын бар ма ед|? Ондай мжез Tepreym ire жараспайды. Жалгыз Tepreym ire Fana емес, кай мамандык иесже де устамдылык керек. Ал маман- дыгынын унайтын-унамайтыны сол адамнын жумыс уетждеп кешл куйжен анык к е р ж т турады. Егер ол

учжыртасы тусщш, кецьпаз, айкайшыл кей т байкатса немесе томата т уй ы к тымырайып отырса — 6api тусшштг Бул ж умы с OFaH кол емес. Ж ас Tepreymi уна'з ойга батты. Бул Kici неге жаркын Да.сергек журедй унем1 эзшдеуге a3ip турады десе, осын- дай 6ip сыры бар екен Fofi. Адамдар бул кабинетке кандай шаруамен келсе де, олармен б укпе аз аш ык сейлеседк Ж ас тергеушш щ ойын есжтщ тыкылдаганы белш ж 1берд1.' — KipiH i3!— деп дауыстады Эбен. Ecin TaFbi кап>!лды. Эбен кайталап шакырды .— Ю рйиз! EciK тары кагылранда оны К,абыш барып ашты. Он кулары ш уна к сэры бала жетелеген эйел табалдырыктан аттар-аттамасын бммегендей кобалжы п тур. — Ci3 куэлш ке шакырылган ба е д м з ? — деп сурады ж ас Tepreymi. — Ж о -ж о -ж о к.— Эйелдщ даусы Д1р1лдеп шыкты. — К абыш ,— дед1 aFa Tepreymi,— алдымен Kicini бвл- меге Kipri3in алып, сонан сон сурасайшы. Эйел ж ал тактай карап турды да, Эбен нускаган орын- д ы кка отырды. Сары бала жетелеген, кезшде мун байкалран эйелд! Эбен кеше де, б у п н де вз кабинет! алдынан кврген. Б|'рак езш щ тергеуге ш акырган ю алерш щ арасында эйелдер ж о к болтан сон, жаны нан у н а з вте берген. М ш е, сол эйел агарган шашын жасыргысы келгендей, басьшдагы ж у ка орамалын самайына карай тарткылап койды да, алдындагы баланы кайта кушактады. Калай сез бастарын бьлмей отырган сиякты. Булттай тунерген коныр ж уз iн элдеб1р сез1м желшп еткендей болды. Эйел­ дщ Ka3ip катты толганыска тускенш байкады Эбен. Ш аш ы н ы н агарганы болмаса, жасы отыздын ортасынан acnaFaH-ay деп шамалады. М ына отырысында KepiKTi келбетше перде жамылып алган ба д е р с т. Эбен ол перде- Hin не екежн де болжалдады. Эйел перде емес, каарет жамылып отыр. Егер анау а к шаш кайтадан карайса, езулер1 сэл тартылып, кездерше кулю ж упрсе , суйюмд| кар а торынын 03i болып шыга келер ед1-ау деп туйд! Эбен. — А г а TepreymiHin киялын Кабыш ты н ce3i y3in ж1- бердн — Ci3 бул кабинетке адасып KipreH ж оксы з ба?— деп сурады ол.— М унда тек шакырылган адамдар келедк Эбен ж ас Tepreymire сабыр сакта дегендей шырай танытты. 03 iH in де 6yriH эр минуты санаулы екенш бкле- 114

д|. BipaK ic бойынша шакырылмаган екенсщ деп, мына- дай каар ет шеккен жанды свзж тындамай шырарып ж1беруге батылы калай барсын. Эр нэрсспщ анык-каныгы- иа жетем деген мжез1 6ip кезде езж «жайбасар» атандыр- ганын Эбен умыткан ж ок. Сол сутпен бггкен эдеттен кутыла алмас, cipa. — М е н т 1здеп келген адамым осы кабинетте екен,— дед| эйел даусы д!р1лдеп. YMiTi узмйп, амалы таусылгандай ун каткан жанды Эбен аяп K erri. Колындагы сагатына 6ip карал алды да: — Шаруакызды айтыныз,— дедк Сол сол екен, эйел басындагы орамалын тары да тузетш койды да: — Мен не кермед!м, осы .баланы аман сактаймын деп?!— Элдеммдерден арашалагандай алдындагы баланы каттырак кушактады. Даусы да эуелпдей емес, Ширак шыкты.— M eiiin тарткан азабымды ешюмнщ басына салмасын. Кауесет сез «балан езщс де, куйеуще де тарт- паган» дед!. Кундердщ кушнде Шорман Байболов деген 6ipeyre танды, баланы содан тапкансыц дед!. Сыртынан ecTireniM болмаса, ол T im i сейлеспеген адамым. Осы облыс орталыгындагы мэдени-агарту училищесжде ди­ ректор екешн б т етж м ж . Куйе жаккандардын бэлесжен кутылайын деп кейж элп адамды 1здесем, ол элдекашан кызметш ауыстырып, езге облыстыц орталыгына кенмп KeTinTi. Соныма тусуиллер «жен<л жур1с1нд| коймасан, балан­ ды атамын» дедк Акырында атты да. Кудай сактаганда, эйтеу1р, окка он кулагын FaHa 6epin аман каллы. Бала аман калганмен, семьямыздын шыркы бузылды. Ол бэле- корлар отымызга шоксалды. Куйеу1мнен ажыратты. Олар арандатуын, веек таратуын сонда да коймады. Осы жал- гыз перзент1мд1 каскунемдерден корраймын деп облыс орталыгынан Коныртауга к е и т м . Содан eKi жылдай ку- ларым тынышталрандай едк Кенет, тары да канку евз басталды. Баягы веек улы жыланнын тиМндей кайтадан суймендед!'. Енд1 кайтт!м!— деп ышкынранда эйелдщ кездержен жас парлады. — Сабыр ет1ц!з,— деп, эуелпде самаркау отырган Кабыш елпектеп орнынан турды, графиннсн стаканга су куйды — Квз жасынызды суртМ зил, су урттанызшы. Эйел eKi колымеп бетже орамалын басып.унс1з туншы- гып отыр. Анасыныц кушагынан боса Fan саршунак бала

уркектеп, K03i шарасынан шьтып бара жаткандай. Ол жалт бурылып анасын кушактады. — Неден шошыдын, Саржаным?— деп эйел баласын шекесжен кушырлана шскедк Сейтш, тердег1 екеуже ка- рады. — Слэдж айткан энг1мелерж1зд1 толык тус'же алма- дым,— дед1 Эбен. Эйел бжегже жген сумкасынан 6ip конвертп алып, aFa тергеуш жж алдына койды. Эдеттег1 почта конвертжж сыртында баспа эрттержен киылып жапсырмлган «17-пэтер» деген сездер рана бар, езге ешкандай белг1, адамнын, каланын, кешенж аты- ж е1п жок. 1шжде 6ip парак ак караз торт буктелт салынган. Онын 6ip бел не тары да баспа эрттержен киылып мынадай создер жапсырылран: «Бул жерден каранды еилрмесен, сэры баланмен коштаса бер. Бул жолы ок мулт кетпейдЬ. Эбен конверт пен каразды api-6epi аударыстырып к©п отырды. Оларды шыда.мсыздана кез тжкен Кабыштын колына устата берд1 де, эйелге карады — Бул хатка да тусжбед1м,— дедк — Тусжбедж1з бе?— Эйелдж yHi ызалы шыкты.— Айттым рой жана, б1реулер осыдан уш жыл бурын маран жезекшесж деп бэле жапты. Сонда да дэл осындай кор- кыткан хаттар келген. — Он жетжип пэтер Коныртаудагы унiKi3 бе?— деп сез кыстырды Кабыш. — Иэ, Ka3ipri yfiiM. Бурын осында, облыс орталыгында турганбыз. — Каланын аты, TinTi почтанын штемпел1 ж о к,— деп Кабыш эйел сэзж у з т ж!бердк— Демек, почта жэшь riiiiare мына хатты 6ipey 03 колымен салган Fofl. — Солай...— лей 6epin efli эйел, Кабыш тары да ол KiciniH сезжж аярын кутпестен: — Л\\же, кызык, мынау эрттер журналдан кыркылып алыиган,— дедк— ©йткеш эрттер улкен калын кагазга басылган. Байсалды калыптагы тергеунп осы сэт: — Кезжде тергемеп пе ед1?— деп сура к бердк — Тергеген. BipaK, нэтиже шыкпады. Ел cisAi ен 6i.irip тергеунп деген сон, келш отырмын 0з ж 1зге. Эбен ойда отыр. Кабышка карап едк ол да элде- неге шыдамсыздангандай козгалактап кояды, алдындаРы Tirin отырран ici жайына калган. — Bi3, тергеунллер, 03iMi3re тапсырылган icTi рана тергей.чпз,— дед! Эбен 6ip кезде.— IcTi KiM тергейтжж

прокурор немесе тергеу бшпмшщ бастыры шешедк Солар- га барыкыз. — Прокурорра осы icTi тергеуд1 ез колынызга алура кел1ссе>из рана барамын,— деп эйел орнынан турды. Эйел жауап кутш тур. Эбен унЫз. — Облыстык прокурорра барсанызшы,— деп Кабыш шыдамай орнынан турды.— Егер ол Kici тапсырса Эбекен карсы болмас. Ол KiciHiH 6yriH кабылдау куш. Ж у р М з , мен хатшы кызра айтып, peii келсе кезеказ шрпзешн. Эйелд1 ертш кеткен Кабыш. кайтып оралганда: — Балам, мэселеш мен ушш сен шешетш болгансын ба?— дед1 Эбен. Сурагы решштмеу болса да, еш мен уш жылы.— MeHin i d i тергеуге карсы болмайтынымды кай- дан быдщ? — IrniM сезед1 Fofl, Эбене,— деп жымиды Кабыш. — Айтшы, осы сен зан кызметше неге кумарттын? — Бул сезМзбен, Эбеке, «боска эуреленгенсщ» де- меказ бе? — Ж ок, балам, ондай ойдан аулакпын,— дед) ага Tepreyiui кул1мареп.— BipaK эрюмшн мамандык такдауы- нын 6ip ce6e6i болады foii. — Рас,— дед1 Кабыш ойындагысы табылрандай,— мен бала кез1мде-ак тергеуил болуды армандадым. Оран 6ip кайгылы окиFa себеп болды. Б1збен кериллес туратын жалгыз басты, Mycanip кемшрд1 белпаз б1реулер влт1рш кегп. Оперативт1 топ жетш келд1, i3 кесуил HTi де бар. Bipeyi аула 1илнде фотоаппаратын сыртылдатып жур. Маран ол 6i3re кержбей аулада кашып журген кылмыс- керд1 суретке Tycipin жаткандай керждг Келгенде окига орынын карап, элденелерд1 жазып ке гп, кейж керлл- лсрд1 жауапка шакыру басталды. BipaK кылмыс сол кушмен ашылмай калды. Егер мен тергеуил болсам, па- насыз бейшараны елпрген кылмыскердщ сазайын тарт- тырар ед1м деген киял пайда болды. — Бала кезде киял кеп болады Foft, енд1 каз1р тергеу- uii болганда калай карайсын сол оки Fa Fa? — Кылмыс ктеген адам калайда сазайын тартура THic деген угым — каз1р мен уилн киял емес, eMip тыны- сым, журек калауым. Эбен iiuiHeH «бэр!м1з де жас шагымызда осылай ла- пылдадык па, элде мына баланын жеш’л тек ип басым ба?» деген суракка жауап 1здегендей. — Элп эйелдж тагдырына кабыргам кайысты, Эбе­ ке,— дед1 жас Tepreymi. — Алдына келген адам уилн осылай епле берсен,

кабырганнан не калады?— деп кулд| aFa тергеуил — Онда мен, мумкш, тергеушшкке жарамайтын шы- гармын,— дегенде Кабыштын саргыш eni кызарып Kerri — Ж ок, жок, балам, мен калжындаДым, ренжи корме. Кайта адамга жаны ашымайтындарды тергеу жу- мысына жолатуга болмайды,— деп aFa Tepreyuii орнынан турып, терезеден аула iuriHe карады Кабыш алдындагы icrin сокры томын Tirin, басыы кетерсе, Эбен aai сыртка кара Fan куйжде тур екен. Жас тергеуил ан-тан. Бул Kici бупн аса карбалас eai-ay, мына турысына жол болсын? Элп зйелдщ энпмесше бул Kici де Te6ipeHreni ме сонда, eai маган кулш ед1? — Балам, Kemeri инженер жайында кандай шенпмге келехйз, сейтт?— дед! ага Tepreyuii Кабышка бурылып Ж ас тергеуил кеше милиция кызметкерлер1мен 6ipre окира орнына барып келген. Инженер ж т т 63iH-e3i елт1р- мек боп у iuiKcn жершен ауруханага ж етю зш п, дэрнерлер аман алып калган. Окига былай болтан: бныл тана институт б т р ге н жас инженер автобуска Minin, билет алуды умытып кепптк Бакылаушы тексергенде езМ н умытшактыгына екшш, айып телемек болтан екен. Бакы­ лаушы айып акшасын алудын орнына онын кызмет орынын сурапты. Ал ертенше ол кызметтес cepiKTepiHiii 03ine элдекалай ceHiMci3 карай бастаганын сезед1 Сентсе, оны автобуста суретке Tycipin, кызметже хабар- лапты. Ж ас инженер буйтш маскара уятка калганына шыдамаган. Осынын 6apin танертен Кабыш ага тергеуилге толгана баяндаган, билет тексерген бакылаушынык кылыгына ызасын жасырмаган. — «Дэл осылай жасауга неге асыктыныз?» деп сура- сам, бакылаушы не дейд| дешз: cBlnecia бе, тэртш тт аты TapTin, оны бузуга ешкандай «умытшактык» себеп бола алмайды. TapTin бузушынын кылыгын закга лайык дей алмаймын. Болтан фактЫ ешмм ж окка шыгара Осыныц 6apiH aFa тергеуил танертен yHci3 тындаган да, ез байламын айтпаган. Онын Kasipri сурагына: — Бакылаушынын жумыс эдюн мен куптай алмай мын,— деп жауап берд|' жас тергеуил. — Ал занды кайтекпз? Кабыш ойланып калды. — Б1здщ занда да, меншше, жетлей жаткан жерлер бар-ау,— дед1 екМ игп унмен. — BopiH заннан 1здейм1з. Ал адамгершшк деген 118

кайда?— деп сурады да, ага тергеуцл соган жауап 1здегендей муд1рдй — Адам деген i3ri атакка дак туармей eMip кешу окай емес-ау, cipa. Осы арада жанагы эйелдщ экпмеЫ ойыма кайта оралып турганы... AFa тергеушшщ сезш imKi телефонный, шырылы узш ж1бердг Облыстык прокурор екен, «келш кетуге мумкж- ш Ы пш з бар ма?» деп сурайды. Июнь айында облыстык прокуратуранын ага Tepreyoiici Эбен Ер1мбетов ж ет1 жасар бала Сартай Сапаровтын eMipine жасалган кастандыкка байланысты козгалган кылмысты icTi архивтен таптырып алды. Кылмыс жаса- галы 6epi ею жарым жылдай уакыт е тттй IctIh Tepreyi 6ipHeme рет токтатылып, б1рнеше рет кайтадан колга алынып, сонан сон, тапя токтатылган. 1с бойынша турл! болжамдар усынылып, тексерклген, кептеген куэлар су- ралган, 15 рет экспертиза ж ур пзтген. Tepreymi ic кагаздарын парактап, онын манызды ке- зендер1не назар аударды. 1983 жылгы 19 декабрьде 12 сагат 30 минут шамасында CipiHini класс окушысы Костя Богданов мектепке бара жаткан жолында эдеттеп- сшше ез1мен 6ipre окитын Сартай Сапаровты ерте кетпек болтан. Ол уйшн дэлЫне юргенде устшде пальтосы, аркасында асып алган семкес! бар Сартайдын еденде кулап жатканын керген. Дауыстап шакырганына жауап катпаган сон, Костя Сартайдын жанына келгенде басын- дагы кулакшыннын астынан кан агып жатканын байкап шошып кетедй Ол дереу терт1нш1 кабаттагы Сартайдын патерше квтер1лед1 де конырау кагады. Сартайдын эке- шешеешщ бул кезде уйде болмайтынын ол саскалактап журит, умытып та кеткен. Олардын арасында 6ip эйел дэр1гер екен, балага алгашкы жэрдем керсетуге умтылады. Сартайда ес жок, он кулагынан кан агып жатыр. Жиналгандар бала саты- мен томен карай ж у п р т келе жатып. тайып кулаган, сейтт басын тас еденге немесе баспалдактын сатысына согып алган деп топшылаган. Шакырылган «Жедел жэр- демшн» дэр1гер1 де катты кулаганнан он кулапя ауыр жаракаттанган дегенд1 айткан. О кига орнына келген ми­ лиция кызметкерлер1 де муны жазатайым мерт1гу деп санаган. Ес-тусшен айрылган баланы ауруханага алып кеткен. Музыка мектебшдеп сабагынан оралган Айша баласы

жайындагы жайсыз хабарды керпллерден ести салысы- мен-ак б1рден: — Ж ок, бул жазатайым MepTiry емее! Бул б1реулердщ жауыздык эрекетП— деп айкайлаган. Ауруханага жеткенше баланыц он кулагы эуелг)де Kerepin, онан сон карайып, куп болып icin нетель Дэриер- лер мунын жай ж аракат емееппн, онын зиянды acepi енд! кан аркылы денеге тарап кету! мумкш екешн сезедь CefiTin, жаралы кулакты дереу к е с т тастауга шеилм кабылдаиады. Алгашкыда жазатайым мерт1гу деп есептеп ез жайына кеткен милиция кызметкерлерше де, прокуратурага да баланыц анасы кезек-кезек ж у п р т : «Бул 6!реудщ кастан- дыFbi, к1нэлiHi тауып, жауапка тартындар!»— деп арызда нады. Онын талабы бойынша екпнш рет журпзмген сот- дэр!герлш тексеру кесьчген кулакты орта шеншен бтрде- цежц тесш еткенш, TeciKTiH айналасында тем1рд!н даты сакталганын аныктайды. 21 декабрьде кылмысты ic козгалады. TepreyuiiHiH ко- сымша KofiFaH сурактарына сот эксперт! эуелгще балага ту сыртынан, алые жердей атылган ок тиген деп жауап 6epinTi. Осыран суйенш, Сартайга кешеде ойнап журген керш! уйлердщ балаларынын ойыншык мылтыгынан атылган ок абайсызда тиш кеткен, оны euiKiM эдей|'леп атнаран деген корытынды жасалган. Бул болжамды тексеру уетшде кептеген баладан жауап алынган, олар- дын б!ркатарынан дэр1мен атылатын ойыншык мылтык та табылган. Б1рак мылтык иелерЫн ешкайсысы Сартай окигасына ездершщ катысы барлыгын мойындама- 26 декабрьде баланыц экеЫ Ж апар Сапаров почта жэипгшен адрес! жазылмаган конверт тапкан. Iiuiti ашып караса, а к KaFa3Fa баспа эрштершен киып курастырыл- FaH евздер бар екен. Онда: «Мен Айшаны бвтен еркектен бала тапканы уипн жазаладым» депть Айша оны тергеу- inire алып келген. Хат пен конвертке эксперттер тара- пынан эр турл! зерттеулер жург!з!лген. Алайда, онын HeciH аныктарлыктай айгактар табылмаран. Конвертте жазу да, почта штемпел! де ж ок. Журналдардан кыркып алынган колем! эр турл! ipi эрштер KOAiMri кенсе жел1м1мен кагазга жапсырылган. Конвертте де, каразда да хатты курасты- рушыныц саусактарынын танбасы немесе езге (tenruiepi байкалмаран. Хат жолдаушы Cap<rafiFa ок онын анасы- нын кунэкарлыгы уипн атылранына езгелерд!н кезш жет Ki3rici келген. Жэне хат neci мен ок атушынын 6ip адам

екеш байкалады. Бул хаттан кылмыскердщ Сапаровтар семьясын жаксы бметшдшн aHFapyFa болады. Осы хатка коса Айша тергеуииге кылмыскердщ езш щ сонынан кеп уакыттан 6epi Tycin жургенш айткан. Ж ала- лы есек ол сабак беретш музыка мектебшде де тараган Эу&гп муны бклмеген Айша журттыц OFaH cohfw кезде 6ip турл1 куджпен карай бастаганын сезген. Кейнпрек ecTice, 6ip белпаз эйел мектепке телефон мен Айшанык Шорман Байболов деген б1реумен кешлдес екешн, содан ул тауып алганын хабарлапты. Айшанык кем!рдей кара шашында алгашкы а к тал- шык осы жаланы ecTireH куш пайда болыпты. Адам Fa жаксы атактан кымбат нэрсе бар ма. Ж эне сол атакка дак тускеннен жаман не бар. Байбат свз октан да катерлк Бала жараланып кулаган уй дэл1з1 барынша егжей-тег- жейл! тексермедь Еден мен кабыргалардыц иненщ шаншуындай жер1 де назардан тыс калдырылмайды. Осындай мукият тексерудщ нэтижестде б!ркатар жаца- лык ашылады. Сырттан юретш есжке таяу кабыргадан сургылт TycTi металдан жасалган о к табылып, онын диа­ метр! 6 миллиметр шамасында екеш аныкталады. Милиция кызметкерлер1 мен тергеуип мынадай байлам жасапты: ок патронный белш болып табылады, сырткы туркын- дагы 03repicTiK турше жэне мылтык уцгысыныц i3i туспе- генше Караганда, колдан жасалган мылтыктан атылса керек. Мылтык уцгысыныц кендМ 5,5 миллиметр болу- Fa THic. Бул байламнын дурыстьтын криминалистж экс­ пертиза да растаган. Демек, бурыцгы болжамдарыдай, ок балалардыц ойыншык мылтыгынан жэне кеше ж актан атылмаган. Егер кеше ж актан атылса, кулакты те ст еткен ок ссжтщ жанына емес, тер ж актагы кабыргага барып Kipep едй Ал дэл осылай деп корытынды шьтарура тары 6ip кайшылык бар: егер ок уйдщ ш ж д е п дэл1здеи атылса, дэрюнщ куйеа кулактан неге табылмаган? Тым жакын жердей атылган октын куйес! онын тиген жершде кашан да сакталады. Алгашкыда алыстан кеше ж актан жэне балалардыц ойыншык мылтьтынан атылган деп байлам жасалганда, куйенщ жоктыры есепке алынган едй Bip жумбак осында. Енд1 басы ашылган мэселе: Сартайга ойнаган балалардыц жазатайым аткан OFbi емес, эдеш дайындалган кылмыскердщ опл тиген. Абырой болганда ок басына тимей кулакка тиген. Bipaic муны ок атушы бшмеген болуы керек. Бала жалп етш кулаган соц, шаруасы 6 ir r ir e санап каша жвнелген. Жиналган материалдарды талдай келш, Tepreymi icTiK 121

бакы лау палкасына т1ккен аныктамасында кылмыскср жешнде дурыс топшылау жасаган. Топшылауы дурыс болганымен, оны дэлелд! айрак- тармен бекггуге. сейтт кылмыскердщ 1з!не тусуге тергеу- ш iнiк шамасы жетпегем. Айша мен Жапардык Kepuiiaepi- нен, олармен кызметтес адамдардан жауап алудан api аса алмаган. Олар, эрине, жарытып ештене айтпаган. Эбеннщ 6ip байкаганы: бурынры тергеуде канша кеп экспертиза журпзжгешмен, канша кеп куэлар суралга- нымен. баланык ата-анасыньщ тен1репндеп карым-каты- наска женд1 барлау жасалмаран. Керек десе, Айшага есекке танылып журген Шорман Байболов та тергеуден KaFa6epic калган. Tepreymi элде Айшанын есек женждеп жанын куйзелткен энпмеш кайталарысы келмед| ме. элде бетен облыска кешш кеткен KiciHi мазалауды жен кермед1 ме, aiueyip, бул мэселе ашык кушнде калган. Эшресе Ж апар толык зерттелмеген. Тергеуде куэ ре- тшде суралган кызметтес адамдардын 6ipi Жапардын эйел затына тым yftip екешн, бул женшде коллективте сез тарап жататынын айткан екен. Tepreymi сол Жапар баскаратын сауда базасында есекке ш н т журген еш-уш эйелден ycTipT жауап алумен Fana тынган. Эбенд1 тары 6ip тандандырган нэрсе: тергеушже кемек- тескен милициянын кылмыс 1здеу бел1мЫн оператнвт! кызметкерлер1 сол жылгы кекте.мде каланын шырыс жа- гындагы Bipiitmi Май бауынан колдан жасалган пистолет табылганын хабарлаган. Ол былай болран екен: бауды 6ip ер адам жан-жагына жалтактай аралап келе жатады. Ол 6ip калын нудын. тусына едэу1р аялап турады да, койнынан шуберекке оралган затты суырып алып, сол нуга лактырып ж1бередк Муны жакын манда жасырын- б а к ойнап журген eKi-уш бала Kepin калады. Сурастыра келе табылган осы пистолетке Tepreymi экспертиза ж у р п - зедк Онын укгысынын кендИ Сартайга атылган октын диаметрше сай келедк Дэл осы арада тергеушшщ катты 6ip ескеретш ж е т бар екен. Ал кейшнен аныкталганындай мылтыкты лак- тырды деген ер адам отыздан жана аскан Сатан К.аржасов машина жасау заводында слесарь болып icreftfli екен. BipaK Tepreymi бул жайга да ж еткЫ кп мэн бермеген. Ага тергеушшщ op6ip кимылын калт ж1бермей багып отырган кагылез Кабыш оган суракты жузбен карады. — М э, окы,— деп Эбен icTi онын алдына карай жылжытты. ©3i аздап шаршаган калыпта кезж жумды. Bip норсен! катты ойлаганда естетш эдел бар. 122

— Эбеке, байкадыныз ба, T im i пистолеттеп саусактар- дын танбасы да тексерйгмепт! гой?— деп сурады 6ip кезде Кабыш. М ум кж , онда Сатан Каржасовтын сауса- гынын танбасы бар шыгар? Буд бултартпайтын айгак — Е-е, екеум1з б1рдей ойлайды екенб1з,— деп кулд! ага тергеуш!.— Бул жаксы ма, жаман ба? — Ci3re кайдам, мен ушш жаксы гой,— деп Кабыш та кешлдене ун катты,— С1здей тергеушшщ ойын деп басу деген б1здер ушш арман емес пе? — Кой, кой. Сонгы сезщ маган унамайды. Жагымпаз- дыкка жаным карсы — Шыным гой, Эбеке,— деп кызарактады ж ас тер- reyiui. Оган Эбен узак карады. « 0 з ж щ ituKi толганысын сырткы шшшшен 6wAipin коятын эдет1 бар ма, калай? Tepreyuiire бул кол емес. Осы эдеттен жэне сэл кызбалык- тан аман болсан, сенен жаксы тергеуил шыгып калар Ен бастысы — ойлай б м е с т, киялын да, тапкырлыгыц да бар» деп ойлап улгерген ага тергеушг — Сен осы ic бойынша Сатан Каржасовты зерттеп керсен кайтед1?— деп сурады.— Ен алдымен, онын писто- летке катысы бар ма екен? Егер -катысы болса,. Айшамен немесе Жапармен тамыстыгы калай, ен болмаса жолы туй1скен жерлер1 бар ма? Буларга катысы бар езге адам- дармен байланысы ж о к па? — Тапсырманы орындауга канш а уакыт 6epeci3? — Оны улгерген1не карай керерсщ. Онын ycTine сенin езге де жумыстарын бар гой. Eneyi осылай келкгп де, Эбен кайтадан icTi парактай 1984 жылдын жазына карай Айшанын тагдыры катты езгершт1. Июнь айында сауда базасы кенсссж1н алдында туратын Жапардын «Жигули» машинасынын есшже тагы 6ip адресс1з конверт кыстырылыпты. Iш in ашып караса, баягы сол баспа эрштерден куралган жазулар. «Егер Айша каладан кез1н жогалтпаса, баласы кулагынан емес. басынан айырылады» деп жазылган. Осыдан кей!н Айша баланы аман сактауды ойлапты Кылмыскерд1 таба ма деген тергеушщен де кудер узед1. Узбей кайтс1н, олардын тергеп жатырмыз деген1 анау, кайта-кайта коркытып журген кылмыскер мынау. Эбден басынганы сонша, енд1 хатты Жапардын машинасына апарып салатын болтан. Элде ол Жапардын карамагын- да кгтейтж 6ipey ме?

Бул кезде Ж апар мен Айша екеужщ арасындагы сонгы жылдары лайда болтан жарыкша да улгая туседк Сырт кезге манраз кержетж тулгасына карал журт Жапардын мiнезiнiк шарт етпе екенж бже бермес. Ал енд1 от басына веек ергелк acipece арандатжан хат алралы 6epi бул уйдщ 6epeKeci мулде кепж Уйдегйлердщ кабары ашыл- майтыл болды. Ж апар m in келуд1 шыгарды. Онын бул кылыгы есж енд|' жинаран Сартайдын кынкыл-сынкылын тыя алмай журген Айшага косымша сор болды. Жапар машинанын eciriHe кыстырып кеткен домал'ак хатты алып келген кешю мезетте ана мен бала да уйде квн1лс1з отыр едй Жутып алган Жапар колындапя конверта ана мен балага лактырып ж 1берд1 де айкайра басты: — Сен екеуж сор болдындар Foft маран!— Сейгп де Сартайды Айшанын алдынан жулып алып. acnaHFa ке- тердг — Сен ит шынында да юмге тарткансын?! Экен KiM сенщ, айт деймж?! Сартай экесж ж не сурап турранын туежген жок. Айша баланы эке колынан тартып алып: - Болды ендМ Ж е гп ендП— дед1 жыларман куйде. Айшамен консерваторияда 6ipre окыган Элипа К,о- ныртау каласында музыка мектеб1н1н директорлырына дейж жорарылап, eneyi жш араласып турушы едй CoHFbi 6ip келгенжде Элипага Айша езжщ K33ipri шыргалан eMipiH жасырмай жайып салган. — Барж таста да, Коныртаура кешш келий.— деп етжген Элипа.— Мектеб1м1зде музыка мугал1м1 ж етк- пейдг Калалык советтж мектеб1м1зге жумыска келетж маманга кезеказ патер беретж уэдеа де бар. Айша К,он,ыртаура кешш кеткен сон. icTin Tepreyi бIржода токтатылган. Ill Эбен ез колында бурыннан тергелж жаткан ic бойынша 6ipep кунге Коныртау каласынан соккан. Сол Ктен колы калт еткен сотте жолшыбай Айша Сапаровамен де кездеспек едй Ол сабак беретж музыка мектебже келш, «Сапарованы калай керуге болады?» деп сураганда: «Ондай адамды бшмейм1з» деген жауап естш, дагдарыи калган. Сейтсе мунда Айша кыз кужндеп Эуелова деген фамилиясымен мэл1м екен. Айшаны Коныртауда Эбен эуел1 сабактан кврд1. Iiui- нен музыка е с тл ш жаткан класс белмесжщ eciri толык

жабылмапты. Дэл1зден сыгалап караган тергеуилж куй- сандык ойнап отырган Айша байкай койган ж о к жане байкайтын да емес. Бар ойын музыка сазы билеп алган. Аспап тм ш баскам саусактары гана емес, бар тулгасы ©3i ойнаган музыка эуенЫн ыргагымен козгалады. Эуен аскактаган кезде шалкалай. eciK ж а к к а карагандай болып ед1, б|'рак кейде жумылып, кейде ашылран квздер1 ештенеж кермейтш сиякты, сыртка емес, вз кеудесшдеп булкынран музыка сазына унмгендей. Энеугунп алрашкы кергендей емес, Айша нурланып, шабыттанып кетштк Эбен Айшаны мына шабытты сэтшен белпс! келмей кейш шепндК кешке карай уйше соруды уйгарды. Кешке yiuiHiui кабаттары пэтердщ eciriHe таянганда да Эбенд! музыка карсы алды. BipaK кунд|'зпдепдей' емес, ол бул ж оды куаныш ceaiMj орнына элдекалай маза- сыздыкты хабарлагандай ед1, оран эйелдщ мунды даусы косыллы. «Айшанын э н ш ш п де бар екен-ау,— деп ойлады тергеуил.— Бул iujTeri шерд1 таркатып жатканы болар». Эбен eciK алдында канша уакыт турранын esi де байкаган ж ок. luiTeri эн ayeHi толастап, айналада унсвдж орнапты. Муны ол кврш>' есжтен сыртка шыккан кемшр: «Сдз 6ipeyAi к у т т турсыз ба?» деп сураганда рана ангар- ды. Кемшр баспалдакпен томен Tycin кеткенде барып тер- reyiui e3i 1здеп келген eciKTiH конырауына кол типздк Сол кезде iuiTeH баланын «Мама! Келш калды!» деген даусы 6ip турл1 катты шыкты да, тына калды. Bip кезде iuiTeH: — Ci3 KiMCi3?— деген Айшанын даусы шыкты. — Мен Ер1мбетов деген боламын. Облыс орталыгы- нан кслд1м. EciK тез ашылды. Айша калбалактап: — Ci3 бе едМз? М ен...— деп ce3iHin аягын жутып, ылдым-жылдым кимыллап бэйек боп ж ур. Элпде гана мунды эуенге бермгежн умытып:— Сартайжан, кайла кетт1н, 6epi шык. 6з1м1здщ ара келдЛ— деген ужнде куаныш бар ели EciKTiH табалдырыгынан 6epi аттар- аттамасын Снлмей eflipefiin турган балага: — ©3iMi3fliH ага рой, танымадын ба?— дед|‘ анасы.— Bepi кел, корыкпа.— Сейтш тергеуипге карады.— Былай, жогары шырыныз. Жайгасып отырыныз. Tepreyiui свзд1 неден бастарын бммей отыр. Алдын ала эз1рлеген сурагы да бар едй «М еж шындыкты ашатын адам деп 63iHi3 1здеп келдЫз. Сол шындыкты ашу ушш 6ip шындыкты 63iHi3 айтсаныз кайтед1? «Ш ептщ басы жел

турмаса кимылдамайды» демекш1, всекке тацуга вз тара- пыныздан да 6ip себеп болтан шытар? Тергеунпдсн кажет жатдайда купияны жасырута болмайды. Шынын айтынызшы, бвтен еркекке кеюл аудартан кезщ!з болды ма?» BipaK Tepreymi муны айтпастан, баскаша сурак койды: — Араз адамдарыкыз бар ма. бар болса. олар юмдер деп ойлайсыз? — Осы суракты вз1ме де талай койганмын. осы окига тусында,— дед|' Айш а.— BipaK OFan жауап таба алганым жок. Араз болады дейтш — ем1р1мде 6ip пендеге жаман- шылык тстемеген сияктымын. — Б1реулермен аралас-куралас журш, ренжкжен де- гендей... — Кепшйикпен ерюн араласа бермеймш, Kepicinuie, Осы м е н т артык сезге кумартпайтын эдет1мд1 Жапар кундердщ куншде MaFaii Kina етш тагатынды шыгарды. «Журттын эйелдер1 6ip-6ipiMeii шуркыраса калады. Сен болсан «11шмдегШ таи» дейсщ де журесщ. CeHiii осы мыл- кау кылыгыннан елмен квп араласа да алмайтын боп барамыз» дегенд] айтатын болды. «Мен, немене, сенщ конагынды куып шыктым ба аралассан.?» десем: «Аузын- ды буып oTbipFaHiian кейт кай конак жолайды бул уйге?» деп ерши тусед1. — Tepreyiui icTiH муддеа ушш эдеттен тыс сурактар коюга да мэжбур болады,— дед! Эбен уз1лген энг1мен! ж ал гап.— Ренж1мейс|'з бе ондай суракка? — Осы icTin шындыгына жету уш ш мен кандай сура к­ ка болса да ж ауа п беруге дайынмын гой. — Солай ма?— деп Эбен жаиындагы Сартайга бу- рылды. — Бул баладан жасыратын б1здш семьяда сыр калган ж о к,— дед! тергеуипнщ eMeypiiiiH сезген Айша.— Кезшде Жапардын аузынан ак ит Kipin, кара ит шыгатын. Деген- мен, баланыц тындауын колайсыз керсемз, анау жатын белмеге ж1берейж. вз!нщ де уйктайтын мезгЫ жакын- дады. Бара койшы, кушм, тесегще. — Menin сурагыма ренж1месешз, о баста Жапармен cyftin косылып па ед1шз? Айша кысылгандай боп темен карады. — Ынгайсыз санасаныз, жауап бермеунизге бола­ ды.— деп ескертт1 Эбен. — Ж о к. келкгпк кой шындык жолында аянарымыз ж ок деп,— Айша басын батыл кетерш алды.— Махаббат,

суш епенш ш к дегеннщ кандай -болатынын мен кайдан бьлейш. Эйтеу1р, жтапта кеп жазылады рой. Ал турмыска шыгарда соны ойлаппыз ба? Валентина Толкунова деген энш ж щ жанадан аты шыккан кезь Онык энж радиодан, телевизордан ести калсам, 1шкен асымды жерге коямын. Елден ерекше баурап алады меж. Ж ан жуйемд1 елж1ретедг.. Сол энил ойда ж окта б1здщ калага гастрольге келе калсьж. EcTi- ген заматта салып урып театрга жетейш. Сейтсем, Вален- тинанын эшне кумар жалгыз мен емес екенмж. Билет 1здеп топырлаган халык. Мен де «Артык билеНжз ж ок па?» деп эржмдерден сурау салдым. Тротуармен кетж бара ж аткан кара торы, бойы, сымбаты кел1еН ж т т маган карап токтай калды. «Мен каз1р тауып келейж» деп калын. кептщ арасына енж кегп. Элден уакытта еж билегп желб1ретш устап жетш келд| де: «Ж ур1ж з, баета- лып калды»,— дедь Ойлануга уакыт ж ок. 1лесе берд1м. Жапармен таныстыгым осылай басталды. Танадай кез1- нен оты LUbiFbin турган ж1пт сонымнан калмады. Консер- ваториянын тертжш1 курсын 6iTipin каникулга келген ед1м. Ж а на оку жылы басталганша уйленш те улгердж. «Сырттан окырсын» деп ед1, эне-мже дегенше талай уа- кытты 6TKi3in алдык. Сол консерваторияны акыры Ж а ­ пармен ажырасканнан кейж барып бтрд1м. Tepreyuii ой жетепнде отыр. Будан еж жыл бурын басылып калган окиганыц енш кайта козгалганы Heci? TinTi взге калага коныс аударып кеткен эйелд1 кайтадан арандаткан хатпен коркытудын кандай сыры бар? CoHFbi кездег1 кандай e3repic буран себеп бола алады? Элде Жапардын кайта келгштеп ж ургенжде 6ip гэп бар ма? — Жапарды ажырасып кеткел1 канш а рет жолыктыр- дыныз?— деп сурады тергеуил. — EKi жылдан 6epi осы бныл FaHa еж рет 1здеп келдь Eipinae кызу екен, сейлеспестен шыгарып ж1берд1м. Екжипсжде мунтаздай болып KHiHin, сап-сау к е л т тг EciKTi ашкан заматтан менщ т|'л катура муршамды келт1рмей, аягыма жыгылып, «Жаздым, жанылдым, кенлр меж»,— деп жалбарынды кеп. Не ierepiMfli бкпмей дал болып 6ipa3 турдым да cybiFaH кенш м ж1б1мей «Б1зге ж о л а м а !» — деп шыгарып ж1берд1м. Одан балага алимент те алган еместн. 127

Tepreyi бггпей калган icre Айшанын ажырасып кетксн жубайы Ж апар Сапаровтын сауда базасынын баскару- шысы болып iCTefi-riHi керсетмген. Эбен сонда телефон coFbin ед|‘, взге адам ж ауап бердь Свйтсе. кызмел ауысып KeTinTi. «Сапаров aai де осында icTeiui, 6ipaK баска ж ум ы ста»,— деп ж ауап катты ж ана баскарушы. Тергеу- ге к а ж е г п KicLaepAi шакырып алганнан repi оларды вз жумысы нда кездеслруд|' артык керетш Эбен сауда база- сына ж урш кетт1. Осындайда Эбеншн унатпайтын 6ip Hapceci — кейб1р мекемелердеп пропуск ж уйесг Руксат каразсыз аралай алмайтын жерде амалсыздан «Мен тер- геуилмш» деп куэ л ж керсетуге немесе алдымен бастык- TapFa жолырура м эжбур болады. М ундайда «Tepreyiui кел ттП » деген хабар ж у р т к а жетш, мунын ез|' 1здеген адамынмен ерюн сейлесуд) киындатады. М ы нау сауда базасында да, арине, сондай жардай. Эбен алдымен жанадан тагайындалран баскарушыга жолыгудан бастады. Онан сон корамдык уйымдардын жетекимлер1мен, базанын байыргы кызметкерлер1мен протоколсыз, ауызек!' энпм е козрап квп ж урд к Ж апардын орнынан тускешне жарты жылдай уакы т етш тг «Ел1- м1здеп Ka3ipri ж ана жардайда ондай адамды бастык е т т калдырура болмайды foA* деген сездерд1 ecrUi тер- reyu ii. «Cohfh кезде тэртш нырайды, м м ге де болса, acipece басшы адамдарра деген талап кушейд1». Эбеншн сурастыра келе у кка н ы : Сапаровтын ш ш -ж е п койды дейтшдей кылмысты эрекеттер1 байкалмаган. Т ек ол соцры жылдары базала TapTinTi белмен ж1берген, буран коса iuiKiAiKKe yftip бола бастараны ж урт аузына ш нген. Жане Keft6ip эйелдермен кенмдес деген кауесет жайылган. Bi- р а к Сапаровтын вз айел1мен ажырасып кеткешн эл1 кунге дешн кол л екти ве н бш м ейлнж еслгенде тергеуин катты ренжми'. «0з1м1збен 6ipre кызметтес жандардын от басын- дагы л р л т н е тым немкурайды караймыз ба, калай? Т 'т л жел сезге ушрлердш e3i л лге тиек етпегенже кара- ранда, от басы дегешшз — купив да ж у м б а к элем бол- От басындары окирасы з-ак Сапаровты орнынан алар- л ы к себептер ж е т к ш к л сиякты. Б у к и когам болып колга алран TapTinTi нырайту, салауатты eMip салтын орнык- тыру жардайында мундай жандарды, арине, басшы кыз- метке алуга болмас. «BipaK Сапаров баскарушы мжде- TineH босатылганымен, aAi де жаман кызметте емес»,—

деп калды э н г1мелесу1шлердщ 6ipi. «Ол зэру товарлар кой масы мык менгеруш ю каз1р. Дефициттщ 6api сонын колында». Осыны еслгенде тергеу- илш н кул агы на Айшанын уш коса жеткендей балды, алдынгы кун1 К,оныртауда айтылран сездер eciHe тустк Сонда Айш а Ж ап ар ды к ж ана кызметш еске алды ма Сапаровтын езшен тергеуил жумыс аягында коймасы- на барып ж олыкты. Жуз1 бурыннан таныс сиякты. K®3i- HiK алды келюлдеген, бетше эж1м тусе бастаган ж удеу жанды бурын кандай ж агдайда кездеслргенш еске Tycipe ал май: — Мен ci3fli бурын да кврген сиякты м ы н,— дед1 Эбен.— BipaK картая бастаран сон ум ы тш а к болдык па деймш. — Ж о к, ум ы тш ак емесаз, Эбеке,— дед|' Ж апар Ж эне картайган да ештемешз ж о к , он жылдан 6epi ci3 езгермепоз. Кайта мен езгерш к е г л и б!лем. Дэл басып танымай турганыныз сондыктан шыгар. — Е-е, ана ж ы л п>1 Дулысуды н туты ну кооперациясы- нын ici бойыиша куэ болтан едщ-ау, э?— деп тергеунп ежелг1 таныстарша «сенге» кеш л. — Э уелrifle сотталып кете ж аздап, эйтеу1р, с!зд|'н эд1л- AiriHi3AiK аркасында куэ болып кана кутылып ед1м. Онысы рас. Сапаров сол кезде де койма менгеру- uiici болатын. Товарды кылмыскерлерге зансыз босат- каны уш ш кызмет бабына салкы н караган деп айып- таура да нег1з бар едк BipaK Ер1мбетов С апаровтын жастыгы н, тэж1рибеазд1гш ecnepin, оны куэ релнде калдырган. Ол кезде мунын сырт тулгасы расында да сымбатты eai. Айша айткандай, уш кы н атка н кездер! кара торы енше KepiK 6epin, двнгелек ж уз( ерекше жылы кершген. — CeHi кейш. осы базара басты к болды деп ес- Tin ед1м. — Болранмын,— дед1 Ж а п а р ,— Ж уырда сол баяры коймама кайта оралдым. — К иянат жасаганнан сау ма саган? — Ж о к, киянатыныз не, кайта ж а кс ы л ы к жасады. Одан да, Эбеке, кандай шаруамен келш едш!з маран, соны айтсанызшы. Койманм жабатын уакы т та болып калды. Эбен Ж апарды н ж узш е ойлана квз салып турды да: — в з щ тапшы, мен кандай шаруамен келу1м мумкш саран? — деп сурады. 5—136 129

— Комма Fa келетш адамдардыи шаруасы белгЫ — дед| Ж апар ойланып ж атпай -ак.— BipaK 6i3re келетш зац кызметкерлершщ ш ш е н азд1 керген емес ед1м. Рас, каз1р т э р т т куш ейд1 гой. «Абайландар, сауда ережесш бузбан- дар» деп жатыр. Дегенмен, 6ip рет к е л т калган екена'з, не де болса азд щ шаруанызды тындырамын. — Ж о к, менщ шаруам сен ойлагандай емес. Ондай шаруага б аяш да н yftip болмаган басым, acipece Ka3ipri т э р т т кушейген жаца бетбурыс дэу1ршде бара кой- маспын. Ж ап ар Tepreymire тандана да, абыржи карап тур. Бул карасты н сырын Эбен де ж аксы укты. — Ж апар, менщ шаруам койманда емес,— дед1 ол.— М енщ шаруам сенщ ез басында. Ж апар селк ете тустк Булдыр тарткан кезшде eiuin кал ган от кайтадан тутанып келе жаткандай. — Ж о к, Ж апар, сен меж бул жолы да дурыс тусшбей турсы н,— деп тергеуш!- оны ньтынан устады,— Сенщ кыз- мст1не байланысты б1зде ешкандай материал ж о к. Бул жолы мен сенщ семья ж агдайы на байланысты энпме- лесейш деп к е л т ед1м. Койманды жабатын болсан, ж ур, жолшыбай сейлесейж. Екеуш1н 9HriMeci жолшыбай да таусылган ж ок, Ж апарды н уйше д е й т жалгасты . Уйшщ тусына келгенде: «Уйге ж рмейаз бе?»— деп жаттанды сы пайы герш ш кл айта салган Ж апар, тергеушк «KipceK Kipe салайык, 6ipaK еш кандай ко н а кж а й л ы к болмасын, тек энг1мем1зд! аяк- тайы к» дегенде, катты састы. Табанда: «Апырай, 6ipaK уй дщ ж агд айы да онша емес едЬ ,— деп киналгандай сейледк «Б1зге жагдайдьщ кажет1 ж о к дед1м гой»,— деп Эбен алган беттен кайтпады. Ж апар баягы Сартайга о к атылган уйшде турады екен. Yfl Heci ж ал пактап газга шай койып, токазыткыш- тан б1рден.елерд1 экелш, аузы ашылгап бетелкеж дастар- канга кояр-коймасын бьлмей турганда: — Айттым Fofi, шайдын да, ештененщ кажет1 ж о к,— деп ныгарлай сейлед1 Эбен.— Одан да кел, отыр. Э кп - менд1 жалгасты р. Сейтш, семьяннын булшгешне езнии юнэл1 деп санамайсьщ ба? — ©3iw 3 де еркекс1з Fofi. Анау веек, анау тусМ кс)з хат, анау езще уш кайнаса сорпасы косулмайтын бала. Ен болмаса, маган тартпаганмен анасына тартса екен. М улде б1здщ эулет1м1зге уксамайды. Б уган еркек намысым шыдамады. — Еркекте бар намыс эйелде ж о к па? 130

— Мунынызды калай тусждж? — Анасы Айша бала маган тартпады деп ешк|'мд1 кжэламайтын еи я кты ,— дсд|' Эбен. Жапар у к а з ойланып отырды да. сезж жалтады: — Оны н ycTine анау атылтан ок, ж анадан ко р кы тка н хат. Айшата мен кет дегешм ж о к . 63i Fofi. «Сенен repi матан бала кы мбат» дедь М у м к ж , 6ip б м геш бар шытар, сондыктан да ол бала ез1ме тартпады деп налымайтын шытар деген де ой келд1 матан. — О баста Айшаны унаты и косы лганын рас болса, сонда бар полете веек кшэл1 болтаны ма? Элде езге де кешл калдырар ж айлар болып па ед1? — Бас поле, эрине. веек, б з ге с ж е шыдар едж -ау. Семья болтан сон б1рл1-жарым решш болатынын бжем гой. Айша кейийрек матан тым том а га-ту йы к болып бара ж атканд ай кер ж дь Ж уртты ц yftiiie барсан эйелдер1 ж ай- рац кагы п, ж аркы л дап карсы алады. — Эйелдщ ж ай ра н кагуы 6ip жаты нан еркекке де байланысты шытар. К ас-кабаты неге туш л генж б ж у керек емес пе? Ж а п ар бул су р а кка ж ауа п бермедь — в з щ калап косылтан жарына куджтене караудан бурын алдымен оны всектен арашалауды ойластырган — Калай арашалаймын? M eiiin жарымды всекке тан- бандар деп ж ар саламыи ба ж у ртка? — Ж ар салудын каж е т! не? Ерлизайыптылардын арасындаты катынасты ж у р т шешпеГш той, олардын вздср1 ШСШеДТ Ж апар демж inline тартып, ауыр курейпп алды да. евзге кезек беруд1 де умытып. у з а к онпмелеп ке т п . Эбен сурап отыртан мэселелер теш репнде Ж апарды ц в31 де ж у з ойланып, мын тол ганган екен. Егер арандаткан хат болмаса, ол Айшаны кезж е швп салады деп еш каш ан да ойламатан. Хат Hcci 6ipeyre тар тка н баланы, онын шын экес1н ке р се т т ж азган нан кейi н куджтенбеске амалы бар ма ед1? Сотая дейж ол ecei<Ti кунимл эйелдердж 6ipeyi таратуы м ум кж деп те санаган. BipaK мынау о к ату эйел кауы мынын колынан кайдан кележ, бул — тек ер кектж ici, еркек болганда да Айшаны 6ip-6ipii<eii кы згантандардын ici деп ж орам алдаган. Айш анын квп сыр ашпай, s3iMen-e3i болып ж у ру ш 6ip жаты нан осы ж умбак окиталармен байланыстырган. Кудж тене ж у р т , ол кейде взше мынадай да с у р а к кояты н: «Эй, осынын 6opi в тiрiк ж ала болып ж урсе ше?»

Осындай сэтте Айшадан: «С енж бул ж енж де п ойынды б ж уге бола ма?» деп сураганы бар. Айша не деп жауап 6epepiH бжмеген. «М уны н е зЫ н есектен куты луга ынтасы ж о к па, калай?» деп тагы да дал болатын Ж апар. «Осы Байболов дегенд1 Айш ага TeriH танып ж у р ме? Соны неге анык- тамаймын мен?— деп сурады ол б1рде езжен, — Bipan. калай аныктаймын? «Байболов жолдас, сен менж эйел1м- мсн ж акы нсы н ба?»— деп сураймын ба?» Ж апар осы Байболовтын тежрепнде кеп толганды. Шорман Байбо- ловтын каладагы мэдени-агарту училищесжде директор болып ш тейтжж еспген, 6ipaK езж керген емес. Гукпдеген eceKTiH KacipcTi кы скан Ж апар кундердж кунж де шыда- мы таусылып, мэдени-агарту училищесже барса, Байбо­ лов осыдан уш кун бурын баска облыска кызмет ауысты- рып, кеш ш KeTinTi. «Будан уш кун бурын неге келме- д1м?!»— деп екжд1 ол. Элде онын артынан сол Т. каласына бара ма? Кой, Kici кулерлж т1рш ш к болар. Осы эуре-сарсаннын 6api керек те болмас ед1-ау, егер... Егер Айша iiuiHe буккен сырын айтса. А кы ры , эйтеу1р, ажырасып тынды гой. 0 з ге 6ipeyre косылып ж ана семья курмакш ы болды жэне мунын сэт1 де тускендей едн Bipan кеп уакыт етпей-ак кеж л ж е кайтадан Айша оралды. Кейде Айша- мен сол есекке д е й т 6ipre етжзген кундерж елж1рей еске алатын. К езжде от басында болтан жайсыз к и к и ж ж сездер де умытылып, сол 6ip ш а к кезге ы стык елее экелетж. К уйса нд ы кка косылып шалкыта эн салатын Ай- шаны катты сагынатын. К у н еткен сайын езже Айшадан арты к жан табылмайтынын сезже бастаган. Сондайда ол бетелкеге кол созатын. Bipep жузд1 кагы п-ка гы п ж ь 6epin, э н ш ш ктсн куралакан болса да «Дуниеде маган сендей, cipa, жар ж о к , саган жар менен артык та- былса да» деп ынылдап отыратын. Айшаны гана емес, анау бетен деп ж урген сэры баланы да кушырлана шскеп бауырына баскысы келетж. Аяныш пен суйж1ш сез1мдерн не бержетж. Ж ап ар imTeri шерж 6ip таркатып алгандай болы№ барып токтаганда. Эбен сагатына карады. Ол кетугё ынгайланды. — Б1здж мамандыгымыздын аса 6ip ынгайсыз ж а гы — б1реулердж бетен кезден таса ем1рже де унмуге м эж б ур боламыз,— дед1 ол,— Ойтпеске амал ж ок. Bip- 132

сыпыра сыр айтыллы. Сонда да болса тагы 6ip еурак бар. — К аи да ii? — Сен1н езге эйелдермен байланысын болтан ж о к па? — Оны н ci3 тергейтш мэселеге кандай каты еы бар? Элде баланы эйел атты деп ойлайсыз ба? — KiM атканын кезшде керерм1з... — Квцьлдес эйелдщ аты -ж е н ж айтуым уят емес пе? — Олар кеп пе? — Ж И т ц н л ж вз басынызла да болтан ш ы гар ,— деп кызарды Ж а п а р .— Б1рд|'-екш байланыс болды той. — Сонын Heri3riciH энпмелеп берсен. — Онымен мен алташ будан он жыл бурын Алматы мадайындагы «Турксиб» санаторийжде таныстым, © 3i ме- шмен 6ip калада тураты н болып ш ы кты . Кызме™ «медик- т н » дейдк Эл1 кунге дейж ол кез ецш нен rep i т у о м е у ксас болып елестейдк Ойта шомтан Айшадан rep i сол санаторийде кездескен кул1м кез кы зд ы н сикы ры езж е тарта бердк О тка умтылтан кебелекке уксап ж акы нда п барсам, бет1ме салкыи су сепкендей Kepi итердк Алыстайын десем, езже кайта тарты п алады. Ол e3i 6ip ракаттан repi азабы кеп кундер болды. BipaK ез1м кумартып тандатан тагдырта налытаным ж о к. С анаторийдеп кундердщ калай е тке нж байкам ай да калдым. Арпалыстан баска б1ткен ш аруа ж о к. К ай та р алдында ол Meni кундегщен repi езж е ж акы н тарткандай болды да: «Tuieriite занды некеден KefiiH кен ем ж »,— деп Kecin айтты. Ал мен ез1мшн «аятымныц ауыр» екенж , аузы- мурнынан шыгып босангалы отыртан кел тш еп иш кайте- piMfli б м м ей тМ м д ! айтып мукайдым. «Эйтпесе, сендей сулумен татдырымды косканы м а не жетсш , маган одан артык бакыт бар ма!»— деп куш актады м. Содан уйге келген сон, ол 6ip рет телефон сокты. Е к iiiш i рет эйел1м босантан перзентханада кездестк Ол кезде мен койма м екге р уш ю ед1м. Kefiin база директоры болып татайындалган куннщ ертенже ойда ж о кт а онын к а б и н е т е Kipin кел теш. А л гаш - кы.^кездесуден кейж жет1 жыл етсе де, буры нгы сынш а ж айнап тур. «Баягы уэдеш ум ы ттын ба?»— деп сы кы л ы к- тайды. «Кандай уэде?»— деймж. «Сендей сулумен татды ­ рымды TyfiicTipceM дегенж ше?» «Е-е, соны айтасын ба? А я к ауыр той, ая к» ,— д еймж мен. BipaK ол «аятымнын ауырлыгын» елемегендей кейж 133

байкатты. Ж т - ж ш телефон сокты, кездесуге шакырды. Ж ет1 жыл бойы кайда кершбсй кеткешн сурасам, «Медик ретшде аскери мшдет отед1м» деп к у л т кояды. Эл' де, сонау он жыл бурынгыдай ол м е т 6ipece ж акы ндатып, 6ipece алыстатып жургенде, вз от басымда кош ла з окигалар басталды да, онымен сейлесуге кош- aiM iiiii кошы болмай, суи бастаганмын. Б1рак Айша менен белiiiin кеткен сон, оны ез|'м 1здеп таптым. Екеум1з де сагыныса кауы шкандай едж. Не б1здщ уйге, не онын уйше 6ip iry a i ауызга алып калганбыз. CefiTin ж у р т , екеум1з де 6ip-6ipiMi3re суыса бастаганы- мызды сездж. Оны н кул1мдеген кезшде де, сынгырлаган уншде де ж ал ган ды к барына кез1м аны к ж етп. Одан 6ip- жола безд1м. K.a3ip Айшаны кайтадан ансай бастадым. — Будан он жыл бурый «Турксибте» демалганда осы каладан сендермен 6ip re тэты шмдер болды?— деп сурады Эбен. — Бфсыпыра адам болтан. Ke6i Ka3ip еЫмде жон. Еамде 6ip ж ас ж т т сакталыпты. Осындагы заводтардын 6 ip iнде жумысшы болса керек. Оны умытпайтыным: элп э з э з т кы зга ол да кы рындаган.—- Бул энпме Сапаров- ка кэ ш л а зд ж экелгендей. — Айша сен «Турксибтен» кайтканда босанды ма? — Мен уйге оралганнан кешн 6ip аптадан сон, сол июнь айында босанды. Толгагы эбден кинап, операция Т. каласындагы Байболовтардын уйше Эбен сенбшш ке- шше карай келе ж аткан. Бау-ш арбак iuiiHfleri жене уй- дщ сырткы дарбазасына жакындаганнан-ак, онын кула- гына ш ы ркалган эн мен шат кулю шалынды. Дарбаза Капталындагы а ш ы кт у р га н есжтен аула iuiina eri думанды топты кердК Табалдырыктан аттар-аттамасын бшмей Ki- д1рдг М ына уй, шамасы, 6ip куаныш устшде отырса ке­ рек. М ундай жерге алыстан командировкага келген тер ге уш М н бас с уккан ы калай болар екен? Элде бупнше ко н а к уйге барып тунеп, танертен coFa ма? 6 з сурагы- на ж ауа п 1здеп турганда, iurreH 6ip ж ас ж ш гг шыга келд| де: — Неге кшрд1шз? 1шке KipiHi3,— деп бэйек болды. — М ен, мумк1н, KeftiHipeK келсем...— деп кум1лжнен Э беншн сез1н аяктатпай, ана анкылдаган ж !п т :

— Кешшнлз не, 1здеп кел ге нЫ з Байболовтыц y iii бол- са, журсен1зил,— ко н а кты н колтырынан демедк Аула ш ш д е п жемю агаш тары мен жуз1м ескен аланга «П» opni тэр1здес стол жасалы п, д астаркан жайыл- FaH. Оны айнала отыз ш акты адам отыр. С толдыц 6epri шетшде турран ж1г1т Збенге кар ай бурылганда муны н eci ш ы кканы сонша, езж е арнап айтылран сезд1 де ж енд! урына алмады. — А у, атасы, ж огары шырыныз дед1м рой,— деп кайталады сезж элг1 ж |'гп \\ — Неге абыржыдыцыз сонша? — Мен ш акырылган ко н а к емес ед1м,— дед1 не айта- рын бйшей саскалактаран Эбен. — Ci3 кутты кон аксы з,— дед1 ж !ггг ж аркы лдай сей- леп.— Сыртымыздан мактап журед1 еке на з. Куаны ш ты жиынымыздыи уст1нен ш ы кты ны з. ©те ж аксы , терлешз. Ундег!лер Эбенге аузын amyFa да мурш а бермедк одан жен де сурап ж атпады , езд ер М ц у зм ген м эж м ’К с'ш жалрастырып э ке гп . Эбен, эрине, бетен уйге беймезпл келгенше ынгай- сызданды. 0 3 iH in кеп ж ылды ц те р ге у ш Ы к ем'фшде ол талай жандардыц от басын керген. Эбенд1 састырран взге нэрсе: ол анау турран ж 1 г г т бурын кермесе де б1рден таныды, осы уйдщ Heci Байболов Ш орман екенш бшдк М ы нау Сартай Сапаровтын дэл e3i емес пе?! К а л ка н ку л а к сэры, luerip кез, сэры шаш, салпы ерш... T im i уншде де укса сты к бар-ау. Ана сусын куйран ыдысты сол колымен устауын каранызш ы . 9neyriH i К оны ртауда С ар­ тай шай кесеге сол колын созганда: «Сен, немене, солакай ма едж?» деп сурай жаздараны бар. И я, ия, Сартай мына Байболов Ш орманнын аузынан тускендей. Ж ум б а к хат бул жешнде eTipiK хабарламаран тэр1здк Сонда калай болды? Ш ы ны мсн-ак, Ш орм анны н Айшамен байланысы болраны ма? Бул арада 6ip ж у м б а к бар. Эбен ез ойымен e3i болып отырранда, дастаркан айна- ласындагы кешлд! м э ж ш е ез кезег!мен гулен ж атты . Дастаркандагы 6ip тарамды 6ip тагам алмастырып жатты. Кай та -кай та кы мыз бен шубат, шай куйылады. Аты шулы акац мен оны к арайындары мулде кершбейдк Сонда Дз болса мына ж ур т iiuin алгандай жел1гедк Олардык эЦпмесже ш кп еге н мэселе бар ма екен, cipa. CoiiFbi ш ы ккан 6ip роман мен облыстык театрда койы лган спек­ такль ауызга алынды. Осыныц бэрже оз1л-сыкак, жешл ка л ж ы н араласады. Бфеудщ тип етюр, екш ш ипн ce3i бей- \"ел1. эршмнщ ез Manepi бар. Осы сансыз ауыздан шыгып ж аткан энг!мелерд1 ж уйеге салып, ж ана эцг1мелерге ба-

гыт-багдар сьлтеп анау Ш орман жур. Сан алуан энпме уст!ндег1 еркш д ж , м ш т е й ж д ш к , 6ip-6ipin сыйластык KepmicTepi кешл квтергендей. Дол осындай KepiiticTi Эбен бурын 6ip жерде кврген снякты . Ол к а т а н ед1? Е-е, керген емес, окы ган екен. Эбен ®3i туратын каладагы «Кешеней KemeciHin кешл- д! KOFaMbi» туралы ж е р г ш к п ж азуш ы будан ceri3 жыл бурын езж1н «Тойбастар» атты шырармасында кызрылык- ты хикая ж азган-ды. Кешеней KemeciHiH туррындары сол кезде-ак салауатты 6Mip салтын орныктырамыз деп элг1- дей kofom курган. Ол корэмнын. Mymeci уш шартты булжы тпай орындауга THic екен: ш к ш к im ney, кешлдене жэне кен1лденд1ре б ж у. Олар ез кешесшдег] той-тамашаны да ш кЫ ксп з етк1зген. Сол шырарма 1978 жылы жария- ланган кезде Эбен кы зы га окы п, эрк1мдерден ninip тарт- каны бар. Сонда б1рсыпыра ж у р т : «Бул когамды киял- шылдар туды рган, ехпрде ол бола коймас»,— деп сен- беген. Ал енд1 сондагы киял деген буг1нде барлык жерде вмip салтына айналып келедк 1шюлжс1з еткен тойра каз]р ешюм такданбайды. Эбенн1н танданып отырганы баска нэрсе — Кешеней кешеш туррындарынын сол кезде- ак езге журттан бурын керегендж танытканы. Айтпакшы, сол керегендердж ш ж д е Байболовтар да болып журме- ciH. Самолетке ушар алдында мана танертен Tepreymi Байболов ж енш д е п мэл1меттерд1 жинастырранда ол кешш кетер алдында Кешеней кешесшде турранын да б ш п едьау. Байболов Кешеней кеш есж щ салтын сол кезде-ак ез1мен 6ipre кал ага алып келгеннен сау ма? Осы суракты онын езж е койрысы келгендей Эбен Б айболовка караса, ол домбыраны Tepic какпайра басып, сол колымен безждетж отыр екен. Ж у р т ынта коя тындауда. Желе шапкан куй сарынын колын сермей ка гы п узгенде: «О, кайран солакайым!»— деп ед|\" 6ipey, 6opi ду кулдк Эбеннщ eciHe 6ip дананын. сездер1 тустк «М узы ка мен ку л к ю з еткен кун — боска еткен кун» Осы рас болса, мына ж иналгандардын эр кун] мазмунга толы mbiFap, cipo. 0здер1 енш ек шеттержен енерл1 жандар бьпем. Эн мен куйд1 кезек-кезек жалгастырады. Мынадай эн мен куй ге ш алкы маган кениий ш к ш к к е тойып алып шалкытамыз дейтждердщ, 6ip кезде кешеней- лжтер айткандай, ойы epeci3 емес пе? ApFbi ата-баба- ларымыз iuiKuiix дегенж ц не екенж бжмеген гой. B yriH ri кеш Tepreymi у ш ж танкаларлы к болды. Жиын- ды бдскарып отырган Ш орман тары да орнынан кетеринп: 136

— Ay, Т оты !— дед1 жанындары талдырмаш, ак-сары келжшекке бурылып. Ол жубайы екенж тергеуил манадан сезген.— Bi3, мына кон актар д ы н б у гж кандай себеппен жиналганын умытып барамыз ба, калай? Осы отырыстын непзп «кунэкарын» шакырмайсын ба дастаркан басына? бзге балаларды да шакыр, олар кайда? — Элг1де 6ip ш акырганымда, телевизор керем ж деп ы рык бермей койран ед1,— деп Тоты орнынан турд ы ,— Bip бет м1нез1 бар Fofi е з ж ж , ю'мге тар тка ны н кайдам. А нау Kimuiepi ондай емес. — KiMre тартканы н анасы сен бклмесен, мен кайдан бкпейж,— деп кулд1 Ш орм ан. Ж а н ж у р т ты н 6api косылып, Тоты да ракаттана кулш тур, ер ж ж калжынын кею- л ж е алатын емес. Тоты уй дщ imiHeH ею бала мен 6ip кы зды жетелеп экелгенде, Эбен ез кезж е сенер-сенбесж бммей дагдарды. У ш еуж щ iuiiHAeri epeceri — ондардары кар а бала да, онан Keiiinri сары бала мен сары кы з да Эбенге бурыннан таныс сиякты. Ю шкентай ею сарысы А йш аны н Сартайы- нан айнысашы, кэне. Ал карасы Ж а п ар С апаровка тарткан. Е р М , касы аздап Айшара уксас па, калай? TanipiM -ay, мынау солардын баласы емес пе? Бул не жумбак? — Ау, арайын!— дед1 Ш орман езж е к е з ж аларта ка- раган кара баланын шашынан сипап.— Б у п н б1здщ пер- зент!м!зд1к улкеш Д э л е н н ж туранына он ж ы л толды. Бала куаныш ы ны н ата-ана у ш ж кандай екенж бэрщ13 бьлеаздер. «Балалы уй — базар» деп халкы м ыз т е гж айт- паран... — Кудайы м-ау, эке-шешен аксары , сен ю м ге тартып кара бала болып ж урсщ ?— деп, Ш орманнын сезж балага ж акы н отырран 6ip эйел узш ж1бердк — Е-е, Кул1май-ай, ж ы л кы мен адам жет1 атасына де- йж тартатынын сен б1лмеуил ме ед ж ?— деп кулд1. Ш орман. Экес! баласын куш а кта п кетерш бетжен суйд1.— Ж ол ы н болрыр, 6i3 ceHi батыр бабамызга тар тка н деп, «К ара батыр» атандырып ж урсе к, сен, немене ке ю л а зс щ ? — Кара бала экесжщ куш агынан булкынып шыкты да, cypiHin барып, ж аны нда монтиып турран iHici мен карыи- дасын ка гы п кулатты. Ю шкентай eneyi буран ренж1ген жок, кайта турып, дастаркандагы ж уртка ыржия карап тур. Кайта оларды кул а тка н кар а баланын 03i жыла- сын кеп, 6ipece экеЫ ку ш а кта п , 6ipece uieuieci аймалап с у й ж , ж убата алмай элек. — Кул1май-ай, сенщ де T w in кы ш ы п турады ,— дед1 137

Эбеннщ жаны нда отырган 6ip ж1ггг.— Баладан к1мге тартканын сурап нек бар, жайыца отырмай?! — ЭкеЫ б!лмесе, rnemeci бьпмесе, мумкш баданык 63i бклетш шыгар м и ге тартканы н,— деп ед|’ Кул1май, отыр- гандар кул ш ж1бердй — Рас-ay,— деп, ж |'пт енд1 касындагы Эбенге бурыл- ды. — Кул1май да, мен де осы уйдщ иелер1мен туйдей курдаспыз, атасы. С ондыктан калж ы кдаса берем1з. Оны- мыздын араттыры ж о к шыгар? Ka3ip гана Кул1майдын калжыны на шыдамай: «Бала- нын к1мге тартканын мен бкпемш!»— деп айтып ж1бере ж аздап ед1 Эбен. Т1лшщ ушына келш сезд| арен жутып, каш ангы сабырлылыгын сактаган. Тосын кон акты н ез cypaFbma ж ауап катпастан ofiFa шомганып корил ж1г1т баскаша жорыды ма: — А га, Кул1майдын э з ш н е уй иелер1 ренжш калды деп отырсыз ба?— дедь— Ондай эзшдщ талайын ест1ген рой Ш орм ан мен Тоты. Бул уйге жиналган сайын анау балалардын айналасында да сан алуан ащы да, тущы да эз1л-калжын айтылып жатады. Корил Ж1г1т езге ж уртты н энг1месше бегет жаса- майын дегендей, Эбеннщ кулагы на таяу куб1рлеп, бул уйд|'к балалары жайлы энг1мелеп отыр. Анау шшкентай eni сарысынын турлер1 FaHa емес, мшездер1 де эке-шеше- сшен айнымайды екен. М ом акан, ж у м с ак, не айтсан да ыржиы п тура береди Бул жагы нан ж урт ол балаларды Ш орм анга кеб1рек тарткан деседи Ш орман да сез котер- riu j, оны онайлыкпен тулата алмайсын, тек кешл! катты толкыса, домбырага кол созганша немесе Тотымен косы- лып «эу» деп эн салганша асыгатыны бар. Осыны е с т е н д е Эбеннщ кезше Айшанын Сартайы елестед!'. Ол тек о к тиген кездер|' кынкыл-сынкы лды квб1рек шыгар- FaH тэр1здс Эйтпесе оныц да 6iTiMi момыннан жаралган- дай. Kepiui ж1г1т acipece кар а баланын тещрегщде айтты. Эке-шешесше 6ip де 6ip нускасы уксамайтын баланы керген елдщ аузына к а к п а к бола аласыз ба. Ж е н и ауыз- дылар сан -са кка жуг1ртедй Б1рак ж акы н бшетш Kici.nep, дос-жарандары калж ы ндаганы болмаса, шын куд ж ке еш- каш ан барган емес. Бул ен алдымен Ш орман мен Тоты арасындагы кыл етпес тату-тэпм сыйластыктан бол ар. А нау Ж ап ар мен Айшадай емес, тэту семьяда «балан бетенге тарткан» деген уытты ка л ж ы н сшкандай Kip6in TyFbi36aFaH, тек кул ю кешл кетеру ушш FaHa айтылады. Эбенд1 6ip-6ipiHe керегар сез1мдер катар билеп алган- 138

дай. Э ке-шешеспин кара балага деген махаббатына 6ipece iuiTefi елж1рейд|', 6ipece «ау, сендердщ ш терщ нен ш ы ккан бала кулагы нан айрылып сорлап ж у р гой!» деп дауыста- гысы келедк Эбеннщ осындай ойын езге дауыс б о л т ж1бер- д|'. Ж нналгандардын 6ipeyi KececiH колына устап тур екен. — Ау, халайы к, 1илмджпен кош таскал ы тост айтуды да умытып барамыз foA,— дед1 ол,— М ына, каси е лт кы- мызымызды кетерш те сейлейж ш г 0м1рде дэл кайтала- натын мезплдер де болады екен. Ертен 22 июнь, ж ексенбг Будан 45 жыл бурын дэл осындай жексенб1 кун1 к а н ку й - лы согыс басталганын бмеаздер. Мен ондай согыстын аты euicin, б ей б к вм ip ж асасын, мынау Дэленбай apFbi «Кара батыр» атасына тартканымен, ол атасы кусап ш а йка ска шы кпасы н деп тост айткым келед1. Отыргандар абыр-сабыр куаттап жаты р. 1шкмпкс1з де дуылдауга болады екен-a y деген ой келд1 тергеуцпге. — Олай болса мен де 6ip тост айтайын,— деп Эбеннщ Kepmici турды. Оны н сезге ж акы н екенш Эбен манадан байкаган.— 0 з куйеуже тарттырып эрю м -акбала табады. Ал сонау батыр бабамызга тарттырып бала та п ка н б1здщ Тоты бугж айрыкша курметке лайык. Тоты ушш тост кетерщ1здер! — Ойбай, ащы, ащ ы!— деп айкайлады ана ж актан KyaiM afi.— М ына кымыз керемет бабында екен, алындар. Кещлденш алган кепиплж бул сезге де кулш жатыр. М ына ерл1-зайыптыларды шынында еш кандай есек сез де, элгждей хат та ажы рата алмас деп ойлаган тергеу- uiiHiH кезж е Ж а п ар мен Айш а елестедь Адам езж е кны н- дыкты ез колымен ж асайды-ау, cipa. Адамнын ем1рде кездеслретж сэтазджтерй колы жететш жешстер! кебже онын езже байланысты шыгар. Осы арада у з ш с ж арияланып, уй Heci Ш орман бейта- ныс кон акты н жаны на келдь — Fany ет М з, aFa, келгел! жен сурай алм ады к,— дедн — С1здерд1ц тамаша ж иы ндарыны зга тап болтан сон, келген шаруамды ез1м де айтуга ы нрайсызданып...— дед| Эбен элденеден кысылрандай.— Ci3 маран 6ip-eni сауалга ж ауап 6epeci3 бе? 1 — Жаксы. — Улкен улыныз Дэленбай кайда туыл ед|', уйде ме, перзентханада ма? Б1здщ ол кезде турган каламызда 6ip Fana пер- зентхана бар ед|‘, химиктер поселкасында. Сонда... — Сол 6ip кезде «Квшенейдщ кешлд1 когам ы » куры- 139

.пып « и ,— деп Эбен уй иесжщ еезж узж ж1бер/л.— Соган а з д ж катысыныз бар ма? - 6з|'м|'з уйымдастырдык кой оны. Bip жазушы ол туралы жазранда кейб1реулер кул ш едн енд1 еол жтапты 'здеп таба алмай ж ур. Мендег1 жалрыз данасын 6ipey алып KeTinTi. .1 Эбен орнынан турды. — 1жшепм, сы й-курметтерже ракмет. ByriH ri кеш менщ ес1мде сакталады ,— деп Тотыра карай ж урд г Онын сонынан ерген Шорман: — О з . немене, кайткалы турсыз ба?— деп сурады,— Келген шаруакызды да, элп сурактарынызды да тусжбе- Д1М. KiM екен|'н1зд1 де айтпадыныз. Онын барж шздерге тусжд|‘рудщ кажет1 болмай калды. К енм д ерщ 1зге ризамын. Айналайын келж, бакыт- ты бол! Ал сен, Дэленбай батыр, абыройлы азамат болып в с!— деп Эбен кара баланын мандайынан сипады. Эбен в е т ке карай беттедг Bip-6ipiHe суракты кезбен караган Ш орман мен Тоты да, кара бала да еш нэрсе- ге тусжбей кала бердк Танертен ертелеп келген Эбенд|‘ кергенде ж ас Tepreymi Кабыш Турганов: — Эбеке, барысыныздан кайтысыныз жылдам болды гой,— деп таны ркады . 0 3 i 6yriH квн1лдг C okfu кундер! элденеге басы каткандай эб1ржш журунл едн ка з1р жай- рандап тур, — Сол б арган самолетпен кайта ушып келд1м,— Эбен Кабыш ты н ж у зж е зер салды.— Typine Караганда, сенщ мен1 куантайы н деп турран хабарын бар-ау, шамасы. — Ой, Эбеке, азден с ы р .ж а с ы р у киын-ау, KiciHin iiuiHAericiH кай тш 6uiin коясыз?— деп кулд1 ж ас тергеушь — Кэне, онда сол сырынды актар.— Эбен толык дене- с1мен оры нды кка нырыздала отырып, элпде рана ус- тарамен кырылган жалтыр басын алаканымен сипалап койды. — М е н т хабарым С13Д1 тым куанта да коймас,— дед1 Кабыш колындагы папкалардан 6ip кагаздар мен журналдарды алып, стол устж е ж ая бастап.— Дегенмен кол га б1рдене ж ж ген тэр1зд1. М ынау «Мэдениет жэне турмыс» ж урналы ны н бес HOMepi. C ohfi>i элп коркыткан хаттары эрштер осы журналдардан кыркылып алынган. Оны н барлы к сездержщ apinTepi осы бес номердж 1шжен табылады ,— Кабыш сонры свзге екшн б т р е сейледк Эбен ж урналдардагы Кабыш астын вызван сездер мен орттерд1 хатты к текамен салыстыра карап: ИО

— М ы нау !здешсщ, балам, ж а кс ы екен,— деп макул- дады да ж урналды н сонры беттерше у ж л д е — Ж урн ал окырманга мындаган данамен тарайды. Сонда к iмнi н колындары данасынан кыркылганы н аныктау уилн канша уакыт кетед1 деп ойлайсын? Кабы ш мандайы терилп, ундемей калды. — Ж арайды, тауы н ш агы л м ай-ак койсы н,— дед! Эбен,— Осы i3fleHiciH,HiK e3i табыс, ар жарын кере жатармыз. Тары немен куантасын? — Баягы п и с т о л е т баура л актырды деген ж 1 г1 т тапсырып едлиз пай маган. С атан К ар ж а нов эл1 де сол машина ж аса у заводында слесарь болып ютейд!' екен. ©3i он саусагынан внер там ган ж1ггг кершедь Бйрак кейiHri жылдары ш к ш к к е салынып, у нж ы р гасы Tycin кетсе керек. — Б1зге онын унж ы р гасы ны н к а ж е т 1 не?— деп Эбен асыккандай сынай байкатты. — 03 in i3 айтасыз Fofi, тергеу iciHe 6api ка ж е т деп — Э, жарайды онда,— деп кулд1 ара тергеуил.— А сы кканмен ic 6iTnec. Б арж тол ы гы ра к баянда онда. Кабы ш ойга туйгенж ipiKKen ж о к . М илицияда сактау- лы пистолеттж туткасынан, шуршпесжен саусактардын танбасы табылран. Туткад ан табылран танба сол Сатан К арж асовты н саусактарыны н танбасына дэл келед1 Ал шуржпедег1 танба баска 6ipeyfliKi. С атаннын баласы, эйел1 бар. Одан ш к ш к т щ KecipiHeH ажы расы п кеткен екен, ж акы нда кайта табысыпты. Кж эра тсы з, салауатты ©Mip салты уилн ж о р ы к басталранда ол кеп и л л ж тж талкысына кай та-кай та Tycin, енд1 каз1р ж енге к е л т ж у р доселе Заводтагылардык айтуынша, онын колынан кел- мейт1н нэрсе ж о к кержеде П и с т о л е т e3i ж асап алуы да киын емес сиякты. Ж ас тергеуил сол С атаннын Ж апар- мен жолы торысатын ж ерж де тапка н. Булардын екеуГ де кал алы к денсаулык сакта у баглмжде кадр жен1ндег1 инспектор болып штейтш Зылиха Д эркуловам ен ж акы н таные болып ш ыкты. С атан Д э р к у л о в а н ы н у й ж е ерте- ректе ж ш барса, Ж апар сонры уакыттарда ж ш барып турган. Осындай жайларды аныктай тура, ж ас тергеуил бул аталган у ш е у д к ешкайсысымен кездесш сейлеспе- ген, «ага тергеуилмен акылдасып алмай ж олы ксам , 6ip- денен1 булд1рт алам ба» деп с а кт ы к ж асаган. Бэрекелдп балам!— AFa тергеуил тол ы к денеск ауырсынбай, орнынан турып Кабыш тын аркасынан п а к­ ты .— Аз кунде уш ж аксы касиет1юл байкадым с е н к. IcTi ж аксы Tirecin — бул укы пты лы к. С ауаты н бар. Осы 141

куш зац факультетше конкурс улкен болганмен. оны 01Г1ргендерд1н кейбф! ic каразын дурыстап жаза алмайды Ь аикагы ш ты гы ц бар — Tepreyiui ушш бул басты касиет «^эл кы збалы к, жен!лтектш т1 жене алсан. сенен жаксы тергеуш! шыгады» дегенд1 коскысы келш ед1 б|пак коспады. ’к — Ой, Эбекеа', катты мактап ж1бердниз foh, теп,— К абы ш ты н к е н ш кете рш п калды. — Кылмыскер осындай 1зденкпен табылады да,— Басе Ж ап ар энеугуш 6ip эйелд|' купиялап айтып ед1. Э лп Зы лихан ж ал гы з басты эйел ме ез|? Ж ал гы з басты кершедь Эр жерде к:теген. T im i эскери бел1мде де кызметте болтан. — Солай ма? Сен эйетпесе мынаны аныкташы. Ол будан он жыл бурын кайда гстед! екен? — Оны телефонмен-ак Ka3ip сурап Gi^iейiн. — Юмнен сурамаксын? — К ал ал ы к денсаулык сактау б атмш ен сурасам кайтед|? — К ой, ейтш булд|'рш аларсыц,— дед|' aFa тергеушь— Одан да перзентханадан сура. Кабы ш телефонмен сейлесш жатканда, Эбен машин- KaFa бер1луге т и к айыптау корытындысын аяктауга KipicTi. — Эбекесн Д орж улова будан он жыл бурын перзент- ханада медсестра болып iCTereH екен. Осы хабарды кут- кендей aFa Tepreymi орнынан турды. — Олай болса, ке гл и ,— дед1 acbiFbin. — Кайда? — Перзентханага! Эдетте ж ай козгалатын сабырлы aFa тергеушжщ буйтш асыгуы TeriH емеслпн тусшген Кабыш ундеместен соцынан ердн Булар eni корпустын кайсысына барарын бммей, алдарынан ш ы ккан а к халатты эйелден жен су- рамак ед1, ол булар ауыз аш канш а болмай: «Корпустын ар ж а гы н а айналып шыгыныздар, келуиплердщ 6opi сонда барады»,— дед1 де етш кетл. К орпусты н apFbi бау ж агы н а шырып ед1, у да шу айка йга тап болды. IuiTeri терезелердщ ашпалы Кезшрн босанган эйелдер дауыстаса, сырттан олардын туыстары л л катады. Exi ж а к кабаттаса дауыстаган кезде олардын не айтканы н yFbin болмайды. Ocipece eKiHUji кабатта жат- кан эйелдермен угынысу киыннын киыны. Айтайын деген сезш ан ы к жетюзе алмагандар колымен ымдап хабар- ласады. Эбеннщ кез алдына Л ев Толстойдын «Арылу»

романы бойынша койы лган фильмдег1 Н еклю довты н тур- медег1 Н аташ ага ж олы руга келген кезш деп Kepinic елсс- тедь Ж ольжура келгендер мен туткы нд ар eKi тем|'р тордын eni жарынан жарыса шулаганда 6ip-6ipiH Tyciiie алмай куйзелунл ед1 Foft... М ы на 6ip ж а с ж !ггг кайта- кайта «Бала ю мге тарткан?» деп айкайлайды. Екпнш кабаттагы терезенщ юшкене кезжен басын керсеткен ке л ж ш е гж щ не айтканы н аж ы раты п болмайды. Акы ры н- да ж1г1т калтасы нан ка га з бен карындаш алып кер сегп. Ж уб ай ы н ы н ымын т усж ге н кел ж ш ек KaFa3Fa б1рдеце ж а- зып лактырды . «К1мге тартканы н кайдан б ж е й ж , 6i3re ем1зу уш ж eni тэулж теи кей ж рана экелед1, oFan дешн ездер! аузына су тамызады» деп ж азы пты . «Tyh, бул ж ер д ж TapTi6i кандай маш акат, туран баланды eKi тэу- л ж ке дейж каре алмайсын!»— деп е к ж е кол алтед! ж1ггг. — Ш ы ны нда да, киын екен,— дед! К абыш . — Э лг! эйел дурыс ж ен ал тем епл , 6i3re Keperi бул жер емес,— дед! Эбен.— Ж у р , ана ж ерге кай та барайык. Корпусты кайта айналып келе ж аты п тары 6ip ак халатты эйелден: «Bi3re дзр1герлер керек едй acipece бас дэр1гер...»— дей бергенде, ол да сезд! аяктатпай: «Ана е сж тж сыртындары кул актанд ы руд а 6api жазыл- FaH»,— деп тур а женелдь М ундагы лар келушьперден эбден Me3i болтан ба, калай? Кула кта нд ы р уды окыса, бас Aapirep 6yriH кабылдамайды екен. Булар тары д а у ш -терт eciKTi кэрып, ездержщ KiM екенж , т ь т ы з шаруасын кайталап айтып ж у р т , бас flap ire pre арен ж ол ы кты . в з ж Елизавета Карповна деп таныстырран а к сэры, а т а к тулралы, егде тар тка н эйел ш уу дегеннен уакы ты ны н ете тырыз екенж ecKeprri. «Bi3 де e p irin жургежм1з ж о к » ,— деп efli манадан 6epri эуре- сарсанга ренж 1‘ген К абы ш , Эбен оран решшпен карады. — Bi3re алдымен ж ас нэрестелер ж ататы н жерд1 кер- сетсежз,— деп тьлек айтты ол бас flapirepre. — Ол ж ерге б!здщ кызметкерлерден езге ж анны н Kipyine болмайды,— деп салкы н ж ау а п берд! Елизавета Карповна. — Bi3 де кызмет бабымен ж урм !з Foft,— дед1 aFa Tepreymi. Булар бас flapirepAi илж лргенш е тары да 6ipa3 уакы т eTTi. Акы ры нда ол KiciHin езж epTin, устерже а к халат жамылып, ер балалар ж ататы н палатара юрдь Улкен белM ciiiii iu ii ж гэ ла ган унге толы. К ы р ы к KepeyeTTiH аркайсыныц а я к жарына боз клеенканын киындысы бай- ланган, оны ездер! «бирка» деп атайды екен. Онда сэби-

Д'Н анасынын фамилиясы мен eciMi, босанган куш , caFa- ты, минуты, сэбидщ жынысы, салмагы, бойынын узынды- гы жазы лган. Дэл осындай «бирка» сэбидщ бьлепне де Сол «биркаларды» дайындайтын да, байлайтын да ке- зекии сестралар. Э лгш де сырттан еспгендей, алгашкы eni кун ш ш д е ез перзентшщ бет-жузш аналары да кере алмайды. Bapi сестралар мен бала барушы эйел- •дердщ камкорлыгында. Бул палатадан ш ы ккан сон Эбен 1976 жылры 21 июнь кун1 босанган аналар мен олардын балалары, кезекш1л1кте болтан дэр1герлер мен сестралар жайлы документтерд1 «Биркалар» сакталмаган. Барлык мэл1меттер журнал- дар га ж азы лган. M ine, таныс eciM: «Анасы Байболойа Тоты, 1976 жылры 21 июнь, танертенг1 4 caFaT 4 минут, ул, салмагы 3 килограмм 900 грамм, бойынын узындыгы 50 сантиметр» деп жазылган-. Д э л сонын астынан ckiншi таныс eciM шыга келд1: «Анасы Сапарова Айша, 1976 ж ы лгы 21 июнь, танер- Tenri 4 caFaT 19 минут, ул, салмагы 4 килограмм 400 грамм, узынды гы 52 сантиметр». Онан томежректе Сапарованын толрак уст1нде катты киналганы себепт1 баланы операция ж асап алуга тура келгеж, сондыктан онын перзентханада 12 кун ж а тканы , Сапаровага куйы лган кан ушш туыстары 8 донордын канын етж зуге ти1с екен1 керсетЫ птг Эбен eKi баланын мэл1меттерше кайта-кайта уж лдг Сапарованын баласы салмактырак та бойшанырак. Шы- нында Сартайдан каз1р Дэленбай ipuiey. Он жыл 1ш1нде 6ipi жылдам, 6ipi баяу ecyi де м ум кж . Десе де Сартай о б астан -а к юиплеу болып жаралган болса ше? М унын e3i де Эбенн1н Т. каласына барып келгел1 6epri пайым- дауы нын дурыстырын растагандай. Eki баланын дуниеге келген Me3riai де кеп нэрсеж ангартады, айырмасы 15-ак минут. — Bip мезгщде туылган еж баланын «биркаларын» 6ip-6ipiMeH айырбастау киын ба с1здерде?— деп сурады ага Tepreymi бас дэр1герден. — Айырбастап не кажет1 бар? — KiM б1лед1, егер 6ipeyre каж е т болса? — «Бирканы» айырбастауда турган киындык жок, acipece ал гаш кы сараттарда. BipaK оны б1здщ адамяар- дан езге ешжм ютей алмайды Foft. — Егер с1здщ адамдар icTece ше? — М ум кш емес,— Бас д эриердщ yHi каткы л ш ы кты .— 144

Мен осында кы змет еткешме ширек еасырдан асты, ондай сум ды кты есггкен eMecnin. — Ci3 кептен 6epi icTeceHi3, Д э р к у л о в а н ы 6Ueci3 бе? — Ол KiM?— деп ойланып калды бас дэр1гер,— К,ала- лык денсаулык сактау бел1мшдеп кадр ж еш ндеп инспек­ тор ма? — М ш е, мунда да ж азулы ,— деп aFa Tepreymi ж ур- налды KepceTTi.— 21 июнь к у т кезекин сестра болып icTenTi. — Е-е, енд1 eciMe тусть Ол б1зде кеп уакы т ютей кой га н ж о к. Bip жылдай FaHa болды да кей|'н e3i т к е - Hin медсестра ретшде эскери комиссариаттын ш акыртуын алып, баска ж ерге кеткен. Содан кеп ж ы л еткен сон,, кал а лы к денсаулык сакта у бел1мшен 6ip-aK керд1м, — Адам, кызметкер ретшде кандай эсер калдырып — Н е айтайын: б1зде аз Fana icreai, одан 6epi кеп у акы т e rri. Сонынан ж ур1а жензл, ж1гп,-желенге ушрлеу деген сез еретш. М ум кш , жалры з басты болеандыктан шьжар. BipaK ол балаларды ауы стыру сиякты icKe бара Тергеуиллер перзентханадан TycKi там а кты н мезгл лшде кайтты . EKeyi уакы т унемдейипз деп жолшыбай шагын асханага coFa салды. — Эбеке, кейде кенсеилл эюмдерге орынсыз екпелей- Mi3-ay,— дед|' шайын бурый imin тауы скан К.абыш карап отырмай.— О зл ен езге 6ipey болса, элг1 бас дэр1герд1 повестка ж 1берт шакырып алады, сонан сон кемшде жарты кун каб ине тш к алдында саррайтып ку гп р ш кояды. Ал 6i3 болсак e3ini3 канша уакытымызды боска жогалт- тык. — Б к е б1лсен, боска ж ога лткан ы м ы з ж о к. Кеп нэрсе- Hi ез кез1м1збен кердж. Бас дэршерд1 ш акырты п 6ip кун эурелегеннен 6i3re не пайда? — Буларга eaairi жолы тергеуилмен калай сейлесу кажетт1г1 женшле саб а к болар едг — C enin мына сезщ MaFan унамайды, балам. — Сопла да тым карапайымсыз Fofi, ал ел арасында атагыцыз тараган. — К,ой, балам, кайдаеы а т а к ,— деп ынгайсызданды aFa Tepreymi.— Осы ic сэтт1 аякталса, онын абыройын сен аласын. — Неге, Эбеке-ау?— К,абыш шошына сейледь — Сатан К.аржасов пен Зылиха Д э ркул о ва л д р д ы тауып берген сен емес пе?

— Е-е, Эбеке, меж ештене тусжбейд! дейсЬ бе?— дед! Кабыш кы за ра кта п.— К арж асовка езщ|'з жумсадыкыз. Д э рж ул ованы да 3 . деген 6ipey деп б ш п отырсыз. Ж алпы, aneyryHi Айш а е т ш ш айтып келген куш -ак, icriH немен тынатынын болжап койдыныз-ау деймш. Ал каз1р ic бойынша к1мд1 ж а уа пка тарту керек екенш ci3 анык 6Lneci3. — Неге олай дейсщ? — П ерзентханага телефон с о к дегенд1 тегш айтла- FaH mi>iFapcbi3. — Ондай ой маран Т. каласына барганнан Kefiin пайда болды. — Эй, кайдам,— Эбеннщ 63i айткан карапайымды- л ыгы н пайдалана ма, ж ас Tepreymi еркшси сейлейтжд1 шыгарды.— Мен K33ip TinTi мынадай ofiFa келш отырмын. Осы ICTiH, немен 6iTepi ci3re о бастан-ак айкын сиякты. BipaK мен се кй ш сэры ауыз балапан тэж!рибе ж инак- тасын деп, рет-реДмен ep6iTin келеЫз. — Сен, немене, мешц кершкелЕм бар деп отырсын ба? Элде ж агы нуд ы н 6ip Typi ме?— AFa Tepreymi жактырма- гандай ун катты .— Кой, онан да акылдасайык. Каржасов пен Д эрщ улова екеуж щ 6ipeyiH кам асак кайтед!', тергеу устшде 6ip-6ipiMeH байланыспас ymiH? Кайсысын? — Эне, айтамын foA, icTiH. болашагы ci3re анык. TaFbi да ре нж иа з. К ам а у се кй ш твтенше mapaFa бару деген кылмыскердщ белгЫ екенш байкатпай ма? — Ж о к , каш ан icTi тергеп б тр ге н ш е , епш м нщ толык к1пэлi екенше кез1м жете берменш. Юнэл1 дегенщнж 63i ен сокгы сэттерде а к е к е н д тн дэлелдеп KeTyi эбден м ум кiн. 0 .\\ир1м|‘зде онын талайын кездеспрдж кой. — Эйтпесе мына усынып отырран твтенше шаранызды калай тусш д ж ?— деп сурады 'К абы ш . AFa Tepreymi ойындагысын кеж рек ортага салды. Тергеудщ назарына 03ipme Каржасов пен Дэр{куловадан баска ешюм ш кке н ж о к . Каржасовты н пистолетке де, Дэрж уловага да катысы бары анык. Ал Дэржулованын Сапаров пен перзентханага катысы кершш тур. Сапа- ровтар мен Байболовтардын балалары сонын кезе кш ш п кезж де айырбасталуы тепннен-тепн емес шыгар? Кар-,, ж асов пен Д э рж ул ов ага ку д ж басым. Олар ез 1з1нв, тергеудщ тускенш сезсе, eKeyi калай ж ауап беруд1 Keaicin коюы , тергеуге ка ж е тД а й га кты к заттарды жойып ж1бе- pyi ыктимал. Эрине, aFa тергеуш ж щ Ka3ipri ш е нтпнде тэуекел де ж о к емес. — Олай болса, тэуекел деп Каржасовты устайык — 146

E iu i ж ас тергеуш ! niKip косты .— Дэр1кулова 33ipuie б|‘зге ж ум ба к. Оныц устше баланы атка н эйел деудщ кисыны келмейдь Калайда бул ер KiciHin ici болса керек. Ал Каржасовты н ек болмаганда пистолетке катысы бар eKciii куд ж тугызбайды Fofl. — Сартайра о к ол пистолеттен атылмаган болып ш ык- са кайтем1з? 93ipm e 6i3 октын. келем1, мы лтыктыц у к гы - сыныц KenairiHe карап сондай пистолеттен атылуы мумюн деп отырмыз. Ал ондай пистолет бул калада ж алгыз екенш кайдан 6uieMi3? — Сонда калай, 6i3re эл1 квп ж агд ай ы мулдем бел- rici3 Д э рж ул ов аны кам ам акпы з ба?— дед1 Кабы ш кел1с- Kici келмегендей. — CeniH мэселеге осылай байыппен к ар аганы к маган унайды ,— дед)' aFa Tepreyuii орнынан кетерьте 6epin.— Мейл1, ceiiiH. айтканы н болсын, кам ау мэселесш кейи! шешерм1з. Ал эз1рше ен болмаса Д э рж ул ов аны ц пэтерше тш ту жург1зуге к е л к е с т бе? С е н т элг1 белг1а з деп отыр- Fan квп жардайы нны н б1ркатары сол тш ту устшде анык- талып калуы мумюн. Ж ас тергеуил унЫз Эбеншц сонынан ердь Тергеуиплср Дэржуловаиын. кызметшен оралуын кутш, оныц ceri3iHuii микроаудандагы уйше кун кеш юре келдь Y iiiiin ui кабаттагы пэтердщ ко кы р а у т Ы н басканш а eciK- TiH o-ii ашылды. Д э рж ул ов а ж ум ы стан кейш уйше бас сура салып, кайтадан шыгып барады екен. Ж е ц т де сэнд| Kninren кул1м кэз келшш ек бейсауат ж урген юалерден кы мсынган ж о к . Жецс1з, ж ага сы з ж у к а кейлек ж уп-ж ум ы р денесш сымбаттандыра тускендей. — Оздер юмд|' 1здеп журЫ здер?— деп жайдары ун катын, кул1мдсй Караганда кезшде злдекалай снкырлы. эзозш сыр бар ма дсп каласын. — Егер Д э рж ул ов а Зылиха болсацыз. с1зд1 1здеп ж ур- M i3 ,- деп ж ауа п берд|' Кабыш . — Солай ма, мше, кы з ы к !— Уй neci ж ас ж1г1тке кезш ойнакшыта карады. EciKTi кулыптайын деп т урга н к1лт> колынан Tycin Kerri.— Эттегене-ай, б ip ж ерге асыгып бара ж атыр ед1м, енд1 кай-rriM? — Ол жер1н1зд1 коя турура тура келер,— дед1 Кабыш . — Ж И т т е р макан б у й т т ектем сейлемеутш едь— деп yniii мзнерлеп, сы кы лы ктай кулд1 кел1ншек. ©3i еш норседен абыржитын емес.

Кабыш ты «осы 6i3 бейкунэ жанды мазалап тур ран ж окпы з ба?» деген кудш биледй Ол келшшектщ назды калж ы ны на калай ж ауап 6epepiH бммей саскалактады Ж асы Kiuii cepiriHiH кеш л куйш сезген Эбен энпмеге — Ш ы рагы м, 6i3 куда тусуге келш турганымыз ж ок, кызмет бабымен ж ур м 1з ,— дед1 ол каткы л унмен. Табига- тында ж у м с а к мшезд!, эйелдер алдында эдепт1 Эбекеннщ мына суйшмд1 келшш екке неге ширырып турганын Кабыш тусш бед г— Ci3 сиякты 6i3 де асырыспыз. Кызметтен сон от басына оралудын орнына амалсыздан осында келш турмыз. Еапшзд1 ашуынызды сураймыз. Кабыш, сен кериллерден ем адамды куэге шакыр. Келш ш ек кур т езгерд1, б ул гактага н бел1 cepefiin, кул1мдеген кезжен кулю тайып, сузите карады. Ем Kepiui келген сон. Эбен ездерж таныстырып, тер- геудеп к к е байланысты Дэржулованын уйже тшту жург1зу туралы прокурор ка т койрэн каулыны окыды, TiHTyfli кай жерден бастауды кездеп турран Эбен «Ж алрыз ез1не ем бел мел i уй калай берглген?» деп ш тей сурап койды езжен. — Кабыш , алдымен анау кггап коятын середен баста- Ранын ж ен болар,— деп стад жанына к елin отырды. — ПротбколДы жазбаймын ба?— деп сурады жас тер- r e y u ii . — Улгерерсж — AFa тергеутш Т1нтуд1 де, протоколды да жасы Kiuii cepiriHe ж уктегенде e3i демалып отыруды ойлаган ж о к, эрине. Bip жагы нан тш тудщ барысына жен алтей отырып, емнтш жатынан к у д ж л деп саналран KiciHiH тш ту кезш деп кас-кабатын назардан тыс калдыру- Fa болмайды, К у д ш л адамнын осындайдагы кимыл-эреке- Ti, кешл куй1 тергеуилге кеп кемек бередй С онын мысалы, эне, Кабыш середен «Мэдениет жэне турмыс» ж урналы ны н 6ip тобын алып, Эбеннш алдын- дары стадра койы п, парактай бастап ед!, диванда отырран Д э рж ул ов а абайсызда атып турды да, сыр бер- мейж дегендей кай та отырды. Ж ылтыраган акшыл жуз1 сурланып, кулемш деп эрекеттенгенде, ерждер| икемже кенбей Д1р|л какты . Бозарран кезж е де енд1 кайтып ку л м жолар емес. Кабы ш ж урналды н беттерш ашып тастап, кай жерден кандай эрштер мен сездердж кыркылранын, одан калай- ша ж у м б а к хат Tenci курастырылранын энпмелей бас- тады. — М ше, мына жерден «бала», мына жерден «сен»,

мына жерден... деген сездер мен буындар кыркылы п алынган. Олар курастырылым, мына ка га з га ж апсырыл- ган,— деп ездер1мен 6ipre ала келген cohfu хатты салыс- тырды. — Ж арайды, бул ж агы анык. Сонда да болса экспер- тизага ж1берт, олардын да корытындысын алармыз.— дед1 aFa тергеуил.— К,абыш, сен 1здеущд1 жалрастыр. Осыны айтканш а болтан ж ок: — М ше, жел1м де табылды,— деп ж ас тергеуил бу- рыштагы шкаф iiumeH кэд1мп кексе ж ел!м ш щ орталанган бетслкееш алып шыкты. — М уны да экспертизага ж олдарм ы з,— дед1 Эбен бетелкеш абайлап стол устше койып. Д эр тул о в а орнынан кетерш п, езге белмеге кеткен ж ас тер ге уш М н сонынан ермек ед1, aFa тергеуил оны токтатты. — Буныны з не, ез ужм1здщ iuiiHfle ж у рш -ту р у д ан кал- д ы к па?— Дэр1кулованы н даусы ащы ш ы кты , баяры мэ- нерлеп сейлеу жайы на калган. — Б1здщ жумы сы мы зга кедерп келт1рмей, осы арада отыра турраны ныз ж е н ,— дед|’ aFa тергеуил сабырлы свйлеп. — М ына т1рлштер1н1здщ м а ш е т тусш д 1рМ зил !— Эйелдщ жуз1 TyTirin кеткендей болды, ызалы ашудын ce6e6i шырар. — Оны, м ум кж , e3iHi3 тусжд1рерпз. — Мен еш теке т усж ш отырганым ж о к ! Б1реудщ уй ж астан-кестенж шырарып тштш ... Бул кандай басынран- д ы к? !— Д э рж ул ов а долданып барады. — «Мэдениет жэне турмыстык» вткен жылдардары сандары сакталмаса керек,— дед1 белмеге кайтып келген ж ас тергеуил.— О ны н ececiHe балконга «Здравоохроне- ние» ж урналы ны н б1рнеше ж ы лгы TiriHflmepi койылран екен. С оны к ш ж е н 1982 жылры ноябрьдеп мына 6ip саны тергеуге ка ж е т пе деп калдым. Байкайсы з ба, ж ур- налды к cohfh бес бетш дэл ортасынан б1рдеке т е с т еткен. М ына карайраны о к-д э р ж щ ысы болып ж урм есж. — Оны экспертиза ан ы ктар ,— деп aFa тергеуил уй necine карай буры лды ,— М у м к ж , ci3 61зд| боска эуреле- мей-ак, осы о к атылран мы лтыктын езж тауып 6epepci3? — Еш кандай мылтыкты бшмеймж мен. Эбен К.абышка табылран заттарды протоколра ж аз- дырды да куаларга кол койдырды. Сонан сон диванда куйзелш отырган Дэржулобага кез салды да: 14^


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook