Баялиев К. Ар жазасы

aiiTK.au ллегж Оралда орындауга Эсима амалсыз кель ciM бередй Посылканыц сыртындагы адрес! бурыннан жазулы екен. Ал почта аркылы аудару каразын Эсима толтырыпты. Tepreyiui белек KaFa3Fa адресл Эсимага тагы да жаздырып керш ед'|, бурынгы жазудан айны- майды. E iu i тергеуил MocKDaFa бет тузедь Эбен Москваныц Домодедово аэропортынан лкелей Электросталь каласы- на тартты. Калалык милиция бел1'мшщ аппаратынан 6ip капитаиды ерлп алып Мария Смольникованыц уйш 1здеп тапты. EciKTi оныц e3i ашты. Сурелнен repi кезге e3i суйюмд1 Kepinefli екен. Сылацдаран ж ypici, ойнакы кез1, эдешлеп мэнерлейлн yHi б1рден назарра Ыгедь А к ш ы л -кызрылт ж1бек халатынан кеудеа жумырланып шырып тур. Табалдырыктан 6ipiHuii болып аттаган Эбенге емес, оныц артындагы сымбатты жас капитанра карап: — Хош келтаздср, мунда журишдер,— деп конак белмеге бастады. — С1зд1 азаматша юм деп танимыз?— дед|' стол ба- сына отыра берген Эбен,— Галина Дубинина немесе М а ­ рия Смольникова боласыз ба? Капел1мде койылран сурак уй neciniH конакжай жузш аяздай карыды бьпем, ак куба Кызыл шырайлы eni бо- зарып сала бердк — Оздер мен1 б1реумен шатастырып жураздер ме? — Шатастырсак, анырына жетуге ез1ц1з кемектесер- ci3,— деп Эбен капитанра бурылып, белг1 бердь Капитан лып елп сыртка шырып Kerri де, ею кер- инш куэл1кке шакырып келдь Солардык катысуымен уй iuiine лнту жург1з1лдн BipaK лнту кезшде 1ске катысы бар зат колра Ыне коймады. Тек уй иесшщ ж о л кш м - AepiHin 6ipiHin калтасынан ересек адам мен баланыц поезра алран билеттер1 табылды. Ол билеттер «Казак- стан» поезына алынран жэне онда Tepreyuiire белгЫ кундер керселлген. — Мына билеттер балацыз екеуЫздЫ ме?— деп су- рады Эбен. — Оныц а'здерге не ка ж е л бар?— Эуелг1 карсы ал- ганда жуз1 жумсак болып кершген уй Heci катайып барады'. — Каж е т болтан сои сурап турмыз,— дед1 Эбен. — Мен бшмеймш ол билеттердщ кайдан жургенж мунда.— деп томсырая калды уй Heci. Эбен epiKci3 кулдь 50

— Женсмз касарысудан пайда табамьж деп санай- сыз ба?— дед1 ол орнынан турып. Tepreyiui oftFa шомды. О баста ол Смольникованын посылкага катысы жайлы эр турл1 болжамда журген. Бул эйел посылканы женелтуж женелткежмен, онын 1ш ж- де не барын б!лмеу1 мумкж Foft деп ойлаган. Bipey женелт деп cypaFan сон, женелте салган болар. Ол уш ж кжэлауга болмайды. Ы рак мунын Ka3ipri мжезж калай тусжу керек? Онан сон e3i женелтпей, эржмдерге сез салып, неше турл1 айлага барраны Heci? «Ce3iKTi сею- редЬ деген осы емес пе? Алдында тергеуип Смольниковамен кеп бас катырмау yuiin 0FaH Дуангалиева мен Якушиннщ жауаптарын жэне суреттер1н жайып салуга окталган едь K.a3ip бул ойынан кайтып отыр. Мына сезжл боп ceKipreH адамга посыл­ ка ж ен ж д еп мэл!меттерд1 тергеу орнына юмнщ хабар- лаганын эз1рше бйпд1рмеуге бекждь Ол жайдын бул эйел- ге ж ум б ак болып кержгеш макул. М ум кж болганынша, Смольникованын посылка ж енжд еп хабарды тергеу орын- дары Heri3ri кылмыскердж ез аузынан бжген шырар деп ойлауына ыкпал жасау кажет. Эрине, егер посыл­ каны бетен 6ipey ж1берткен болса. Сонда ол кылмыскер шынын айтып койган екен деп, бул эйел де ез басын KoprayFa, бар б1лгенж букпеаз актаруга мэжбур болады. ©йтпесе посылкадан Heri3ri кылмыскерге карай жол салу киынга согады. Посылканы элде эйелдщ e3i дайындап женелгп ме? Сонда бул эйелдщ айдаладагы Естаева- га ез тарапынан жауыздык жасауына жол болсын? — Оздерге менен не керек осы, соны айтьщыздар- ш ы ! - деген эйелдщ ызалы даусы тергеушжщ ойын узш ж1бердь — Егер мэммеге келетж болсаныз, алдымен мынадай тшек бар,— дед1 Эбен. — К.андай? — Мына а к кагазга б1рнеше ауыз сез жазьщыз. — К,андай сез? Tepreyiui посылканын сыртындагы адрес™ ж атка айтып турды. Жазып отырганда Смольникованын дене- с1нде Aipui пайда болды. Адрестщ аягын «Галина Д у ­ бинина» деп бтргенде, Эбен кагазды колына алып узак карады. Мынаньщ ж азу мэнер1 посылканын сыртындагы колга уксамайды. Демек, оны бул жазбаган. Мунда да айлакерлжтщ i3i жатыр. Смольникова KiM сонда, куэ ма немесе кылмыска катысушы ма? Ж о к , басты кыл­ мыскер ме?

— Б1здт ciere кандай шаруамен келгежитд|' енд| тус1нген шыгарсыз. «Мына адрес таныс емес» деп айта алмассыз,— дед1 Tepreyiui Смольниковага карап. — Ештене тусшген ж окпы н. Жумбактап басымды ка- тырдыкыздар рой. Эбен б1рдене айтура октада бергенде, есжтен: — Папа, папа, келд т бе?— деп 6ip булд!риин жу- ripin Kipxii. Бейтаныс адамдарды Repin состиып турып калды — Сыртта машина TypFaHFa папам келген екен десем. Tepreyiui Игорып таныды, эрине. Айтайын деп турган ашулы сезжщ орнына: — Игорек керш! белмеге бара турса болар ед1,— дед1 жай рана. Мария Игорыи Kepmi белмеге емес, кулагына сыбыр лап, сыртка ойнай турура шыгарып ж1бердк — Ал енд1, Мария, мэселе былай,— дед1 Эбен тере- зес! тен адамша сейлесюа келж, ресми турде фамилия- сын атамастан,— Мына кылырыныздан кейж с1зд1 ерж- ci3 зан орнына алдырып, мойнынызра коятын адамдармен сол жерде беттеспруден баска амал калмайды. Б1рак жанагы баланы аяп турмыз. — Кай жерге? Ол негылган адамдар?— Мария eKi алаканын жайып, ал1 кеткен адамдай. орындыкка сылк eTin отыра Kerri. — Кай жерде, жмдермен беттесетжМзд! жаксы бш п отырсыз. Тары да ескертемж, сонын бэрж арыныздан жарылып озпиз айтудын орнына, кайта ci3 б1здщ басы- мызды катырып отырсыз. — Ол беттесетж адамдар не демек маган? — Оны беттескенде ез ауыздарынан eciTeci3. — Мен ештене бммеймж! — деп Мария еденд1 тепм- лей бастады. Ж1бектей жумсак кержген эйелдж долы мжезж ка- рашы деп таныркады Tepreyiui. — Bi3 каз1р-ак алып кетер едж аздК ейткеж тер- reyfleri ic барынша шапшандыкты талап етед1,— дед|’ Эбен даусын жумсартып,— 6ipaK анау баланызды кайда кал- дырасыз? Игорьдщ жардайын тез1рек lueiuin, мына адрес бойынша метмен хабарласыныз — Tepreyiui 6ip жапырак кагазды усынды.— М ум кж , баланы Дулысудагы ананыз- дын колына апарарсыз. Мамамды кайдан бкпеаздер?— деп бажырая па­ рады эйел. — Bi3 де б!раз нэрсеш б1лем1з,— дед1 тергеуш! жум- 52

бактай сейлеп. Сейтш, журмек болып орнынан турды да, тым-тырыс отырган Мариядан леб1з ecririci келгендей аз-кем KiAipAi- Ол yMiTi акталмаган сон: — Б13 азден тез арада хабар кутенш,— деп капитан uibiFbin кетт1. Астанадан облыс орталырына оралранда aFa тергеу- uiiHi тары 6ip сапар кутш турды. Кайбадамнан Естае- ванын денсаулыры жаксарып, ауруханадан уйше шык- каны женшде хабар келген. Эбен Кайбадамра келгенде мундары оперативт1 топ Жуматаев пен Каражанов жайлы Естаевадан жазбаша TyciHi'K алып улгергенш биш. АЛДАНГАН YMIT (Галия Естаеваныц жауабынан) Менен eni адам женшде сурадыныз. М енщ eMipiMfli ту- сшупиз ушш алдымен Каражанов жайлы айтайын. Сэтен женшде ойлай бастасам, мен ез1мд1 шамнын жарыгына урынран кезаз кебелектей сезшемш. Шынын- да, ол мен1 алрашкы кездескеннен-ак сикырлап кой- рандай болды. Мэдениет арарту училищесш 6iTipeTiH жылым едг Об- лыстык драма театрында еткен керкеменерпаздардын ко- рытынды концертшде эн айтып аяктай бергешмде, сах- HaFa 6ip жшгг атып шырып, гул шорын усынды. Са- тырлаган кол шапалактаудан, «бис», «бис» деген дауыс- тардан саскалактап турранымда, гул усынран ж т т меш колымнан жетелеп, сахнанын сыртына карай экете бер- Д|. «KiMciH? Кайда апарасык?» деуге шамам да кел- медг Театрдын актерлерге арналган шарын белмелер1- Hin 6ipiHe келш еншшз. М еж белменщ терше шырарды да, e3i eciK ж акта маран кадала карап турып калды. Екеум1зде де ун жок. Bip нэрсе айтайын десем, тЫ м байланып калран сиякты. Оныц жаркылдаган кездер1 туда бойымды отша шар- пыды. Мен сонда адамнын кезше кеп нэрсе сыяды екен-ау деп ойладым. Ол жшггтщ кезшен езгс тулгасына карау- Fa муршам да келмей турранда, белменщ eciri ашылып, училищем1здщ директоры Kipin келдг — Оу, Сэтен, мунык калай, б1здщ лауреат энш1м1зд1 кайда жетектеп кеткенсщ?— дед1 директорымыз.

— Тйлден, кезден аулак болсын дед1м. Сенщ учили- щен турмак, б у ки казактыд мандайына сыймайтын та­ лант кой мынау!— дед1 ж1пт шалки сейлеп. Тек e3i- нен элдекайда егде жастагы директорымызга «сен» деп сейлегенше тандандым. Енд1 ангаррандаймын: Ж е ж шолак а к кейлек толкын- ды кара шашы мен кызыл шырайлы жузше эбден жарасып тур. Кыр мурыны, маржандай тЫлген а к Tierepi, бой- шан, шымыр тулгасы шебер суретшшщ колынан шык- кандай. Элде Сэтеннщ 6ip сикыры сол кержнде ме?: Тек онда рана емес-ау! Онын к-эреке™ мен сездершде де сикырдын куил бар сиякты. Сол арада директорымыз: — Сонымен, Сэтен, б1здщ энш1м1зге не айтпак едщ?— деп сураранда: — Мен бул карындас женщде тек поэзиямен сей- леу1м керек,— демеа бар ма Сэтеннщ. Мен не болранымды бьпмей бара жаттым. Жасты- рымнан болар, дэл сол арада-ак отка умтылран кезаз кебелекке айнала бастадым. — Поэзиянды унемде, тауысып алып, прозара Kemin журме,— дед1 директор кулш.— Бул карьщдасынмен ani кеп свйлесесщ. Сендердщ театрларына жумыска белш- гел]' тур. Эрине, OFan Ралиянын 03i кел1ссе. Мен жумыс женщде директордын хабарына KyaHFa- ным сонша, онын «поэзиянды унемде» деген ескертпесше сол сэтте ешкандай мэн бермепшн. Облыстык театрда жумыска калу, мынадай ж|'гптщ султанымен жакын журу... Сенейш бе, сенбейщ бе? Будан артык маган кандай арман керек?! Сэтен сол кеште-ак меж yflipin алды. Сахнага тары 6ip шыгып, тереиплер колынан жулдем1з’д1 алып, жатак- ханамызра кайткалы турранымызда: — Ралия-ау, кужм-ау, жогалтып ала жаздадым foA сеж ,— деп элдекайдан аптыга жуг1рш келш, колтырым- нан алды. Ежелден етене жакын адамдай билеп-тестеп барады. Касымдары кыздардан кысылсам да, жетегшде кете бардым. Ж атакханага жеткенше 0FaH ем1рбаяным- ды айтып та салыппын. Ал одан бйпгежм — театрга кер- кемвнерпаздар арасынан тандап алыныпты. Келе сала басты рольдерд1 орындаура талпынып жур екен. Онын Телегенш сонры репетицияда журт эбден мактапты. «Тв- леген шырып жатыр, енд1 оран Ж1бег1 лайык болса» деген свздер де айтылыпты. — Мен ез Ж1бег1мд! 6yriH таптым ба деп турмын,— дед1 ол ж атакханага таянганда менщ eni копымнан б1рдей 54

устап, белме твне тусш. Сол жерде кушып, суйсе де «кой» деуге дэрмешм жетер емес. Ы рак ол ейтпедг Онын аузынан шыккан сездщ 6api, afiTeyip, магам поэзиядан артык KepiHin жатты. Онын поэзиясынын кашам таусылып, прозага кашан ауысатынын ол кезде мен ойлаппын ба. Bip апта етпей-ак К,айбаламда туратын ата-анамнан той ж асауга руксат алдык. SftTeyip, Сэтен не каласа, сонын 6api болып жатты. Унем1 кулш журетш адамнын кулкю нщ кунсыз еке- нш мен кайдан бклейш ол кезде. ' Енд1 ойлаймын: Сэтен сахнада гана емес, e3iiiiH актер- лж OHepiH кунделжл лрннлжте де узбей колданады екен. ©зге актерлер сахнада Телеген болганымен, ойын 6iT- кен сон езш щ табиги болмысына оралады, кулетш жерде кулед1, ашынатын жерде ашынады да куйзеледг Сэтен олай болмай шыкты: елдш 6opi кецмии кулю устшде отырганда, ол оп-онай жылай салады, ол KyHipenin отыр- FaH топтын ш ш д е каркылдап куле алады. вкпрдщ e3i оган бейнеб1р спектакль сиякты. Кулш отырып шмиден ыза мен зулымдыкты жасыра алады. Жаны жек Kepin турран адамга да жылы шырай 6uAipyre кабш ел жетедь Ол сахнада гана емес, букьп eMipiH ойыншылыкпен ет- юзуге жаралран жан ба дерсш. Сондыктан да ол ке- H.i^i кулаган эйелге Телеген немесе Акан cepi, Ромео не- месе Отелло болып керше алады. Осындай шебер актерлж енерше сырткы керк1‘н косканнан кешн онын айналасына турызатын сикырынын каншалыкты куш л екенш мен сорлы кайдан бшейш. Ocipece сез1мтал жандар Сэтен сеюлдшщ енерше кулап калады. Ол тек Телегеншн ролш ойнап турранын, ал онын ш ш д е шын Сэтеннщ эзэзш жатканын кайдан бьчсш. Ш анкай тусте ез жолында Ро- меоны кездеслрген Жульетта, немесе Акан cepiHi кездес- TipreH Актокты кайтер ед1? Ромео мен Аканнын орнында солардын ролш шебер ойнаган артист турганын кайдан бьпсш? О баста MaFaH 6api поэзия болып басталды гой. Ол поэзиянын таусылатыны жайлы директорымыздын ескерт- neciH мен кеш туЫншм. Bip жазушынын кггабынан окы- ганым бар едк эуелгще жаман кершген адам сырына нерурлым терен у Hiлген сайын саган унап калуы мум- KiH, ал б1рден унарандар — жаксы касиеттерш ..жогалта 6epyi мумкш. Оны айт та, муны айт, уакыт еткен сайын Сэтен- HiH MiHe3i курт езгере бастады. Ж ш -ж ш iujin келудi шыгарды. Элдекайда конып калып журди кит етсем 55

дауыс кетерш, ашу шакыратын болды. Кызыл келген сэттерде элдежмдерге сыртынан жудырык KepceTin, «мен сенщ эл1 экенд1 танытамын, меж бьпмей жур екенсщ» дел жжшуд1 эдетке айналдырды. Актер емес, шын Сэ- тенд)' мен енд1 каре бастагандаймын. Шамасы, ол меж- мен арадагы ролш 6irri дел есептеп, актерлш пердесш сыпырып тастаган тэр|'здк Бул acipece ол гастролыйк бригаданы баскарып барып келген жаздан кейш айкын керждп Кайта-кайта тергеуге шакырып жургенде, маран сы- рын да айтпады. «Мундайда катыннын шаруасы болма- сын!» дел з е к т тастаура шыкты. О бастагы поэзия, мше, осындай ырракка ауысты. Мен 6aflFyc не де болса аман алып калайын дел жаррак кулагым жастыкка тимей журмш Fofi. Сот устшде гана онын мойнына а к т а тускенш естййм. BipaK ол ак- шанын кайда жумсалганы жайлы Сэтен сотка да Tic жарран ж ок, afiTeyip, эке-шешемнщ дуниесш жиып журш, одан эзер кутылдык. Ж а з а баспайтын жан бар ма, жазасын етеп кайткан сон, тузел|'п кетер дел умггтенд1м. Шын болмысын бур- кемелеп келген актерлш пердесш сыпырып, маган деген махаббатын тауыскан адамга, эрине, менщ де imiM суи бастады. Сонда да семьяны сактау жагын ойлап, сырт- тай сыр бермеуге тырыстым. 03iM болсам екшил пер- зент1м1з С агатка екшабат ед1м. Ол айлар бойы хабар-ошарсыз кететшд! шыгарды. Бэр1нен де журттын KayeceTi жаман екен. Елге тарап кеткен кауесегп'н мын аузы бар, 6ipiH жапсан, eKiHiuici сейлейдп Кауесеттщ куржреген уж бар, езщ кермесен де уж барлык жерде ecrinin турады. Сэтен ж еж нде тарап ж аткан кауесеттен кулагымды калай бггеудщ ама- лын таппай аласурдым. Б1реуден оны естисш, б1реуден муны естис1н. «Ойбай, не дейсщ, жазушымын дел пэ- лен жерден сыйга ат MiHin KeTinTi, туген жердш халкы «Москвич» алып мшщ1з дел акша жинап 6epinTi. Не дейсщ, геологтар поселкасынлагы орыс кызын тастап, Коныртаудагы 6ip казак келшшектщ уй!не Kipin алыпты..» MeHin есту1ммен 6iTce де 6ip capi ед1, енд1 гу-гулеген кауесеттер анау-мынауды ангарып, eci Kipin кал ган бала- ларымнын да кулагына шалынды. Сэтен секьлд! рухани жарынан саяз адамнын арамза болтаны жаман-ау дейм1н. Ондайлар б1здщ адал, ак кежл, меймандос журтымызды оп-онай opFa жырып кететш кершедк Газетке шыккан он шакты шумак влек 56

мен радиола айтылатын ею энд1 малданып, айлар боны кептщ уст'нен KYH квру, TinTi ат не женил машина Minin кету — осынын айга гы емес пе. Машинаны айта- мыз, ондайлардыц алдауына кыз-келшшектер ушырап жатса, будан артык сор бар ма. Сейтш жургенде республикалык газет бетшде «Сэ- теннен сактаныныздар!» деген макала шыкты. Онда Сэ- теннщ акын-жазушы деген атты жамылып, ел-журтты алдап, орынсыз сый-курмет Kepin жургеш жазы- лыпты. Кауесеттен кал ай кашып кутылудын жолын таппай дал болтан басым Сэтеннен ipreMfli б1ржола белек са- луды уйгардым. Некем!зд1 ажыратуга сотка арыз бер- AiM. Соттын шакыруына жоламай канш а саргайтканын кайтераз. Койынызшы, afiTeyip, кундердщ куншде ici- Mi3 каралып, ажырасып шыктым-ау. Шамасы, элп га- зетте «Сэтеннен сактаныныздар!» деген макала шыккан сон, ол акын-жазушынын атын сатып мал таба алмайтын болган-ау деймж. EeryiMiue, ен эуелп мамандыгы бойын- ша жумыс ктейтш кершедй Дулысу каласында теле­ визор мен радио жендейтш мастерскойдын менгеруила деседк 0з1м де соттан кейш театрдан арыз 6epin босанып, Кайбадамдагы эке-шешемнщ ушне кеилп келгенмш. Ау- дандык мэдениет уйже жумыска орналастым. Мектепте 6ip мезпл эн сабагын ж урпзетж болдым. Будан 6ipa3 бурын ата-анам жыл аралатып 6ipiHeH кейж 6ipi дуние салды. Олардын ушнде енд!, Mine, отын ецлрмей 6i3 отырмыз. Сэтеннен кел!п ж аткан азын-аулак алименгпн 6ip тиынын да жумсаган eMecniH. Ондай жаннын тиынын жаратудын e3i адамнын арын корлайтын кылыктай KepiHAi маган. Дуниеден тарыккан шактарда да али- мент акшасын жаратпай, улкен улым Канаттын атына есеп ашып, сактык кассасына салып к елin е;лм. Ол акшанын тагдырын, балаларымнын акыл-eci KipreH сон, ездер1мен 6ipre акылдасып шешермж дегенмж. Акыры биылгы жазда балаларыма экелер! женжде сыр актардым. Канаттын атына тусш ж инакталган акша eciMiMen коса 2752 сом 13 тиын болтан екен, eHAi соны не ктейм!з деп сурадым. EKeyi де: «Ол акшаны 63iHe кайтару керек, ондай экенщ 6i3re Keperi ж ок!» деп турып алды. Сонымен биылгы август айынын басында Сэтенжн адресже жогарыда керсетйпген акшаны почтамен ауда- 57

руды уйгардык. Ж эне бул женшде Дулысу калалык халык сотына балаларым арыз жазды. Ал Жуматаев BepiK жайында айтар болсам: ол — ме- HiK TyciHiriMe сыймайтын oFaui мшезд|' жан. Мундайларды ертегтерден рана окушы ед1м. Ол институт 6iTipreH сон будан жет!-сег!з жыл бурын б1здщ Кайбадамдары Мэдениет yfiiiie керкемдж жетеюш болып орналасгы. Квп нэрсемен шурылданды, ансамбль уйымдастырды, эр турл1 ужрмелер ашты. KyHi-Tyni жумыска белшесшен батып журдк Ол уШрмелердщ Ke6i BepiKTin мшдетше жатпайды да, сонда да ол косым ша жалакы сурамайды. К ун вткен сайын онын маран айрыкша назар ауда- ратынын сезе бастадым. Жумыстан колы калт етсе бол- ды, мен1н айналамнан шыкпайды. KaaiMri менщ келен- кем секиш , !з1мнен калмай журедк Жэне e3i маган кеп т т де катпайды. Енд1 б1рде онын балаларыма жакындасып алранын байкадым. Балаларымды уй!рмелерше шакырады, олар- мен 6ip re серуендеп кетед1, ойын-еауыкка, khhof3 апарады. Бipдe Канаттын колынан фотоаппарат керд1м, кайдан ал- дын десем, кумьлжш айтпайды. Enai б1рде Сагат уйге моторлы велосипедке мшш келдк Бул кайдан десем, ун- демейдк Балаларым TinTi менен а к т а алмаса да, усте- piHe сэнд1 ки1м к и к ш шырарды, Мен буран, эрине, шыдай алмадым, ею баламды да жатып кыстым. «Мама, уайым- дама, урлап алганымыз ж о к»,— дейд1 кулш... Балаларыммен 6ipre б1здщ уйге BepiK те ж ж недель Б|‘рак кеп сезге бармайды, маган айылты адамдай ка- райды. Мен карасам, кезш бурып экетедь Сейтш журш ол б1здщ уйге у т р болды. Ара-тура азын-аулак тьл ка- тысканда бурынры «с1зд1» койып, 6ip-6ipiMi3re «сен» деуге кешлк. Жылдар елп жатты. BepiK пэтершде жападан-жал- Fbi3 турып ж атты . Кундердщ куншде Мэдениет уйтлеги лер «Бул ез|‘ неге уйленбейд|'?» деп сурауды шырарды. Бул сурак менщ тш м н щ ушында да журген.. Bip мере- кел|'к кеште онын л лш шыгаррым келш, калжындап отыр- дым да: «BepiK, сен осы сопайып жалгыз журе бере­ с т бе?» дегетм бар. «KiMre уйленемж?» деп белме карады да кызарып Kerri. «Ауданымызда кыз аз ба?» деймж. «Ой!» деп элденеден кудер узгендей колын сьл- Teni де, темен карады. Сейлп жургенде ауылра 6ip onriMe жайылды. Ужрмеге катысатын кыздар BepiKTin жазып журген купия кун- 58

делшн урлап окыпты. Ол кунделж емес, махаббат ж аилы сыр екен, «BepiK сонау бала кезшен F алия Fa рашык бопты. Ралияны театр сахнасмнда Кыз Ж1бек ролжде кергенде: «Егер мен сендей жанра жете алмасам, ду- ниеден жар суймей жалгыз етем» деп езж е e3i ант берштЬ деп таратады ку кыздар. 0з1м Сэтенге байланысты есек-аяндардан арыла алмай жургенде мына жана кауесет ызамды келНрдк Сонын, алдында балаларыма анау-мынау заттарды да сол Берж- TiH сатып anepin, 6ipaK мамаларына айтпай-ак койындар деп уэделескенж 6ijiгем!н. BepiKTi уйге epTin келд1м де: «Сен in маран рашык екешн рае па?»— деп суракты тжесжен койдым. М е т ц ашулы сездер1м шапалакпен салып калгандай болды ма, онык ею беН ду eTin кызарды. Темен карап отырды да, 6ip уакытта беИме тж е карап: «Рашык екешм рас»,— деп айтып салганы. Мен сасайын дед1м. Онын кездер1 жасаурап тур. B ip мезет езж аяп турдым да, буынымды б е к т п ала койдым. «Мынауын сумдык екен дед1м. Кой, мына Кайбадамнан не сен кетесщ, не мен кетемж. Екеу- м1зге б1рдей мунда орын ж ок. Балалар! а эперген зат- тарыннын кунын есептеп, акшакды ал». Неге осынша ашуга булыкканымды ез1м де б1'лмейм1н. «Оны ауызра алмашы еш болмаса» дед1 BepiK осы сэт ышкына сейлеп. «Олардык алдында exi сейлетпеш1, есейгенде ездер1-ак есеп ажырасады». «Балаларым зат алу уш ж карызга акша сурап па ед1?» дед1м. «Ж о к, олар ештене сура Fan емес» деп жауап берд1 ол. «Балаларыца сол заттарды эперу — маран улкен куаныш ед>. BipaK олар алмаймыз деп касарыскан сон, кешн есейгенде жалакыларыннан кайтарарсындар деп арен кенд1ргемж». Сонымен BepiK Коныртауга ауысып кетН. Сонда да кудер узбе'й ме, кайдам, мен жауап бермесем де октын- октын хат жолдап турады. TyciH6eflMiH ез1н. Сэтен мен BepiK туралы кы скаш а айтарым осы. Эбен Ралия y fiiiiin кек какпасын журекс!не ашты. Кылмыстан жапа шеккен жандарра аяушылыкпен ка- рау — онын бойына сщген касиет. 0 3 i жург1зген icTep- д1н талай куэлары осы кунге дей!н онын кезж е елестеп, TinTi TyciHe Kipin журед!. Кылмыс атаулы кашан да ка- cipeT экелмек. Ол кылмыс жасаушынын да, кылмыстан 59

жэб1рлеиушшщ де entipiH е кЫ ш ке калдырды,- Сондай Kaciperri окигадан сок сен езщ нщ жылдар бойы ка- лыптаскан болмысынды сактап кала аласык ба, езщ ж енж де айналакда калыптаскан ninipfli езгертпеуге ру- хани купли, табандылырын жете ме? Кандай зулымдык OKKFaFa душар болса да нарыз адам езш щ адамгершш к болмысы мен касиетш сактай бьпедн Буран Эбеннщ квп жылдык тергеуш шк кызметш- де кез1 ж етп. К а кпа eciriH Ралнянын 63i ашты. Тергеуилжн онык мунысына куанып калды. Демек, буынын б е к т п , eciH жинап алран. Ж у з ж щ сэл сынык- тыры болмаса, кимылы да ширак. BeTi мен мандайын- дары ауруханада байкалран эж1мдер1 де жазылып, ре- нже сэл-пэл нур жуг1ргендей. Дарбазаны урпиш дш- канымен, Эбенд1 квргенде онын жуз! жылып сала бердк Ежелг1 танысын карсы алрандай-ак бэйек боп жур. «Сыр- лы аяктын сыры кетсе де, сыны кетпейд!» деген осы ма. Ж ас кезжде кандай болды екен? Эл1 де сымбаты еишмнен кем емес. Кеуде тусы кетершп, кыпша бел! буралып тур. Эбеннщ кезже Жуматаевтын салран суреД мен жасаган мусждер1 елестедй Уксайды, уксайды. Тер- геуплнщ осындай ойларын: — Уйге KipeMi3 бе, элде мына...— деген сурак белin хмбердн — Осы ауланын 03i дурыс шырар. Куннщ капырыгы кешке дейж кайтар емес кой,— дед1 Эбен ж уз1м сабагы ж апкан саялы келенкеге ене 6epin. Ралия самаурын койып, келенкедег1 столга алма, жуз1м экелдн Эбен энпмеш неден бастарын бнлмей отыр. Тары да алыстан орарыта ма? 0 з ойына ш тей e3i кулдк тагы да э й гш режиссер Эйзенштейнге уксап барамын ба. Тергеу окирасына катысатын адамдар Эбенге кэд1мг! драмалык спектакльдщ кейшкерлер! тэр1зд1 елестейдь Олардын эркайсысыныц сырына, iiiiKi элемже ущле тус- Kici келедь ©зге тергеупл болса тжелей к к е катысты сурактарын койып, тайып отырар едь — Ана жолы ауруханадагы турМзден шошып. кетш ед1м, 6 yriH ri рен-келбет1щзге куанып калдым,— дед1 Эбен не де болса агынан жарылып. Ралия анадай жердег1 кызыл раушан гулге карал, ойра шомып кегп. Ж у з ж е элдекалай iumi Te6ipeHiciiH .ie6i толкып шыккандай, «Сондагы кнналып жаткан жаг- дайын ecine бекер TycipAiM бе?» деп екжгендей болып

ед1 Эбен осы сэт. Ж о к, олай емес сиякты. Ж аксы адам- дардык 6ip касиет1 — басына тускен каарет-п сырт кезге бадырайтып керсетпеуге тырысады. — Анау телеграммадан катты коркып калсам керек,— дед1 Балия.— Ондай элазд1пмд1 кеилрпш. Канша айткан- мен затым эйел foh. — Ж о к, о не дегенМз. Ондай жагдайда юм де болса сыр береди— деуш деп алып, Эбен ез сезше кысылган- дай да болды, OFaH eciitai неге мунша тез жинап алдык деп, мш таккандай. «Кой, буйтш орагытканнан repi кв- шлдеп сурактарыма кешпесем болмас» деп туйдь — Катерл1 посылканы юм ж1беру1 мумкш деп ойлай- сыз? — TinTi бьлмеймж.— Ралия бурыннан сан мэртебе ой- ланган жайды еске алгандай тез жауап катты.— Менде eiuKiMHiit Keri ж ок сиякты едк.. — BepiK пен Сэтеннен де куджтенбейаз бе? — KiM б ш п т к .. BipaK олар соншама ж а у ы зд ы кка барады дегенге сенг1м де келмейдь — БерЫ хатында «Ушеум1зд1ц 6ipeyiMi3 бул дуние- ден кетпей болмас» деп юмд|' мезгеп отыр. — Ол 6ipeyre кастандык жасай алмас, ызага булы- гып, бул дуниеден 63i кетейш демесе. — Эйтпесе онын «бомба тастап ж1берер ед1м» дегеш — Бул да сол ез ку тш ш ш щ салдары болар. — Ол мундай свз айтып таусылатындай, соншалык не жай болып eai араларында? Манадан 6epi селкос свйлеп отырган Ралиянын уншде кенет flipw пайда болды: — Канша шыдамды болганмен, кейде канын кайнап кетед1 екен,— дед1 ол Эбенге тж е карап. Булдыр тарт- кандай боп турран квз1 каз!р ж ар к ете калгандай.— Осыдан eni ай шамасы бурый облыстары аэропорттан самолетке отыратын болдым. Тамактанып алайын деп ресторанына бас суксам, шалкып Сэтен отыр. Bip ке- лшшект1 айкара кушактап алган. Сонты бес-алты жыл боны кергсн емес ед1м, KepriM де келмейтш. Meni KepiciMeH 6eTi шылп етпей: «Ей, бэйбше! — деп касыма жетш келдь— Ж ур, анау тока лд ар д ы к OipiMCii таныстырайын». Капел1мде не icrepiMAi бьлмей саскалактадым. Мун- дайда кездейсок сэйкеспк болады екен. Дал осы сэтте б1зд1н бул кездесу1м1зд1 сыртымыздан BepiK керш турыпты. BipaK Meniii оны байкаура мумюнш ш пм бар ма ед1? 61

«Сен, сикыршы, тэубага 6ip келетш емесс1н. К,ыз- келшшектерд! алдаган алаяктыгынды кашан коясын5 Коясын ба, ж ок па? Эйтпесе мен «Сэтеннен сактанык- дар, эйелдер!» деген жана макала жазамын газетке. Сеж енд1 бу йтт масайратып коймаспын...» Куйшгеннен даусым катты шыгып кетсе керек. Ресторан imi тугел карап калыпты. Bip-eni адам колтыгымнан демеп орын- дыкка отыргызбак едК мен мби басып шыгып кегли. — М ум кж , осы сезМ з Сэтенд1 жауыздыкка итерме- леген шыгар?— деп сурады Эбен. — KiM б1лед!, ар-намысын ж ога лткан немеге мен!к ол айткандарым эсер ете койды ма екен? — Сол аэропорттагы эйел мынау ма?— деп тергеуин Мария Смольникованын cypeTiH калтасынан алып керсет- Ti. Ралиянын кез1 шарасынан шыга жаздады. — Сол эйел,— дед1 аздан сон сабырлы калпына кел- ген ол,— Онын суретж неге алып журшз? Tepreymi бул суракка калай жауап берерш ойлап отырганда, тагы да Ралиянын даусы шыкты: — Кайдам, канша азгын болса да Сэтенд1 сондай жауыздыкка барады дегенге сенпм келмейд1. «Сэтеннен сактанындар, эйелдер!» деп жар саламын дегежмнен шынымен шошыды ма екен? М еж ж сол carreri ашу гана гой. Ал мына эйелдщ менде не шаруасы бар?— де- генде Ралиянын кез|‘ жасаурап кетт1. Эбен де толкып отыр. Осындай мей1рбанды да бей- кунэ жандарды ажалга киып жургендерге штей наразы бола бастады. — Тергеуд|'н ашкан дэлелдер1 кейде акылга келмейт1н нэрселерге амалсыз сенд|'рет1н болады,— дед1 де. Эбен шугыл шеш1мге келгендей орнынан жедел турды. Tepreym i каз1р, шынында да, шугыл шеш1мге келж, тэуекелге бел байлаган. «Смольникова мен К,аражановты 6ip-6ipiMeH кездест1руге болмайды. Бул icTin тагдыры eiu i кеб1несе Смольникованын жауаптарына байланысты. Егер ол Дулысуга келген бойда Каражановпен тжде- сет1н болса, онда ic былыкты дей бер». Сондыктан дэл каз1р тэуекел етпесе, кеилгедь Ер1мбетовтын б1реулерд| Heri3ci3 камаганы ушш жаза алмаганына он бес жыл- дан асыпты. Элде жазатайым сондай жазага тап бол- мак па? Tepreymi асыгыс турде аудандык милицияга кел1п, Дулысуга телефон сокты. бзш е таныс жас лейтенантка Каражановты дэл каз1р кайдан болса да тауып, туткынга алуга нускау бердь Сондай-ак, Москвадан Дулысуга

келе калса, Мария Смольникованы бакылауга алуды тап- сырды. «Каражановтын кылмысын дэлелдей алмасам, ол — ез кшэм» деп ойлады Эбен. ГАЛИНА — МАРИЯ Дулысуга кайта оралранда aFa тер геуш М н ен 6ipiHtui кездескен адамы жас лейтенант болды. Э дегеннен Эбен Каражановтын туткынра алран кезде каидай мжез керсет- ксн1н 6uirici келдь «Каражанов юнэсш сезген адамра укса- майды,— дед1 лейтенант,— Ештенеден каймыгатын емес, кайта вз1м1зге айбат шегедЬ. Ер1мбетовтп1 кекешндег1 кудж кушейе тусп. Сонда Каражанов кылмысты емес пе? Енд1 KiM? Жуматаев па? Смольниковадан ж ш т1 Жуматаевка карай тартура бола ма? Болат Таржановтан да хабар ж ок. Кольта б1рдене шнбей ж аткан шырар. Жуматаевтын жарылгыш дэрже неге муктаж болганын аныктаймын деп басы катып журген болар. Эбеншн ойын тумшаларан кудж тщ кара бултын лей- тенанттын онан api айткан энпм еа сэл-пзл сешлткендей болды. Мария Смольникова баласымен 6ip re кеше Москва- дан Дулысура келтть Келе сала телеательеге coFbin, Каражановты сурапты. Онын туткындалранын ест1ген сон enceci Tycin 6ipa3 турыпты да, осындары шешесжщ уйше бет алыпты. Ательедтлерден езге ештене сурамапты. — Онда сол уйге 6i3 де тарттык,— дед1 тергеунл орнынан шапшан турып. Мария мен Сэтеншн кездесе алмаранына ш тей куанып келедь Смольникованыц орнын- дагы адам каз1р кандай oflFa шоматынын болжады ол. Эрине, к1м де болса ез басын бэледен арашалауды кек- сейдь Каражановтык туткында екенш б1лгеннен кейш Смольникова: «MeHi Tepreymire сонын 03i KopceTin отыр- FaH шырар, мумкш, Сэтен бар бэлеш маран аударар» деп куджтену1 эбден ыктимал. Мунын 03i Смольнико- ваны шындыкты ашып айтура итермелеуге Tuic. EciKTi Мария ашты. Ш еш еа Екатерина Ермолаевна немерес1 Игорын epTin дукенге кетшть — Аман-есенс1з бе?— дед1 Эбен уй injine енген сон стол басына отырып,— Мунда киналмай жеттщ1з бе? Мария eciK ж акта уназ бед1решп тур. Койылган сурак- тарды укнайтын сиякты. 63

— Мына орындыкка отырсанызшы,— дед1лейтенант. Эйел оны да еелмегендей. «Дэл каз!р не туралы ойлап тур екен?» деп отыр T e p re y iu i. — Йемене, б1збен жольжу Ыздщ жоспарынызда жок па ед1?— деп сурады ол.— Тек Каражановты FaHa 1здеп ке л т пе едтоз? Мария ем алаканымен бетш басып, солкылдап жылап коя бердь ТусМ кш з элденелерд1 айтып, ексш-ексш eiii- peiwi. Лейтенант ж!ггт стаканмен еу усынып, жубата алмай эуре. Эбен эйелдщ рухынын курт кеткенш сездй Элс1збен арпалысуды мунын ары кетермейдк Кашан езше-ез1 кел- генше, унс1з калды. Эйелдщ солырынын басылар сэтш кут1п: — Мария, ертен калалык прокуратурара согарсыз. Bi3 сонда кутем|‘з аздь— деп кетуге бет алды. Межел1 мерз1мге Мария прокуратурара келдн — Ал мен бэрш айтып беруге эз1рми1. K im женшде, не туралы айт дейсмз? Неден бастайын?— дед1 маг- нитофонды жазура эз1рлеп, микрофонын стол ycriaaeri ын- райлы жерге койып жаткан Эбеннщ карсы алдына отырып. — Энг1ме KiM жвншде, не туралы екенш е з т з де 61лin отырсыз рой,— дед1 тергеуип.— Мен сурак 6epin, жетелегеннен repi бэрш ез1щзден есткем деймш. Кэне, неден бастасаныз да, мен тыцдай беремш. — Адал жолдан 6ip тайсан, оран кайтып тусущ киын екен,— деп курсшд1 М ария.— А зрындык л р ш ш к деген де сор батпак сеюлд! бьпем, аярынды 6ip батырсан, тартып алуын киын, белшеннен бата бересщ. Одан ку- тылып шыFy ушш ерлжке тек ж 1гер керек сиякты. Мария aHriMeHi эрщен бастады. Эбен тергеуш шк omi- ршде калыптаскан эдеД бойынша, онын ойындарысын айтуына кедерг1 жасаран жок. Ж асты к ш акта ж1берген кателерш Нзген сайын Мария- нын даусы д1р1лдеп, кезше жас уш риш . Анкаулык десе бола ма, ашык ауыздык десе бола ма? Элде тым езгеге сенг1шт1ктен бе немесе мактан суйгштштен бе? «KiM суду — М аш а суду», «KiM енерл! — М аш а енерлЬ, «Бул М аш а эл! езш керсетедц онын атагы жер жарады». Артынан топ-тобымен epeTiH бозбалалардын осындай колпаштаулары ж ас кыздын басын айналдырса керек. Бара-бара ол езш курбыларынан артык жаралгандай сезшетйш шырарды. Киял miркiн оны Дулысудан алыска 64

самратып альт кететж. Квркеменерпаздар байкауына ка- тысып, бэйге алып кайтканнан кешн оган облыс орта- лыгы да онша тансык болмай калды. Bipep сапардан кейж Алматынды да Mice тутпады. Кез алдынан Москва кетпедк ©зш Улкен театрдын сахнасынан елестеттк Чай­ ковский атындагы консерваторияра келш тусе алмаган сон, тауы шарылгандай едь BipaK элдекалай кездескен xcirirrep думаны онын кенмйн кайта лешртп. «Мунайма. Биыл туспесен келеа жылы TyceciH. Сендей талант жерде калмайды. Сенс1з б1здщ заманнын сахнасыньщ сэш кел- мес». Осы жолы М аш а мактау сездщ FaHa емес, уытты ш к ш к т щ де дэмш татты. © M ipre сын квз1мен карай бйшейтж кыз мактау мен iiiiKm iK сиякты ею б1рдей дертке карсы тетеп бере алмады. Кундердщ куншде еркек тесе- riHe калай тунеп шыкканын 63i де бьлмей калды. К,айсыб|рш айтады М аш а. Келеа жылры 6ip сапарында Алматы — Москва поез- ында к е л б е т ка за кка ушырасады. М аш адан жасы 6ip- шама улкен. Адамса жугымды жан екен. Москвага таян- Fanaa ез купесше Машаны шакырды. © зш казактын белг1л1 жазушысымын деп таныстырды. «Басе, тегш адам емесаз-ау!» деп ойлады М аш а. Астанара неге келе жат- канын айтып салды. Анау да колдан келген жэрдемш ая- майтын болды. «Будапешт» мейманханасынын жеке номерше токтайтынын айтып, Машаны ко накка шакырды. М аш а ж атакханага орналасып болысымен келш кетуге уэде 6epin ед1, анау: «Ж атакхананы кайтесж? Айтпакшы, мен алгашкы кундер1 жазушылардын Переделкинодагы дачасында творчестволык жумыспен шугылдануым керек. Мейманханадагы номер1м бос. Сонда тура бер. О куга ту- cipyre жэрдемдесетш юскпермен кездесуге де колайлы» деп кояр да коймай Машаны «Будапешт» мейманханасы- на экелдк ©3i «дачара кетНм» деп шырып Kerri. YiiiiHiui кабаттары онаша номердщ акшасы да куш бурын телент КОЙЫПТЫ. Ж а нга жайлы номерге орналаскан Машанын kohijii кайтадан лешрд!. Мына KiciHiH, куд1ретше сендк К.ай- тадан тэтт! киялга бершдк Номер иесшщ дачадан тез1рек кёлуш асыга куттк Ол жалгыз кёлмедь Бейтаныс еркек пен эйелд1 ерте келдк Оларды MaiuaFa толык таныстырмады да, тек кулагына «керекп адамдар рой» деп сыбырлады да койды. Дереу номердщ езше дастаркан жайылып, тагамдар мен imKmiKTepfli даяшылар ресторанная тшелей осында экелд|. 3—136

Ол кештеп думай тым шектен uibiFa аскактап Kerri. «Жазушымын» деген номер neci тамаша aimii де екен. Онымен ере келген еркек пен эйел де кара жалу емес! Ал М аш а болса консерваториядан умгткер, муньщ ене- piiiin де мактауын олар ж етю зт жатыр. Эр «бистщ» аягы, эрине, жана рюмкага жалгасады. М ш е, эуелпде М аш а Сэтенмен осылай жолыккан. Сол кеште мейманхана номершде eKeyi 6ipre тунеп шык- Эрине, Машанын консерваторияга Tycyine онын еш- кандай жэрдем1 тиген жок. BipaK ол Машанын 131не тусуд1 коймады. О баста Сэтен Дулысуга да осы Ма- рияга дэмеленш келсе керек. Бул болса эскери адам- Fa ерге шырып, езге ж а к к а кетш калган. Содан бнылгы ж азда анасына келген Марияны Сатен шап 6epin устап, айрылсыншы, кэне. Енд1 ол баягыдай «жазушымын» деп акша шашуды койган. Телеателье мснгеруилсШц жалакысы ондай келпалдыкты квтермесе керек. Е н д тг онын каруы — коркыту болтан. Осы жолы Марияны бурынгы жешл ж урЫ н жвшнде куйеуще айта- мын деп колга TycipreH. 0pi-6epi вз1мен сайран курган. К,оркыта отырып, посылканы женелтуге кенд1рген. Мариянын вз айтуына Караганда, посылкада дал не бар екенш анык бкпмесе де, ол жаксылыкка соктыр- майды-ау деп кауштенген. Сондыктан да оны женелтуд1 бетен б1реуден етшген. Поезд купесшде езш Галина Дубинина деп этап, езге жолаушылармен танысып, жакындасканша асыккан. Ал- гаш сез салган адамы Якушиншц посылка женелтуге кенбегенше Галина 6ip себептен екше де коймаган. Дулысудан шыккан жолаушыдаи repi астанадан аттанып, сонау Оралга бара ж аткан студенттщ женелткеш ка- ут аз д еу болар деп санаган. Мария энпмесж догарып, ауыр ж укД аркасынан ту- шргендей уЫлеп, ею шекесш алаканымен кысты. — Посылканын сыртындагы адреса юм жазды, ci3- дщ колынызга уксамайды гой?— деп сурады тергеушь — Мен 6ip peTi келгенде посылканы алып тамбурга шыктым да, 6ip ж ас ес тр 1м баладан онын сыртына адрес жазып беруд1 етшд1м. © 3iMHiH он колымнын саусактары ауырып тур деп желеулетлм. Меш'к колымдагы белек кагазда посылканы алушы мен женелтушшщ адрес!' бар едь Бала сомы посылканын сыртына кеипрдь Содан сон посылканы студент кыздын колына устата салу гана калды.

— Белек караздагы адресп кайттйш? Оны мм жаз- ран ед|? — Ондары алушынын адрес! жазылган каразды мен Сэтеннен алдым, юмжн колымен жазылранын бьпмеймш. Ал женелтушшщ адресш езщ ойлап табарсын деген ол. Оны мен ез колыммен косканмын. Кешн ол каразды жыртып тастадым. — Алушынын адресм Сэтеннщ колына уксамайды гой. — Оны ci3 кайдан 6uieci3?— дед1 Мария шоршып Tycin. взпйн андамай сейлегенше тергеуий де опык жеп калды. Шынында да, бул кайдан 6Lnefli оны? Посылка жарылган болса, онын сыртындары жазудан тук кал- майды Foft. Онын жарылып-жарылмаранын a3ip буларра бмиирмеу керек. — Тергеуге кеп нэрсе ма/йм foA,— деп Эбен сешмд1 жауап бердк Алдындары папкасынан Якушин мен Дуан- ралиеванын cypeirepiH шырарып, Мариянын алдына кой- ды.— Мэселен, мына xicinep посылканы толык суреттеп бере алады. Мария жым болды. Тергеуд1н бултартпас кушшен састы. Ой-ой, мунын жолаушы cepiKTepiH де тауып ул- repinTi. Энеугунг1 ештене бкпмеймш деп безерген1 расында да Kici кулерл1к кылык болтан екен. — Посылкага байланысты тары да умытылган ештене ж о к па?— деп сурады тергеуш!. — Айтпакшы, Каражанов маган посылка женелткенде кажет болар деп жетшс сом акша берген. — О Heci, акысы ма, элде... Мария ундемей темен карады. Артынша басын к1лт KeTepin, eni колын тесже коя, ем1не сейлед1: — ¥з а к адасудан KefiiH ж ар тауып, перзент cyfiin, ел катарына косылдым ба деп ед1м. Керген кун1м енд1 не болады? Жубайым ecTice кайтем1н? Ол таяу кундер1 шетелден командировкадан оралура THiCTi. Tepreyiui icTin Ty6i немен тынатыны белг1с1з екерпн, MyMKin болранынша булардын от басына зиян келлзр- меуге тырысатынын айтты. BipaK Мария жубайына 6ip себеп айтып, эз1рше Дулысуда тура туруы кажет. Айта- лык, анасынын денсаулырына байланысты ма, не баска 6ip желеу тапкан жен. Ал icTi онай аяктаудын жолы табылса, муны енд1 кайтып мазаламаура тырысады. Мы- надай жагдайда кокырайып шыга келетш тергеушжер до табылады, ал мунын тардырына Эбеннщ жаны ашып отыр. 67

Т1НТУ Tepreymi epTCKine ic бойынша Kaaipre дейж жинакталран мэлтеттерге талдау жасады. Смольникованын магнито- фонга жазылган энпмесш тары да тындап шыкты. Сей- Tin, сол KyHri e3i аткаратын жумыс жоспарын жасап, калалык прокурордык машинасына отырды. Эбен шофер- дан эуел|' Смольникованын шешесжщ уйже соруды етждь Уйге таял келш машинадан туеп. Марияны шакыруга шоферд! Ж1берд|*. Уйжде бетен адамдар отырса, олар- дын кенмпне дурбелец салрысы келмедк Лезде acyripin шыккан Мария: — Ш а кы р тка н ci3 бе едшз? Уйге KipceHiaiiii,— деп кон акж ай пешл байкатты. — Ракмет. А сырыспын. Bip нэрсеж сурауды умытып KeTinniH. — C i3 посылканы женелткежшз жежнде Каражанов- ка хабарлауга THic пе едшз? — Иэ, THic ед1м. 1шжде хаты ж о к бос конверта уйжщ адресше Ж1'бергенмж. Басында солай кел1'скенб1з. — У йiнiн. адреане дейаз бе? — Иэ, Y^iHiH адресше. Tepreyiui коштасып, журш Kerri. Эбен OHFa шомып отыр. Тергеушжщ T ipiutoiri деген осылай — 6ip жумбакты шешсен, тары 6ip жумбак пайда болады. Осынау катерл1 посылкага байланысты хабарды уйже Ж|'бертуге Каражановтын батылы калай барды? 1шжде хаты ж ок, бетен адамнан келген конверт уй 1шжде кудж турызбай ма? Конверт Сэниянын немесе онын шеше- ciHiH, TinTi кериллердж колына тисе кайтедь Посылканы женелтуге байланысты соншама айла-эрекет ойластыр- ган зымиян конверт-хабарга келгенде сактыкты неге умытты? Буран Каражановтын акылы жетпед! дегенге KiM сенед!? Будан кандай корытынды жасау керек? Мум- кж , ол посылкага байланысты сырын уй ш шен, acipece Сэпиядан жасырмайтын шырар? Жалпы, посылкага ушжнл б1реудщ катысы бары каз1рден-ак мэл1м емес пе? ©йткеж посылканы алушы- нын адресж Сэтен де, Мария да жазбаган. Ол адрест»’> кагазга жазулы дайын куйжде Сэтен Марияньщ колына1 берген. Ж а зу Сэтенжн колына уксамайтынын Мария б1рден Kecin айтты. Сонда ж м ж н жазуы? Ол ушжип адам Эбен ж е р п л ж л почтага coFbm, онын ен тэж!рибел! 68

деген уш кызметкерж машинамен экелж, катерл! посыл каны керсегп. Ол Дулысудары Kayinci3 жерге алдырыл- FaH едп Tepreyiui почта кызметкерлерже посылканын ш ш д е не бар екенж айткан ж о к, оларра мынадай 6ip FaHa сурак койды: — Мына посылканын сыртындары xirici еркек адам- нын колынан шьжуы мумкж бе? Почта кызметкерлер1 кезек-кезек матанын xiriciH мукият карап: — Мынадай етж TiricneH посылка каптау еркектж колынан келмес,— дееп олар,— Бул ине-жж устап, xiric Tirin дагдыланхан эйел адамнын ici. MiHe, бул жай да посылкага у ш ж н н адамнын катыс- канын ангартады. Ал ол мм? Сол арада тергеуилге 6ip батыл ой келш едп Сэния Химанованы почтага шакыртып, 6ip посылканын сыртын матамен каптатып, TiKTipin керсе кайтед1? Б1рак бул ойынан табанда айныды. Химанованы ондай icne тартура эз!рше ертерек, дэлелдер де эл1 ж еткш кЫ з. Тым асырыс KeTin, icxi булд1рж алура болмайды. Одан да Химанова- нын посылкага кандай катысы бары женжде езге дэлел- дерд1 1здест1ру керек. 1здеепруд1 кайдан, неден бастаран жен? Тергеу iciHin carri журу! уш ж кылмыс жасалган жерлерд1 мукият зерттеу кашан да манызды. Сол жерден протоколга дер кезжде туар ж ген усак нэрселердж 03i уакыт еткен сайын тергеуге ыкпал жасауы, TinTi онын барытын бутждей взгертж ж 1беру1 мумкж. 1стж 6ip сагаттан кейж, 6ip куннен немесе 6ip айдан кейж калай ербитжж алдын ала болжап бж у киын. Дэл каз1р айкын да анык семлд1 нэрселер 6ipneme куннен кейж кудж турызуы, дэлелдеуд1 кажет eTyi ыктимал. Кылмыс жасал- FaH жердей абайсызда айтылран 6ip ауыз сез, калган 13, жерге тамран кап немесе шашылган яки умыт калган заттар кундердж кунжде кылмыскерд! мойындауга мэжбур eTin, кыспакка алады. Осынын 6api куэлардын жауабы мен эксперттердж корытындысында тЬлге тиек болып, тергеу iciH едэу1р жемлдетедк Кылмыс эрекетже катысы бар ма деген жердж 6ipi — Каражановтын турран уйме эуелп кезде милиция кызметкерлер1 асырыс журпзген тж ту о бастан-ак Эбен- Hin кецинн кеннптпеген. Т ж туд ж протоколын окып оты- рып, ол Балия мен онын балаларыныц сотка жазган арызыныц кецпрмеЫнен баска ештеце табылмаранына кайран калган. «Алгашкы тжтуде ж 1бержген катен!

тузетуге болмас па екен?» деген сура к тергеуипш жш мазалайтын. О ны к устше кылмыскер турган уйд1 кайта 6ip карап ш ьиу посылкага катысы бар ymiHuii адамды аны ктауга да себш типзер, бэлмм. Осындай болжамдардан кейш тергеуин аскер бвл!мшщ пиротехник-инженерш тары да шакыртып алып, соныц катысуымен Караж ановты н пэтерше кайта тш ту жур- пздн Уйде Сэнияныц 63i ж о к , жумыстан эл1 кайтпаса керек. BipaK uieuieci Фатима кемшр уйде екен. Сондыктан Сэния- нын келуш кутпей-ак булар THicTi куэлардын катысуымен У'й ;ш ш , ауланы, сарайды м уки ят тштуге KipicTi. Эрбф куджт1 деген затка зер сала уншдн BipaK тергеу iciniit кэдесше асатын ештенеж кол га ш нд!ре алар емес. \"Пи­ ту шмер ж алы ккандай болран сэтте Фатима кемшр Эбенге: — Осы с1здер не 1здеп ауре болып ж ураздер?— дегенi. М ына у з а к к а созылган тш ту оны к да шыдамын тауысса керек. Эбен тер геу ш ш к ем!ршде окиганы асыктырмауга тырысатын. Эр нэрсенщ ез кезеп келедь TinTi тергеуге катысы бар адамдарра да сура к бергеннен repi алдымен олардын ездершщ сез бастауына ыкпал жасайтын. MiHe, мына кемшр де 6ipiHiui болып в31 т м катты. Енд1 Эбен де М арияра ж ол ы кканнан 6epi ез тм ш щ ушында дайын ж урге н cypaFbiH коюына болады. K.a3ip кемшр кандай сур а к койсан да ж ауа п беруге 33ip сиякты. — Ci3 кун1 бойы уйдеаз Fofl, шешей,— дед1 Эбен кем-- nipAi стол ж акы на жайрастырып отыррызып.— Август айыныц орта шеншде почташы экелген хат жен1нде не бшеаз? — Август айы нык ортасы ма?— деп сурап алды кем- nip, ceftTin, ойланып калды.— О ны к экелген! хат емес, бос конверт ед1 foA. — Ие, не, бос конверт,— деп Эбен ж е н и козгалып, алга умсына TycTi.— Сол конверт кайда екен? — Оны почташыдан мен алганмын. Анау турмеде отырран Сэтеннщ атына келшть 1шшде ештене ж о к. Бос конверт ж!бергеш Heci? 9 p i ойлап, 6epi ойлап, элде 6ip эзэзм эйелдердщ оны кездесуге шакырран белпс1 ме деп жорамалдадым, несш жасырайын, куйеу баланын суы к ж у р ю ж ур т ка мэл1м. Сосын конверта euiKiMre керсетпей- жырттым да тастадым. Эбен орнынан шурыл турып, тштуд1 одан api жалрас- тырура нускау бердк Кемшрдщ буран такданып: 70

— MaFan сенбейандер ме? Ол к о н в е р т 1здемей-ак койындар,— дегенш ку л а к к а да кчген ж о к. Уй ш ш д е п заттарды тагы да саралап карап жур1п, Э бенж н кез1 кереуетт1н ж аны нд агы магнитофонга TycTi. Эбен унс1з т урга н магнитофоннан кезш алар емес, ол ж ак-бул ж агы на шыгып, ол жер-бул ж ерш ш укы лап керш жур. — C'i3, немене, магнитофонды сикырлап турсыз ба, элде ол Ыздщ басынызды айналдырып тур ма?— деп эзкпдеп кулд1 пиротехник-инженер. — Осы магнитофонный 6i3re айтар сыры ж о к па, калай ойлайсыз?— Эбен кулген ж ок. — Оны мен кайдан бьлейш?— дед1 инженер езуш жимай. — Мумк1н, аспап-куралдарыныз комектесер, прибор- ларынызды айтамын. Инженер арнаулы аспап-куралдарын экелш, магни­ тофонный айналасына тосып турды да, K03i шарасынан шыгып: — Былайырак турыныздар, мынанын ш ш де, шыиын- да да, 6ip сыр бар,— дед! абы ржи сойлеп. Ол магнитофонный арткы кабыргасын ашып, онын imiHeH целлофан кал таш ага оралган б|рденелерд1 укы пта п суырып алды да, стол устше койды. Уй 1ш ж деплердщ 6api унс!з карап тур. И нженердщ колы мен аузын багып кал га н. Ол болса кал таш а л ар д ы ц ‘тл н д е п л е р д ! асыкпай к о р т отыр. Bip мезетте айналасындагыларды К0з1мен шолып ш ыкты да, 1шшдеплерд! саусагымен нус- кап Tycinflipe бастады: — Мынау аммонит жарылгыш ы. М ынау электр дето­ наторы, ал мыналар тем1р пластиналар мен сымдардын белж терг Электр батареясы да ж у р 1шшде. Бi.здiн анау ж олгы сызган схемамызда корсетитген заттардын 6api бар. — Д емек...— деп Эбен аузын аша 6epin ед|‘, инженер онын ойын ж ал Faп экетп. — Демек, мунын 6api посылкадан артылып калган калдыктар. Ж олдас Tepreyiui, Ыздщ к о р т келщ1з бар ма деймш,— дед1 инженер.— М агнитоф онный ш ж д е 6ip сыр барын кайдан бйш щ з? — Б1зден бурынгы т ш ту ж у р п зге н ж олдастар кылмыс- кердщ психологиясын ескермептг Олардын кылмыс куралдары мен езге де а й га к ты к заттарды оздершщ мамандыгына немесе кеций суйетш затына байланысты жерлерге ж асыратын эдеД бар. ЕИздеп мэл1меттер бойын- 71

ша, К араж анов о бастан радиоэуеской, будан онын ка з1рг| телеательедеп жумысы да ка ш ы к емес. Сондык- тан 6i3 ен алдымен оныд пэтерждеп радиотехникага байланысты нэрселерд! тексеру1м1з керек едг Егер муны ал гаш кы тш ту кезшде-ак Ктегенде, сейтш, тергеу iciHiH карамагында электр детонаторы ceKMiAi айгакты зат турганд а к.ылмыскерд1 эшкерелеуге м унш алык кинал- мас едж. Осы кезде белмеге eci ш ы ккан Сания Химанова Kipin келдк Аласура алкынып, айналага алактай карайды. EpiHAepi д1р1лдеп, аузына сез туспей 6ipa3 турды. Эбен кал алы к тергеуилге бурылды. — Эл1 де шеиллмеген ж у м б а к бар,— деп ол Сэнияга тж теп карады — Мэселен, мына Сания деген xici де жумбак. — Ж ум б а к мен бе, с!з бе?— дед1 С энияга ун б т п .— Мен1н ж аксы касиеттер1мд1 1здеп ж урм ш деп едМз. С ондагыпыз осы ма? — М енщ ы здщ ж аксы касиетщ1зд1 бшпм келетЫ рас. BipaK сол жаксынын, орнына алдымнан мынадай ж аманш ылы к шыкса, оган мен айыпты емес шыгармын, Kemipepci3,— деп магнитофон iuiiHeH табылган заттарды саусагымен нускады. — С1здерд1 мунда KiM ж1берд1?— дед1 Сания калты- рай Tycin. Эбен жайлап козгалып, Сэнияны колтыгынан алып, eKiiiiLii белмеге онаша алып шыкты. — C i3re байбаламнын пайдасы ж о к ,— дед1 даусын басен ш ы гарып.— Акылыныз бар адамсыз. Б1зд1 мунда him ж1берген1н де, не мэселе бойынша келгешм1зд1 де ж а ксы б Ы п турсыз. Мен TinTi ci3AiH 63iHi3 келераз 6i3re деп к у т ж ед1м. Таба алмай ж урсе онайлатайын деп, ана жолы мен ез1м 1здед1м ci3fli. BipaK онда сыр актаруга уакы т таппадыныз. ByriH мазанызды алмай-ак кояйык. BipaK ертен келш 6i3 куткен сырды 03iHi3 актарарсыз деп ойлаймын. — К ай жерге баруым керек? — Калалык прокуратурага.

СЭНИЯНЫЦ СЫРЫ Эбен ертен Сэния келГп кала ма деп калалык прокура TypaFa ерте келген. 1с караздарын api-6epi актарып, уакыттын калай еткенш байкамай калса керек. Телефон шырылдаганда трубкара кол созып жатып сагатына караса, он б1рден асып барады екен. Трубкадагы дауыс алыстан — сонау Кайбадамнан келш тур. Милициянын сондагы таныс оперативл кызметкер! каз1р FaHa Кайба- дамдары мэдениет бшимше Дулысудан 6ip эйелдщ теле­ фон сорып Естаева женшде сурастырранын хабарлады. Энеугунг1 ескертуге сэйкес мэдениет бел1мшдег1лер «Естаева деген адамды бкпмейм1з» деп жауап 6epinTi. Содан сон Дулысудагы эйел Естаеванын пэтер1ндег1 телефонды косуды сураран. Эрине, одан да жауап ала алмаган. ©йткеш Эбеннщ усынысымен тергеу аяктал- ранша пэтердег1 телефон узынп тасталган болатын. Бул кылмыскерлер тарапынан !здеуиллер болса, солардан сактык yuiiH жасалган. «Сактыкта корлык ж ок» деген мэтел acipece тергеу жумысында ауадай кажет. Т э ж 1рибел1 тергеуил кандай icTi колга алса да ен алдымен сактык шараларын карас- тырады. Ол шаралар эр к т щ накты жардайына карай сан алуан. Кейде сакты к ушш тэуекелге бел байлауга да тура келедк Мэселен, Эбеннщ Кайбадамда журш , Сэтен Каражановты туткынра алдыруы — барып турган тэуекел ic емес пе? Онын кылмысын дэлелдейтш айрак тергеушшщ колына туспей турып, мундай батылдык жасаура екенщ 6ipi бара бермес. Ертен айыбын мойнына коя алмасан, адамды Heri3ci3 камаганын yuiiH зан ман- дайыннан сипамайды, катан жазара тартыласын. Егер мундай батылдыкка бармасан, Сэтен сеюлдьпер бостан- дыкта журш TepreyuiiHin курган тузарынын быт-шытын шыгаруы ражап емес. Эбеннщ батылдып»! зая кетпей ме? Еалиянын семьясына агнм тмегендердщ бет пердеа сыпырыла ма? Буран ani тергеушшщ кез1 жетпейдь Буран жету yuiiH эл1 де кеп бмшрлш, эд к кажет екенш Эбен жаксы тусшедн Барлык жагынан камтып келш, шын- дыкты колмен койгандай калпына келлрмесен, Сэтен сеюлдм!ерд| бултартпастай етш мойындату киын. Кеше ж ер гЫ кп прокуратурадары apinTeci: «Кылмысты Heri3i- нен каз1рдщ езшде аныктадыныз»,— деп колпаштады. Оран Эбеннщ ani Кении кенппмейдг Мэселен, Сэтен: «Посылканы мен бшмеймш, кергем де ж о к, Мария Смоль- никонанiк i жала, бурынгы ара катынастан калган euii

бар»,— деп отырып алса, сот кандай шеипм кабылдарын KiM бьпсш. Эз!рше жалгыз Мариядан баска Сотенге жабысып турган ешюм жок. Бурынры 6ipa3 жорамал, acipece кешеп тш ту Сэтенге жармасатын еюнил адамды айкындап бергендей. K,a3ip Кайбадамнан сопалган телефон хабары да осыны мегзей- Д|. Эбен ж алма-жан телефонга кайта умтылды. Жерп- л'к™ милиция бел1мшщ езше таныс оперативтж кызмет- Kepi жас лейтенантпен байланысты: — Карарым, мен сети ккерлМ не куанып ед1м,— дед1 Эбен.— BipaK анау Сэнияны бакылаусыз калдыр- ранбысын.? Энегунп «камкорлырыма аламын» деген уэден кайда? — Уэде сол куйшде, aFa,— дед! шшшешл уй адепт! мэнермен. — Уэде сол куйшде болса, каз!р онын не icren жат- канын айта аласын ба? — K,a3ip Fana ол Kici почтадан шырып, б!здщ меке- меге карай келе жатыр. Bip ж ак к а телефон согыпты, каз|'р аныктайын деп отырмын, aFa. — Е, онда жен. BipaK почтага барып аныктамай-ак кой. Кайда телефон сокканын бьпемш,— дед1 Эбен труб- каны орнына коюга ыцгайланып.— Ал милицияга неге келген!н б ш п , маган хабарларсын. ТергеушшГн кез алдында Сания. Bip Караганда суй- к1мд! кершетш кагылез кел!ншек буран эл|‘ жумбак. Жумбактын 6apiH сурак протоколы аркылы FaHa анык- тай алмайсын. 0 з ш щ ежелг! дагдысы бойынша Эбен Сэнияны ана жолы кешеде еркш энпмеге тартпак еди 6ipaK асыгыстыктан ерб!мей калды. Енд! кешег!дей тш- туден кейш ондай еркш энг!ме кайда, сурак протоколы!! колга алмаса амал жок. Сэтенге жармасатын екжин адам сонда Сания бола ма? Осылай деп санауга Heri3 !здед! тергеушь Сэтеннщ М арияга хатты уй адресше ж!берткен! — Сэниянын тарапынан кудштенбегеш гой. Дайындалып жаткан кылмысты Сания да б1лген шыгар, TinTi OFaH e3i де т!келей араласпасына KiM кепи? Онын устше Keuieri тштудщ нэтижесше Караганда катерлi посылка уйде дайындалран болуы керек. Егер Сания кемектеспесе, Сэтен оны жал- рыз e3i дайындай алар ма ед|? Почта кызметкерлершщ айтуына Караганда посылканык сырткы кабын эйел адам TiKce керек. Жорамалды осылайша соза берсе, Мария жыртып тастаган кагаздагы посылканы алушыныц адрес!н де Сэниянын жазуы гажап емес. Сэтен Сэния- 74

дан езге KiMre жаздырады? Эрине, езше сыбайлас 6ipeyre жаздырады. Эбенж'ц ойын телефонный шылдыры белдг Ж ас лейте­ нант екен. — AFacbi, женгем1з келш Kerri,— дед1 ол.— Сэтенге жольшура эрекеттенштп Сэтен де Сэнияны квруге тыры- сып барыпты. Bi3, эрине, жолыктырранымыз ж ок. Сэтен- HiH де жолыккысы келгешмен, а з д щ нускауыцыз бойын- ша, Сэнияга: «Сэтен С1зд! Keprici келмейдЬ,— деп жауап бердш. — Булардыц дурыс болтан,— деп Эбен трубканы коя бергенде, кабинетке Сэния юрдь Сэлемдескеннен кешн орындык усынран тергеуш!: — Отырыныз, кеилкпш з foA,— дедк — Неге кеилкпм, пэлен сагатка кел деп айтып па едщ!3?— дед1 Сэния Ширак свйлеуге тырысып. — C i3 осы кай улттансыз?— дед1 Эбен т е карап. Кутпеген сурак Сэнияны састырудын орнына кецш н - Aeri дурбелещи 6ipa3 бэсецаткендей болды. Есжтен Kip- ген кездег1 абыржушылыры таркап, жайбаракаттана TycTi. — Муныныз протоколга жазылатын сурак па? Элде мен1н бойымнан жаксы касиет табудыц камы ма?— леген­ де Сэниянын кез1н кулю шалып вткендей болды. Эбен кулшден калган 13Д1 1здегендей онык ж узш е узак карады. — Эрине, дефицит товардар сакталатын койманын. Menrepyiuici адам жаиын терец бьле бермес,— дед1 Эбен калжыцра басып.— Сонда да болса ез басым ci3Ai тым жамандыкка khfhm ж о к . T y 6i бойыцыздан 6ip жаксы касиет табам ба деген умггтемш. — Мен1ц сондары сез1м к е ц ш ш з ге келш калган ба?— дед1 Сэния кезшде кайтадан кулшнщ нышаны пайда болып.— «Ойнаса да ойындарысын айтады» деген- дей. Б1зд1ц сауда кызметкерлер! юм кержгеид1 дефицит заттар коймасыныц мецгеруилсше теней бермейди Муны Tepreyiui рет1нде ci3 де б1лущй керек. Шынымды айтсам, ci3fli Tepreymi екен деп ойлаудан аулак ед1м ол куш. Тым карапайым, сонда да болса адамды тартатын б1рде- цешз бар сешлд1 едь Эйтпесе «менде не шаруацыз бар?» деп, сезге келмей тартыл отыратын ед1м... — в зй ц з Meni кай улттан деп ойлайсыз?— дед1 Сэния эцггменщ узьлгешнеЛ сескенгендей. — Казакшаны таза сейлейшз. Мамацыз да солай 75

скен. Б|'рак ол Kici кеше протоколра «тэтафка» деп жазы- — Экем казак. Эбен тары да тым-тырыс. Квзж стол устждег! кален- дарьга кадап алган. Шынына келгенде ол календарьды да, езге нэрсеш де кврмей, взiнiн iuiKi алемiне ушлш кет- — Тары кандай сурагыныз бар?— дед1 Сания тергеу- ш ж щ тунерген туршен жасканып. — Мен энлменГ Ыздщ е з М з бастай ма деп отыр- мын.— Tepreyuii салмакпен сейледк — Ci3 мен1 жауап алура шакырран жоксыз ба?— Сания тергеуш1‘ге таныркай карады. — С урак-ж ауап деген e3i квшлаз нэрсе. Одан да e3i- Hi3 арынан жарылып 6apiH айтып берсешз деп ед1м. — HeHi айтамын, туспалынызды TyciHin отырран жокпын?! — Барж TyciHin отырсыз, кандай мэселе жвшнде шакыртканымызды да жаксы 6Lneci3. Сания жауап катудын орнына «Кайдан бмейш» дегендей иыгын кушитты. — ©з еркЫзбен шындыкты айтыныз десем, квнер емесаз. Онда баска амалым ж о к,— деп Эбен Сэниянын алдына а к кагаз бен газет койды да, 6ip шарын макала- ны Kemipin жазуды усынды. — Мунын не кажет! бар?— деп сурады Химанова каламсапты колына кинала алып. — Tana да кайталаймын,_ езМ зге ап-айкын нэрсеш тусшбеген болып, боска эуреленешз. Акылыныз бар адамсыз, а з д ж колыкыздын жазу улг1с1 тергеуге не ушж каж ет екен1н' жаксы 6iaeci3. Химанова кайтып сурак коймай, макаланы укьш- тылыкпен тэптш теп копире бастады. Муны жазып бол- ран сон., тергеунп онын алдына eKiHmi ак кагазды жыл- жытты да, Естаева Еалиянын адресш 03i ауызша айта отырып, жаздырды. Осы арада эйел каразга тене берген басын шлт кетерш: — Ci3re 6ip етМийм бар,— дедк— Каражановпен жолырура руксат 6epeci3 бе? Бул суракты Эбен эуелден-ак к у т т едк Мундай сурак т ш н ж ушына келгенше Сэния б1ршама куйзелкже тусуге тшс еди Сан алуан кудж билеп, оны сансыз сурак торлап алуы керек едь Тергеупплер Сэтеннщ (зше калай туст(? Ол тер|>еуде езш калай устап отыр? Маскара боп мойын- дап, Keiueri TiHTy Сэтеннщ езжщ cuiTeyiMeH жург!з1лген

ж ок па? Осындай сурактардын жауабын киындату ушш о бастан-ак тергеуил Сэтен мен Сэниянын арасын алшак устауга тырыскан. — Амал ж о к,— дед1 Эбен жанашыр адамына ун кат- кандай,— бул етш!ш1н1зд1 орындау киын. Каражанов с!збен жолыккысы келмейдг Ж эне не себепт! жолыккысы келмейтМн ci3 жаксы тусш еаз рой деп ойлаймын,— Эбен бул астарлы сез де Сэниянын кениНндеп кудшт1 кушейте тусед1 деп есептедь Тергеуил кайталап айтып отырран Естаеванын адресш жаза бастаганда Сэниянын колы калтырап, каламсап кагаз бетшде журмей калды. Ол катты толкыды. Адрес жазылран караз тергеушшщ колында деп ойласа керек. Сэтен меж сатып ж1берд1, сейтш кжэны тек маган ауда- рып отыр деген корытындыра келу1 ыктимал. Адрес™ эрен жазып 6iTTi де, каламсапты лактырып ж1берд1. — Ж о к, мен ci3re бар сырымды актармасам болмай- ды екен. Кэне, жазыныз,— дед1 батыл сейлеп. 0 H i мулде куарып кетт1. Денгелек кой K03i улкейе тускендей. Tepreyiui магнитофонды алдырып, микрофонды Сэния- Fa жакын койды. Сэния сезш тутыра, Ki6ipTiKTen бастады да, 6ipTe- 6ipTe жуйеге Tycri. Бул да Сэтен Каражановтын эуелгще творчество адамымын, кггап жазып журмш дегешне ел1- rinTi. Он шакты жыл некелескен алгашкы жары перзент тауып бермедщ деп ажырасып кеткен. Содан 6ipHeme жыл дуниенщ кызыгынан кудер узгендей болып кам кежл журген келжш екп Сэтен езж е тэн кылырымен баурап алган. Эуелгше Сэния оны мактан тутып журедк Б1рте-б1рте Сэниянын кез алдындагы сагым тарай бастайды. Сэтенге жумыска турсайшы, кашангы маран масыл боласын дегенге шыгады. Сэтен телеательеге менгерупл болып орналасканда, Сэниянын к е н ш орнына тускендей едь Онысы да онша баянды болмады. Айлы- рынын едэу1р белегж алиментке устайды, калранын езж щ серуендеуже шашады. Bjpre турган жылдар iiuinae Каражанов езж щ бурын- ры эйел1 Естаеваны сыртынан куртамын деп талай-талай байбалам салып келген. Б1рде ол: «Балияра посылка женелтемж, ол посылка онын колында жарылады»,— деп шынын айткан. «Ойбай-ау, адам еллрген деген не сумдык!»— деп Сэния шошып тускен. «Мешмен 6ipre турамын, Tipi журемш десен, онда сежн жумысын бол- масын!»— деп муны да коркыткан. Сэниянын вз айтуын- ша, заты эйел емес пе, осалдык жасап Каражановка 77

карсы шыга алматан. Егер посылканын шмиде жарылгыш заттар бары рас болса, оларды Каражановтын кай кезде, калай эз1рле- reiiin Сэния бкпмейдн жумыстан кеш кайтады. Шщденщ сонгы кундершщ б1ршде Сэния жумыстан келсе, К.ара- жанов жатым белмеш жауып алып жалгыз отыр екен. Сэнияны мрпзед! де, eciKTi кайтадан win кояды. Кереует астынан мшкене чемодан мен а к мата суырып алган. Сэнияга сол матамен чемоданды каптап, Tirin беруд! буйырган. БЬкен кезде «Еши бул чемоданды мулде умыт. Tipi журем десен, тусшдщ бе?» деп ныкырган. Сэния эцгцн.есш аяктады. — Естаеванын адресш а к кагазга мм жазды?— деп сурады элден уакытта тергеуип. — Оны да Сэтен жаздырды. Ол арамзанын сонда-ак сезш ед1м, e3i калтарыста калып, езгёнщ колымен от Kecerici келетшш. — Солай ден13,— деп тергеуип тары кймрдй— Енд1 мынаны айтынызшы, 6yriH Кайбадамга не уилн телефон соктьщыз? — Оны кайдан бьчешз? — Б1зд1 ештене б1лмейд1 деуд1 кашан кояр екенсЪ?— деп тергеунл суракка суракпен жауап катты.— Бугж п Fana емес, азд щ будан ем апта бурынгы телефон сокка- ныкызды да б1лем1з. — Ж о к, ж ок. К,айта аздердщ калайша барж бкпе- • тждерж!3ге акылым жетпей отыр. — Ендеше телефон соруыныздык мэшсж айтыныз. — Бул 6ip жандалбаса Fofi деймж. Сэтен камалгалы 6epi, ж о -ж о к, егер сенер болсацыз, одан api, сонау чемо­ данды каптап бергел! 6epi жанымды коярга жер таппай- мын. Сол сорлылар не болды екен деп. Естаеванын дэл кайда icTefiTiHiH де бишеймж. Эйтеу!р мэдениет саласында деп 6ip ecTireHiM бар едк Солардын 6fli-TipiciH бьпешн деп efliM. — Бул с1здж ез HHeTini3 FaHa ма, элде бГреудж тап- сырмасы ма? Хнманова твмен карады. Сол куйжде тергеушп-е кезн Hin астымен карап: — Апырай, азден еш нэрсе жасырура болманды екен,— дед!.— @31мшн де ниет1м жэне «солардын ^ i-Tip i- ciH 61л» деп Сэтен кеше хат ж азган едк Оны enai маган KiM жетм згенж казбаламай-ак коярсыз. Босанып шык- кан 6ipey. 78

Буган Эбен таныркаран ж ок. Туткындарды айналадан каншама аулактап устаймын десен де, олардын сырткы элемнен хабарласура жол таба б м етМ тергеуилге купия емес. Мына хабар оран камауда отырран Сэтеншн 6ypinri жан куйзел1сш жетюзгендей болды. — Сонымен не хабар бкчдМз Кайбадамнан?—- дел сурады тергеуип. — Ештене б1ле алмадым. — Телефонды каз1р емес, Естаеванын уй iuiiH елт1ру- ге эз1'рленген кезде coFy керек ед1,— дед1 Эбен тунжырап. Тергеушшщ мына ce3i мен кас-кабарын Сэния езжше TyciHin, ол да Kaciperri кешпке ауысты. Эуелгще Естаева- лардын ел ^ ^ р ю женшде тергеуилден cypayFa да камда- нып отырран. Eaai ондай сурак артык болар дел туйд1 ол. Сэнияныц осындай байламга барарын Эбен де сездь Коп жылры тэж1рибе тегш кетпейдк Тергеушшщ абай- сызда айтылра’н 6ip ауыз ce3i, дауыс мэнер1, кас-кабагы, тарысын-тарылары тергеуге катысушыларды сан алуан ойра жетелейтМн ол жаксы бкпедь Ол ойдын ушкыны кун1 ертец-ак туткын уй!ндег1 Каражановка да жету1 мумкж. Эбен осыны 03i калап отыр. Каражановтын эз1рше Естаевалардын Tipi калганын бЫмегеш дурыс. Эуел бас- тан колданылран сактык шаралары да осыны кезде- ген-дй — Баска айтарыныз ж о к па?— дел сурады Эбен томен карал, орамалымен кезш cypTin отырран Сэнияга. — Барж айткан сияктымын. — Дегенмеи, азд щ аныктап айтпай турран манызды нэрсешз бар сиякты эл1 де. — Кайдам. — в зге айтарыныз болмаса, кайта 6epini3. Керек болсаныз шакыртармыз. — Калай кайтам?—- дед1 Сэния ештене тусшбеген nimiMмен. — Калай кайтамы Heci?— дел Tepreyiui де таныркады. — Мен кылмысты eMCcniu бе? Бостандыкта журе беремш бе? — Эрине, кылмыстысыз. Kici емррше кастандыкка жэрдем KepceTTiHi3. Эз!рлент ж аткан аса ауыр кылмыс жен1нде зан_ орындарына хабарламадыныз. BipaK ciafli камау ешкайда кашпас. Тек туткын уйше кайга-кайта барып, Каражановка жолырамын дел журттын мазасын алманыз. Одан ешюмге де лайда ж о к ендк 79

Ж АУАП С Ы З CVPAKTAP Tepreyiui заннын айтуына карап эрекет жасайды. Одан шыгып кете алмайды. Кейде Эбеннщ езшше KeTKici келш-ак турады. Мэселен, мынау ic бойынша Каражанов- пен Эбеннщ 6ip-eni ай сейлеспей кой тысы бар. Отыра берсш философиясын coFbin. Эйтеу1р, оньщ кылмысты екени( тубшде дэлелдеп берсе болды рой. Тергеуге алдына жауапка узак уакыт шакырмай кою да кылмыскердщ жуйкесш жукартады. BipaK занды кайтед1? Зан бойынша кылмыекерге айып тару, оны айыпкер есебжде жауапка тарту лэз1м. Рас, мына icTin жумбактала бастауымен байланысты, тергеуцлге э дегеннен Каражановты айып­ кер есебшде жауапка тарту туралы каулы mbiFapa алран ж ок. Енд1 бул каулыны жариялауды соза беру айыпкер- дщ правосына кол cyFy болар едй Tepreymi Каражановты кылмыстык жауапка тарту туралы каулы жазып, 6ip мезет oflFa шомды. Бул кылмысты icKe Heri3ri ею адамнын дэлел1 колмен койгандай. BipaK Каражанов одан да тайкып шыкса кайтед1? «Ею эйелдш де жала» деп бет бактырмасына мм кешл? Осы арада ушшцл адамнын орны ущрешп бос турган ж о к па? YuiiH uii адамды табуды icTin e3i талап CTin отыр. Кылмыскердщ жарылгыш заттарды кайдан алганын аныктамай болмайды. Жарылрыш заттарды дурыс сактамау, 6ipeyre беру — кылмыс, кылмыс кодек- сшде жеке статья бар. Буны тергеу кезшде аныктамасан, KefliH сотта мш тагады. Жарылгыш заттар мэселесш ашык калдыра алмайсьщ. Сонда Каражанов жарылрыш заттарды кайдан алды? Коныртаудан деуге келмейдк Ол жерде бул тебесш кер- сетсе, атышулы болтан адамды б1лер едк Элде Жуматаев (здеген аммониттщ осы Каражановтын эрекетше лкелей катысы бар ма? Эй, кайдам, Жуматаев пен Каражанов уш кайнаса 6ip-6ipiHe сорпасы косылмайтын жандар сиякты, Жуматаев «ол алаяк» деген сез1мен-ак Каража- новка ларынет айткан ж ок па? Мумюн, айып таккан кезде бул мэселеш аныктауга Каражановтын e3i кемек- тесер. Эй, кайдам? Камалгалы 6epi Каражанов кэд1мгщей езгерш капты. Алгашкы суракка шакырткан кездегщен peni солрын. ©3iHin актерлж енер1мен сыр бшд1рмеуге тырысканымен, iuiTe элдекалай урей мен кудщ бар екенш тергеушшщ KaHiri K93i керш отыр. Онын туткында отырып Сэнияра Кайбадамнан хабар ал деп сэлем айтуы тегш емес екен.

Посылканын немен тынганын, Естаевалардын M i-T ipiciH 6Lne алмай аласуруда oibiFap. Эбен Сэтеши аз кунде буй- Tin жудейд1 деп кутпеген. Сэтеннщ колынан «Сократ жэне (Из» деген ютапты керш, соны т1чге тиек erri. — Философ жайлы ютап устаганын.ызра Караганда рухани дуниеюзде элдекалай езгерштер туып ж аткан болар? — Адамнын e3repyi онай деп ойлайсыз ба? — Гегель айткан емес пе: «Адам ею рет TyyFa тжс, 6ip рет табиги жагынан, ал одан сон рухани жагынан». Пушкиншн де осыган уксас айтканы бар: «Уакыт адам­ нын тэнш де, жанын да езгертедг Тек акымак кана взгермейд1, ейткеж оган уакыт та, ем1рлж тэж!рибе де эсер етпейд1». — Бул сезщ1зде астар ж аткан ж о к па? — К,алай тусжу жагын езж!3 б ш ж з . ©згеден акыл сурайтын жайыныз ж о к кержед1 Fofi. Мен Ызд1 айыпкер есебжде ж ауапка тарту туралы каулымен таныстырмак ед1м. М ж е, каулы, окыныз. Естаеванын семьясын каса- кана влт1руд|' эз1рлегенщ1з уш ж Кылмыс кодексжж 88-статьясы бойынша ж ауапка тартыласыз. Кылмыстык ютер ж ур пзу кодексжж 159, 163, 164-статьяларынын талаптары бойынша мен азден айыпкер ретжде жауап алуга THicniH. Ал осы кодекстж 160-статьясына сэйкес С1зге айыпкердщ праволарын тусжд1руге мж дегпмж . Tepreyiui Каражановка онын праволарын айта бастап ед1, ол ею колын б1рдей ербендет1п, «кажет1 ж ок, пра- вомды вз1м бмемж» дегендей ишара жасады да, ш алкак- тап кулап барып, басын кабыргага согып ала жаздады. Одан Эбен муны кутпеп ед|. Мунын iuiKi толганысын жасыра бшетж а к тер л т кайда? Мулдем сыр алдырып койды Fofl. Bip жагынан ейтпесже де амалы ж о к шыгар. Тагылып отырган айып тым ауыр. Эбен Каражановты иыгынам суйеп, орындыкка жен- деп отыргызып, стаканмен су усынып ед1, ол басын шайкап irnnefl койды. Кездер1 шатынап, срiндорiн жым- кыра тктеп, м1з бакпады. Tepreyuii OFaH айыбын жариялаганы туралы каулыга кол коюын сурап ед1, буран да тапжылмады. Айыпкер кол коюдан бас тарткан реттерде Кылмыс­ тык icTep ж урпзу кодекс1н1н 159-статьясынын еюнпп тармагына сэйкес Tepreymi арнайы протокол жазуга ти!с. Эбен айыпкерге осыны хабарлап ед1, ол бутан да лэм деп тш катпады. Kyui бойы сайрап отырган филосо- фымыздыц т ш б!ржола байланды. Tepreymi кабинетте

api-6epi квп журдк Содан сон Каражановка бурылып, кодекстщ 163-статьясынын талаптарына сэйкес айып та- рыдган кезден Gip тэулж кешжлрмей айыпкерден жауап алынуга ти к екенш айтты. Ертек жауапка шакыратынын ескертш, конвойды шакырды. Сэтен Каражанов расында да жауап бермеуге беюнген бе? Ертенше Tepreymi оны айыпкер ретшде жауап алуга ш акырганда да лам-мим деп Tic жармады. Tepreymire кажетт1 касиеттщ 6ipi — устамдылык. Ол кылмыскер айткан eTipiKTi де сабырлылыкпен тындаура THic. Карсы жактын тергеу iciHin карамарындагы мэл!- меттерд! 6Lnrici келген эрекеттерш де шыдамдылыкпен тойтаруы керек. Bipiimii жауап алганда, Каражанов езш тергеушшщ неге шакырып отырранын тусшбейтшш айтып, тек баяры- дагы алаяктык icTepiH рана мойындады. Эрине, кудалау Mep3iMi еткен ол icrepme енд! жауап бермейтшш Ginin осылай eiri. Екшил жауап алганда, езше тарылран Heri3ri айып женжде жумган аузын ашпады. Айыпты Tepicne шыга- pyFa эрекеттенген де жок. M ine, 6yriH ym iH uii жауапка шакырганда да у н ш отыр. Уназджт! KiHaHi Tepicne шырара алмаран шарасыз- дыктын нышаны деп yFyFa болар. ЕПрак Tepreymi К,ара- жановтан муны куткен ж о к едр Амал-айланы, тартысты куткен. Ал онык Ka3ipri кылырын мыктылыктан туды деуге эсте болмайды, ашынудын, кажудын, дэрменаздж- Tin белгк! Tapi3Ai. Эбен CaTeHHiu уназд1гше ренж1медг вйтуге хакысы да ж о к екенш бшедь ©йткеш eni ж а к эдаджке жугшген- де, Tepreymi ка т а н да басым туседг Онын ycTiHe жауап бермеу — айыпкердщ занды правосы. Сондыктан бул KyHri знгймеш тек тергеуцпшк 63iHiH FaHa сурак-монологтары немесе жауапсыз калган сурак- тары деуге болады. — Азамат Каражанов, ci3re бурынгы жубайыныз Еалия Естаеваны елт1ру ymiH жарылрыш кондырры эзф- легешшз, сейтт, оны арнайы посылкамен женелткенщ|з женшде айып тагылып отыр. Бул кылмыстык эрекетвдз Кылмыс кодексжщ 88-статьясына жатады. 0 з айыбы- цызды мойындайсыз ба? (Ж ауап есплмедг Будан кешн- ri сурактар да осылайша жауапсыз калды). — Айыпкер Каражанов, егер ci3re тагылып отырран айыпты Heri3ci3 десещз, OFaH карсы ез дэлелдернизд! кел^руМ зге болады. Бул женшдег! айыпкердщ право-

лары а зге мэ.гпм шыгар? 03iH i3 кажет деген куэларды шакыртуга, айгакты заттарды юке костыруга хакыныз бар, сондай-ак дэл каз1рп айып жариялаган сэттен e3i- Hi3fli коргайтын адвокат шакыртуга праволысыз. Ша- кыртасыз ба? — Слздщ жарылгыш кондыргы ж асау к!мен бурыннан таныс eKeHini3 байкалады. Армия катарында кызмет еткенде саперлер бел1мшде бсшыпсыз. Коныртауда да кен KonapFbiurrap бригадасында icTenci3. Ондагылар азд щ жарылгыш кондыргыны шеберлжпен пайдаланган сэтте- pini3ai эл1 кунге дейш естен шыгармапты. Мунын бэрше а зд щ радио мен телевизор сиякты техника турлерше ж етж т1гщ 1зд! коссак, посылкамен ж1бер1лген жарылгыш кондыргыны еиш м нщ ке м еп наз-ак, 63iHi3 жасадыкыз деуге болады. Элде ci3re тары 6ipey кемектесп ме? — М ен кондыргынын езш ж асауга кемекп айтып отырмын. Ал посылканын сырткы кабын T iry re Сэния Химанованын жэрдемдескенш б1лем1з. Бул женшде не айтасыз? — Жарылгыш кондыргы салган чемодан мен оныц сыртын каптаган а к мата июль айынын аягында кала- нын сауда орындарында болыпты. Оларды кай магазин- нен сатып алдыныз? Жарылгыш кондыргыга пайдала- нылган электр батарейкасынын б1рнеше даиасы тш ту кезшде уйпдаден табылды, оны да магазиннен сатып алып па едМз? — Жарылгыштан артылып калган аммонит пен электр детонаторын ж аткан белмен1зд1 тшткенде таптык. Эрине, оларды магазиннен сатып алган жоксыз. Коныр- таудан экелш ед1 деуге кисынсыз, ондагылар ci3fli тым жаксы бмедн жакын арада ол жерде тебе керсетпеген сияктысыз. Сонда ол заттарды кайдан алдыныз? — Мария Смольниковага посылканын ш ш д е жарылгыш кондыргы барын айтып па едщ1з? Оган ж е тт с сом акшаны неге бердщ1з? — Сэния Химанова С13д1н катерл1 посылканызды эз1рлеуге оп-онай келюе салды ма? Онын посылкага бай- ланысты бурын-сонды киналган carrep i болды ма? — Ал, енд1, Ралия Естаеванын уй iiuiH жарылгышпен апатка ушырату ниет1 кашан, кандай жагдайда туды? — Айыпкер Каражанов, енд1п менщ мшдет1м — азд | айыбыцызды мойнынызга коятын адамдармен беттеспру. К,аласаиыз, олардын Kefi6ip сездерш, а з ге дэл каз1р-ак ecTipTyiMe болады. MiHe, тынданыз. Tepreyuii Мария Смольникова мен Сэния Химанова-

нын сездер1 жазылран кассеталарды айналдырып, эр жерден узп ш ecTipTin отырып, кенеттен энге ауысып кеткенш байкамай калды. Сэтеншн орындауындагы эндер жазылган кассетаны токтатпак болып, магнито­ фонный кнопкасын кайта баса бергенде, бклегш 6ipey шап eTin устай алды, Сэтен екен. Tepreyiui оган карсыласпады. EKeyi де тына калды. Энилнщ даусы кулактын куры- шын кандырардай. Bip эншен 6ip эн1 отель Мынау, С эте ннт ез|' ujbiFapFaH энш де толганбай тындау мумюн Эбен ею колымен ек! лзесш Tipen, енюш отырран Сэтенге карады. Tepreymi туткындары адамдарды сан алуан жардайда керш жур. Кейб1реулер жасаган кылмысы ауыр болмаса да, катты куйзелктен есенпреп калады. Кылмыскерлердщ арасында катты ашу устшде Kici елНрш алып. артынша-ак вз кылыгынан тебе шашы Tin турып шошитын, езше ларынет айтатын, езше барын- ша катан ж аза беруд1 сурайтын жандар да бар. К.аны- пезер кылмыскерлер де кездеседй олар ез кылырын кезш- де жете бараламай, эдей1 Kici ел Н р т алып, камера iiuinae тор Fa тускен каскырдай аласурады. Мына Каражанов- TiKi де каныпезерлж емес пе? Ce6e6i муны кездейсок ашу устшде кылмыс жасады деуге келмейдь Егер 6i3 так- кан айыпты теркке шыгара алмаса, бул кастандыкка 6ip сэт емес, 6ip кун емес, талай уакыт саналы дайындалган ж о к па? Сейтш отырып эн тындауын каранызшы. Адамнын психикасы солай курылран-ау, cipa. Неге десешз, езщ жасаран катерл! кылмыс жайлы yneMi ойлай берсен, шакшадай басык шарадай болып, жынданып кетеспг. Мундайда кейде адам ез жанында сакталран жаксылык- тан нэр алып eMip cypin, жамандыкты бойына едэу1р уакытка дейш дарыткысы келмей багатыны бар. Бул, эрине, онын iuiKi дуниесшдеп кубылыс. Эрине, 6ip юнэ мен еюннл юнэш салыстыру жен емес. Кейбйр юнэден кейш ем1рдщ e3i саган азап болып Kepi- недь Ол ез тэж!рибесшде мынадай да жардайды байка- ды; Kici елНрген жан e3iHiH Kici ел^руил екенш умытып кетедь Элде эдеш солай болура тырыса ма, элде, шынын- да да, 63iH солай сезше ме — afiTeyip, сумдык зулымдык кылырын ез бойынан аластап тастарандай куй кешедь Сонау 6ip кезде Достоевскийдщ айтканы TeriH болмаса керек: Kici елИрунллер езгелерден repi жылауык, куйреуш келедь олар езш аяйды. 84

Эбеншн осы ofiFa Kenyi мук екен, алдындары Сэтенге караса, шекесш eni алаканына Tipen, жыламсырап отыр. Онын 63i шыркаган эж де осы кезде бггкен едь Tepreymi магнитофонды токтатты. Кезш Сэтенге кадап узак уакыт унс1з отырды. — Озден муны куткежм ж о к ,— дед1 6ip кезде.— Мен езшщ юнэаз екенш дэлелдеуге тырысатын айыпкер лермен кеб1рек кездескен ед1м. Кел еа жолы ci3fli Смоль­ никова мен Химановамен беттеспремж. Ен болмаса сол кезде ез1жзд1 коргарсыз. Осы сездерд1 есигенде Каражанов орнынан атып турды, жуз1 сурланып сала бердь Тула боны калш-калш етедь Т ш кекештенш турды да, эрен дегенде сез шы- рарды: — Ci3... ci3... а’зден е-е-еш бо-о-о-олмаса 6ip-6i-6ip апта маран тыныштык беруд! етжемж !— деп орындыкка сылк eTin отыра бергенде кулап кете жаздады. Эбен: «Ж аксы, тыныштык берейж, 6ipaK м е н т де 6ip TiaeriMAi орынданыз — жарылрыш заттарды кайдан алраньщызды айтыныз» flerici келш турды да, онысын айткан ж ок. Айыпкердщ м уш ки халж пайдалану буран ж ат кылык. Кунги екенсщ, жарылрыш заттар иесж де е з ж i3Aen тап, айыпкерге жалынрандай болраныц кай сасканын?.. Сонда кайдан 1здейд1? Коныртау мэселесш тергеу- ш ж щ есептен шырарып тастараны белпль Бул Дулысура жакын манайда жарылрыш заттарды пайдаланатын 6ip рана орын аныкталган. Каладан елу шакырым жерде Кекбакай геологиялык-барлау экспедициясы жумыс штейдь М ум кж , соран апаратын i3 табылар! Осындай болжам устжде тергеунн Сэтен баскарып келген телеательеге келдь Аппак жумырткадай эдем|' уйге, онык iuiin a e ri K&nicTi белмелерге, Сэтеннщ жасауы жараскан кабинетже Эбен суйсже коз салды. — Осы ж ас каладары ен тамаша уйдщ 6ipi шздер- fliKi екен,— дед1 ол телеателье кызметкерлерже езж таныстырып жатып. — Е, мунын 6api Сэтеннщ аркасы Fofl,— деген жауап ecTifli ол,— Ж ш п т ж m irm -a y езН Жомарт десен — жомарт, а к кецш десен — а к кешл. Ал той-думанды кандай жандырады! Мунда!? кепипл жанды мм керген. Осындай адамнын туткындалранына танымыз бар. Сэтенд1 мактап, мадактаран сездер таусылар емес. Телеательеш алгаш уйымдастырран да сол екен. Эуелпде 6ipeyam жеке менилк уйжде eKi белме жалдап турган

шарын шеберхана бугшде каладары белгш турмыстык кызмет мекемесше айналран. Басшы орындардын кен- 6eciHe коймай, мына уйд1 кыска мерз1мде салдырран да Сэтен екен.- Мундагы Keft6ip жабдыктар мен запас белшектерд! TinTi облыс орталырынан табу киын ке- ршедк Эбен кайран калады. Кылмыскердщ атына айтылран мундай мактауды бурын да талай ecrireH. Кылмыстары мойнына койылран айыпкерлердщ сонынан жаксы мжез- деме жазып, оны ж азага тартпауды етшген коллектива де ж ш кездеепрген. Сонда калай бул e3i? Bip адамнын eKi турл1 болмысы бар ма — 6 ip i ез1мен араласатын журт- к.а Tayip кершед), екшшкм сол журттан жасырып кыл- мысты эрекет жасайды. Мына ательедегмер ездер1 мак- тап отырран адамнын шын бейнесш б1ле ме екен? Шынын- да да, 6i3 63iMi36eH 6ipre енбек ететш адамдардын жан сырына ж е ткЫ кп зер салып, ун1лем1з бе? Онын жумыс- тан KeftiHri, yAneri, еЗге де жерлердег1 TipuiiairiHe нем- курайды карайтынымыз бар емес пе? Эйтпесе мыналар жомарттын жомарты деген Сэтеншщ езегш жарып шык- кан ез урпактарын eaTipyre эрекеттенгенш бьпсе, оны буйтш кекке кетерер ме ед1?! «Эй, кайшылыкка толы eMip-ай» деп екшген тергеуин 6 иылры жылы Кекбакайдан телевизор жендеткендерд! аныктаура KipicTi. Ателье кызметкерлер1 кеп кутпрген ж о к. Жыл басынан 6epi ол жактан 6ip-aK Kici «Крым» деген маркалы телевизорын жендеуге экелштк Оны езге шеберлер емес, Сэтеннщ e3i жендепть Мецгеруипмж деп карап отырмай, ол колы бос кезшде жендеу жумысымен де шурылданып, езгелерден артык шеберлж танытады екен. «БКпмейпш жэне колынан келмейтЫ ж ок езшщ» деп тандай кагалы ательедегмер. Кекбакайдан телевизор жендеткен KiciHin кызмет1 кер- сетжмеген, онын «Орын Тойрулов» деген аты-женш рана жазып алып, тергеуин кетуге ынрайланды. — Б1здщ бастырымызды кашан босатасыздар?— деп сурады ательедегьлер. Tepreymi ундемедь

ОЗЕН БОЙ ЫН Ж А Г А Л А П Айыпкер 6ip апта тыныштык сурайды. Кызык. Не icre- мек 6ip апта шйнде? Демалрысы келе ме? ' K,afi6ip де- малыс ал — камера 1шшде саргайып жатудан жалыккан ж о к па? Мейл1, 6ip апта «тайм-аут» алса алсын, процессуал- дык мерз1м муны кетередь Тергеу кейде шахмат ойынын елестетедь Жекммп бара ж аткан жаты алдымен тайм­ аут сураушы ед1 Fofi. BipaK ол тайм-аутты жекш ке жету жолдарын 1здеу ушш сурайды. Ал мына Каражанов та сондай максатпен сурап отырганнан сау ма? Ол езше тергеу тагатын барлык айыпты, OFaH куэларды да 6i- лш алды. Енд1 сонын бэршщ быт-шытын шыгаратын амал 1здемек пе? TaFbi 6ip ж умбак пайда болды. «Айыпкерге тыныштык бердж делж, ал ез1м не ic- теймш еши?» ByriH эдеттепден ерте оянран тергеуил тесекте осы суракка 6ipa3 жауап 1здеп жатты да, кенет орнынан атып турды. Кон ак уйден асырыс шыкса да, жол-жене- кей ж ан-жагы на карайлап, баганаларга жапсырылган эр турл1 кулактандыруларды окып, Kiflipin келедь Эбен кай калага келсе де, колы калт еткенде онын базарына coFyFa тырысады. 9 cipece Орта Азия кала- ларыныц базарларын айтсанызшы. Кызыл-жасыл туспен кулпырран мэуе ж ем к, дуние-мулж, к у ж -к у ж халык. Тур- ai-Typai тагамнын iiici буркыраган шайханалар мен ас- ханалар. Кэд|'мп' 6 ip той-думан деран. Дулысудын базары да бупн вз шама-шаркынша дуыл- дап жатыр. Кауын-карбыз, алма-жуз1м, тагысын-тарылар ж ана шыккан кун шапарына шагылысып, турл1 туске малынып, коз жауын алады. Мына ж актагы эйелдер кыммз iuiyre шакырады, ана жактагы лар айран мен каймагын усынады. Элдекайдан шашлык Hici шырады... Муньщ 6api базардыц кунд ел нт KepiHici сиякты. Оныц ycTine 6yrinri сэрсенбще мал базары етед|' екен. Сон- Дыктан ж урт эдеттепден де коп жиналран. Кенет сырткы бслдеушде «Геологиялык экспедиция» деген жазуы бар машина оны елец етюздг — Сэлеметаз бе, карагым, кай экспедициядансын?— деп сурады ол газик шоферынан. — Оны кайтеаз?— дед1 анау рульге отыра 6epin.—- Кекбакайдагы геологиялык барлау экспедициясын билуип мс едМз? 87

— Ay, М ш епм ... меж ала кетеан бе?— деп Эбен HTiniui бимйрд!. ~ Ол ж акта, немене, жакындарыныз бар ма? — Шаруам бар. Шофер ж И т киналгандай болып отырды да: — MiHiHi3,— дедь Эне-Mine дегенше, машина TeMip жолдан eTin, каланы артка тастап, Дулысу езенш бойлап жогары карай зымырады. Ашы к терезеден машинанын iuime куздщ салкын самалы согады. Дулысуды жагалай вскен ну тогай жасыл-сары бояуымен кулпырады. Асфальт жолдын жиепндеп аташ- тардын алтын cbipFaFa уксаран жапырактары баяу д1рш катады. Ерсш-карсылы зуылдаран автомашиналардын корабындары кауын-карбыз да, кант кызылшасынын тэт- Ti Ty6ipi мен ж угерш щ собыры да, алма мен помидор да, сонау сап-сары анызды таспадай т ш п бара жаткан трактордын сонындары сокасы да куздщ езшдж бояуы мен тынысын танытады. Осы молшылыктыц бэрше ала жаздай нэр берген Дулысу енд1, мен аздап дем алайын дегендей, арнасымен баяу рана арады. Айналадан береке мен молшылык, жасампаздык пен мешр1мдшк леб1 еседь Осы KepiHicKe ракаттана карап отырран Эбен мына жаксылыкка толы элемнен кылмыс (здегенше кысылган- дай... дем шыгарды. Tepreyiui ой тубше шомып кеткешн ce3in, бойын жыл- дам жинап алды да, шофердан айналадары жер-су атын, олардын жай-жапсарын сурастыра бастады. Сейтш оты- рып, Кекбакайдары жиырма-отыз уйл! геологтардын Tip- ш ш гж е н де мэл1мет алды. Шапян экспедициядагы адам- дар 6ipiH-6ipi жаксы бм!ед1, Эбен 1здеп келе жаткан Орын Тойрулов буррышы болып icreflfli екен. Шофер Эбеннен: — О з Орыннын KiMi боласыз?— деп сурады. — EmniMi де емесшн. Оран 6ipeyaiH сэлемш жетмз- бек ед1м,— деп Эбен a3ipre сырын буге жауап берд1 жэне езш щ тергеуил екенш де айтпады. Эбен жумыс басына Tycin калды. Айдаладары бур- рылау станогынын жанынан уш xcirirri кездест1рдь Эне- MiHe дегенше, Эбен бэршщ аты-жендерш 6wiin алды. Bip мезетте бургылау станогына жакын жерде ж ат­ кан караз капшыктарга кез1 TycTi. Bipeymm аузынан кулгж TycTi туй1рш1ктер жерге шашылып жатыр. Ол 88

ту^рш ж тер тергеушЫн кезж е таныс, сонда да болса ол отыррандардан: — Анау капшыктардын imiHfleri не зат?— деп сурады. — Ойбай, оны атаманыз, ол тажал !— дед1 жжггтер- дщ 6ipi. — Тажалы neci, тажал болса солай шашылып жата — Аммонит деген жарылгыш зат кой,— деп тусж - Aipfli Орын.— Мына бургылаган скважиналарды сол зат- тармен толтырып, жарамыз да жер кабатын копара- — М унда кашаннан 6epi жатыр ол капшыктар? — Кеше экеп тастаган. — Сонда калай, тунде де осында калдырып кегл - щздер ме? — Ол пэлекегп айдалада ж ау жейд1 дейоз бе?— деп буган дейж ундемей отырган ушжип xciriT араласты ■энпмеге. — ©лшеп те алмайсыздар Fofi ол заттарды? — Килограмдап есептейтж KiM бар? Шамалап аламыз керепне карай. Ол пэлекетл 6ipey базарра апарып сатады дейаз бе? — Кызык екен,— деп тергеупп ойланып калды. Eni ж т т буррылау жумысына KipicTi де, Орын Той- рулов орталык коймадан бургынын ж ана кашауын алып келмек болды. Tepreyuji Орынмен 6ipre журдг Екеу! сонау жерде KepiHin турран шарын рана елд1 мекенге беттедк — Орын Ы ш ек, мешн шаруам сенде ед1,— дед1 былай uibiFa бере Эбен. — Кандай шаруа? Ci3 e3i KiM боласыз?— деп Орын Эбенге енд1 рана квргендей аныктап карады. — KiM екешмд! айтардан бурын 6ip нэрсенщ басын ашып алайык. Ештенеж букпей, бултармай сейлесейж. Тек шындыкты айтайык. Ж арай ма? Орын жауап орнына конакка барлай карап токтады. — Неге токтадын? Ж уре сейлесейж, коймага дейж afli 6ipa3 жер бар екен,— деп Эбен жакын тарткан иша- рамен Орыннын колтыгынан алды. Шым-шымдап квке- йждеп сурактарына жауап алды. Иэ, Орын Тойруловтын «Крым» маркалы телевизорын телеателье менгеруплсжщ 63i жендепл. Алдымен теле­ визор иесжщ KiM болып кте й тж ж егжей-тегжейл! сурап алыпты. Сонан сон телевизорды api шапшан, api жаксы жендеп 6epinTi де, Орынра езж ж 6ip ллепн жасырын 89

сыр епп аитыпты. Ателье мецгеуцпсМц саяжай салура алран жер1нщ 6ipa3 6«wiiri cipecKeH тас кержедК Tinri экскаватордын Tici батпайды-мыс. Соны дэр1мен копа- рып жармаса, езге амал жок. Орын жарылгыш заттарды езже алып сактаудьщ жэне бфеуге берудж кылмыс екенж, кылмыс кодексжде ар- наулы статья бар екеш'н айтып кипактап керген екен Менгеруил бул женшде жан баласына сыр шашылмайды деп ак кв к1л' Орыннык iuii-бауырына юрген. Акыры она- шалап келш, одан 6ipa3 мелшерл1 аммонит пен eni электр пьлтесж сурап алган. Тергеуш! геологтардын кенсесже жеткен сон, TofiFy- ловтын жауабын протоколга туЫрдк — Жарылгыш заттарды зансыз сактап, 6ipeyre бо- саткан бул кылмысты эрекетщ1з ушш кылмыс Кодек- ciHin 202-статьясы кандай жаза белгжегенж 6weci3 бе? — Бес жылра дейж бас бостандырынан айырады деп ескерткен 6 i3 fli,— дед1 Орын томен карап. Tepreyuii Тойруловтан зак орындарынын руксатын- сыз ешкайда кетпеу женжде колхат алды да, эспеди- циянын басшылары мен мамандарын 6ip жерге жинады. Оларра экспедицияда жарылгыш заттарды сактауда жа- уапсыздык орын алранын, бул мэселеге зан орындары­ нын эл] де оралатынын, кжэлмердщ кылмысты жауап- ка тартылатынын ecKeprri. ТЕЛЕГРАММА СЫРЫ OpinTecTepi Эбенге колпаштау создерд1 жаудыра баста- ган-ды. «Тергеуд1 тамаша жург1здж!3. Кандай жумбак болса да С1здщ колыцызра тускен сон шеиллмей кал- майды. TinTi meiuiMi де карапайым болып шыра келедь Дэлелдерж1з- 6api колмен койрандай ап-айкын». Мундай мадактау сездерд1 Эбен бурын да eciTin жу- peTiH. Ондай создерге к вн ш кенши коймайтын. Канша- лыкты ап-айкын тергелд1 деген icTi 6iTipreH сон да тер- reyiiii кешлждег1 куджтен тугел арыла бермейтж. Мына icTe де, былай карасан, Heri3ri кылмыскерд1 айыбынан бултартпайтын айгакты заттар жэне Мария, Сэния, Орын секмш уш б1рдей куэлар бар. Будан артык кандай дэлел керек? BipaK тергеушжщ езже салса, эл! де жумбак коп. Осыншама дэлелдердж жиналганын бме турып, Сэтен 90

неге жумган аузын ашпады? Еш болмаса 6ip апта маза- ламауды сурайды. Сонда тагылган айыптан кутылуга эрекет жасап жатыр ма? Осындай суракка жауап i3fle- ген тергеуш1 ieriit материалдарын карап отырып, 6ip ка газга ерекше назар аударды. Бул астанадан Кайба- дамга берклген телеграмманык туп нускасы едк «Bapi- нен де осы телеграмма ж умбак» деп ойлады. Естаева- нын семьясын апаттан куткарып калган осы телеграмма емес пе? Онын сырын аныктамай турып iCTi калай сотка втюзед1? «Алма» деген эдем1 eciMHiH Heci и м болды екен?» Осы corfh сурак т ш н е келгенде тергеушшщ TinTi даусы шырып кетт1. Ic кагаздарын одан opi актарып отырып, Ралия мен балаларынын, алименттен бас тартатыны жайлы хатына K63i TyCTi. Конвертт1н сыртындагы почтанын штемпелше карап ед1, Дулысуга 29 августа келшть K,a3ip гана салы cyFa кеткен тергеуил ceprin шыга келдь «29 август» деп кайталап кояды. Ал телеграмма 30 августа бер1лген. Осы eKeyiHiH арасында 6ip байланыс ж о к па? Телеграмма мен хатты калтасына салган тергеуил дереу Сания icTeflTiH гастроном Fa карай беттедк М ага - зинн1н ecirine келгенде, 1штен Сэнияныц eai шыкты. Са­ ния да, Tepreyuji де 6ip-6ipiHe карап кысылып тур. 0ci- ресе Сания абыржулы, акшыл ж y3i куп-ку, демш irniHe тартып алган. Тергеушшщ келе жатканын терезеден Kepin, ■шке юргенше дэтч шыдамай шыккан 6eTi екен. Сания- нын урейл! кун кешш жатканын Tepreymi айкын сездь — Сэлеметаз бе, Сэния, мен азден 6ip суракка жауап алгалы келд1м. — Журщ1з,— деп, ол Эбенд1 онаша кызмет белме- сше eprin апарды. — Мына 6ip хаттар жешнде айтып береа'з бе?— деп Эбен калтасына колын салды. Хаттардын жазуына кез салып отырды да, Сэния эцпмесж бастады. Сол 29 август кунп окига кез алдынан кайта erri. Бул куш онын, жумыстан колы бос едк Танертен эдет- тегщен кеш турып асыкпай шайын imin, ауладагы уй TipiuwiriHe шыккан. Алдымен шежелерш ерткен тауыкка жем шашты. Одан сон сарайдагы баншлерд1 сыртка uibiFapbin ж уа бастады. Оларга кыска арнап кияр мен томат жабу ойында бар. Осы кезде анадай жердеп шежелер шырылдап, мекиен кикулап, аула iuii азан-казан болды да Kerri. Сейтсе, эуеден 6ip кара кус ш уйш п к е л т шежелерд1 win кете

жаздапты. Сондагы мекиеннщ ез шежелерш кызрыштай KopFan, аласурран эрекетш кергенде Сэния ерекше тол- кып кеткен. Тауык екеш тауык та урпарым деп erni- ренеди балапандары ушш отка туседь Ал адам Сэния ше? Осылай ку бас болып ете бере ме? Турмагамбег жыраудын жуырда телевизордан термешшщ орындауында берген e.neni Сэнияньщ журегш шымырлаткан. «Сумбш шаш сулуда да сэн болмайды, алдында элдилеген ул болмаса» деген жолдар каз1р де Сэнияра шаншудай т и т отыр. Адам жанын жылытура жаралран поэзиянык кейде аяздай каритын кездер! де болады екен. Сэния- ньщ жаралы жерш тырнап кеткендей. Дэл осы сэтте почташы Ралиялардын, хаты мен кайтар- FaH акшасын алып келшть Сэния Естаеванын. балала- рынын. алимент акшадан да, Сэтендей экеден де бас 3тартатыны жайлы хатын окыганда imi бурынрыдан бетер элем-жэлем болды. Ke i карауытып есенг!регендей куй к е ш т ед1, мекиенн1н куркылдаран, швжелердщ шикыл- даган ун1н ecTin барып есш жиды. А к тауык балапан- дарын канатынын астына жинап, эркайсысын тумсыгы- мен кезек-кезек туртед1, еркелеткен1 ме, элде элгшдег! 6кара кустын катершен KefiiH жубатканы ма, KiM ia- Bip кезде жумыстан Сэтен келд1. Уйд1н баспалдарында отырfан Сэнияра шошына карады. — Жылаганы Heci-ей, сонша не боп калды?— деп сурады. Сэния eKi квз1нен жас сорралап отырганын енд1 рана сезш, алжапкышымен бет1н cypTin, хат пен кайткан ак- шанын каразын Сэтенге устатты. Хатты окып, каразды устап, Сэтен де тунжырады. Алдымен Сэния ун катты: — Ол бейбактардын не жазыры бар? К,уткарсаншы оларды ажалдан! Сэтенде ун жок. — TaFbi да ет1нем1н! Эйтпесе адресш бер, мен ба- рамын!— деп Сэния шалт орнынан турран. — Ой, акымак, ейДп отка тусуге болмайды!— дед|' Сэтен ышкына сейлеп.— Енд1 кеш1ккен шырармыз. Мына хаттын взi 6ip апта жур1пт1. EHfliri олардын eai-Tipi- 6ciH KiM 61лС1Н?1 — Ж о к, мен yfiTin шыдап отыра алмаймын! Bepi бер анау конверттП— деп колын созды Сэния. — Аптыкпа дейм1н, аптыкпа! Не де болса посылка жен1нде аузыннан шыкпасын. Екеум1з де куримыз! Мен

63iM ойланып керейш, егер амалын таба алсам. Сэтен акшаны алмак болып почтага кетш, тун орта- сына жакын мае болып оралды. Bipeyai гелефонмен таба алмаганына ез|'нен esi ренжш, элдек!мдерд1 балагаттады. Танертен ерте турып, асыгыс аттанды. Содан ею кун бойы кершбей уйге оралганы сол ед1, милиция кызмет- керлер! келш, уйге тш ту ж урпздк.. Сэниянын жауабына канагаттангаи Эбен енд1 шугыл байланые мекемесше тартты. Сэтенжц 29— 30 август кун- дер! Дулысудан ешкайда жолаушылап шыкпаганын кезш- де милиция кызметкерлер! аныктаган. Демек, езге жермен ол телефон аркылы байланысуы мумюн деген ой тер- reyujire бупнге дейш неге келмеген? Эй, канш а укыпта- дым десен де...— деп еюнд1 тертеушс Калааралык телефон пунктше келген ол 29— 30 август кундер! астанамен сейлескендерд1Н кагаздарын сурап алды. 9pi-6epi актарыстырып отырып, онык назары ас- таналык 6ip телефон номерше кеб1рек ауды. А кжанов де­ ген 6ipey сол номерге 29 август куш кешке карай уш рет, 30 август куш танертен 6ip рет заказ берген. Алдынгы кунп свйлесуд!н Mep3iMi тым кыска, не 6api 6ip-eKi минут- тан, ал келес1 кунгкн 25 минутка созылган. Буран кара- ганда, Акжанов алдынры кун|‘ таба алмаган адамын ертенше барып табуы ыктимал. Tepreyuji телефонисткадан аныктама кызмеп аркылы астанадагы телефон номер!- Hin HeciH 61лin беруд! етшдК Bipa3 уакыттан кейш телефонистка аныктап усынган жазуды колына алганда Эбенн!н K03i шарасынан шыкты. Мэссаган, телефон иес! езше таные актриса Fofl! Е-е, ол баягыда Алматы вокзалынын перронында К,аража- новты жолга шыгарып салмап па ед1? Дулысудан «А к­ жанов» болып телефон соккан адамнын, шын мэн1нде Каражанов екешне тергеушшщ куд|п калмады. Десе де, аныктай тусей1н деп сол кеште жумыста болган теле- фонисткага Каражановтын cyperiH KepceTin ед1, ол б1рден таныды. Енд1 астанадан «Алма» деп кол койып, телеграмма бергеннщ KiM екенш де аныктагандай. Сол кунг1 кеште тергеуш! астанага журш Kerri. Поезд Алматыра ерте келдг Эбен вокзал алдындары аланнан Алатау шындарына карап троллейбус кугп. Мына эсем кала kepiHiciHeH бастап, сонау кар жамыл- ган тауларга дейш кез1не 6ip турл1 ыстык кержед!. Ж ер- лес композитордын эншдеп «Сагындым Алматымды, са- гындым ж ас шагымды» деген сездер кемейже келдг Сту- 93

Дентпк жас шагын етмзген кала болгандыктан ба, элде езге де езже тартар сырлары бар ма, afrreyip, Алматы десе Эбеннщ кеюрегшде куй кумб1рлеп кеткендей бола- ды. Опера театрына ж акы н уйлердж 6ipiHi« баспалдагы- мен ж ога ры кетермген тергеушш щ ж у ре п б|ршама ко- балжулы едг EciKTi актрисанын e3i ашты... Сыры ж ака рана ашылран телеграмманык 6ip уйл1 жанды апаттан куткаруы былай турсын, осы ic бойынша Heri3r i айыптыларды ауыр жазадан да босататынын тер- reyrni актрисанын уйшен шырып бара ж атканда-ак ойла- ды. Ол Сэтен мен Сэнияра Кылмыс кодексшщ 88-статья- сынын «а» жэне «д» пункттер1 бойынша айып таруды уйрарран-ды. Енд1 телеграмма тергеушшщ алдына Кылмыс кодек- ciHiH 16-статьясын келденен тартты. Онда былай деп жазылран: «Кылмысты акырына дейш жетшзуден ез ерк1- мен бас тарткан адам, егер онын накты icTereH ic-эре- кетжде баска 6ip кылмысты белгшер1 бар болтан ретте рана кылмыстык жауапка тартылады». Сэниянын ыкпа- лымен Сэтеннщ астанага телефон сокканы айдан-анык- Кылмысты акырына дейш жетшзуден ез ерюмен бас Тарту деген осы емес пе? Посылка женшде eHtti оларды айыптай алмайсын- Сонда олардын накты icTereH ic-эре- кетшде баска 6ip кылмыстын белгшер1 бар ма? Tepreymi 9pi-6epi екшей ке л т, 6ip FaHa кылмыстын. белг1сш тауып отыр. Ол Кылмыс кодексшщ 205-статья- сында айтылран. Жарылрыш заттарды почтамен немесе баска 6ip жукпен 6ipre зансыз женелтуип — уш жьиша дейшг1 мерз1мге бас бостандырынан айырура жазаланады. ЭЫресе Сэтен Каражанов ушш осы да жаза болып па! Tepreyuii ойлап турса, осыншама зулымдыкты мукият уйымдастырран, оны жузеге асырура сан адамды катыс- тырура амал-айла тапкан бас айыпкер Сэтен, TinTi элг1 капел1мде алданып калган ак кещл буррышы Орын Тойруловтан да жазаны аз алады екен. Тойруловтын кылмысты эрекет1 кодекстщ 202-статьясында каралран. Мунда жарылрыш заттарды руксатсыз сактап, баскага берген адамра бес жылга дейшг1 мерз1мге бас бостан- дырынан' айыру жазасы белгшенген. 94

Ия, актрисаныц жауабы icri Ty6ipmeH езгергп деп туйд1 тергеуии жолшыбай, enai Дулысуды коя турып, дереу облыс орталыгына кайткан жен. К,атерл1 посылка- нын дакпырты облыстаты зан кызметкерлерше тугел ж ег- кен. Ещи келш сол туйедей деген ic туймедей жаза- мен тынбак. К,аражановтан айыпкер ретшде жауап алудан бурын б у п н п езгерк женшде тергеуии ез басшыларымен KeHecyi керек. К анш а дегенмен кылмыскердщ де шын журектен айт- кан сездер1 болады. О бастаня алгашкы кадамдары туралы Сэтен екше айтып ед1 гой: «Егер Сейсенбай болмаса, мумкш, мен мундай жолга туспес пе ед1м, KiM 6iJiciH»,— деп. К.олдагы к к е тжелей катысы болма- ганымен, 6ip кезде айыпкерд1 opFa итерген адаммен сей- лесуд1 тергеушшщ эд ш еттш к ce3iMi талап erri. Эбен бул жолы куэларга ез практикасында ете сирек кол- данатын шарага жармасты. Дереу Кылмыстык icTep ж ур- ri3 y кодекс inin 146-статьясына сэйкес каулы жазып, теле- фонмен милиция бел1мшен кызметкер шакырды. Бул ста­ тья зац орындарыныц шакыртуына дэлелаз себеппен келмей калган куэны epiKci3 экелуге немесе кылмыстык ж ауапка тартуга право береди Каулыны орындауды милиционерге тапсырган Эбен Каражановтыц icin облыстык прокурорга баяндауга даяр- лык жасап, к а ж е гп кагаздарды реттеп жатыр едк Кенет- тен Эбен отыратын 6ipinuii кабаттыц коридорында эдеттен тыс тарсылдаган ая к A y6ipi, «токта, токта!» деген дауыс есплди Бул окыс дабырга тергеуии де к у л а к турген. Оныц Ka6HHeriHiH eciri катты ашылды да, манаты кау- лыны орындауга кеткен ж ас милиционер ж жгг Kipin келдь EHTiriH баса алмай аптыгып тур. Айдап экелген куэ Т асканов Tepreyminin кабинетше труден бас тартып, ез безмен екшин кабатка ж уп р ш шыгып, тжелей проку- рордыц кабинетше койып KeTinTi. Милиционер ере Kipyre бата алмаган. — Оныц HeciHe абыржисыц?— деп жымиды тергеу- шй— K,a3ip-aK кайтар. Алдынан шыгып кутш ал. Айткандай-ак, кеп кешжпей Тасканов мойнына су куйылгандай cyMipeftin, теменп кабатка тускен. Проку- рордыц кабинетшдеп окиганы тергеуии кейш eciTTi. Бей- таныс адамныц ай-шай ж о к Kipin келуж кабинет иеа де Tycine алмады. Ж у зш шырамытады, ресми жиындарда керген шыгар. Ент1ге Kipren ол амандык ж о к, саулык ж ок, салган жердей «Мен облыстык театрдыц дирек­ торы Тасканов деген боламын! Ана тергеушнизд! тыя-

сыз ба, ж ок па?!»— деп койып калады. Прокурор ма- дениегп Kici болса да, мына дерем сездерд1 естнен сон,, Таскановка «отырыныз» деп те айтпаран. «Ер1мбетов дей ме фамилиясы. Ай ж ок, шай жок, милиционерге айдатып экелд1 осында! Бу не деген сумдык! Мен бул бассыздыкты булай калдырмаймын! Менщ аягым да, ce3iM де тал ай жерге жетедП..» Прокурор тунжырап тын- дап отырады да, Тасканов кдорген сэтп пайдаланып: «Кайда барсаныз да аяк пен сез езщ1зд1м. Ал epiKci3 алдырса, ж еш солай болтан гой»,— дептк Тергеушйнк жумыс адамдарды турл1-турл1 жагдайда: куанган сэтшде де, кайгы-KacipeT устшде де квруге мэж- бур етедк Эбен мынадай нэрсеш ж ш байкайды: кеп- шинк ж урт киын халге душар болса да, эйтеу1р, ез!- Hin адамгершйнк касиетш жогалтып алмауга тырысады. Ал Тасканов табанда езгерш шыга келдк Осыдан 6ipa3 FaHa бурын ол еш нэрседен 6eTi uiiMipiKneftTiH дерем едк Ол тергеуплш менсшбед1, айткандарына кулак эспа­ ды, сурактарын елемедй Онын осы ден мшезше сырт тулгасы да уксайды екен. Эбен каз1'р де онын эпон- ciHe урке карады. Карны салбырап, куж1рейген дене- сше шошайган мшкене басы мен апандай аузы бвтен б1реуден алып жапсырылгандай. Ержкен 6ipey мунын эр мушесш эр жерден жинап алып, «тек iiuin-жеп жур- сен болтаны» деп колдан курастыргандай. Eaai осы ебедейшз жаратылган тулга элгшдег1 ден мшезшен мулде айрылып корбандап, тергеушшщ аягына жыгылуга 33ip. Фамнлияны койып, «Эбеке» деп т1л ка- тады. Осыншама тез кубылып шыга келетш адамдар болады. Олар кылмыска бара ала ма? Барады деп туйд1 тергеушп Мундайлар жанын жалдап жалган айта ала ма? Айтады. Тергеу мен сот устшде жалтарган жал- FaH жауаптар осындайлардын аузынан шыгады. в й т ке ж кылмыстын батпагына баткан мундай жандар ез басын арашалаймын деп, шындык пен жалганды 6ip-6ipiHeH ажыратып жатпайды. — Эбеке-о-оу! — деп аярланды Тасканов,— Сол алаяк ' Каражановтын будан он торыз жыл бурын театрда iCTen кеткен кылмысы KiMHin есшде тур дейаз. Жэне con 6ip icTin элдекашан куш еткен ж о к па, енд1 HeciH казба- лайсыз? — С урак берепн ci3 емес, мен foA. Алыста калган сол кылмыстан 6yriHri ж ана кылмыстар туындап жатса кайтеаз? 96

— Оран м е н т кандай катысым бар, Каражановтын езжен сурамайсыз ба? — Мунтаздай таза болып шыккыныз келедк Кара- жановтын сол кезде бурые жолга тусуже б 1рден-б1р себеп болтан, сейтж, оны отка итерж ж 1берген KiM деп ой- лайсыз? — Ой. бауырым, мунын барже менж кандай каты­ сым барын тусжбед1м... Ол кейб1р куэлардын жауап беру уетжде гажам кы- лыктар керсететМн ойлады, © зЫ н 6ip берген жауабынан on-оцай тайкып, баскаша ж ауапка кешед1, ол жана жауа- бы шындыкт'ан бурынрыдан да алыстайды. Сейте тура, ол куэнын 6eTi ипм1ржпейд1, ар алдында кысылмайды. Нелжтен булай? Мундай арсыз куэлар, эрине, ез со- тында шындык пен эд1лджт! де ез таразысына салады, б1реулердж кжэлы екенже кез1 анык жете тура, оларды актаура тырысады. «Эйтеу1р, соттан аман кутылып шык- сыншы, калганын кежн кере жатармыз» деп туйедк Ал кен1л1 суймейтж адамы icTi болса, бар палет сонын басына уйж-тегедн дэлелд1-дэлелазд1пне карамайды-ау... Тергеушжщ ойын телефон шылдыры белдК Облыс- тык прокурор екен. «Келж кетуге мумкж дж ж бар ма?» деп сурайды. Буйырмайды. — Эбекеа-ау, e3iai3 келж жолыра ма десем, асы- Fap емесЫз.— Прокурор орнынан кетерш п, сэлемдесуге колын созды,— К,алай, yfi-iuiiHi3 аман ба? Денсаулыгы- ныз жаксы ма? Э лп кабинетке басып KipreH куэгер болмаса, азд щ командировкадан кайтканынызды бмшей де калады екенмж. Eneyi Таскановтын оспадарльжын ауызра алып, 6ipa3 кулктн Егер Каражанов элде 6ip кутпеген жумбакты алга тартпаса, айыпкерлерге лайык статьяларды ка з 1р -ак бсл- плей беруге болады. BipaKTepreyuii Каражановтын «тайм­ аут» алуын ойласа, неге екенin кайдам, к еньге кудж уялайды. Онын алган «демалысы» 6ypciryHi б1тедк Бул «узшете» ол не тындырмак сонда? Осы куджж ол прокурордан жасырган жок. Егер Каражанов ж ана б1рдецеш алга тартпаса, Tepreymi сотка тек сонын ез басын рана берудв усынады. в зге айып- тыларды оран коскысы келмейдн Егер буран сот келк- пей журмесе... — Тергеушжщ кызметж багалаганда, ол 6iTipreH к т щ санымен катар, сотка берм ген айыпкерлердщ саны да ескерметжж унем1 умыта 6epeTinini3 калай, Эбене?-- 136

деп сурады прокурор.— Сот статистикасында да осындай арнаулы тармак бар. — Статистиканыц ондай батасынан repi меж Сэния сек1лд| эйелдщ коз жасы кеб1рек толгандырады. ОТ БАСЫНДА Командировкалап журш, Эбеннщ оз отынын басын коп кундер кормей кететж кездер1 болады. Мына катерл1 посылканын эурес1мен журген 6ip айдын ш ж д е ол уйже келе алмаран. Бупн астанадан тацертенп поезбен кел- генде де уй-1шшдеплермен шужркелесш сейлесудщ peri болмаган. Жубайы Мэнсия мен кенже улы Tayip мек- TenTeri сабактарына acbiFbin бара жатты. Ал улкен улы Дэу1р сонау Томск каласындары институтта окиды. Эбен де жуынып-шайынып, кенсесже кеткен. Онын семьясы Пушкин кешесждеп ecKi онаша уйде ту- рады. Оран жана салынран коп кабатты уйден патер де белген. Б|‘рак ездер1 кошпей койган. Эрине, ecni уйде коммуналдык кызмет жары жеткипказ, ыстык су да жок. «EcKiHin несше кызыгасын, сен канша жерден атакты тергеунл болсац да Пушкинн1н атын алып тастап, бул кошеге сенщ атынды коймас» деп те эзьпдеген жолдас- тары. Сонда да Эбен жан.а пэтерге кешпеген. «Таби- ратка, кенш1л1кке не жетс|'н!» деп ecni уйд1 ауласы мен онда есетж азын-аулак жемк: агаштарын, жуз1м мен булд1ргенд1 кимайды. Осынын барж 03i отыррыз- Fan. 9cipece жаздыгуш ракат-ак, уй-1ш! бау мен жуз1м' - нщ саясында ас iiuin, сонда тунейдк Осындай козге ыстык, жанра жайлы аула бупн иесж тосыркарандай, желмарегендей KopiHicnen карсы алды. Куздж сэры алма тускен-тускен жержде шашылып жатыр. Булд1рген де жиналмаран, сабагы сэл козкалса, узiлin туседк Элдекашан nicKeH жуз1мде аралар кужынап жур. Агаш пен булд1ргеннщ тубждеп шоптер де жулынбай, каулап кеткен. Ауладан бурылып, уй кабыррасына K03i Tycin efli, кeнiлi одан сайын кулазыды. Сылактар шытынап, анау газ кубыры ететш туе мулде жарылып кеткен. Жазда жендеп алмак efli, жаз турмак куз етж барады. Уй баскармасындагылардынбул yfrai курдел1 жондеуден етж- зем1з деп уэде 6epreHi кашан?! Кшмдерж ауыстырып шырып, аула iiuiH 6ipa3 тар-

тшкс ксл-ripyre KipicKen Эбенге мектептен оралган жубайы Мэнсия эуелгьде актала свйлед|': — Ею аптадан 6epi мектеб1м1зде каптаган комиссия. Мектеп реформасын жузеге асырудын барысыи тексерш, уйге icapayFa шамамыз келмедь Tayip де баскетболшылар- дын Kepiui калада еткен жарысынан кеше оралды. Byrin мектептен кайтысымен алма мен булд1ргенд1 жинап, шебж жулмак едЕ эл1 келмепт1 Foft. © 3i жарыстан унжыргасы Tycin оралды. Б1рдене болды ма деп сурасам, ез|‘ ештене айтпайды. Сен сеюлд) сырын iuiiHe буккен намыской гой балаларыц да... Энпмесж актала свйлеуден бастаган Мэнсия 6ipTe- 6ipTe уй T ip ium irm in келеншз жайларын шагына баян- дады. Т ayipAiii жарыстан капаланып оралу ce6e6iH 6ipre барган балалардан сурастырса, езгелердж 6api джинси к и т барыпты. Олар Тэу1рдш устждеп кене трикосына кулген бе, туге. Дэу1рдщ ecKici ед1 foh. Тетелес бол­ тан сон Tayip квбше езжен улкен Дэу^рге сыймай кал- fан кшмдергс не болады. Мэнсия квптен колы жетпей журген кыскы пальто женжде айтура батпады. Еш бол- маса cKi балам ж урт катарлы KHince екен деп ойлайды. О ку дегеншн де жолы киындап барады. Мектепт! «терт» пен «беске» 6iTipe тура институтка тусе алмады. Bapi- нен де eKiniuiTici мектепте Дэу1рден кеш кейж окыгаи балалар институтка Tycin Kerri. Абырой болранда. afiTeyip, биыл ол сонау шалтайдаты Томск каласындары инсти­ тутка барып туст1. Аманшылык болса. келес! жылы мына Tayip аттестат алады. Мунын да сабактан улripiMi жаман емес. онык уступе разрядты спортшы. Еш болмаса сол каладагы институтка туссе жаксы болар едк BipaK мына Эбен езге экелер кусан институт TeniperiH ториды дей- Micin. Кун-тун тек жумыс-жумыс деп жургеж. Эбен тацданды, Мэнсия 6yfiTin таусыла сейлемеуип едк Ол куйеужщ б1реудщ ала ммбш аттамайтын адал- дырына эбден eTi уйренш, квнджш кеткен-дк Ертедег1 6ip окига ерл1-зайыпты екеуж ж де eciHeH шыкпайды. М арт айындары кектемшн кеквзек кундержж б1р1нде тан алагеу!мде аса кад1рл1 конактар ойда ж окта сап ете калсын. Сонау Ташкент облысындары Тойтебеден келшт!. Ол жерде Эбеншн агайындары бар. Эбен кезект1 демалысын уй-шммен кебже осында келш етк1зед1. Тойтебел1к агайындар шетжен бауырмал. ак кепки, жомарт жандар. Bip жолы олар Эбеннж yfi-iuiin мына жаты Сырдын бойына, ана жары э й гш Курама 99