Баялиев К. Ар жазасы

— К абыш , кериш ерде телефон болса, милнциянын кезекип машинасын ш акы р,— дедь— К аржасовка бара- мыз. М ына KiciHin б1зден жасырранын сол айткызар. Сатан Каржасовты бметш шырарсыз?— деп уй иесже карады. Ж ас тергеуип сыртка шыка бере-ак, эйел солкылдап жылап коя бердй — М аш ина каз1р келед1,— деп хабар экелд1 керип уйге барып келген ж ас Tepreyiui. Д эрж ул ов а басын к втер in алды. — Сатан ба?— дед1 тк те н ш ,— Сол екен Foft меж сат- кан. Эй, жазран басым, кайдан тап болдым саран. Оран апармай-ак койыныздар. Бэрш вз1м айтамын. — Озд1 ка м а уга апарамыз,— дед1 Эбен. Осы шеилмге кел ке сщ бе дегендей ж ас тергеуилге карады, ол да тусш- гендей басын шулрыды.— М ы нау пэтер!н1зге к1м карайды, соны uieiuiHi3. Ж акы ндарыны з болса, к1лт1н тапсырып кет1жз. Эйтпесе мер басып, eciKTi 6i3 жабамыз. — К ар ж а сов та камауда ма?— Ж ауап орнына Дэр1- кулова сурак койды. — Оны кай теа з, алдымен вз камынызды жесежзил,— дед1 aFa Tepreyiui.— Барж айтып беремш дегежж з жен. Аспай-саспай ойланыцыз. Ертен айтарсыз. Тек шындык кана а з ге бул icTe ж еккпдж экелу1 мумкш... Булар милиция кызметкерлер1мен 6ip re Дэркулованын, пэтерш мер басып кулыптады да, маш инага отыррызып ез1н алып кетт1. К ам ау алдында онын саусактарынык такбасы н арнаулы каразра бастырып алды. Кабыш муны такертец сактаулы ж а т ка н пистолетт1н uiypinneciHfleri сауса к танбасымен салыстырып тексеретш болды. EKi Tepreyiui енд|' Каржасовты н уйше келдь Ол бау- шарбагы бар уш белмел1 ж еке уйде турады екен Тшту кезшде санды к iuiiHeH пистолеттщ каразра тушршген сыз- басы табылды. Эбен муны дэл сол арада, куэге шакырыл- FaH кериллер кеткймен аныктаура KipicTi. Сатаннын ма- надан 6epi урпжсе карап турран эйел1 мен улын езге белмеге Ж1берд1 де: — Ал енд1, шырарым, мына сызбаныц жайын туашмр* mi 6i3re,— дедк Батыр тулралы тертбак кара x c irirriK ауыр денесИйё, epiHflepi де козгалмайды. Ана орындыктары шойыннан куйы л ган MyciH бе деран. — Азамат Кар ж а сов, осылай у н а з отыра бермекжз бе?— деп сурады Кабыш . К ар ж а сов Mi3 бакпады. 150

— Онда, Эбеке, бул KiciHi сыбайласына алып ба- райы к,— дед1 ж ас Tepreym i.— К ар ж а совты н аузына сол Дэрпсулова сез салар. «Д эр ж уло ва » деген сезд1 естненде К ар ж а сов ты н з!л- мендей д ене т козга л актап Kerri. — М аган не айт дейшздер?— деп келгел! 6epi жумыл- FaH аузын ашты. — М ына сызбанын ж айын T y ciiiflip дедак ко й ,— дед1 aFa Tepreymi. — Онан сон, баска да сурагы мыз бар. К ар ж а сов ecKi орындыкты сыкырлаты п, eni Tepreyuii- ге алма-кезек кар ап , козралактай бередк — BipaK, те к ш ындыкты FaHa айтыныз,— дед1 К а- быш.— М ы на пистолетке каты сыны зды еткенде мойында- мадыныз. ©TipiK ерге баспас... К ар ж а сов ты н кы сы к квздер1 шарасынан ш ь т а ж аз- дады. — Оны н eTipiK екенше кандай дэлелдерМ з бар?— Каржасов жауап орнына сурак койды. — Б1зде дэлел жетед1,— Кабы ш папка immeH eKi су- peTTi суырып алды.— М ш е, т з д щ саусагы ныздын писто- леттеп тацбасы. Ол пистолет ен сонры per а з д щ колыныз- да болтан. «М ы на cepirini3 не деп отыр?» дегендей, К аржасов аларган кез|'н aFa Tepreym ire бурды. — Эбеке, шынында да, Дэрж улованы н ж аны на апа- рып орналасты рсак кайтед1?— дед1 ж ас Tepreymi.— Сол жерде ж аты п ойлансын. М у м к ш , бул Kici Д э рж у л ов аны да танымайтын rnbiFap? — М е ж ц H eri3ri кшэм не? Соны айтыныздарш ы ездер1- Ki3?•— Кар ж а совты н даусы жалбары ны ш ты ш ыкты. — Ештене бьпмейтшдей сейлейшз,— дед! К а б ы ш .— Пистолетпен адам атканыны зды да умытып калдыныз ба? — Не дейд1 тары?!— К ар ж а сов кар а терге малынды. Эбен К аб ы ш ка онынсонры с урагы на жакты рм агандай кез тастады. Сонан сон Каржасовка бурылып: — Кане, карсыласпа, шырагым,— деде— Bipim ui су- р а к: сызба ж енш де не айтасын? — Ж ас кезде эр турл! внерге кумар болдык кой,— ДвД|’ К ар ж а сов б еп ш ц тер1н орамалмен cypTin ж а ты п.— M eni тем1рден туйш туйед! деп м актайтын ж у р т. Мектепте окып жургенде жасаган ойыншык пистолепм облыстык олимпиадада байге алран.

— М ынау ойыншык пистолеттщ сызбасы емес кой. — Иэ, дурыс айтасыз,— дед1 К аржасов мэм1леге кеде сейлеп,— Бул ойы нш ы к емес. Бул эл п ездертоз атаган ДэрЫулованын lin e ri бойынша жасалган пистолетик сызбасы. — Ол пистолет кайда? — Айтып отырсыздар Foft, BipiHmi М ай бауынан табылды деп. Соны мен лактырганмын. — К.ызык екен,— деп Tepreyuii араласты энпмеге.— Жасаганыныз калай, лактырганыныз калай? Дэржуло- BaFa бермедт1з бе? Эбен ж ас тергеукпге тары да сустана карады: — Энг1мес1н беле берме, 63i тугел айтып шыксын,— деп уй HeciHe бурылды.— T y 6 i арынан жарылайын деген екенсщ, еш нэрсеш жасы рма да, букпе де. Саган да, тергеуге де тек шындык пайдалы. — Ш ы нд ы к дейаздер...— Сатан керек сездерд1 1зде- гендей кумьлжйИ.— Сейтеаздер де мен! пистолеттен 6ipeyfli атты деп айыптайсыздар. Осы да шындык болып па? — Сен, LUbipaFbiM, б!здщ шындыктан ауыткымайтыны- мызра кумэнданба. Ж е н а з кшэ та кс а к, OFaH езщнщ каты сын ж о к екенше дэлел келпр. М ынадай уш мэселе- Hi ан ыктап берш|' 6i3re. Bipm aii, Дэржуловамен калай, каш аннан таныссын? Екш пн, Сапаров Ж апар деген азамат пен онын уй iiuiH бьлесщ бе? YiuiH iui, Дэржулова пистолета ж асатарда саран кандай и л е к айтты? — Аздап ойлансам бола ма? Ж эне ана белмеге барыл су iuiin келсем... Y fl Heci езге белмеге кеткенде: — Эбеке, уш суракты лап етмзш б1рден коя салганы- нызды тусшбед1м,— дед1 Каб ы ш .— Ж эне ол суракта- рыныздан баланы аткан осы К аржасов болар деген кудш п байкатпадыныз. — 0 3 i агынан ж арылайын деп беюнген адамды сур а к койып жетелеудщ к а ж е п болмас. М ундайда тергеу- дщ аны ктагы сы келген мэселеш тугел жайып салганы ж ен. Ал сен1н екш ип сурагы на келетш болсак, баланы осы ж1пт атты деген болжам маган эл1 пайда болтан жок. — Сонда калай, Эбеке, баланы ату эйелдщ колынЭн келед1 деп санайсыз ба? — KiM б1лед1? Керерм1з. С атан aFa тергеуип койган сурактар тешрепнде аспай-саспай энпм е козгады. Ол тунгы ш рет Дэрж уло- 152

ваны будан он ж ы л бурын «Турксиб» санаторийжде кер- ген. С апаровты да сол жолы кездеспрген. Санаторийде булар жерлес болып uibiFbin, 6ip-6ipiH сыйласып, 6ipre серуен кур га н . С атан да, Сапар да Д э р ж у л о в а га куш тар болтан. Сынаптай тол кы га н кул1м кез кы з екеуж де эуре-capcaHFa TycipreH. К ы зды н назары бара-бара Сапа- ровка ауа бастаганы н сезген С атан ш т е й о п ы к жеген. Санаторийден KeftiH С апаровты да, Д э рж у л ов аны да кере алган ж о к едк С апаровты к осы калада кы змет ютейД- нiн б1лед1, 6ipaK ез1мен кей ж кездеспеген, сондыктан онын уй iuii ж еш нен мулдем бейхабар... П истол егп Д эрж ул овам е н кеньлдер1 ж ар ас кан эуелп кезенде ж аса ган. Оны ж аса у ce6e6i — Д э р ж у л о в а шетке- pi микроауданда тургандыктан кешке жалгыз жургенде коркатынын айтып, езш коргау уш ж кару тауып беруд1 OTiHreH. 1 ш кш ктщ кызуымен С атан ондай каруды ез1-ак ж аса п бере алатынын айткан. Ертеде мектеп олимпиадасында байге алган ойы нш ы к пистолеттщ сыз- басын кайта сызып, ж а н а ка р у жасайды. О ган унгы сы Kimi мы лтыктыц 6ip уыс огын коса тауы п бередь BipaK жарты жылдан кейж екеуШ н арасы суи бастаганда, Д эржулова огы ж о к п и с то л е т К,аржасовка кайтарып бередь Басында бекерге сураганын, мы лты к ату онын колынан келмейтжж айтады. Каржасов алган октары кайда деп сурап ж атпайды. Оны уй ж д е сакта у га к а у ж - TeHin, BipiH iui М ай бауына апарып тастайды. Ертенже Дэржулова тергеупплерге кутпеген кы лы к кер- c e rri. Keiueri «Барж ез1м айтамын» деген уэдесжен 6ip тун iuiiHAe айнып калыпты. Сол уэдеге ceHin, Эбен оны белек камерага онаша отыргызуды тапсырмай кеп п едк Бекер болган екен. К,анша тэж1рибел1 тергеуипм ж десе де осындай агатты ктар ж1берш алады. Дэр1кулованын тумысынан кубылмалы, тураксыз жан екенж ескермептк Мундайлар камерада 6ipre отырган кэш п кылмыскер- лерд|'н акы л-кенесже тез елжедь Б урыннан кылмыс 1степ «тэж1рибе» ж ина ктага нд ар Д э р ж у л о в а га 6ipep кун 1ш1нде-ак ез басын кор га уды н алуан Typai тэсклдерж уйретж улгередь «Элштщ басы — ештенеш мойынга алмау, кермед1м де бйшедгм деп отырып алу» деп бастай- ды олар ез «сабагын». Олардыц сондай «сабагын» теркже ш ы гару у ш ж тер- reymi косымша куш -ж н ер , уакы т жумсап эурелендг )53

Д э р ку л о в а эуелп кор кы тка н хат жолдаганын да мойын- дагысы келмеген. Туе кайта экспертизанын корытындысы к слi п, xarraFbi эрштер Дэрисулованыц пэтершен табылган журналдардан кыркылы п алынган, ол эрштерд! кагазга ж апсы руга сол уйден алынган жел1м пайдаланылган деген' тужырымдармен таныстырганда да ол: «Бммеймш, мен ж апсы рган ж окпы н» деп безердк «SpinTepi кыркылган журналдарды а з д щ пэтерге бетен 6ipey экеп тастады ма сонла?» деген суре пка да: «мен еш нэрсе бьчмеймш» деп шорт кесть М ы лты кты да эуел! «керген емеепш» деген сон, aFa Tepreymi К а р ж а со в ты к кеш еп жауабынан уз!нд1 окып 6epin едк Сонда да б ултакка-салы п: «Bipan ол мылтыкты алы- сымен К ар ж а сов ты к езше кайтып бергемш»,— деп жал- тарды. «К а ш ан алып едЩ1з?» деген с ура кка: «1984 жыл- дыц басында экелген» деп ж алм а-жан жауап катты. Бул су р а кка бурыннан дайындалганы KepiHin тур. 1984 ж ы л п >1 январьда экелсе, 1983 жылгы ноябрьде о кка ушы- раган балага бул мылтыктыц кандай катысы бар деп б ултармакш ы. Осы арада да Tepreymi Каржасовтын жауабы нан пистолет пен октардын Д э р к у л о в а га 1983 жылгы октябрьдщ аягында тапсырылганын саусакпен нукы п Kepcerri. «М ум кш емес, о п ы т ж ала»,— деп карсы- ласты ДэрЖулова. А г а Tepreymi кузетил милиционерд!* шакырып, туткын- ды камерага апаруды тапсырды. — Айтып ед1м гой, о к ату — еркектщ ici деп.— Дэр1- кулованы aneTiciMeH Кабыш aFa Tepreymire карай ентелей TyCTi. М анадан 6epi эрек шыдап отырса керек.— Мына эйел о к ату былай турсын, мылтыктыц езш дауга салып отыр. Кеше Каржасовты кыса туссек, бэрш айтуга бар едг Жетелеп, сур а к койганда, мойнына да алар ма едг Оны н орнына, о к атуга сенщ катысын ж о к деп кеж л ш орнына rycipin койдык. Ж эне бостандыкта кал- дырдык. А га Tepreymi Кабыш ты н KiHa таккандай айткан сезЬ не режш б1л д 1рудщ орнына жымиып кул дг — Б1здщ борышымыз кылмыскерд! калай да мойын- дату емес,— дед!.— Б!здщ мшдет — шындыкты ашу. Ал кы лмы сты к эрекеттерд! еркек пен эйелге белу жагына келетш болсак, б1здт заман эйелдерге ж ана мумкшдштер ашты. Одан да, сен Д эрщ улованыц енбек ютапшасына, ем1рбаянына уцьл. М ум кш , онын мылтыкка элдекалай катысын тауы п каларсын. Т агы 6ip маселе — Дэрш уло- 154

вамыи саусагынын танбасын мылтык шуршпесже тускен танбамен салыстыруды тездегприн. — Эксперттщ корытындысы ертекге дейш дайын бо- лар,— дед1 ж ас тергеуим.— Bip aK онык 6i3re берер пай- дасы шамалы шыгар. К ер д ш з Fofi, Дэржулованык мойын- дайтын Typi ж ок. — Онык бетпактыгы— жагдайынын мырымдырынан емес, элаздНнен шыгар. «Сура кеткен тал кармайдынык» Ke6i дс. Ал сол талынын взш кыркып тастасак, не кармар екен? — К.андай талды айтасыз? — Тал дегежм — Сапаров. Алгашкы суракта ол 6i3re толык актарылмаса керек, 6yFbin калган нэрселер1 бар- ау, шамасы. Сол элдекалай уэде 6epin демеленд1рмесе, мына эйел осыншама зулымдыкка барар ма ед1? — Ci3, Эбеке, мешц акылым жетпейтш жерге сьлтеп кеглитз рой. — Жендеп ойлансан, акылын жегедй— деп aFa тер- геуипнщ e3i ой шырмауына оралып, узак уакыт тунжы- рап калды.— BipaK Сапаровтан тары да жауап алу уипн перзентханада балалардын калай айырбасталранын айтуымыз керек-ау, э? — Онык Heci бар?— дед1 Кабыш жулып алгандай сейлеп. — Ой, шырагым-ай, саган оп-окай ма, шынында, элде ойланбай айта салдык ба? Ж ас тергеукй езшщ тары да мулт кеткенш сезд1 ме, ундемедк Ал ага Tepreymi езж аландаткан мэселеш айкынырак TyciHflipe бастады. Бул icriit Tepreyi мэреге таялран сайын Эбеннж кекййндег! кудж кушейе тускен- дей. Кешел1 6epi ол TinTi 6ip суракка жауап 1здеп кинал- гандай куйде жур: ею баланык 6ip-6ipiMeti айырбастал- ганы жайлы олардык эке-шешелер1 турмак, TinTi ДэрГ кулованык алдында да свз K03FayFa 33ip батылы барган жок. М ум кж , ол бул зулымдыктан да ат-тонын ала к а т а р . Гэп онда емес, перзентханада сакталран документ караз- дардык езГ ак ол айырбаска Дэржуловадан баска ешюм- HiK катысы жоктырын растайды. Гэп баскада: Айшанык да, Шорман мен Тотынык да бвтен бала ecipin отырганы eili туг1л тусже де юрмейдК айналып уш р ш п , бауырына баскан балалары ymiH отка тусуге 33ip отыр. Еш й сол эке-шешелерге «Сендер бетен бала асырап отырсындар» деп калай айтады? Элде бул мэселеш icTeH мулдем шырарып тастай ма? Перзентханада аныкталган жайлардан Д эркуловага сурак коймай, ipKi^ireHiHiK 6ip

сыры осында eai. Мейл1, солай-ак болсын делж. Эке- шешешц, балалардын болашагы ушш перзентхана окнгасы icTeH шырарылсын. Дэркулованын тек коркыт- кан хаты мен баланы атуынын e3i оны сотка тартуга жетш жаткан ж ок па? BipaK перзентханадагы окнга Эбеннщ есше «Кап ш ж д е 6i3fli жасыра алмайсын» деген мэтелд1 Tycipe береди Ол окиганы мулдем жасырып калу мумюн бе? Дэркуловадан да, езгелерден де тек шындык- ты айтуды талап eTin отырмыз. Сол шындык ашыла келе балалардын айырбасталуын Дэркулованын e3i айтып салса ше? Егер ол бул окиганы жасырса, зан мен сот алдында тагы 6ip кылмысын 6yrin калганы болады Fofi. Онда тергеу мен сотты эдмшкке ж егп, кылмыскер THicTi жазасын алды деп айтуга бола ма? Сейтш, Эбен eKi удай жайдан шыга алмай отыр. Шындыкка жупнсе, балалардын айырбасталуын тергеу icine коспай болмайды, ал онда балалар да, эке-шешелер1 де бул окигадан хабардар болуга THic, Эбенд1 кинайтын да дэл осы жер. Байболовтардын дастарканындагы ке- piHic кез алдынан кетпейди Соларга мынадай жамандык тосын хабарды калай жетюзед1? Элде бул мшдегп мына жас тергеушке тапсыра ма? Ж у р т зулымдыкты кеп керген адамнын оган eTi уйренедй 63i де катая тусед1 деген niKip айтады. Эбен кермеген кылмыстын Typi бар ма. Б<рак ауыр, курдел1 icTi кеп керген сайын Эбен журен кайта елж1репш, кецш нэз1к' болып барады. Элде жакындап калган к э р ш к тк нышаны ма бул? — CisAi, Эбеке, сырт кейпМ зге караган журт суеты, катал деп санайды,— дед1 6ip сэт Кабыш.— Мен де бурын сондай пш рде ед1м. Ka3ip, TinTi ыздщ алдынызда еркш- cin барам. Ай, муныма катты опык жейтш шыгармын. — Неге?— дед1 Эбен туешбей. — Карапайым KiciHi б агалай бим ейтш кемш Ы ктен эл1 де айы га алмай келем1з гой. — Ж э, болды.— А га тергеунл сэл кабагын шытты.— Сен маган бага беруден repi мына К Н н жайын ойла. Cipa, келеа жолы Сапаровпен тагы да энпмелесет'ш шыгармыз, MyMKiH, оны Дэркуловамен 6errecTipepMi3. Оган д ей т Д эркулова женшдеп элпде айткан ею мэсё- леш аныктауга тырыс. — Аныктауын аныктармын, Эбеке,— дед1 Кабыш.— BipaK окты Д эркулова атты дегенге... — CcHin ж ен аз б1рбеткейл1гщ де бар ма деймш. Мун-

дай мшезд|' тастау керек,— деп ара Tepreymi орнынан турды. Осыдан у ш KYH еткеннен кейш танертен жумыска келе ж аткан ага тергеуш М Кабыш алдынан шыгып карсы алды. Эдеттеп акшыл ж у к а eiti кызара тернмп, Эбенд1 кергенше арен шыдап турган сынайы байкалады. Сэлем- десуд1 де умытып: — Апырай, Эбеке, ci3fli бьппр деп ж ур т TeriH айтпайды екен,— деп аптыра сейлед|'. — Не болды сонша, жай ма? — Bapi т з д щ айтканыкыздай болатын rypi бар. Менщ болжамым айдалада калды. — Кай болжам?— AFa Tepreymi жердей жеН коян тап- кандай ел1рген ж ас Ж|'гггке сынай карады. Ж ас Tepreymi абыржыды. М уны к хабарлайтын маныз- ды жаналырын aFa Tepreymi KyHi бурын 6iJiin отырганнан cay ма деп куджтендк Тергеудщ He6ip шытырман ж умбак- тарын inеиliл машыктанран бул KiciHi тосын жаналыкпен тандандыру киын-ак. — Кэне, энпменд!' айтшы, бала,— дед1 iniKe Kipin орындыкка жайгасканнан кейш Эбен саратына карап.— Сапаровты бупн танертенге шакырмап па едж? Дэр1- кулованы да каз1р алып келетш nibiFap. Манарыдай емес, ж ас Tepreymi элденеден месел! кайт- кандай, кызуы басылып, сабасына Tycin едь Колындагы папкасынан к а ж е гп караздарды ыкылассыз алып стол ycTiHe койды да, жайбаракат баяндады. — Мынау мылтыктын шуршпесшдеп саусак танбасы- на жасалган экспертизанын корытындысы. Ол тацба Дэ- ржулованын он колынын сук саусарынан тускен. Демек, окты аткан да сол. Ал мына караздар Дэржулованын ем1рбаянынын кейб1р беттер1. Перзентханадан ол ез|' TLneHin эскер кура- масындары санитарлык бел!мге кызметке ауыскан. Сонда журш , колы бос кезшде аткыштар ушрмесше катыскан. MiHe, сол куэлжтщ KemipMeci. Мына аныктамада Д эр ж у- лованын мылтыктын эр TypiHeH, онын iuiiHAe пистолеттен де жаксы ата алатындыры жазылран. Осы кезде Tepreymi кабинетшщ eciri кагылды. Кабыш ашын ед1, Сапаров кепш тур екен. — Kipini3!— дед! бул жолы ага Tepreymi ресми турде «ci3re» кеш1п. Сапаров орындыкка отырып, e3iHe yucis кез тжкен Эбен мен Кабыш ка кезек-кезек карайды. Жым- жырт отыра беруге шыдамады ма, денесш api-6epi коз- галактап койды да:

— Ш акы ры п па еднш ? — деп сурады Эбеннен — Ия, ш акы рганбы з,— дед1 Эбен Сапаровтын ж узже бурынгыдан да кадала карап,— C i3fli энеугуш езпц'з eci- MiH айтпаран эйелмен кездсслрейж деп отырмыз. — Онын не каж е-ri бар?— Сапаровтын кезнпн аласы улксйш бара жатты. ~~ Айтынызшы, осы ci3 шынымен ештене б км ей аз бе, алде бшмеген болып к е р и тш 'з келе ме?— Ага тергеуш! Сапаровка кадала карады. — HeHi бшмеймш? — Сартайды Зылиханын атуы мумкш бе? С апаров ж уткы нш а гы козгалып, сезге туй1лгендей болып отырды да: — М ум кш емес, неге атады ол?— дели — Анау жолы айтпадым ба, баланы Айшадан еш алгысы келген 6i- реулер рана атуы мумюн. Ал Зылиха Айшаны таны- майды да. — С1здщ Зы лихага берген ешкандай уэдешз ж о к па ед|? — Не уэде беруин ед|'м?!— Сапаров бусанган жузш орамалымен сургп. — Ci3 С артайдын бетеннщ баласы екенше иландыныз — MiHe, мше, бэленщ 6api осында жаты р!— дед1 Сапаров ж|'герлене сейлеп.— MaFaH тарткан 6ip жер! ж о к. Айшаны да сорлаткан сол баланьш бетенге тартка- — 1м... и я...— деп ага Tepreyuii К аб ы ш ка кез салды. СейтН де С апаровка бурылды.— Ci3 адал жар ретшде Айш аны сол ж аладан кутылура эрекеттенген де жоксыз. Айш аны есекке TaiiFan Kicinin фамилиясын да бшгс1з. — Сонда калай, Байболовка «менщ айел1ммен ж акы нсы н ба?» деп барамын ба? — Ш ь ш д м к мынадай: ci3 бен AfiiuaFa тарткан бала­ ны сол Байболовтар асыраи отыр, ал с1здердег1 Сартан — сол Байболовтардын баласы. Ол балаларды эл п езщ1з ж а ксы бьлетш Зылиха перзентханада айыр- бастап ж1берген. Тусшдпцз бе? — Н е дейд1 тары?! — Сапаров одан Dpi сез айта алмай, KiAipin калды. Д э л осы кезде eciK аш кан милиционер ж1ггг Д а р к у - лованын экелшгенш хабарлады. Солкылдап жылаган С апаровты н карсы аллына отырран Дэрж ул овага сез катудан бурын Эбен элНде Кабыш акелген кагаздарды усынды. Эйел экспертизанын корытындысын, мергендж

ж еш нлеп xyanixTi Kepin ш ы кты да, С апаровка бурылды: — Эй, т о кт а т !— дед1 ж еки сейлеп.— Е р кек басымен жылауын караш ы... енд! келш, eTipiK ж ылауы н мунык- CeHi де, меш де к у р т к а н сол eTipiK!— C okfu сезд! Дар1- кулова ы ш кына айтты. Ол aFa тергеуыиге кар ай буры л­ ды.— М ы на mipiKTi шы гарып ж1бер1щз. М у нд ай ж а с ы к жаралган еркектерден журег!м айниды. Варлык оки- раны мен e3iM айтып 6epeMiH. Титтей де eTipiK кос- па й м ы н . Эбен К аб ы ш ка ым ка кт ы . Ол С апаровты колтыры- нан демеп туррызып: «БеДщзд!' ж уы ны з» ,— деп алып Эбен мен К,абыш 6 yriH ri ж ум ы с KyHiH Д эрщ улованы ц Keiueri жауабы н магнитофон пленкасынан тындаудан бастады. Д эрщ улова. И э, алдау мен eTipiK менщ Ty6iMe ж етть Алдымен ж у р т меш алдады, сонан сок мен де карап калмадым. Алдаура алдаумен, еДршке еДржпен жауап беруге тырыстым. О баста менщ жаны м д а п э к etti. CeHriui efliM. Bipey меш алдап кетед1 деп ойлаппын ба. Е н эуел1 м едициналык училHineni б т р г е н ж ы лы алдандым. Училищ енщ ж ас мурал!м1 окура тускен кез1мнен бастап маран ерекше назар аударып, кам ко р л ы к KepceTin, соцымнан калмай журетш. Кундердщ куншде «маран ерге ш ы к»'де п усы- ныс жасады. Ш ы ксам шы гайы н, ж е н ! т у зу HtiriT сиякты деп о ны к ы кгайы на кене бастаганы мда, ол меш абыройым- нан айырды да, Tepic айналып Kerri. ImiM удай ашып, не icrepiMAi бьлмей аласурдым. Бар дуние мен уш ш к а р а к гы ту некке айналды. ©Mip- ден кудер узгендей куй ге TycTiM... Суйтш, Сапаров Жапармен санаторийде кездескенше OMipAin осындай «мектебшен» eTin улгергенмщ . «Кайрам ж иы рма бес» дейтш ж а с ка да таялып калранмын. Эйел бала yujiH аз ж ас емес. Ж у р т т ы н Ke6i осы ж а с ка дейш басына отау Tirin алады. Ал менщ eMipiM боска eTin бара ж атканд ай. Рас, соныма T ycyiui xc irh re p аз болран ж о к. BipaK оларга сенуден калдым. Bapi алдайтын с и я к ­ ты, «суйд!м-куйд1мнщ» 6api eTipiK си якты Kepiiifli де тур- ды. Солардыц ш ш е н Ж ап ар Сапаров пен С атан К.ар- жасов MeHi «ез1м1здщ жерлес1м1з» деп м енипктенуге тырысып бакты. Сатанды койьщызшы, онык! керсе кызар нэпсщ умарлык, api e3i yHeMi im in ж уре дь Оран мен эуелден-ак «ез ж еш ш » бьл» дегендей сынай таныттым. Сонда да ол жабысуын коймады. 159

Ж апар да маган ap6ip кездескен сайын барынша ынтыгады. Аузым куйген сорлы, тым жакындатпай устаура тырысып багамын. Ол болса жан сырым акта- рады. «Ей, дуние-ай, сендей жарым болса!» деп ах ура- ды. «Оран не кедерп бар?» деп сыр тартамын. «Эттен. куйрырым узын Fofl!» деп зарлайды. ©згелер кусап «бойдакпын» демейд1, шынын айтатын сиякты. Мен де иланып каламын. Егер осындай xcirirrep втiрiк айтса, бул дуниеде шындык деген болмас деп туйемж. «Куйрырым!» дегенде маган сол куйрыгымды узуге квмектес деп жал- барынрандай KepiHefli. Tim i кейде «К.уткар Meni азап- тан!» деп маран умгг арткандай елестейдг 0м1рде 6ip адамга сенуге мумкш болса, осы Жапарра сену керек шыгар деймж ез|'ме. Турганов, ©зге эйелд1 бакытты етпеген еркек с1зд| кал ай бакытты етпек? Ер!мбетов. Кабыш, коя тур сурагынды... Д эр 1кулова. Е-е, жас ж И т , «бакыт» дейсш, э? К.айта- кайта опык жеген менщ взге эйелдщ бакытында не ша- руам бар ед1? К,ыскасы, Жапардай еркек мешн колыма тусе бермес деп туйд1м сонда. Шрак онын екеум1здщ косылуымызра бегет болып турран «куйрыгын» калай узем? MeHi мазалай бастаган суракка жауап табан астында табылды. Санаторийден оралысымен жумыска келген алгашкы куш Сапарова Айша деген эйелдщ толрагынык устжен шыктым. Таныс фамилия. Ж апар сыр актарранда эйелжж ешкабат екешн де ауызга алран. E iu i 6ip кара- сам, Жапардык e3i де перзентхананы сырттан торуылдап жур екен. «Е, байрусым, маран кешлжнщ аураны шын болса, кудай осы жолы кез жасынды керетж шыггр,— деймж imiMHeH.— Сэл туссе «куйрыгынды» узермж». Айша Сапарованын толгагы катты болды. Нэрестеш Колыма устап карасам, кап-кара кара тышкан. Экесше тарткан болар. Ж о к, шешеш де кара торы. Екеуше де тарткан шырар. Дэл сонан б|‘раз бурын езге палатада ак сэры келж- шек ул тапкан-ды. Шешесже уксайды. Кейж бишм, экеЫ де сары Kici екен, училищеде директор болып ктейдь EKi баланын тур-тусжщ 6ip-6ipiHe керерар болганына куанып кегпм. ЕкеуШ н биектерже тарылатын «бирканы» алмастырдым да, кереуеттершен ауыстырып жаткыздым. Сол куш тунп сменадары жумыстан босанып шыксам, Ж апар перзентхана уйжщ ауласында эл1 сенделш жур екен. Ол меш танып, алдымнан кес-кестей журдг Сол

арада элденеден кауштенгендей журепм дурсшдеп коя бергеш. Ол ай-шайга келмей, амандык-саулыкты да умытып: — Сен б1здщ келж ш ектж халш биген жоксык ба?— деп сурады. Не айтарымды бжмей саскалактадым. Е к алдымен сактык жэрын ойладым. — Б угж 6ip эйел киналып босанды. Сол с е к т келш- uieriii бе ед|'?— дед1м еш нэрсеге катысым ж о к кусап. — Ия. ия. жардайы калай екен?— деп eci шыккан адамдай ентелед1 Ж апар. — Анасы кауштен аман. Балан «жгэлап» ceHi 1здеп жатыр. Куттыктаймын! — деп оран колымды усындым. Ол колымды алудын орнына в31'мд1 куш актап cyfiin жатыр. — Ой, жаксы хабарыннан айналайын! Суйшппне каларанынды ал,— деп лапылдайды. Шынымен куанып KeTTi. MeHiH iuiiM алем-жэлем болып барады.— Ж ур. кетпк 6i3AiH уйге. Куанышты жуайык! М ен жауап бергенше болмай ол кешеде келе жаткан ж ен и машинаны токтатып та улгердн Э дегенше уйже алып келдн Дастарканра бар мэз1рж койып жатып та кайта-кайта эйел1 мен баласынын жайын казбалай бе- ред1. TinTi баланын TypiH сурайды жазран. Сол арада мен тары да сасып калдым да, дереу eciMfli жинап алдым. Эрине, бул куджтешп сурап отырран ж ок. Экенщ табиги куанышы тудырран сурак. Жалгыз Ж апар емес, пер- зентханара келген кай эке болса да баласын «Юмге тарткан?» деп сурайтыны бар. Bip-6ip рюмка шарап (шкеннен кейж де: — CefiTin, баланын т у р ж байкамадым дейсщ бе, шынымен?— деп кайталап cypa F aiu a бойымда кы зганы ш epTi лаулады. — Неге кайта-кайта сурай бересщ? Элде куд1г1н бар ма ед|‘?— дед1м. — Ж о к, ж о к,— дед1 абыржып.— Тунп>1Ш перзент1- Mi3 Fofl, кергенше... Кызганыш отына тары да май куйранын карашы. Кызганыш — адамнын кез1не б1ткен шел екенж тусжд1м. Шыдамай барамын. ByriH жолыкканнан 6epi мен1ц ез басым жайлы Tic жарып cypaFaH ж ок. Бар айтатыны: «кел1ншег1м», «балам». — Ау, сенщ MeHi cyfieTiHiH кайда?— дед!м акыры шыдамай. Ж апар Ke3i алактап, тершш Kerri.

— Б1здщ суй1спсншшпм1зге нэрсстенщ не жазыгы бар,— деп кумьлжШ. • «Э, бэлем, тура тур. Дал осы нэресте ажыратар келш- шепцнен» деймш iiuiMHeH. Ж апар эйел1 мен баласын ауызга алуды догарып, Meni аймалауга KipicTi. Кызганыш деген бале гой! Бурыннан жолатпай келсем де, сол жолы OFan ез!м де жармастым. Сол туши сонын уйшде отюзд1м. Танертен Ж1г т м салгырт. Бурынгыдай ем1рену жок. Жумыска баратынын желеулетш, менен ажырасканша асыгып тур. Ызам келдь — Эй, сенщ баягыдан 6epri «куйд!м-суйд1мщ» кай- да?— дед1м. — Ей, Зылиха-ай, куйрыгым бурынгыдан да узарды емес пе?— дейд1 томен карал. Сол арада эбден кектенд1м. «Сенщ узарган куйрыпан эл1-ак кыркылатын шыгар. Сонан кейш не дэлел айтар екенсщ» деп т!стенд1м. Ол куйрыкты, эрине, бала узартты деп отыр. Ал мен болсам дэл сол бала куйрыкты узарту орнына шорт кесед1 деп кутим. Эр! кутт1м, 6epi KyrriM. У м т м акталатын емес. Кайта- кайта барлау жасаймын. BipeyfliH, кара баласын асырап, Байболовтар журш жатыр. Ал сэры баланы Сапаровтар кушып, суйш отыр. Eni семья да каннсн-каперс1з. К.ой, 6ip эрекет жасамасам оолмас дед>м. Балалар уш-терт жаска келш, тур-Tyci аныкталды-ау дегенде, Сапаровтын эйел1 сабак беретш музыка мектебше теле­ фон шалдым. Айшанын Байболовпен байланысып, 6ipey- дщ от басына ойран салып жургенш хабарладым. Сенбе- сещздер, Айшаньщ улынын TypiHe каракыздар дегенд1 айттым. Бул дуниеде есектен тез жайылатын хабар бар маг Сонда мен 6ip кызыкты байкадым. Мен алгаш телефон сокканнан eni кун еткенде таныс келшшектер1мнщ 6ipi: «Сен eciTTiH бе, сауда базасы директорынын эйел1 пэлен- ше деген училище директорымен ойнас боп, ул тауыпты» деп ж акалык айтпасы бар ма. ©з аузымнан шыккан осек не 6api ем -ак кун iiuiHfle буки каланы аралап шыгып, оз1ме кайтып жеткен. «Кэне, енд1, бэлем, осыдан кейш ажыраспай керщ- дерш и деп южшд1м. Бул куйжтен аз да болса арылайын деп рет1н тауып эскери бел1мге кызметке ауысып кетим. Ер1мбетов. Мылтык ату eHepiH сонда жургенде уйрен- дщ!3 бе? 162

Дэржулова. И з, сонда квптщ ортасында журейж деп аткыштар уМрмесше жазылдым. Кайтып оралран сод калалык денсаулык сактау 6eai- м1не, ездерМ з бшетж кызметке орналастым. Жумыс ж агы шешжгенмсн, жалгыз бастылыктыц дертжен кутыла алмадым. Сапаровты кайта 1здед1м. Телефон соксам, керенаулау жауап береди баягы куйрыгыныд узарганын ауызга алады тары да. Куйрырын кесуге кайта KipicTiM. Эуелгше элг1 хатпен- ак 6iTipeM бе деп ед1м. Олардыд мазмуны азд ер ге мэл1м Одан да нэтиже шыга коймады. <Енд1 кайтт!м?» деп жургенде кешеде баягы Сатан Каржасов жолыга кетсш. 03! iuiin алран. «К,айда курып кеттщ?» деп маран ж ата жармассын. Онын тем1рден TyfiiH туйет1н шебер екенж талай ecTireHMiH. Пистолет жасадым деп те мактанган баягыда. «Кездескенщ жаксы болды» дед1м оран. Оман аррысы аздерге бел гш шыгар. «Енд1 куйрыгыд б1ржола узьиген шырар» дед1м С ап а­ ровты кез1'ме елестетш. Б1раздан кей ж б й ш м , сэры бала Tipi калыпты. BipaK MeHin жоспарым орындалган сиякты. Кундердщ кунж д е Сапаров соцыма 03i тусть «BiTTi шаруа, эйел1мнен 6ip- жола ажы рады м»,— деп б1рде yfiiMe Kipin алды. M ine, бар эдг1ме осы. Тары не сурайсыздар? Ер1мбетов. Содан уш жыл еткеннен кей ж жуырда жазган арандаткан хатыдызды калай ту с н ш р е а з ? Дэр1кулова. BipaK мешмен де турактамады. Ол сырт Караганда рана ерекше сиякты екен. О баста сырт кер- кже, серш гш е карап кателесшпш. Ал жакын ке лт. сырын бьлгенде турлаусыз болып шыкты. Квп кундер жогалып кетедй Б!рде Айша мен сэры баланы (здеп Кодыртауга барыпты. Meni тары да ашу кысты. Оларды Сапаровтыд квз1нен мулдем райып кылмасам болмас.. Эбен магнитофонды токтатты. Зылиханыд будан аргы жауаптарын кайталап тыддамаса да. ага тергеуип- нiД ecineH кетер емес. ТергеушЫ д «жазыксыз бал ага калайша кол квтердЫз? Айшаны калайша аямадыдыз?» деген сурагына Зылиха: «Меш мм аяп жатыр?»— деп карсы сурак койганда. Эбен едэу1р уакыт тосылып кал 163

ган. Сумдык-ай, мынау эйел e3iniK жауыздык кылыгы- на екшетш Typi ж о к кой. Кылмыскерлер айыбы мойнына койылганда ездерше ездер1 лагынет айтып, «жаздым жанылдым» деп шыга келуил едк Бул эйел райынан' кайтар емес. А га тергеушжщ ундемегенше шыдамады ма, К,абыш 6ip буйпрден: «О з, Йемене, ез1мдш дурыс деп отырсыз ба сонда? КшэЫз адамдай сейлейшз Foft»,— деп сураган. «Ki'ho деген не ол?— деп Зылиха жас тергеунлге карсы сурак койып, оган 63i TyciHiK берген,— Менщ кжэм сол — бакытты болып тумаппын». «KiM штен бакытты болып туады дейсщ, эрюм ез бакыты ушш e3i куреспей ме?»— деп Кабыш айыпкердщ niKipin тузетпек ед1, ага Tepreymi оны токтатып тастаган... Кабыштыц кешеп бул сездер1 6yriH онын алдында жаюлы ж аткан газет макаласынын такырыбына ундес cexMAi. Улкен эрштермен терьлген «Б1здщ максатымыз — жаца адам тэрбиелеу» деген сездер айкай салып тур. Ага Tepreymi макаланын атына кадала калыпты. Кадалган сайын манадан берп тунерген кабагы ашылып келе жаткандай, эне, мырс етш кулш те Ж1бердк Эбен ж узж деп бул кубылысты кагылез жас Tepreymi калт ж>бермей кадагалап отырган. — Эбеке, макаланы окыгыныз келе ме?— деп газегп усына 6epin ед1, ага Tepreymi: — Осындай айкайлаган такырыптар журтты мез1 кып б1ткен ж о к па,— дедк— Сен окыган шыгарсын, жан,а адамды калай тэрбиелейд! екен? Кабыш макаланын такырыбына e3i кжэл1 адамдай кызарактап: — Эрине, мунда адамды рухани жагынан тэрбиелеу хакында жазылыпты. K.a3ip адам факторы дегенд! кеп айтып журм!з Fofi,— дедг — «Ж ана адам тэрбиелеу» женшде Ka3ip FaHa емес, ондаган жылдар бойы айтып келе жаткан жокпыз ба?! Ал бул онай нэрсе ме екен? Бутан Караганда алып электр станциясын Т ур и н у, тын дала мен космосты игеру ана- гурлым жен>л екен. Адам барж де icTeft алады, TinTi улы табигаттын ез|' 6ipTe-6ipTe адамга багынып келедй Сейте тура, сондай KyAiperri адам e3iH-e3i багындыра алмай келе ж аткан ж о к па? Махаббат пен ешпендшк, зулым- дык пен i3rLniK, ерлш пен ездж, даналык пен азгындык, MefiipiMci3fliK пен кайырымдылык сиякты 6ip-6ipiHe керегар кубылыстар каз1р де катар eMip cypin келедг 164

Эбен узак сейлеп кеткешне ыцрайсызданрандай, ce3irt aoFapbin, Кабыштын бетше карады. — И з, шынында да, адамнын саналылыры жайында кун сайын жазып, айтып ж атсак та, корамымыз aai де маскунемдерден, урылардан, пэрекорлардан, repemi- лерден арыла алмай келед1,— деп коштады ол. Кабыш вз ce3iH ага Tepreymi api карай жалрастырар ма екен дегендей KLaipin едц б|‘р ак Эбен баярыша онык бетше KapaFan куйде унФз ойга шомып отыра бердн Ж ас Tepreyuii Эбенд1 экг1меге кайта тартпак болып: — Сонда гэп неде?— деп сурак коя сейледн— Тэр- биелеу жагынан кенде емес сияктымыз. Элде француз жазушысы Анатоль Франс айткандай, адамды кайы- рымдылыкка кушпен кеширу керек пе?! AFa Tepreyuii Кабышка еепртпей iuiTefi жауабын жуптап кердн гэп адамнын арына байланысты шырар, арынан айрылрандарра тэрбиен де, yriT in де, буйрыгык да каукарсыз болар. Ондайларды жвнге салу ушш корам зан да шырарып, куш те колданып ж аткан ж о к па. Одан арсыздар кайырымды болды ма? Мэселенщ Tyfii- Hi — адам арынан кашан, не ce6enTi айрылады — coFaH терец у ц ш п , корамда адамдар арын жоралтып алмай- тындай жардайлар жасауда uibiFap. KefiiHri кезде кеншен epic алран адалдык, элеумегпк эдшдж жолындагы коз- галыс, MyMKin, осы максатка кызмет етер. Енбекнлл де адал жандарра Караганда. арамзалар кеп асап, eMip- де артык игЫ кке кенелсе, элеумегпк эд иш к секшд! касиетт1 урымнын куны не болмак?! Ага тергеунлнщ узак уакыт аузын ашпай кадала караганы на ж ас Tepreymi шыдамай барады. — Эбеке, неге ундсмейаз? Элде мен б1рдецеге рен- ж т п алдым ба ci3fli? — Ж о к, неге ренжггесщ. Сен маган жаксы кемекнл болып турсыц рой. Тек, мына соцры сурарына ж ауап беру киын ба деймш. MyMKin, алдыкдары макаладан жауап тауып каларсыц,— деп езу тартты Эбен. — Бул макаланыц такырыбы сиякты мазмунм да кур айкай, бос сез,— деп К.абыш та кенш аз рай танытты. — Иэ, сездщ арзандауы, сез кад1рнпц кетуц жауап- сыз сейлеу деген дерттен де арыла алмай келем1з-ау. — Дурыс айтасыз. Жауапсыз сейлеудщ акыры жалгандыкка, eTipiKKe уласып журген ж о к па? Буган мына. 6i3flin колымыздагы кылмысты ic те дэлел. Сапа- Ровтыц Дэржулованы дэмеленд!рген жауапсыз ce3i болмаса, муншалыкты ауыр кылмыс жасалар ма ед1? 165

— Бул корытындын Tayip-ак, шебер екенсщ,— деп суйсшд1 Эбен,— Сонда бар кшзш о баста Сапаровтын жауапсыз айткан лешрме сездерше карай аударамыз ба? — Ж о -ж ога. Дэркулованык каныпезерлИ де бар сиякты. Bi3 кеше Дэржуловадан кейш Сапаровтан жауап алуды ж алfастырм адык кой. Екеуш беттеепрсм1з деп едж. Эбен Кабыштын жузше сынай каран отырды да: — Шынымды айтсам, сол Сапаровынды кешеп аянышты туршен кейш кайтып керуге заукым сокпай каллы,— дедк — Иэ, ол Айшага деген махаббатын напакумар- лыкка курбан erri-ay! — Сапаровта журген негылган махаббат!— Ага тергеуимшц yHi ызалы есплдк— Осы — «махаббат» деген сезд1 де KiM кершгенге телш, кунын келрдж. «Махаббат» деген угым да «ар», «намыс» секьлд! емес пе? Ол рухы KyuiTi жандардык улеа болса керек. Махаб­ бат бар жерде Kici кандай киындыкка да тетеп беред!. Нагыз бакытсыздык — ол езймннлдж. Егер езнип гана суйсен, вМ1рд|'к ауыр сынына душар болтан жагдайда тагдырына екпелеп, кеп азап шегесщ. ©згелерге деген махаббат пен камкорлык жанын билеген Kici торыгып кажымайды, ашынбайды, рухы туспейдг Ага Tepreyiui энпмесш аяктап, yHci3 калды. Кабыш: «CefiTin, Сапаровтык жылаганы — ез1м1шлдш кез жасы десемзил»,— деп айтуга окталды да, алдынгы сез1м сиякты тагы да булд1‘рш аламын ба деп сактанды. Тергеу устшде ашык мшезден айнымайтын aFa тер-, reymiHiH каб а гы Ka3ip салыккы. ¥зак уназдж жас TepreymiHi де зьлдей басып бара жаткандай KepiHfli, езш де, aFa TepreymiHi де серплтудщ амалын !здедг — Эбеке, кылмысты толык дэлелдесешз де ренжш отырсыз ба? Эбен кешел1 6epi езш катты шаршагандай сезшш, мунын себебш !здеп отырран-ды. Ж о -ж ок, бул денсау- льшына байланысты емес. Ауру-сыркаудан аман. Е-е, енд1 ангарды. Элгще магнитофон пленкасын аягына дейш тындагысы келмегеш TeriH емес. Дэржулованын кайсар- лыкпен кайтарган жауаптары Эбеннщ жуйкесше тиген- дей едк AFa Tepreymi бул жолы кылмыскерд1 рухани жагынан жене алмадым ба деп кынжылды. Тергеу аяк- тала келе Эбеннщ ic-эрекетше, эдк-тэсйпне, корытынды- сына талай кэш п кылмыскерлердщ e3i тэнтйпк танытушы ед|\\ Мына Дэржулова болса кысылып-кымтырылмады

да. Бул нелжтен? Элде aFa тергеуш жж Дэржуловамен свйлесуге т и таба алмагандыгынан ба? Айыпкерд1 ж1б1те алмаган осынау шарасыздыгын Эбен Кабышка ашык айтпастан: — Tepreyuii кылмысты дэлелдеуден баска ештене ой ламай ма екен?— деп жумбактай сурак койды. — Неге ойламасын,— дед1 Кабыш сурактын астары- на толык тусжбесе де. — Бул ктен KiM не утады?— деп сурады Эбен. — Ен алдымен шындык утпай ма? Б1здщ 1здеген1м1з шындык емес пе?! — Б1здж ашкан шындыгымыз талай жаннын тагды- рына ауыр тимесе не кылсын. Eneyi 6ip-6ipiHe ун аз карап калды. — Иэ, Эбеке, энеугунп айтканыныз менж де еамнен кетер емес,— дед1 муная сейлеп Кабыш,— Байболовтар мен Айшага бул шындыкты калай айтар екенб1з?! — «Тустжбай» деген шын eciMiH «Кара батыр» атан- дырып отырран Байболовтардын еркетайларынын TaF- дыры не болады? Соншама азапка тезш, сары бала уш ж жанын пида етш журген Айша кандай куйге ушырайды? Эбен орнынан турып, кабинетте api-6epi журе бас- — Сонымен бул ic бойынша шмдерд! сотка берем1з, кандай статьялар бойынша айыптаймыз?— деп сурады 6ip сэт к и т токтап. — Дэржулованын кылмыстык эрекеттержде 6ip- неше статьянын белпа бар,— дед! жас Tepreyiui. — Апырай-э, егер 6i3 Дэржулованын езге кылмыста- рын дэлелдей алмасак, онын Айшаны всектеп маскарала- ганы уш ж алатын жазасы шыбын шаккан рурлы ж ок екен-ау. Жазыксыз куйе жару балага атылган октан ж ен и тимеген шырар, acipece Айшадай пэк сез1мд1 жанра. «Байбат свз — атылган октан да натерли деген рас-ау. — Шынында, жала деген ен ауыр кылмыстын 6ipi емес пе?— дед1 жас тергеунй Эбенд1 костап.— Адам деген атка дак туармеуден касиегп не бар бул вм1рде! — Е-е, бала, амал ж ок, 118-статьяны Дэржуловага колдана алмаймыз, калган уш статья болмаса,— дед1 Эбен ic кагаздарын ретке келпре Tycin.— Ал Каржасов Сатанды кайтем1з? Кабыш элдеюмдермен акылдаскандай, айналасына жалтактап карап алды. — Шынымды айтсам, сол ж Кггке ауыр тие ме деп отырмын,— дед1 aFa тергеуилге бурылып.— Атылатын 167

каруды жасап, сактаганы ушш 202-статья 5 жылга дейш бас бостандьжынан айырура жазалайды екен. Тузелт, адам санатына косылдым ба дегенде... Эбен басын изеп: — Сен кылмыскерге катал ма десем, жанын да ашиды екен Fofi,— дедь— Иэ, оны мен де аяймын. — Ал Сапаровты кайтем1з?— деп сурады Кабыш. — Онын не кайтетЫ бар?— Эбен шарасыздыгын байкаткандай, eKi алаканын exi ж а к к а карай жайды. — М аган салса, ен алдымен соны жауапка тартар ед1м,— деп катуланды ж ас тергеушк— Бэле сонык алаяктыгы нан басталран ж ок па? «©TipiKTin куйрьжы Oip-а к тутам» дейм1з, 6ipaK колы узын екенш ескер- мейм1з. — Кабыш, сен тары да закга ренжуге шыктын ба?— AFa Tepreyuii ез орнына отырып, кодекстщ бетЫ жауып койды.— Одан да сен осы iorin coKFbi TepreyiH жузеге асырсан кайтед1? Мына ашылган жардайды Айша мен Байболовтар семьясына хабарлауга, оларды Дэр1- кулова мен Сапаровка беттеспруге батылым барар емес. — Койыныз, Эбеке,— деп жас Tepreyiui орнынан ушып тураы.— Мен булд|‘рш алармын. Олардын шын- дыкты азд щ аузыныздан ecTireHi жен. — Мен саган жарьшып сейлеуге yflip болма дегешм кайда? Дуниедег1 э д ш е т а з д ж т туп-тамыры жарымпаз- дыкка барып саяды. Топас басшыларды жарымпаздар жасайды. Ал топастар мен тогышарларра билж тиген жерде келеназдж кебейетЫ белгш. — Ci3re жарынраным емес, арынан жарылранымнын e3i осы Fofl, Эбеке.

Эц1-' мелеР

БОРЫШ Ой, кыз дегенд1 койсакшы. «К,ыз журег! — 6eri ашыл- MaFaa мтап» деп KiM айтып ед| осы? Сол рас-ау деймш. Боранбайра асханадагы даяшы Нариманык сыры да бел ашылмаран к1таптын мазмунындай жумбакталады да турады. Кептен 6epi «жанына торсык байлатпас» асау- дай уркектеп журш , икемге 6yriH рана келт едь Exeyi жасакшылар жумысы женшдег1 жиналыста 6ip жерден орын алган. Мшбедеп сездерд1 куб1рлей талкыра салып, шуй1ркелест те улгерген. Бара-бара жиналыстан жалыра бастап, узш с жарияланса, кыдырып кетуге ниеттенген. Председатель сол узинсл жарияларда, келес! сез Макаш Айтановка берьчетшш ескертт!. Сол сол-ак екен, Нарима колын шапалактап: — Алакай, жаксы болды Fofi. Осы ж1гптщ сезш тындай алмай жур ем. @3i тамаша сейлейд1, арып турган шешен дейд1,— деп масайрап коя бердь — Кыдырура шыратынымыз кэне?— деп Боранбай оран тесше караран бойда орнынан турды. — Кыдырсаныз кыдыра 6epiKi3. Мен ешкайда бар- маймын,— Нариманык ce3i Боранбайга арналса да, KOHMi баска ж акта екенш залдан элдек1мд1 1здей жал- тактаган квздер! айтып тур. Боранбайдык хекипнде элгрде рана тутанран умгг сэулес1 кайта сендк Лушлдей соккан журег1 кобалжи бастады. «Осы кыз кандай жан ед1 e3i? MeHi талкек eTKici келе ме, ынтыга умтылсам — шалкактай калады, бойммды аулак устаура ынрайлансам — жылы леб1зниен тартып алады. Мына кылыгын карашы ендк Макаштыц eciMiH бул будан бурын да аузына тамсана алып едк Айтпакшы, eKeyi кинорэ 6ip re барыпты деп жур». 170

Боранбайдын K63i эл1 де Нагимада. К,ыз муны елеу- CI3 калдырып, залдын тус-тусына кеудесш квтере, мойнын соза жупртуде. Боранбай сом денесш эрен жылжыт- кандай, баяу рана козрала бердк Салынкы кабарын HaFHMaFa тары бурып ед1, ол мунын шырып бара ж атка- нын байкамаран да тэр1здь К.ыздын мына кылыры шымбайына тым батып K erri ме, Боранбай енд1 екпшдей, батыл кадамдап сырткы какпа алдына келдк 1н1рден-ак шытымыр кабак кврсеткен ауа райы Kaaip ызгарлы суыкка уласыпты. Ызындаган желге налыгандай сыкыр- лаган какпанын улкен дарбазаларына кещлЫз зер салып турды да, артына карады. Клубтын жаркыраган тере- зелершен жастардын шуы мен кулккм араласа еспледк Залды тастараны — тамаша, бет алысы — тукриык KepiHfli оран. Ойын кобалжу билед1. Ол салы cyFa Kerin, ойланып турды да, кеЙ1Н карай журдй Ж у р т орындарына жайгасып, М а ка ш сез|‘н бастап та койыпты. Бипазданып келшть Ж а н а костюм, галстук, крахмал жара, кыр мурынды, сопакша а к куба бет, буйра шаш, науша бой — 6api де жарасымды. — Мен борыш, жастардын корамдык борышы туралы ' ез niKipiMfli айтпакпын,— деп кояды ол баптанып.— Bip- сыпыра жолдастар корамдык борышты втеу елер- мендер мен белсенд1лердщ FaHa ici деп санайды. Энеугунг1 жанжалдын манында болран жастардын бузакыларды ауыздыктаура эрекеттенбеу1 де осыдан. Bi3 адамдардын саналы OMipi коллектив eMipi мен муддесше тырыз байланысты когамда eMip cypin отырмыз. Б1зде ез басынын жеке мудделер1н корамдык мудделерге барын- дырып, уштастыра б1лет1ндер FaHa заманымыздын лайык- ты азаматы саналатынын умытура болмайды... Боранбай eciK алдында тыжырынып тур. Осы жана келген курылысшы инженерге жулдызы карсы болып алды. Нел1ктен? Элде онын eciMiH Нарима cyflciHin ата- гандыктан ба? Шынымен-ак кызраныштан туран сез1м бе бул? Ж о к, олай емес шырар. Инженердщ комсомол жиналысында тунрыш сейлеген1н1н езш унатпады емес пе? Эйтеу1р, онын мына келбегп тулрасы мен манер! де, салмактап айткан сездер1 де — 6api де Боранбайга жал- Fan нэрсе тэр1зд1 болып KepiHefli. Инженердщ сезже де, езше де жирене карап тур. Боранбайдын бул сез1мш- де М акашты н шаруасы не, барран сайын yHi KeTepiHKi шырады. Bi3re 6iaiM мен енерд1 корам беред1, б1зд1 корам 171

тэрбиелеГш, ecipefli. Bi3 ушш когамнын жан-жакты камкорлыгы зор. Bi3 OFan саналы е«бепм!збен жауап беруге мшдегпм1з. ©йтпеген кунде 6i3 корамFa масыл болып шыгамыз. Солай емес пе?— деп ол сэл муд1рд| де, залдын 6ip ж ерше кез ririn турды. Боранбай байкаса! онык назары Нагимага токтапты. Нарима да «солай! солай» дегендей басын шулрып, бойек болып калыпты! T im i екгколын ербендете ушкалактап, касындагы кер- miciH туртмлеп, кол шапалактап ж1бере жаздады. Кыз кылыры шабытына шабыт косты ма, Макаштын yni бурынрысынан да куншрек естклдк— Б1здщ кай-кайсы- мыз да жолдастарымызга достык квмек беруге, когам ушш курбан болура a3ip туруымыз керек! Боранбай «т1фу» деп шырып Kerri. Курбан болура... ИПркшге 6api онай-ау. 0л1м, eMip деген сездердщ мары- насын TyciHin айтып тур ма? Злде сырдан сезге тш и безеген неме ме?! Ж е л саябырсып, аспан ашылайын депть Боранбай жагасын кетерш, кенийлер каласынын кешелерш бет- алды аралап Kerri. Поселка шетшдег! жатакханага ке л т , вз белмесшщ терезелерше коз салды — карангы. Ж алгыз енуге заукы сокпады. Кайтадан кешеге тустк Ж ур ш келедК журш келедь Квншге алданыш бола ма деп, Каратаудын карлы шокыларына, булт арасынан жылт eTin KepiHin, кайтадан жасырынбак ойнаран Айга, каланын зэул1м уйлерше ойлана карайды. Мунын, 6api кецьлге алданыш болар емес. Ойынан Нарима мен М акаш шыкпайды. «Нарима расында да соны шешен деп бьпе ме? Немесе керш мен инженерлж атагына кызыга ма? Меш катардары сварщик деп елемей ме олде?» Ол канша уакыт еткенш де байкамады. Кешелерде лек-лепмен агылран адамдардын карасы кершдг Элде- кайдан топтана шыркалран эн еелледь Ш ырыстэры рудниктен гудок даусы шыкты. Ек1нш1 смена ауысар ш ак. Клубтагылар та TapaFaH шыгар. Боранбай осылай ж урш , парк какпасыныц алдынан шыгыпты. 0 з кешлш- дей кулазып, жапыраксыз сидиран агаштарга карал ой уетшде турганда, 6ip буЗДрден шат-шадыман ун естйпдг Колтыктаскан екеу осылай карай беттеп недель Таныс дауыс. Боранбай кысылтаян жардайда калды. Андыган- дай болып Kepinrici келмей, какпадан iuiKe ендь Ана eneyi де осы арада Kiflipfli. — П аркке енсек кайтед1?— дейд1 Макаш. — Койыцызшы, мына ж ел тунде коркынышты рой, - дейд1 Нарима наздана свйлеп. 172

— Ой, осы журт неден корка беред1?— дейд1 М акаш Кар баскам аяктарынын сыкыры ж акы ндап недель Боранбай сасайын дедк Енд| кай куыска Kipin нетель Осы арада мжш ген сез1м омы 6ip батылдыкка итермелегендей. Ш апш ац кулакшыны мен пальтосын Tepic айиалдырып киш алды да, шабатын жолбарыстай, мык- шиып атылралы турды. Ана eKeyi какмадан аттай бергенде, умтыла кеп тап бердь — Ойбай, куткарындар!— деп ышкына айкайлап, М акаш тура кашты. — М а-м а!— деп шыцгырран Нагиманыц кашура да мур1масы келмей, eci шырып, калш-калш етедь Боранбай кулшден жарылып кетейж деп тур. Yh шыгармай кшмшщ eiiiit айналдырып кие бастады. — Ci3 бе едМ з?— дед1 Tici ал1 де сакылдап Н агим а,— Бул кай TeHTeKTirini3? — Кай тентектж екенш Kepin турсыз Foft,— дед1 Боранбай кулккпн тыйып.— Ж э, сыртка шырайык. Элг1 батырынызды таба алмай калармыз. М акаш , шынында да, таптырмады. Карасын керсетпей KeTiriTi. Кеше айрытына келгенде сулк коштасып, Боран­ бай да ез жеш'не тартты. Боранбай такертец асханага бару-бармау женжде коп кобалжыды. >Kypici кыскарып, ж уйке а курып арен басып к1рд|'. Оцаша сталра отырып, айналара кез салды. Нариманы кергенде 6eTi ду erri. Онык жузшен кейшг1 кезде пайда болтан жайрандыгы райып болыпты. Дая- шылык жумыска алташ KipicneH KyHri калпына кайта оралыпты. Боранбайдын эл1 есшде: кобалжып, саскалак- тап ж у р т едь Кеп дуб|'рше бойы уйренбеген ж ас екенп! бар ic-кимылы айтып турран. Тамактанушылар тьп кат- канда, акшыл сэры жуз1 ду ете калады, улб|‘реген ершдер1 д1рьпдеп, анык жауап айта алмайды. Колынын карымен шекесше тускен коныркай шашын жорары кайырып, тунык кездерш жыпылыктата бередь Нелжтен екешм ез|' де бшмей, Боранбай OFaH 61piHuii кергеннен-ак аитарта карап, жайын бьпуге ынтыккан. Кун еткен сайын Нагнма да езгерш, эуелг1дег1 уяндыктан жайдары, жаркын кейшке ауыскан. PeTi келгенде эзшдесуге де 83ip туратын. Mine, сонысынын 6apin 6yrin жогалтып алыпты. Боранбай сыртка uibiFypa ыкгайланранда, касына М ака ш келдь Асыккан, алкынган кейт байкатады. Келе сала шыдам- сызданып, Натиманы шакырды. , — CefiTin, kiV eKciiiti бшмед1н бе?— деп сурады. Муны Натимадан будан бурын да жолыгып сурагандыры

байкалады,— Мен де тез милиционерд! ертш жеткен едш. Сэл рана кешжтж-ау деймш. BipaK саспа. Оныц сазайын тарткызамыз! Нагиманын ж\\31 сурланып Kerri. Кез жанары жар- кылдап, тштенген ж ука epiHflepi эзер кершедн Кеудесш TiK кетерш, суракка жауап берудщ орнына: — Кэне. кандай ас ш еаздер?— дедн YHi салкын. Экелшген аска екеуМ ц де тэбеН шаппады. Тарелканы шаиышкымен селкос шукылап. сулк отыр. Боранбай кезш М акаш тан алмай: — KiMHiH сазайын тарткызбаксыздар?— деп сурады. — Онда шаруаныз канша?— дед1 М акаш riKciHin. — М умкш , б1зд|'н де когамдык борышымызга катысы бар шыгар,— дед1 Боранбай. — Борыштын не екенш туешетшдерге, мумкш, ка­ тысы болуы,— деп М акаш эдетшше мангаздана басып шыкып Kerri. Боранбай мен Нагиманын кездер! ушырасып калды. Бул карас екеушщ де денесш муздаткандай, enaepi кукыл тартты. Лэм деспей жендерше Kerri. Жолшыбай Боранбайдын Kenwi алабуртып. курылыс алакына сулесок келд!\\ кызу жумыска шрккеннен кейш Fana ширай тустн Арнайы жумыс Ke3Uflipirin KHin, уй кабыргаларын шендеепретш жуан сым тем1рлерге тесше карады. Олардын туйшетш жерлерш колындагы дэне- к ерлег iuiTiн кекплл оты Кызыл шоктарды аткылаган сайын ic кызыгына берше TycTi. Алансыз кнмыл уетшде касына М акаштын келгенш де байкамады. М акаш иыfын TypTin: — Манаты суракты сен 6i3re неге койдын?— деген- де Fana жалт бурылды. — HeFbuiFaH сурак?— дед! ол туешбей. — Асханада ше, «KiMHiH сазайын тарткызбаксын» деп? Боранбайдын iuii кылп ете калды: «Мынау б1рденеш сезгеннен сау ма? Элде HaFHMa айтты ма? Ж о к, онын айтатын Typi байкалмады Fofi». — Когамдык борышты туешбейтш адамдардын сурагында кандай мэн болушы efli?— деп Боранбай iciHe кайта KipicTi. Алпамсадай денесш комдап, колындагы аспабын онтайлап TeMip шыбыктарга тене бердн Макаш оны иыктан тары тартты. — Ей. шланпден кислородты кеб1рек ж1бермей- M icin,— дед! ол ж екш .— Мына балкытысынмен ic вне ме? Ж эне дэнекерлеудщ сапасы не болмак? 174

— IciMeH смес, кызыл Т1Л1мен бмтшсшгсннен жск KepepiM ж ок та ,— дед|' Боранбай жакты рмай,— Бензин шлангкннщ ушы тозган. Кислородты мунан артык беруге болмайды. ©рт uibiFbin KeTyi мумкш. Элг1 прорабка талай айттым, ауыстыр деп. — Бере туршы 6epi. — Бул кеп окыгандардын колынан келмейтш жумыс. — Бере тур деймш. CaFaH KiM айтып турраныи б1ле- Micin — курылысшы-инженер айтып тур! — Инженер болсан, мэ!— деп, Боранбай лампаны устата салды. Салмакты лампаны М ака ш икемаз устап, колынан Tycipin ала жаздады. Намыска тырыса карманып, арен нысанага барыттады да, кислородты кеб1рек ж1бердн Кекпмл от лапылдай туст1, тырылдаран ун кушешп бердк Кызара балкыган тем1рлерд1 Боранбайдын кездер1 де imin-жеп барады. Сейтш турранда кенеттен «та-а-р» еткен дауыс шырып, М акаштын тула бойын жалын шарпыды. Бензин шлангк!|пц жарылып кеткенш ангарран Бо­ ранбай от 1ш1нде лаулаган Макашты капсыра кушактап, анадай жердег1 кумра карай суйредк Айкай-шура уй мацындагы курылысшылар жиналып калды. Макашты жерге жаткы за салып, денесш куммен коме бастады. Осы кезде дэр1герл1к жедел жэрдем машинасы да ж егп. Боранбай кешке тамактануга асханара кслд1. Ж урт гу-гу. Ш етм столра отырып, кулак тосты. — Eci эл1 KipMenTi дейдн — Денесшщ кеп жер! KyfiinTi. — Tepi жапсырмаса болмайды дейд|'. — 03i мунда жакында келген екен. Туран-туыскан- дары да ж о к кер1нед|. Наримада ес жок. Эзер ж ур. Боранбай онын кезжен мелтждеген жас керд1. Ж атакханага оралранда, жолдастары сауык кеш же жиналып жатыр екен. Боранбай сырт ки1мдерн1 шешш, кисая KeTTi. Касындарылардын кешке барайык деген ce3iiie жауап та катпады. Аздан сон жалрыз калды. Радиодан кен1лд1 музыка сазы мен кешедег1 дабырла- ран ундер рана кулакка келед1. Bip уакытта музыка шорт уз1л1п: — Ж е р гЫ кл радиоторабы сейлеп тур,— деген дауыс санк erri. — ByriH кездейсок апатка душар болтан инженер М акаш Айтановтын хал1 ете ауыр. Егер денесшен Tepi

Kecin беругс келкетш азаматтар болса, жедел ауруханага келУ!н сураймыз. Боранбай одеялын буркенш алды. BipaK уйктай алар емес. Тула бойы алаулап, api-6epi декбекши бердг ТупЫз тунтиыкка батып, элемде жэлрыз калгандай. Bip кезде жастар ойын-сауыктан оралып, дабырласа сейлесш, жатура Kipicri. Шат мшезд! Эшл: — Боранбай, ояумысын? Сен неге бармадын?— деп дауыстады. — Ох, бупнп кеш... Эли eniiiшi бригададагы Зина- нын билегенж айтсаншы! УндГбш н билегенде буыны ж о к дерсщ. Шынымды айтсам, мен оны шала шскен. жасык б1рдеце ме деп журупп ем... Боранбай, кешлс1зс!н гой тым. Элде манаты окигага капаланып жатырмыеын? BapiMi3 де екжд ж , кайтем1з, бакытсыздык деген сол. Онын Hecine киналасын? KiHa сенен болмапты. Боранбай одеялды лактырып тастап, атып турегелдг Калын epiaaepi дурдиж, эшейжде кайырура келмейтж кайратты шаштары кобырап, ускынын бузган. Жумыста nicin кентер! болган жуан жудырыгымен езше ентелеген Эпжд! кеудесжен HTepin Ж1берд|. Анау шалкасынан тускенде: — Эй, менщ жазыгым не?— деп к1жжд!. «Кж э, кжэ... Ол туралы сен не бжем дейсщ!» Сейтт! де жалма-жан кшшп, далага шыкты. Танертен Боранбайдын кереует! бос едг Асханада да кержбедг Онын бул кылыгы баскаларды кайран кал- дырды. Жумыс аягында жастар жиналып М акашка келдк Аурухана алды кепиллж. Булар жас хирург Эз|‘мд1 тауып ортага алды. М акаштын халш жамырай сурайды. — Tepi xecin ж амау керек деп ед1 Foft. — Соны акылдасуга келш едж. 03iM оларга токтау салып тур. — TepiciH жамап та койдык. Ka3ip 6eTi 6epi кайтты. — TepiciHeH KiM берд1? — Ел емес пе, табылды Fofi,— дейд1 Эз1м кулана жымиып. Ж у р т саябырсыган т а к т а Эшл алра ентелеп: — Б!здж Боранбай Касымов деген жолдасымыз да осында TycinTi. Онык1 не д1мкэс?— деп сурады. — Касымов деймкщ?— деп 03iM ойланып турды.— Онык! ж ай энш ейж... К ел ет аптада шырэды. — Жольжура бола ма езже? Эз!м тары муд!рдК — Ж о к, ол карантин белмеде. 176

Айткандай-ак, келен жумада Боранбай жатакханара кайта оралды. Каны ойнап туратын коныр eni кукыл- данып, жадау тартыпты. Ж а к суйеп б ш н ш капты. Жол- дастары дуылдасып карсы алса да, ал ж асканшактап кумкпжи бередй — Жолын болрыр, батыр тулганы боска берген екен озще, — деп эзииейд! Эш л,— Ауруханага ен болмаса М акаш кусап ел-журтты шулатып та туспедт... Белмедеплердщ бэршен ерте туратын Боранбай. Кектемп тангы ауаны ж уту кандай ракат дееекшМ Бойын ceprin, тынысын ашыла туседй Онын устше салкын сумей жуынсан... П а , ипркш, кандай жумысты болса да жапы- рып ж1берердей кайрат кернейдьау туда бойынды! Бупн де Боранбай тым ерте турды. Сыртка шырып, каланы аралай женелдн Шыгыстан Terwiin келе жаткан та к нурынык шапары кандай тамаша! Таза ауаны кеу- десш кере жутып, шырыска бар зешшмен кез т е д н Молая тускен та к нуры кекжиекке тутылран шекнз шымылдыктык ар жатынан шам бкчтесЫн б1рте-б1рте кетерш п келе ж аткан суретш елестетедк Сол алтын сэуле шымылдыктан eTin, айдын келдщ бетш шарпиды. Сейтш, кезще тары 6ip суйк!мд1 KepiHic экеледё Аурухана да осы макайда. Боранбай epiKci3 карап едк кезше таныс тулга шалынды. Нагима шырып келедй Беталысы асхана. Eneyi катарласып, бас изесть Боран- байдык шыдамы таусылды бьлем. — Нагима, ауруханадан келем1нз? Хал1 кандай екен?— дедн Баягы парк алдындагы туннен кешн OFan ун катканы осы шырар. — Барып езшен сурасакыз, аягыпыз бар рой,— дед1 HaFHMa ке1илаз. — MeHiK баррызбасым баргызбай жур Foft. — Парктег1 окираны айтасыз ба? Онын егжей-тег- жейш каз1р М акаш ты к 63i де бкгседй — Ci3 айткан шырарсыз. — Айтпасыма болмады. М ака ш барлык ж1гггтердщ 1шшде ауруханара нздщ рана келмеген1к1зд1 айтып кой- маган сок... Exeyi acxaHaFa келш калран-ды. Энг1мелер1 узйш . Енд1 6ip сэттен сок Нарима ас ке тер т, залды аралады. К у н д т д е н кимылы ширак, жуз1 жадыраккы. Мунык себебж артынан 61лд 1. ©йткеш асханага кслген ж1г1т- терден: — Макашты бупн ауруханадан шыгарады екен...

— Элп 0FaH Tepi Kecin берген адамды дэр1герлер айтпай койды ма шынымен? — Ол адамныц e3i мунын купил болуын eTininTi.— деген сиякты энпмелер естши. ЕкЬуш куннен KefiiH кезекн комсомол жиналысы балды. Ауруханадан жана шь1ккандыгына карамастаи оган М ака ш та катысты. Катысып кана коймай, жиналыс аягында сёз де сурады. Бугш гш щ батырындай керш ген ж т т т щ аузыиа журт ынталаиа карады. Жукарынкыра- ган eiii, демш iiuiHe тарта толки сейлеу1 оны ерекшелен- flipin Kepcerri. YniHiK бэсен шыгуы журттык кулагын каттырак тург1зуде. Осыдан ба, онык эдеттеп дьпмарлыры бурынрыдан да кушейгендей. — Жалпы алганда, бэрш зге де ризамын! Bip ею- HiuiTici, вз TepiciH Kecin берген xcirirrix аты-женш бшме- д1м. Heci бар, оны да б1лерм1з,— деп 6ip туйд1 Макаш. Тамагы кепкендей жутына муд!рдк— BipaK будан ара- мызда ез борышын тусшбейтш, 6apiMi3 — бiрiмiз, 6ipiMi3 6apiMi3 ушш деген ем1рлж кагидага жатыркай карайтын жекелеген достарымыз ж о к деген корытынды тумайды. Мэселен, жетшии бригададагы Боранбайды алайык. Бэ- риизге мэл1м, мен coFan жумыс жешн керсетем деп апатка кездеспм. Ал ол...— М акаш Боранбайдын ауруханага кен1л сурай бармаганын, napKTeri окирэны ронжи айтты. Боранбайга бурыла кез салушылар кебейдн Ол унс1з, тунжырап отыр. — Айтанов жолдас, абайламай свйлеп турсыз,— деген дауыс шыкты алдынгы катардан. Артынша дауыс иеа- нiн e3i орнынан кетермш. Элп жас хирург Эз1м екен.— Слзге TepiciH Kecin берген сол Боранбай болатын. Мына сез залды дур алкишрдь Макаштын тЫ кур- мелдк Енд|' б у к^ залдын K63i Боранбайга TirUai. Ол бурынгысынан да кысылып отыррандай. Залдык ry U i кушейдн Осы сэт орнынан турран Боран­ бай есжке беттедн — Эз1м, жендеп айтшы?— дегсн дауыстар шыкты. 93iM ж уртка бурылды. — Жендеп айтатын Heci бар,— дед|‘ ал,— Боранбай азаматтык борышын тусшетш ж1пт. Карапайымдылык сактап, кепке жарияламай-ак кояйык деген етМ ш ш , амал жок, орындай алмай турмын... Осы сэт тары 6ipey аягын тарсылдата басып, Боран­ бай шыккан eciKKe карай умтылды. Бул Нагиманын e3i ед|‘. Нелжтен екенш кайдам, кез алдына тары да жас ipKUinTi. 178

К1ЛТ ИЕС1 Сенб|‘ сайын кергешм1з осы. ©зге журт бескундж жумыс аптасын аяктап, бет-белмен кетедк Ал б1здщ мурал1м- дер мектептен mbiFa алмай ж у р т алады. Бэршен де оку iciH менгеретш м е т айтсаншы. Турл1 ушрмелер, жиын- дар... Аудан орталыгынын мектеп орналаскан орталык ке- шесше терезеден карап турмын. Эне, б1реулер уш денге- лекл мотоциклмен барады. Аккелге тартты-ау сабазда- рык. Иыктарында карм ак саптары сораяды. Д эу де болса кел жагалай туней жатып, сайран салм акш ы Fofi... — Ycin, осы уакытка шейш уйге кайтпаранбысын?— деген дауыс шыкты 6yflipiMHeH.— Е н д т л р л ж л 6i3re калдырсаншы. Карт мурал1м Ж акан - 9 p i бала кездеп устазым. Устаздын аты устаз-ау! Каш ан да шэш рлш н кежлшде- riciH тез укпай ма? Ж а к а н демалыс кунш щ камына KipicKeH ж уртка eKi кез1м терт болып карап турганымды anFapca керек. Ол юсЫн усынысына карсы бола кой- мадым. Асыра жиналып, манадан жете алмай турран кешеме шыга келгенде, каркыным басылып-ак калганы. Ж урт саябырси бастапты. Таныстар да кезге шалынбайды. Cipo, 6api де сенбже арналран ез жоспарларымен келп улгерд1 бием. Мектептен кашан кайтарымды бммей, мен ез жайымды ойластырган да ж о к с/им. Bip жаксысы, осындайда к е т л ге медеу тутар Бэкен бар. Соны тапсам ен болмаса. Онда 6yriHri кешке ермек жетедг Куакы . сезшен Бэкен кай ортаны болса да жады- ратып журе бередг Осыны ойлап улгергежмше, он жактагы бурылыстан сол мын болгырдыц e3i ш ьта ксл- геж. Базардан жездем келгендей куанганым. — Ой, Бэке, хал калай, кушжтерщ аман ба? — Е, шуюр. 03iiiHiH ше? Бэкенге жата-жабыса колка салдым. Уйде колхоздан экелген кой eTi бар екешн айтып, ж ас сорпага шакырдым Кене койды. Yfi-iuiiH колхозга ж1бершл. Жубайым еш бптейлн уй л р ш ш пм ен куйбендеп жур екен. Бэкеннщ келгешне о да мэз. Exeyi хал сураса — Бэке-ау, кептен кершбедщ рой, Teri? — Беу, Рабира-ай, кызмет деген эйелден де катал емес пе, к у т бойы coFaH байланып етесщ. — Халщ калай, cefiTin? 179

— Б1здщ халдщ HeciH сурайсыц. Мэселен, бупн кеш епге Караганда кемшде 15 процент жаксы . Понят­ но? — TinTi бурынгы к у типце, енд1 процент косып ж1бе- рет1н болыпсыц-ау. — Созщ рас. Оныц устше, Teri, орысшага да теселin барам. Кейб1р окыгандар неге eni тид1 араластыра согады десем, кыза-кыза келгенде казакшасы жетпей калады б1лем. — Сеш сездеи устай алмаймыз. Осынша кабьлетл кайдан алдыц? — Кудай эйелж акылды етсе, Kyfleyi де кур калмайды Гу-гулеп барамыз. Келе талай napceni сез кылып улгердж. К у TiniMen катар Бэкеннщ есте сактагышты- гын кайтеаз. Элден уакытта сагатына карап: — Bip минут ш ж д е жер белнде дун неге 114 адам келш, 108 адам кетед1. Bip минутте 280 мыц рст телефон согылып. 110 мыц газет сатылады. Сол 6ip минутте адам- дар 29 мыц гектолитр сусын iuiin, 4 мыц тонна ас жеп улгеред1,— деп 6ip койды да, жубайым екеум1зге кезек- кезек кез тастады.— Ал, Усеке, 6i3 келгел1 29 минут етшл, сонда да элп жас сорпаларыцныц Hici шыкпайды гой. Мен абыржып, Рабигага карадым. — Айтты-айтпады, сенщ отырысыца жол болсын! Эцг1меге уйып калыпсыц. Бэкенн1ц сездер1 квц1лд1 той- дырганмен, курсакка корек болмайды гой. — Ой, байгус-ай, мен сезбей отыр дейм1с1ц,— деп жымиды Рабига.— Апам...— деп сезшщ соцын жута койды. — Йемене, тагы да юлт пе?— дед1м даусымды ке- Tepin. Кел1ншег1м кызара томен карады. Ж ауап катуга конактан кысылатын тэр1здк BipaK сыралгы болтан Бэкеннен мен кысылатын емесп1н'. Оныц уст1не арнайы шакырып, сез 6epin ед1м гой. Апамныц KecipiHeH тунеу- ryHi де 6ip конактардыц алдында осылай катты абыр- жыгамыз. Азык-тулж сактайтын сарай мен кебеженщ, а к т а устайтын сандыктыц к1лттер1не сол Kici не. Апамыз ж о к болса, осылай отырып каламыз. — Сол кемп1рден-ак Ti3riHiHAi ала алмай койдыцтау,— деп Рабиганы ныкыра бергешмде, сырттан апамныц o3i де Kipin келд1. Енд1 оныц ез1не ренжи тм каттым.— Кайда журес1з осы? — М е н т де журет1н жерлер!м бар. Не боп калды, 180

соншама?— Шешем даусын катты шыгарса да. жузшде ж ы лы лы к бар. — Картайган шарынызда килте не жумысыныз бар?! Bepreaai iuiin, эпергенд1 киiп, отырмайсыз ба, шумршмпк етш?! Осы сэт анамнын ж узж д е п жылылык жогалып, eni кукыл тартты. К.адала карап турды да, жан калтасынан 6ip топ к м г т маран карай лактырып ж1берш, тори уйге етп. Алпыс бест! аттаса да. кадамы нык болатын. Ал Ka3ip табалдырыкты аттаганда аягы тэллректеп, жыгыла жаздады. Мынау Kepinic Бэкенд1 да абыржытса керек. Сагатына уншп: — М енщ ж ас сорпа дегешм калжын гой эншейж. AcbiFbin отырмын. Баратын жер1м бар,— деп тура женелдь Ж ас сорпадан менщ де тэбелм кайтып калды. Тула бойым зш баскандай ауырлап, тесепме кисая кегли. Танертен турсак, кемшрдж Teceri бос. Ш аруа жайлап жур ме деп, корадагы сиырра барсам, ол эл1 сауылмапты. Кеж лге Kip6in юрдк Шайды да ыкылассыз iurriK . Жубайы- мыз екеум1з 6ip-6ipiM i3re кез киыгымызбен караймыз Ypcbin калгандай кешптем1з. Кошегс шыктым. Белri.'ii багыт жок. Белмнж ayFan жагына сенделш келемж. К.анша жургешмд|' б|'лмеймш, 6ip кезде: — Ycin-ay, Ycin, унжырран KeTiriTi Tycin,— деген таные ун ееллдг Баягы Бзкен. Ананы-мынаны селкос энлмелеп, б1здж уйге лрелдж. Уйге жрген бойда бала- ларым Ермек пен Жаркын кабаттаса сейледк — Эжем кайда кеткен? — OKyFa кеткен бе? Мырс етш кулж ж1бере жаздадым. Осыдан 6ipep кун бурын 6ipinuii кластагы Жаркын эжееппн алдына клал конып: «ал окиык, эже» деген. «Мен окуды бжуил ме ед1м, кужм» деп жауап каткан апам. Eni бала б1рдей карк-ка рк кулш: — Mine, кызык. Эжем папам мен мамамнан да улкен 031 жопе клал оки алмайды. Уят-ай, уят-ай,— деп мэз- мейрам болыскан. Сонда апам. — Жаман уят болды-ау, кап! Bip ж а к к а барып, мен де 6ip оку 6iTipin келмесем бе, туге! — деген. Осы окиганы каз1р Бокенге айтып ем: — 1Шркж, ана-ай,— деп курении.— Ана болмаса, еркел!к женжде урым болар ма ед1 адам бал асында

Табигатында жадыранкы Бэкеннщ KypciHin айткан мына сездер1 жанды жер1ме тидк Онын анасынан жастай айрылранып б1лем. Мыиасы Heci? Элде колда бар алтын­ ный кад1рж би тей отырран мешмен жолдас болранына нали ма?.. — Ycin,— деп белin ж1берд1 ол ойымды,— апай кол- xo3Fa жал тартса керек. М ана жолда б1здщ уйдщ адам- дарымен кездесттк Шамасы, Keiueri решштщ салдары- ау, cipa. — Е, колхоздары агайдЫне кеткен екен foA.— Тун- нон 6epi кабагы салыккы журген Рабига, жоры табыл- рандай, жаркын сейледг— Осы, б1здщ YcinTin кейде орынсыз шарт ете калатыны бар. Ол Kici юлт устаранда, дун иен! терюнше аркалап кетуд| максат етед1 дейм!с!н. MiHe3i uibiFap. Туптеп келгенде 6api6ip б1здщ камы- — И з, KiM ед1 элп «шыдамдылык — данышпандык» деген? Сол шыдамдылыкты, acipece карттарра керсе- ту керек-ау. К е н т нэз!к баладай Foft, олар да,— дед1 Бакен. Осы арада еа к ашылып, алдымен 63iMi3re таныс ала коржыннын 6ip басы кершдп CoFaH карап уйге KipeTiH адамды да болжай койдым. Бул коржыннын шырэтын жер1 — «А кжар» колхозындагы туран агам Тусштщ yfii. Оны экелетш адамдар да санаулы: апам, ¥мсын женгей немесе Tycin aFafl. Ауылда сойылран кыскы сорымнан, жана басталган карыннын майынан, тары баска туран ауылдын дэмдер!нен де сыбага акелш турады. Болжамым дурыс. Бул жолы коржын ¥мсын жен- гейдщ иырында келген екен. Толык денел! женгей кор- жынды еденге койды да, 6apiMi36eH амандасты. Арсалан- дай умтылган Ермек пен Жаркыннык мойнына асылуы да ол KiciHi сабырлы калпынан айнытар емес. Ею иыры- нан баскан оларды елемей, байыппен свйлеп отыр. — Жумыс кауырт боп Kerri. Бригадирден арен руксат алраным. Бэршен де апам мен мына балаларды сэрындым. Мен келмегел! де 6ip айдан асты-ау. Апам да катынамай койды. Денсаулыры калай? «Кудайдан келiiiAi неге т!лейм1з, негып карасы euiin K e rri* деп урсып ж аткан шыгар маран,— деп 6ip токтады. Балаларды басынан шекель Жан-жарына, терп уйдщ eciriHe буры- лып карады.— Апам кайда кеткен? Б1зде ун жок. Тунжырап отырмыз. Бакен шыдамады бмем: — Апанызды завхоздык, кассирлж кызметтершен

босаттык та. аулыцызга отправить erriK ,— дедь 03i кулмеид! де,— Eaairi барып калган болар. — Неге, карактарым-ау?— дед|‘ жекгей абыржып, бул сезге тусшбей. — Неге болушы ед1? Кызметш дурыс аткара алма- гандыктан да. Рабиганык беН ду кызарып, тундеп окиганы баяндай бердь — С вйтт, кассирлжт1 кайнымызга, ю л гп келппипзге етшзген екен Fofi.— деп 6ip туйд|' жецгей. Сол сол екен, ол Kici тау козгалса да козгалмайтын ауыр мшезшен мен кутпеген кылык кврсетт!.— «Кассирлжтен. юлттщ мшде- тшен босанса, енд! б1здщ уйде болады екен Fofi. TinTi жаксы, acipece балалар co k fu кезде апамды квп !здеуш1 едЬ. Ж аксы квретш жецгемжц мына ce3i кецшмде кыз- ганыш отын тутатып ж1бердй Салауатты басымен айтып отырганын карашы. Анамды тартып ала алмай мысы курып журген бе деймш вздер|'? Агайынды екеум1з семья- мызбен бас коскан жерде кейб1реулер анамнан: — Карие, кай баланызды жаксы кереЫз?— деп сурайтын. — Ананыц ж ек квретш баласы болушы ма ед|? — дейтш апам.— Сонда да Yci6iMHiH ж еш баска ма деймш. Сут кенжем Fofi. Содан ба, езш 6ip к у н кврмесем, еле- ri3in отырамын. — Эне, апам 61зд1 вгейс|'тед1,— деп кулетш жецгем. Агам да элденеден колайсыздангандай, темен карай 6epeTin, Сонын бэршщ ececin 6ip-aK кайтаргандай болып отырганнан сау ма мына женгем?! Женгемд! койшы, «6ip кун кврмесем, елепзем» дейтш анамныц квцЫ не куйде екен десежзип каз1р? Tyh, mip- KiH, ананыц орны белек кой! Ал мен кайтып шыдап отырмын, апамныц соцынан жупрмей! Жецгемш ц дукендердеп буиымтайы б1тпей, колхозга кештете аттандык. Жецгемнщ «несше эурелеие калдыцдар, апам б1здщ де 6ipep кун маукымызды бассын. Сонан соц вз1м1з-ак жетжзш салармыз» дегенше болар емеспш. — Бауыр басып калган соц, ж1беруш| ме деп такактады Рабига да.

Женгей зады сезге саран. Манаты сезжен сон, ол Kicire мен де Tic жара алмай келемж. Ж у к машина- сынын ашык норабында кеудем1зд1 самалта тосып, унс!з отырмыз. TenipeKKe кез алмай караймын. Сан мэртебе Kepin журсем де, туып ескен еш'рдщ KepiHici жалыктырар емес. 9p6ip ойы мен шукыры, арыты мен тебеа, eMip жолынын бурылыс-бурылысын eciMe салады. MiHe, б1здщ ауылдын жолындаты сонгы селодан да errix. Енд1 ауылта жеткенше мидай eric даласы. Анау жалтыз караташ 0Mip жолым жазылтан дэптердж 6ip бетж ашып кеп ямбердк Сотые Ke3i едк Агам майданда. Он exi-он уш жастамын. Катты сырнаттанып, кур сулдем калган. Апам алты шакырым жердег1 мына селонын дэр1герже аркалап экелгеш бар. Сонда осы агаштын келенкесжде дамылдап 6ipa3 отырып едж. — Tyci6iM болса майданда. Карап калганым сен едж. Ай, сокыр кудай, caFan бергенше бул кеселд1 маран неге бермейд|'?— деп ексш-ексш жылап efli апам. Сол анама хеше не айттым! Не беНммен кершер екем кезше, кеплрер ме екен сез1мд]'? Ж ур ег1м дурсыдеп, агайымнын ауласына к!рд1к. Уй iiui абыр-дабыр. Табалдырыктан аттаран бойда кез1м iuiTeri 6ip топ кемшрге TycTi. Салран жерден 6ipeyi: — Ycinnicin? Жеткенб1сж, жаркыным! 03iH 6ipeyre эке болганша шешеннщ емшегж емуд1 коймаганбысын, екшелетш куа келшсж?— деп карсы алды. — Соны айтам,— деп ершн сылп етюзд1 екжцп кем- nip.— Шешей жарыктыктын аягын матап койдындар гой, туге. Бу да 6ip абысын-ажындардыц ортасында бой жазсын да. Мен эбд1реп турганда: — Усшжанымбысын, 6epi келин,— деген таныс ун естмш. Ун шыккан ж а к к а карап улгергешмше, ежелден бойым етене боп уйренген жумсак саусактар он кплым- нан тартты.— О, мурныннан айналайын тэмпиген,— деген сезд|’ есНгенше, жылы epiH бепмнен швп-шеп суйдг — Енемд1 карандар, енгезердей JKiriTTi бала кусатып суй!п жатканын. Уяттагы-ей,— дед1 eciK жактан 6ipey. Бесжке кайта белеп койсанызшы одан да. — Е, Heci бар, белесе?! Сендерге улкен кержгенмен, ез1ме булд1ршж баладай эл! Усшжаным,— деп апам та п .1 суйдк Кешеден 6epi кенымме каткан муз табанда epiri, туда бойым балкып, елж1реп барам. Апамды мен де cynfliM. 184

К т т OKHFacbi насырга шаппады. Кайта ол ана piMiHin ж ана wipiMine 6i3fli тарта TycTi. У й-ш ш д егтер 6ip-6ipiM i3re бурынгыдан да суттей уйып кетт1к. Конан, шакыру, дастаркан эз1рлеу камы сез болса, эуел1 апама акыл саламыз. Мундай шаруаны апамсыз ж айгаган кездер1ипзде, ол Kici кебшесе унат- пагандай, кабагы салынны журетш. Конактармен де сулык сэлемдесш, олардын ортасынан бойын алып нашудын амалын !здейтш. Енд1 TinTi баскаша. — Конан журген жер береке. Конан ешммнщ ырыз- гысын тауыспайды, ез неабеамен келеди— деп салган жерден нуаныш б1лд1редк— Дастарканнын берекел1 болтаны жаксы. Кзне, дайындатан нэрселер1цд1 керсетщ- дерни. Дастаркан олны болса. унты алдымен матан келед1. «Осы у й д т бас Heci пален екен, туген екен» деп журер тары. Апамнын бул нылытына Рабата екеум1з де мэзб1з. 0 3 i ж окта екеум1з 6ip-6ipiM i3fli жубатып ноямыз. — Эрине, 6ipaeMeni кулыптап, юлтш устап жургеннщ na3ipri заманга epci екеш де рас,— дед1 6ip жолы Раби- Fa.— Bipan осы KiciHin юлт устаранынын 6i3re еш кедерп'- ci жок. — KiM 6uie/li, бар TipAiKTi ез колына алсан, миьщ ашып кетер ме ед1,— деп кулемш. Рабига коса кулед1. Сейтш жургенде табан астынан апам сыркаттанып, ауруханага TycTi. Б1рден катты жыгыллы. Аз куншн imiHAe кесел мендетш-ак тастады. Ес бтгел1 апамнын сырнаттанранын кергешм осы. Эл1 кунге дешн тын едь А к шашты басына кимешек кигенде алпыска келд1 деп ешшм ойламайтын. Енд1 MefiipAi кездер1 Kip6in тартып, бетшщ amiMi кебейген. Етжеьш саусактары жщ1шкерген. Ж у - зшде кан-сел калмапты. Уй imiMi36eH катты эб|'ржйик. Кеселдщ бел кайтып, апамнын аузы аска ипнген кун- дерд т б1ршде ауруханага б1збен Бакен де тесе барды Кун жексенб1 едь Ауладагы aFam саясындагы орын дыктарда адам толы. Bi3 де 6ip шеттен орын алдык Окш ау болсак та сезуар Бакен б1рсыпыра журттын назарын 6i3re аударып алды. — Апа, тез1рек кайтсацызшы еши,— дед1 ол 6ip мезНл. — К т т т щ мына Pa6HFaFa тигеж 6i3re сор болды. ©3i- н!здей колы ашык па деп журсек, эбдсн шемштен кагып 6 irri. 185

— Не дейдн туге?— Апамнык Typi e3repin барды да, кайтадан ез калпына келдк— Катар болтан сон эзждей- ciiuep рой, шырарым. Рабирадан ондай шыкпайды. «Келш кайын ененщ топырарынан жаралады» деген рас бкпем. Рабигам ез1ме тарткан. Ж араткан эрюмге-ак осындай ибалы келш бере берсж. Бул катарлылар... TinTi 3He6ipey, немене efli аты? Ар жагындагыныц 6api керМп туратын ше? — Ар жагындагысы неа'? — дед1м мен тусжбей. — Денеш кержш туратынды айтам. — Апам жарыктык шифонды айтып отыр foA дей- м ж ,— дед1 Pa6HFa жымиып.— Анада сез болып сдй — Иэ. иэ. соны айтам. Баярынын келждер! кусап, соны киюге де уялады. Катарларынын устже карап, руксат та 6epin ем. Баяры демекил...— Умыткан нэрсесж еЫне Tycipe алмай отыррандай муд1рдй— Эл! еамнен шыкпайды. BipeyAix ерке кызы болып ecTiM де, келin боп тускен бойда енемнщ камкорлыгын кеп керд1м... Енес1нщ кенш нен шыккан келжде арман жок. — Эрине, б1зде арман ж ок кой,— дед1 Рабира.— Айтты-айтпады, БэкендЫ рас. Уйге тез кайтып, кмтп 03iHi3 алынызшы. Конак кутуден кейде, TinTi миым ашып кетедн Басиешц аты басне екен Fofi. — К е л ж ш з, шынында, катты киналып жур екен,— дед|' манадан ynci3 энг'ше тындап турран сыркат егде эйел. — вз|'м де сеземж,— деп апам жасаураган кезш орамалымен cypTTi.— МенЫз отыра алмайды Fofi, кайтсж. Апамныц кез cypTKeHi эсер erri ме, ауруханадан ун-тунЫз шыгып келем!з. Эбден уйге таянранда Бакен: — Ынтымакгарын 6epiK болсын,— дед1 6i3re кезек- кезек карап. — Неш' айтып келесж?— дед1м, ез ойыммен онын не дегенж ангармай. — «Колда барда алтынный KaAipi жок» дегендей, кейб1реулер Ke3i TipiciHfle ата-ананы кад!рлей алмайды. Артынан опык жейдк Эрине, к и т деген жай сез рой. BipaK сол м л ттж ез|' апайга канша дэт-куат. Сол аркылы ез1И eMipre, уй imiHe керекпж деп сезшедк Мен ойланып келемш. Бэкеннж айтканы жен-ак! Ж еНм ескен ол ата-ананын кад1рш б1зден repi ерте урынган-ау, шамасы. Айткан жерден аулак, апам жазатайым болса, 6i3 де эке-шешел1 б1реулерге акыл айтура шыгар ма екенб!з?

ЭСЕМД1К ЖАРШЫСЫ (Волган оцига] Кектемг1 так маужыратып, бугш де кеп уйктаппын. К езiмлi ашканда, caFaT тый сег!зден асып бара жатты. Апыл-купыл KKiHin, жуынура бас койдым. Алаканыммен бет1мд1 сипай жвнелгенде колыма uierip кадалрандай болды. Сакалым тары ecin калыпты. Жуынрышты тастай сала, устара кутысына жармастым. Касакана ерегескендей, алмасы таусылыпты. Еши кайтт1м?! Ж ап- жас, бойдак басыммен жумыска кырынбай барура бола ма?! © з сакалыма вз1м назаландым. К ун аралатпай каулай жвнеледк Сакалы кургыр шыкпаса, б1здщ б1рде- нем1з булшер ме ед1? Адамга кур аяк байлау эншейш. Сакалдын эурешшгше жылына пэлен сагат алтын уакытты сарп етед1 екенб1з.. Кой, б уйтт, ренжш отырранмен сакал шыруьш ток- татпас. Одан да тез камданып, шаштараздын 6ipine сора кетейш. Квктем ауасын жуткан сайын кешлщ шайдай ашы- лып, кимылын да жен!лдеп, эярыннык вз! ал га карай алып кашып бара жаткандай. Екпшдей басып келемш. Мундай карбалас т а к т а улкен шаштараздарра сокпа- FaH макул — халык кеп. Kimi-ripiM, елеуаз 6ipeyiHe барайын. Карасу кешесшде шарын шаштараз бар деуин ед1. KaFa6epic жер рой, солай беттейш. Эттеген-ай, мунда да кезек Куткендер бар екен. Дегенмен кеп емес. Мынау ш апшак кимылдаран уш мастер узак кугпрмес. Тосайын. Сейткешмше болтан ж ок, мастердщ 6ipeyi маран: — Турнизге Караганда жумыска асырып барасыз-ау, cipa?— дегеж. CyfiniMfli-aK кыз. Жанашыр ун катуы мен жэуд1рей карауы сез1м1мд1 толкытып, кемеШме сез келмей турганда, кыз кезек куткендердщ алдынрысынан:— Матвей Иванович, ci3 тым асыгыс емесаз бе?— деп сура- ды,— Мына жас ж1ггг жумыска бара жатса керек. — Е, Heci бар, кызым, тоса турармыз. Жастармен 6iprc асыкпасак та болады рой, демалыстагы адамбыз,— деп Матвей Иванович маган бурылды. Каба сакалы ак буйра тарткан шал cyfieHin отырран таягын алдына тарта, кеудесш кетерд!'. Meni «алра ет» деген ишарасы скешн ангардым. Кыз болса алдындагы KiciHin aTip буршкен бет-аузын желп1п те болды. А к алжапкышты ек| колымен кере устап.

меж тосты. Кой квз1, ж укалау epiitaepi ендьснд1 кулейж- кулейж деп тургандай. — Сакалынызды Рана кырынасыз foA, элде шашы- нызды да алайын ба?— дед1 мойныма алжапкышты орап жатып. А к суйржтей ж ш ш к е саусактары тиген сайын туда бойым шымырларандай. Алдымдары айнадан ез1ме емес, кызра караймын. Талдырмаш денеЫне ылдым- жылдым кимылы кандай жарастыкты! Кагылез, элжуаз кыз мен1 тартып барады. «Элде меж куткен жарык жул- дыз осы ма екен?» T srri киялга елтимж деп, кыздын сауалына жауап кайырмаппын. Кайта сурады. К,оцыр- кайлау естжетж ун эуез1 де кулакка жарымды. — Сакалды да, шашты да,— дей салдым, мына сэт жумыска эсырыстырымды да умыттырыпты. Кыз кимыл устжде эцпм еге де улгерш тур. Шолпанра ушырылран ракета ж ен ж де берм ген cohfh хабарды тал- кылаура ез niKipiH косып жатыр. — Матвей Иванович, б1здж озбаран саламыз калар емес кой,— деп кояды.— ¥стараны немктердей жаксы етш неге жасамаймыз дей 6epyiui едщ'з. Ka3ip Москва «Трудвачасынын.» устарасын Kepini3. Оран «Золингер» де пар келмейдк Слзге 6ipeyiH тауып берейж бе? — Маррипашка, ал баярыдагы сез1м рой,— дейд1 Матвей Иванович кенкмдсй кулш.— Сен турганда каз1р маран устаранык кажет1 не? втпес пышакпен алсан да сакалыма сешц колын, тис1н. — Карай гор шалыкды,— деп кулд1 отыргандардык 6ipeyi. Мына сездерге менщ де iuiiM кылп erri. Кызды кыз- ранрандаймын. Эй-шай дегенше кыз бет1мд1 орамалмен желпш: — KepicKcume cay болыныз,— деп турды. Мойныма сорпа куйылгандай, мына лэззатты ка- лыптан козрэлрым келмейдк Селб1рейш орнымнан тур- дым. Кызга карадым. Ол да карал тур екен. Кездер1м1з ушырасып калды. TeriH карас емес сиякты. Мунысы аздык кылгандай- — Эл1 де талай керкетж шырармыз азбен,— дегеш FOfl — Эрине,— дед1м. Yнiмнiн кысылып шыкканын соны- нан байкады.м. BipaK ьщрайсызданатын емеспш. Heci бар, мынадай кыз жылы кабак танытып, Kepicyfli лэз1м тутса. Осы сез1мнен куш бойы aflbiFa алмадым. Екжил кабат-

ка саты ретшде койылран солкылдак тактаймен бурын ептеп Tycin, шьжатын едж. Ал 6yriH туссем де, шыксам да жупрумен болдым. Bip жолы eKi колымды билей сермеп, сатынын ортасына cenipin кеп тускежмде, онын устшде ергш ш KeTepin келе ж аткан сылакшы кыз Галя ушып кете жаздады. Колындагы шелепн Tycipin алды. — Ермек, сен 6yriH жындантаннан саумысын? Колды- аякта турмай кегли тым,— деп решш б(лд1рдг Б!здш курылысшылар бригадамыздаты ен кержл кыздын Kip6in кен<л байкатуы аздап эуселенш баскан- дай едн Несш жасырайын, бул кыздын да бейнеа м е т елжт|'рш, онын сырын мыскалдап, урлап та жургенмш. — Keiuipe гер. Галочка,— деп жалпактап бэйек болдым. — Тусшбеймш. Ж 1пт б1ткеннщ сабырлысы снякты едщ. Дегб1рщ неге таусылганын кайдам,— деп наздана мунайды Галя. Онын бул мунаюы лезде жадымнан шыгып кегп. Кецмим легпрш, делебем козады, айкайласам, эн салсам, жупрсем деймш. Жумыс каркыным да удеп кетсе керек. Кемекплм Коля бугш маган Kipniiu пен epiTiHAi onepin улгерер емес. — Бул бетщнен таймасан, бугш норманы терт есе асыра орындармыз,— дед|' 6ip жолы ол мандам те р т жещмен cypTin жатып. Мен OFan жауап катудын орнына, 6ip кещлд1 эннщ эуез1мен ыскырып койып, вршелене кимылдаймын. Осын- дай асьжыс-аптырыста колымдагы 6ip KipnimiM ушып кетш, томенде кабырга сылап журген Шуранын тебесше тие жаздады. Ofrreyip, аман калды. М енщ де шашым TiK турды. Ол да шынгыра женелдг — Ермек, шынында да, ceHi 6yriH ж ум ыстан аластау керек,— деп кояды. ©peKiiin журш жумыс куншщ калай бггкенш байка- маппын да. Ж урт тарай бастады. Бул не, менщ де асыга куткен сэлм едк Ал сол сэт туганда жынынан айрылган баксыдай cyMipefottM. Ж а на салынып ж аткан уйдщ кабыргасы устшде калкайып жалгыз турмын. Карасу кешеЫ ж акка кез TireMiH. «Осы тустасьщ Foft» деп, шаш- таразды туспалдаймын. Сонан сон ж а н -ж а к к а айнала караймын. Кектемнщ шар айнадай шынылтыр аспанында жуз1п бара жаткан каз бауыр булт буюл квк элемше эр 6epin тургандай кершедн Дэп каз1р менщ осы аспан- дай тунык ойымда да манаты кыз сол булт тэр1зд1 жузш бара жаткандай. 189

Ш аш таразга Tine тартпай негып турмын? «KepiceTiH шыгармыз» дед1 емес пе? «Солай дегеназ» деп жетш барганым бола ма? Баска 6ip желеу керек-ау. «Желеу» деген свз ойыма келгенде сакал-шашымды б1рдей сипа- Дым. Жып-жылмагай, бет1мд1 емес, айнанын жузш сипа- рандаймын. Кап, десекшН Ой, сумдык-ай, кунде вкпелеп, кутыла алмай журген сакалдык да тапшылыгы erri-ay. Амал ж ок, ертекге дейш тосайын. Ертенше жумыстан сок соксам, шаштараз мулдем окаша. EKi мастер шахмат ойнап, бос отыр. Кыз Fana 6ip KiciHiH сакалын кырып жатыр. М еж KepiciMeH мастердщ 6ipeyi орнынан турып едГ мен кызды мегзеп кумшжи бер- Д1м- Кыз да межмен ecni таныстай сэлемдестк Кешепден де жылы ушырайды. — М агрипа, бул аранын жумысы б1зден де ар- тылмас,— дед|' егделеу мастер.— Элп ж ака моншадагы улкен шаштаразга неге ауыспайсын? 03iMi3re «ауыс» десе, ушып кетер едш. Онда кашан да адам кеп. — Энпме кепт1кте ме екен, Николай Петрович,— дед! М агрипа.— М унда да менщ yftpeHin калган адамдарым бар.— С ейгп де алдындагы KiciHi тургызып, маган ун катты.— Кел!ц1з, асыкпасам болмас. Byrin уш адам меж уйлершде кутед1 Уакыт артылса жол-жвнекей квп балалы уйге де соксам деп ем. LUeujeci жалгыз1л1кт1: кызмет, уй т!рш!лiri дегендей... Балаларын шаштаразга экелуге де колдары тимейд1. — Ойлап турсам, Магрипа, сежю де жен-ау,— дед1 Николай Петрович.— Саган барлык жерде де клиент жетед1. «Эрине, деп ойлаймын кыздын сакалымды кырган кездеН ылдым-жылдым кимылына айнадан кызыга карап, саган iHKap жалгыз мен емес шыгармын. Кешег1 шал екеш шалдын C63i анау» М агрипага караймын да, онын журтты ез1не щкэр еткен артыкшылыгын 1здест1рем1н. ©згелермен салысты- рамын. Е к алдымен Галянык бейнесш елестетем!н. MyciH- AepiH шолсам, Магрипанын айрыкша артык ештецесш таппайтын сияктымын. Сол кешег1 ашак, талдырмаш тулга, а к куба ек, келтелеу мурын, жаркылы молырак кой кез, сэл коюлау кара кас, басын орай туйген жуан бурым, кайта Галянык Kefi6ip мусшдер! кез жауын алар- лык Сейте тура Галядан repi Магрипашка игкэр болас ын. 9 з i де солай болды. Карасу кешес1ндег! жшкене шаш- 190

тараз мен! тартты да турды. Сонда бара беруге желеу 1здеп барамын. Енд1 сакалымнын баяу есетшше ренжи- MiH. Бара-бара Маррипамен «Ci3-6i3re» келюп дегендей, •пл катысып, таныса бастадым. Bip ражабы, таныскан сайын, онын сырына каныру былай турсын, кайта жум- бактала TycTi. 03 i керкем сурет академиясында сыттан окитын болып шыкты. Сол бшммен ютеп журген жумы- сын караныз. К,ызык... Сырына ушлген устше ущле тусемш. Сыры канша жумбакталып, шытырманы кебейсе де месел1м кайтар емес. Бара-бара алданышымды да, куанышымды да осы шаштараздан 1здеуге шыктым. М унда келсем, зэу1мде 6ip юрбщ тарткан кенш м де шайдай ашылып журе бередк Кеш л шоры коламта тарткандай ж айга бугш де душар болтан ем. Курылысымызда Kipniurri кесе-келде- нен калаудыц ж ана эд1сше квшкенб1з. Жумыс аягында прорабымыз мешц бул ЭД1СТ1 дурыс колданбаранымды аныктап, 6ip кунr i iciMi3Ai тугелдей бракка шырарды. Сонан сон Kipnium жанаш а калаудын чертежын колыма 6epin, ертен б ш м 1МД1 тары сынактан етюзепшигш ескерт- ri. Осы 6ip кеш лаз сэтте де салып урып шаштаразра тарттым. Сакалымды танертен FaHa кырынсам да, бул жердей кабарран кешлге медеу 1здеймш. Шаштараз толы адам. Сонда да болса KipreH заматта Магрипаныц назарына iaiKTiM. — Ci3, немене, 6ip кунде ею рет кырынура шыккан- сыз ба?— деп жымиып койды. — Ci3 кабыл алсаныз, уш рет кырынура да эз1рмш,— дед1м мен де эз1лге басып. — Mine, жаналык! М енщ уш жуздей туракты клиен- TiMHin 6api осылай етсе, кун мен тунд|' шаштаразда етк1зу1ме тура келер. — Сол уш ж уздщ iuiiwie маран сэл де болса артык уакыт табарсыз. — Cipa, ез1мцллдж MiHe3iai3 бар-ау деймш. Bip e3i- юздщ бет-жузМзд! елден ерек бипаздай берген лайык бола ма? Мен клиенлмнщ бэршщ де ж у з Ы ц суйюмд1, эсем болуына куштармын. Мына сездер кенш м е дак тушргендей. Калайша ол меш сол уш жуздщ 6ipi деп кана санайды? М енщ взше iHKap болып журген1мд1 ангармай ма екен? Элде сол уш жуздщ 6api де осы кызбен дидарласудын утымды caTiH куткен, мешмен бакталас сабаздар ма? Солай болмасына юм кешл? МынаНы караныз, менен 191

кешн келген ямптке де ибады ишарат керсегп. Эдетшше колдарынын жыпылдай кимылдауын токтатпаган куй1нде: — Айтпадым ба, Орынбек, ci3re шаш етепн жсжа- рырактан такырлатып адран жарасады деп? Караныз- шы, бупн вК1К13 ашыла тускен сиякты. Kipren жердей ж ар к ете калдыкыз,— деп кенждене тусп. Мунымен де тынбай, кеш еде бара ж аткан жалакбас OipeyAi нускап: Ана ж М г п н шаш алысы жараса ма?— деп сура- д.ч — Ал сол ж И т денгелек ж у з М н эрш KeTipin, шашын Kipnuenaipin койдырады екен. Онысынын сбедейазджж арен тусшд1рд!м. Енди эне, квркже KepiK косылгандай боп шыга келдй Клиенттер1мнж жарасымды жузш кергенде e3iMHiK де ажарым шргендей-ак мэз боламын,— деп шашымды аса 6ip еппен тарай бастады. — Суду б1ткен аздей-ак бола берсж де,— деп сез кыстырдым,— экпмеден шет какпай калмауга тыры- — Иэ, аздер, хмпттер 6i3fli мактап-мадактаура мырзасыздар Foft, эрине,— дед1 ол же-шала,— Сырлы сезден repi сырдан сезге кумар ондай жтттерден мен: «Кане, кай жер1м суду?»— деп сурасам, ун шыгара алмай калады. Сол суракты ci3re де коям, жауап 6epi- H,i3ini. Айтты-айтпады, мен де ун шыгара алмадым. Жауап орнына шлмнен белгш экнin: «Айсулу, элде Кунсулу... SfiTeyip, сол кыз 6ip суду» деген жолдарын кайталаймын. BipaK калайша суду, нес!мен суду екенше анык жауап таба алмаймын. Сонда да болса Магрипаныц «эйтеу1р, сол кыз, 6ip суду» екен1не шубэланбаймын. Ал онын бер жагында, мен жауап бере алмады екен деп тосылган Магрипа жок. Аузы да, колы да, K©3i де — бар тулгасы тынбай кимылдайды. ¥старасы мен кайшы- сын дамылсыз ж упртш те, сейлеп те, ж ан -ж акка карап та улгеруде. Эне-мже дегенше, онын алдындагы адамдар 6ipiH-6ipi алмастыруда. Нэзж саусактарынын элуетпсш айтсанызшы, талмай кимылдап, алдына келгендердщ 6opin де Хош алады, барже де жайдары, жаркын. С акал-ш аш иелер1мен Маррипанын суттей уйыган карым-катынасына елтж отырранымда, шаштаразга пошымы кел1спеген 6ipey Kipfli. Тар балакты шалбары бутына бут боп жабыскан, злем-жэлем ала кейлепнщ e ilip i алка-салка. Ксй ж карай кайырганда женд| жырыл- маган узын шашы жудырыктай басын дагарадай eTin, сртепдеп албастынын бейнесш елестетедй Мыкынын 192

булталактата басып, Маррипанын алдындары енд1 рана босаган орындыкка кулай Kerri. Неше куннен 6epi Магрипанын кабак шытканын OipiHmi рет осы сэтте кер- д!м. Астыкры epHiH TicTeHin турып: — MeHin алдыма отырмасаныз да болады, eHiHi3 адам шошырлык,— дедь — Мадам, сен шаштаразшысын. С е н т мшдетщ — айтканымды орындап, елу тиынынды алу. TyciHiKTi ме?— дед1 анау да ажырая карал. — Ж о к, кателесесщ. Эсемдж-п эжуалаушыларра менщ каным кас. Э лп эумесер неме api-6epi бажырайып отырып, екш- uii мастердщ алдына барып едй ол да томсырая калды... ©3i де жумыс аяры болран. Маррипа шаштараздан кабак шыткан куйжде шыкты. «Мунысы неск Соншама ибалы жаннын ускынсыз 6ipeyre бола таусылраны ма? Элде ауыр жумысы калжыратып турранда элп стиляга кенш н жаралады ма?» — Маррипа,— дед1м катарласып келе жатып,— шаш- таразшылык ауыр-ау езь С 13Д1 тусжбеймж. Академияда окисыз... Б|'здж1 6ip capi. Ж енскен 6friiMiMia жок. Сон- дыктан Kipniiu калаушылык та такиямызра тар келмейдь Онын езжде де кейде чертеж сёккпд1лерд1 ажырата алмай таяк жейм1з.— Сейтш, прорабтын 6yriHri жанжалын муная баяндадым. Маррипа кенеттен сылк-сылк кулдь ©3i.\\i де сасып калдым. — Прорабыныз жумсак екен тагы да. Kipnirn калау- шыныц KiM екенж бжешз бе e3ini3? Ж ер устшдеп сэу- легп жасаушылардыц KyAiperrici солар емес пе? Зэул1м сарайлар мен уйлер, He6ip курылыстар болмаса, адам баласыньщ эсемдж жонждеп урымы каз1рпдей дзрежеге котержер ме ecii? Оны сол мамандыктын, иеЫ ci3 олкы- сынраидай свйлесещз, эсемджп эжуалаушы стиляга- ларга екпелеу1м1з бос екен Fofl!— деп 6ip токтады да, эцпмесж кайта жалрады.— BipaK б1здщ де ©з орнымыз бар. Сендер жер ж узж е сэулет сыйласандар, 6i3 адам ж узж эрленд1рем1з. Шаштаразшыны да мен эсемдж сыйлаушылардын катарына косамын. — М агрипаш ,— деген унге екеум1з де жалт карадык- Коше бурышында жас бала ерткен жшгг тур екен. — Танысьщыз,— дед1 маран Маррипа,— менщ жуба- йым Эм1р, езщ1здей Kipniiu калаушы. Ал мынау улым... Олар ориынан козгалды. Мен кез1мд! алмай, сулк карай турмын. Маррипа алыстаран сайыи, онын беннеа г-|» б 193

ж акы ндай, айкындала тускендей. Онын шаштаразшы- лыкты калауын да, клиенттершщ ажарлануына куануын да, стилягага ренжуш де урына бастарандаймын. Онын «К,ай жср1м суду» деген cypaFtm a да жауап тапкандай- мын. Сулулык онын тула бойына тараран екен. Иэ онын даЛсал’1ГЫ TepeitipeKTe жатыР- Melli|i б1рден анрарма’ганым Суду нэрсеш 63i суду жан FaHa кад1рлеп, кастерлей б1лед1 екен.

ЭМЕЦГЕР Кайран жастык! Алдында узак eMip жатса, бойынды куш -куат кернеп турса, айналацда замандастарыцнын у-дуы тен!зше толкыса — кандай решш-мун болса да тумандай ыдырап, жогалып кетед1 (Илем. Энет анасы Сейд1мшн казасынан бой кетере алмас- тай бук тускен. Кенеуаз дуние карт экеЫ Ахмет екеуш кайранта шыгарып тастагандай едм Анасы тйрще тар KepiHCTiH exi белмел1 мшкене уй, енд1 какырап бос кал- тандай. Осынау караша уйд1 нурландырып, бос куысын шаттыкпен толтырып турран аяулы ж ар, кимас ананын жылы MeflipiMi екен-ау. Ендк мше, экеа eneyi eKi бурышта 6yp icin, кабак ашпайды. Коз алдарынан кымбатты жан- нын мешрбанды тулрасы 6ip кетпейдр Ол тулганын ap6ip елеа ж ур е кп шымырлатады. Актык caFarra жатып: — Калкам, кушм, маран аландама, талканым тау- сылар сэт жеткен болар,— деп ед1 ана.— Сабагыннан коп калып койдын Fofl. Бара берсен кайтедк Окушыларык кут1п отырган шыгар. MeHi ойлап жасыма. Сен бакытты болсан — мен1ц армансыз еткешм. К,айта кайраттанып, анау каусаран карт экене куат бер. Екеум1зден б1рдей айрылрын келмесе, сонын кенш н жабыркатпаура тырыс... Ой, ана!.. Сен туралы каншама аныз айтылса да, каншама т т а п жазылса да, махаббатыннын ту п аз тере- KiHe ешк|'м жете ун1ле алды ма екен! TinTi ем1рден езщ кудер узген сэтте де езгелердщ бакытын ойлаудан 6ip танбайсыц-ау! Асыл ананын казасы юмге окай тисш? Эке мен бала кос же^мдей кущренедм Кен1лдт оты euiin, колат колам- та тарткандай. Бул уйдег1, TinTi бул дуниедег! емфде нэр ж ок, жылт етер жылу ж о к тэр!здм К,азалы уйд1ц каралы жандары OMip кешше лажсыз мескендей, итбулеп кете бердк Энет мектебже барып, сабагын 6epin, салбырап кайтады. K ip 6in кенм ашылар — Энет,— деген сынгырлаган yHfli кулагы шалганша болтан жок, 6ip каукарсыз кол колтырынан устап та улгердь К.араса, вздер1мен 6ipre штейтш мурал1м кыз Зэуре. Баскалардан repi eciMi ез журегшен жылы орын тепкен Зэуре. Кашкене 6eri эдеттегщен де Kiluipefle Tycin, онын ececiHe cyflip epinaepi шошая калыпты. «Bip oiiriMCM бар» дегендей емеурш 6LfiAipin катарласа журдр — Осы сеи кабагынды кашам эшасын? Эке-шешесш канжы- 195

гасына мэнп байлап журген KiMai кердщ? 0м1рдщ занына амалын бар ма?! Энет оган тунжырай карады да, ун катпай кадамдай бердк — Кектем болса мынау,— дед1 Зауре,— Сен MaFaH берген уэденд1 де естен шырардын. «Кала сыртында Коныртвбе деген тамаша жер бар. Кектем шыгысымен соган апарамын» дейтЫн кайда? Сенщ «Казак мектеп- тершде орыс эдебиетш окыту» деген енбегщжн республи- калык байкауда байге алганына буюл коллектив1м1з куанышты. М угал 1мдер алдагы демалыста уйще барып куттыктасак деген ниетте. Буран калай карайсын? — Ушме барам деген Kicire ж ок деймш бе?— деп кунк e n i Энет. — Саган ез1м деп, сыр айтсам да тонкылдайтынын не? Зэуренщ сез1нде решш жатканымен, ке нш зьлаз тэр1здк LUaFbiH, шымыр денеа Энеттщ мал тнплген, нкемс1з тулгасынын манында уршыкша айналып, кул1м каккаи кез1мен тон кецыш ж1бггш ж1беретшдей... Уакытта токтау бар ма, алра карай зымырай бердь Кун еткен сайын улкен eMip дариясы Энетл де ез агысына iaecTipin алып барады. Сабак, Typai жиындар, мугал1м- дердщ облыстык жиынында баяндама жасау, ж ас депутат есебжде сайлаушылардын аманаттарын орындау, тары- сын-тагылары елшемд1 ©Mipaiu эр минутын иемденш жатты. Mine, кузге карай Зэуре eKeyi уйлену тойын жасап та улгердь Уакыттын алра тарткан дурмеп бул уйдеп Ахмет картты FaHa iaecTipin кете алмады бмем. Ол KeMnipi каза болганнан кежн тым шепп калган. Эуелп айларда уйдщ бурышында KepneciH буркенш жатып, кундерш етк1зет1н. Кел1м-кет1мд1 адамдармен де саран тм каты- сатын. Амал ж ок, ертел1-кеш таягын Tipen далага шы- Fbin-Kipin журдь Kefiiiiri кездер1 Ахан буын-буыны д1р1лдеп, калба- лактай басып, 6ip жерге барып-кайтып журдь Сол сапа- рынын нэтиж еа болуы керек, 6ip KyHi ораулы.газет ара- сынан KeMnipinin улкен портретж суырып алды. Баласы мен келппне nopTperri темip тесектщ тусына кактырды да, e3i де сол тесекке коныс аударды. Мше, сол куннен 6epi карт ешкайда козгалар емес. Тек кейде кез эйнепн Kiiin, KiTaiiKa утледь Карттын бул тунриыкка батуы бала- ларынын да ойына келш журдь Энет элденеше рет экеш

энпмеге тартып, кешлш cepriTyre ниеттенш кердг Ахац жвнд1 шеимле алмай, туйыкка Лреле бердн Кайтадан TeceriHe сулк Tycin, бас кетермейдн Осындай халде. Аханнын туып-ескен » e p i Орал манынан 6ip конак сап ете калды. Жамбылда кызмет ктейт1н балаларына coFbin кайтпак екен. Ол Ахана ж а магайын болып шыкты. Ж ас шагынан Аханнын Kiini бол- ганымен, онымен катар-курбыша калжындаса сейлеп, картты талай сакка жупрттн — Ж етш ске келд1м деп жерге карал отыр екенсщ Foft,— деп 6ip win тастады конак салран жердей.— К1м келмеген жетшс бул. Алыска бармай-ак, мешц экемд1 еске алшы. Сексешнде ат кулагында ойнапты. Сексен уцпнде мен туыппын. Картайганымда туды деп атымды KopiFann койыпты. Ол Kicire Караганда ceHi мен 6i3 кы лш ы лдаган Ж1ггг емесшз бе? — К,айран замандас-ай десецшП Жатура шамамды келт1рер емессщ foA,— деп Ахан да сершлдн Кэр1гали кеткенше ол тем1р тесекке жоламай журдн Ce3i пысык, калжынкой замандасы Аханнын тебесш кекке тиг1зген- дей.— KeMnipiMHin Tipi кезшдепдей боп калмадым ба TinTi,— деп жадырай сейледн — KeMnip деген...— деп конак кем иегш шошайта ерши жымкырып, селд1р сакалынын ушынан уыстап ойланып калды. Артынша кезш сыгырайта кулана кул1м- cipen, кемейшдеп сезд1 арытты. — KeMnip демекил, ceHiH осы эменгерщ де бар емес пе? Катышты айтам. Жиырма жасында жалгыз баласымен ж еа р калып, отыр емес пе, ceHi KyTin? Сен бар болгыр окымыш атанып, онын хал-жагдайын бклуге де жарамадыц. Бар ауыртпалыкты мойымай кетерген Катыш деген кандай адам! — Ол ал1 баяры мекешнде ме екен?— деп сурады Ахан.— Иэ, тагдыр ол жазганды да бой жаздырмай келедн EpiMHiH кез( деп жалгыз перзенттщ болашагына карап едн Онысынан да айрылып, eHfliri куш немересже карап калса керек кой. Кайран эменгер1м-ай десенип,— деп курсжд! Ахан. Шай куйып oTbipFan Зэуре, неге екешн кайдам, тес!ле карап калыпты. Десе де жерлес замандасы экелген кангыр-кунпр anriMe узакка созылмады. Ол аттанысымен, Ахан тем1р тесекке баягыша бук Tycin, кайта жатты. Кундер ете бердн Б1рде Ахан ж аткан жершен шошып I9F

оянгандай окыс кетершд1де, антарылып отырды. Туксиген кабагынын астындагы юнлрейген кездер1 6ip нуктеге кадалган. Аздан сон бетж бурып, кезж алаканымсн келегейлеп: — Зэуремкпц, кадкам,— деп сурады. — Иэ, ата. M eiii танымай отырмысыз?— Зэуре e3i аткарып журген уй TipiiiMiiriH тез токтата койды,— Не кажет, ата? — Е-е, не кажет болсын, балам,— Ахан налыгандай ун катты,— Онан да маран жазура кагаз-калам эз1рлеп бершь Зэуре бул уйге келгел1 карттын караз-калам уста- ганын кврмеген. Аханнын ж узж е тандана карап ту|)ды да: — Караз-калам 93ip, ата, колынызра берейж бе?— деп сурады. — Ж о к, столдын устше коя сал, шырарым,— Ахан жай козгалып, тесектен т у с т , столра беттедк Кимы- лына да А1р1л араласыпты,— Почташы келсе, конверт алып калшы, кадкам. Карт стол басында кеп отырды. Жастайынан тж устап дардыланран денес1 б1рден бугше коймады. Д1рй1деген саусактары каламды да мыктап устай алар емес. в зж кннай отырып жазган эржтерд1 квз1 ажырата да алмай- тын тэр^здь Каразды кайта-кайта бетже такап, сыралай карайды. ТЧршйпк камымен ею белме арасында api-6epi журген Зэуренщ назары карттын колындагы каразга окта-текте туо'п кояды. Колы жана шыккан баланын жазуындай сойдиган эрштер знадайдан кержедг Карттын 6yriHri iciHe тандануы улгая тускен Зэуре каразга кез тастауын. жшлетть Акыры ол кагаздары кейбйр свздерд1 окып та улгердй «Кимас замандасым Катыш!— делжшт!.— Mine, сенщ басына туран кун маган да туды. Мен де жалгыз калдым. Тагдыр ж азган эменгер!мсщ. Осындайда хал-ахуа- лымды да б1лейж демейс1н-ау... Менен repi жасын да жас, б т м щ де ширак едк Шаман келсе, маган 6ip соксан кайтед!? Жол караж ат кажет болса, жэрдем-: десермш...» Почташы да келдк Ахан жазган хатын келжже кон- вертке салрызып, адрес жаздырып, женелтт те ж1бердг Карттын мунан сонры кылыктарына да Зэуренж тандануынын iueri болмады. Ол Kici калт-култ ете журш , узак жуынды.-Омырауына орденж кадаган жана костюм1н алдырып кид1. К ел М карттын сэндене кижуж

алFaшкы рет Kepin тур. Енд1 Ахан белме шнндс api-6epi аякдады. Аздан сон тер алдындагы айнага сыгырая ушлдк e3iHe-e3i каранып, ол жер, бул жерш тузеп турды. Сабактан кайткан Энет экесшщ мына турысын Kepin, танданып турып калды. Bipece экесже, 6ipece Зэуреге карай бередк Зэуренж K63i кул1м кагады, келin калган кулкшен аузын басып, Э негп жетелей ауыз уйге шыкты. — ШуйжилнД! эз1рле. Экен Катыш деген эменгерже гашыктык сэлем жолдады. — Ж э, ес1ннен айрылганбысын? Аузынды багып сейлесеннн,— деп кабак шытты Энет. Осы мезетте eciK ашылып, Ахан шыкты. Энетке унме карап: — Энетжан, сабагыннан кайтканбысын?— деп койды. Ж уз! де, ce3i де жылы. Денесж эдеттенпсжен жец1л козгалтып, таягына да кеп суйенбей сыртка шыгып Kerri. Шай устжде Энет Зэуренж бу пн п керген-бьпгеш ж енжд еп айткан энпмесш ун-туназ, салкын тындап отырды. Калын кабагы жабылып кеткен. Энетке енд|' экешц кылыгындай ж умбак кебейе бердк Сабактан кайтканда aKeciHiH eciK алдында тур- ганын ж ш байкайды. Bip жолы: — Папа, кун салкын гой, сыртта неге турсыз?— деп сураганда: — Почташыда шаруам бар,— деген жауап алды. Кун еткен сайын уйде отырып та: — Почташы келетж мезгйл болтан ж о к па?— деп сурауды ж ж л е гп. Bipep рет келжжен: — Калкам, TyHeyryHi хаттын адресж аныктап жазып па едж?— деп сурап койды. Зэуре Энетке кулана кезж кысып: — Ата, ол хаттын иесже жетуже кумэнданбаныз. E tu iri энпме жауап жазатын KicUe калды,— дед1 ун1не сэл кулю араласып. Э кенж де, жардын да кылыктары Энегп аздап кейнкендей. «KiMHeH хат кутш ж урсж, картайганда бул кай мжезж?» деуге октала бергенде шешесжж сездер1 еске TycTi. «Екеум!зден б1рдей айрылгын келмесе, сонын кецыНн жабыркатпауга тырыс...» Зэуреге дурсе коя бермек едк «Ж ок. мундай шан-шуннын да акыры карт- тын кецжж е каяу Tycipyi мумкш. Кой, токтам, токтам» дед! iurrefl езже-ез!. Кундердж кунжде Оралдан ж1бержген телеграмма