Сүлейменов Б. Тентектер

Бейсенбай Сулейменов ТЕНТЕКТЕР (Повесть, эщтмелер, ертегитер) “Балалар эдебиетГ’ баспасы, 2006

Б Б К 83.8 С 90 КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЭДЕНИЕТ, AKJ1APAT МИНИСТРЛ1Г1НЩ АКДАРАТ ЖЭНЕ MYPAFAT КОМИТЕТ1НЩ БАРДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША ШЫРАРЫЛЫП ОТЫР С 90 Бейсенбай Сулейменов . С “Тентектер\". Повесть, ецпмелер, ертегшер. — Алматы: “Балалар эдебиетГ’ баспасы. —2006. —160 бет. Жазушы Бейсенбай Сулейм енов — балаларга арналган б1рнеше кггаптын авторы. Оньщ “ Кечуа тайпасыньщ ундгстерГ, “ Куанышты кун”, “Б ес гасыр атылмаган садак” ютаптары кезш де балаларды куанышка б е л е п , кощ л дер ш е жылылык, уялаткан болаты н. Ал, жазушыньщ бугш п усьшып отырган туындылары —оньщ коп жылдык, шыгармашылык енбепн1н жем1ст И таптьщ басты кей1пкерлер1 - бакытты балалар, аш ык та ж аркын жеткшш ектер. Олар достыкты кастерлейд1, улкенд1 ул п тутады. Сондай-ак, кейб1р эн п м е , epTerlriepi шет ел балаларынын ауыр турмыс таукыметше, мукалмайтын кдйсар мшезше арналган. Шыгармага терен угцлген op6ip жас окырман олардьщ да ездерш е тэн кызык., куаныштары бар екенш е коз ж еп а зеш , 6ipre шатганады. Ютаптьщ окигасы кызыкгы, Tini жатык. ISBN 9965-650-62-4 М 9 Ч - i л1у с 4803250204 ББК 83.8 00 (05)-06 J ISBN 9965-650-62-4 © Б. Сулейменов., 2006 © “ Балалар эдебиетГ баспасы , 2006

Б ейбтш лж тщ мэнгш к Tiperi — Элем балаларына арнаймын. Автор. 3

ТЕНТЕКТЕР (повесть) Егер 6ip-6ipiMi3re кастык ойласак» аспанна! алмас кылыш туссш, мойнымды кесш туссш! ' —Kecin туссш! —Егер OTipiK айтсам, аспаннан алмас кылыщ туссш, TuiiMfli кесш туссш! — Kecin туссш! —Егер достарымызды жолга тастап, саткындык ж асасак, асп ан н ан алмас кы лы ш TycciH, мойнымды кесш туссш! ( Осы повестщ бас кешпкертщ антынан) 0TIPIKUII - 0РМЕКШ1 “Былгары доп” клубыньщ жулдеа ушш аула аралык, актык, айкастыц нагыз кь1зган шагы. Ералхан Жаксылыктыц анда-санда босанып кететш Te6eTi кугандай жупрш келда де: —футбол ойнайык деп жатыр едпс, соган 6ip ойыншы жетюпейдг Кдкдага сен турсан кайтед1, - дед. — Кдкпага? Жок, келюпеймш, — дед1 Бакыт табан астынан кырсыга калып. — Осы сен кызыксын,. Жана гана ойнаймын деп жар салганьщ кайда?. Артык балаларды кайтарып ж1бергенбпз, peнжice де... Ым... TyciHiKTi болды. ©TipiKmi-epMeKmi екенщ рас екен гой... 4

Атасы уппн Кдйрат орнынан атып турып, Ералханньщ жатасынан ала кетть Арашата Бакыттыц e3i тусп... —Бакыт, жзберпп, мен... мен отан керсетейш. 1 Аятына доп LriiKTipe алмаса да, жупргенше мэз болып жур той. Жберип... —Ей, крйшы соны, тэты да шешесше айтып журер... — Мейлц айтса айта берсш. Сен ©TipiKuii ! емессщ. Бакыт ку тищ болганымен, олжуаз. Курессе, сыныптагы балалардьщ бэрш ен жыгылып кдлады. Жупрсе, ешюмге жетюзбейдь Кдйрат 1 болса атасы уппн унем1 жыны келш журедт “К,оркаксыц” дейдт 03i к у ы т -а к . YiniHini сыныпта крраз сиякды коклаанып журет!ндерд1 тыпыр етюзбейдт Сондыктан Кдйрат турган жерде Бакыткд еш им тимейдт Балалардын Бакытты “0Tipiiani-epMeKnii” деп атауыньщ езшдпс ce6e6i бар. Шынына келеек, Бакыт еш уакытта OTipix айтпайды. BipaK кейде оныц созше не сенер1нд1, не сенбеацщ бшмей де калатын кездерщ болады. Сонда Ералхан сияктылар: “Крйшы соны, OTipiKnii-epMeKmiHi”, - дейдт Бакыттыц бутан калай кдрайтынын и м бшеш, 6ipaK Кдйрат ондайда шыдамайды. Бакытты ц ж иен атасы Н урланды ожес1 еркелетш “Апыр-топыр” дейдь 5

Оган ренж итш ол ма? Кдйда кореец де улкенмен де, KimiMeH де эзщцесш жургеш. Сол Нурлан Бакытты кебше тракторга мшпзш алады. Bip куш exeyi епстк алкапта журген. Кара каргалар уржпей, трактордын сокасына крнактай калган. Оган Бакыт тац кадды. Б1рде Tiini кыргауылдарды да крл созым жерден оз кезшен кердд. — Бакыт, ei-miri жолы мылтыкды ала шыгып, кыргауыл атамыз. Олар трактордан уржпейтш болып алды, - дед1 Нурлан. —Рас па? — Бакыт куанып Kerri. — Рас болганда кандай. Менщ алдаганымды кердщ бе? —Жок- Олардьщ ойын тырналардьщ алыстан талып жеткен всем yHi бо л т жзбердь —Ага, карацызшы, тырналар келдЛ Тыраулап, калыктап ушып жур. — Биыл коктем жайлы болады, ойткеш тырналар ерте кeлiптi, —дед1 Нурлан. Бакыттьщ куанышында шек жок- Трактордан туст1 де адырга карай жупрщ. —Алакай, б1здщ ауылга тагы да тырналар келдН — Бакыт, сен тырналардьщ т1зшп ушканын кердщ бе? —дед1 агасы. — KepfliM. О лардын ушып бара жатып уйыктайтынын да бшемш, - дед1 Бакыт. —Тагы не бшесщ? - дед1 Нурлан елец eTin. — Ым... сосын, олардын арасында жол 6

|бастайтындары болады. Шаршаса, кезектесш отырады. - Ал, “Аркан бол, аркан бол” ,— деп (дауыстаганда, ты рналарды ц сол с эт т е -а к тсзбекгелш ушатынын бшесщ бе? ч - Жок... I Бакыт сэл ойланып кэдцы да: — Кдз1р 6i3 де солай айкайлайыкшы, — дед1 Куана. — Даусымыз жетпейдо. Мына тырналар тым j бшкге. Meiuii, сенщ айткднын-ак бола койсын, | байкдп корейце. —Аркан бол, аркан бол! Кешке карай тырналар ушып бара жатты. Сонда Нурлан: —Кердщ бе? Б1здщ даусымыз оларга ещц тана ж етй т, —деда. Бакыт ертецш е eric басында кергенш , тырналардын “аркан бол, аркан бол” дегенде Ti3uie ушканын достарына айтып бердь BipaK ешим сенген жок- Сонда “oTipiKmi-epMeKmi” деген жаца, су жана eciMre ие бодцы. “Енда б1рде Нурлан агага айтып, Жаксылык, Орынбасар сиякты калкан кулактардьщ 6ipiH ертш бармасам ба? Сонда 6epi6ip сенер. Кер де тур”, - дед1шггей Бакыт. Агалар алдамайды гой... 7

Ол сабак, устшде терезе жакка жалтак-жалтак, карай бердь Э ж еа келш калуы мумюн гой. “Немеремнщ карны ашып калган шыгар”, — деп, анау Ералханныц атасы кусап койнына тыгып жарты таба нан экелш турса, уят-ау! Бэршен де кыздар мазактаса ше! BipaK эжесц эйтеу1р, келген жок- Бакыт, Леня, Ералхан мектептен келе жаткан жолда Эл1мхан ага кездесш, оларды тагы да арбасына MiHri3in алды. Сол куннен бастап Элшхан “Бакыттыц агасы” атанды. Сол куннен бастап Бакыт та Элшханды шггей ага тутып журдо. Бакыттыц шй есшде. Дукеннщ кдсынан етш бара жатып Эл1мханды керш кдлды. Ол сонда ерекше кенддщ едь Балаларды байкдп кдлды да, кастарына келдь Бэрш щ колдарын алды, Бакыттыц басынан сипады. Одан соц олденелерд1 айтты. “Сэл юд1ре турыцдар” дегендей ыцгай бщщрш дукенге юрдц. Окушылар ац-тац болып, мектепке карай жылыстай бердо. Ол сэлден соц балалардыц арттарынан айкдйлап куып жетп де, бэрше ютап, калам улеспрдо. Одан соц Эл1мхан ага элденелерд1 колын шошайтып узак, кцнала туспцйрдь BipaK, жас достар ештеце уккан жок. Олар ертецш е гана Ол1мханныц эйел1 ул тапкднын журттан ecTiai. Балалар ещц Эл1мханмен нагыз дос болып алды. Ол арбасына мшпзш кыдыртады, кейде жолы туссе мектепке де алып барады. Ю

Bip байкдйтындары, жол бойында эц п м еа тек сэби жайлы: ецбектеуге талпынганын салады. Агаларынын бул кылыктарына балалар мэз. Олар ецщ 0шмханньщ ымдатанын сэл-пэл тусшетш болды. Bipfle Эл1мхан ага велосипед Teyin журген балаларды керш, узак кдрап турды. Сосын ымдай бастады. Оньщ балалар “мен де кейш улыма велосипед эперемш, тек ессш” деп туртанын укгы. 0л1мхан атаньщ соцгы кезде езгерш кеткенш Бакыт та, Ералхан да байкады. Улкендердщ айтуына Караганда улы есше туссе, жумысты тастай сала ушне тартатын кусайды. Кейде узак кун ынылдап, белпздз 6ip эщ ц айтудан жалыкдайды екен. Одан сон кеп-кеп гул тер т, алдынан кездескендердщ бэрш е-бэрш е сыйлайды екен. Ал, кейде 0л1мхан ага жеке журш те езшен-ез1 куле бередь Одан сон, епл- тегш жылайтын кездер1 болады. Сонда ол коркынышты болып кершей. BipaK, аганын, окыс кылыктарын ересектер балаларга куаныштан, тек кана куаныштан деп тусйщрдь 0л1мхан аганыц осы 6ip азгантай гана куанышы кас-кагым сэтте ©те шыккандай болды. Bip куш улы ауырып, шетшедь Бул кайгы ауылга бурын-соцды болмаган муц екелдк 0л1мхан ага тесек тартып кеп жатып алды. Енд1 оны квшеде кергенмен балалар жупрш касына бармайтын, арбасына мшбейтпад шыгарды. 11

Неге олай екенш бшмейдц оздерш кшшй сезшгендей кашады да журедь Жакындауга журектер1 дауаламайды. Эл!мхан аганьщ бурынгы ©Mipi б1реулерге жумбак, болса, ещц 6ipeynepre тусшшлз едь Ал, ещц MiHe оныц уйшде аз уакыт болмаганы ауылдастарыньщ барлыгын аягынан тнс тургыз- ды. Оны ешюм 1здеп таба алмады. Сондагы ауылдастарыньщ o6irepre тускеш-ай. Кейш Эл1мхан аганьщ 03i келдк “Кдй жакта журсщ” деп оган улкендер жагы ренжшен жок;. Кдйта аман-есен табылганына куанды. K,a3ip оньщ еш кМ жок,. 0йелшщ торкшше KeTin кдлганына 6ipa3 бодцы. Ол куш кеше гана куанышкд, шекс1з бакытка толы болган уйде жалгыз турады... Балалардьщ 6ip байкдганы - 0л1мхан агага ауылдагы кез-келген уйдщ eciri ашык, дастарханы жаюлы. Балалар кдз1р 0л1мхан аганы керсе кашады. Бакыттыц оларга жыны келедь Ce6e6i OKeci айткандай “жак,сы адам” десе, оны достары “агасын макдап жатыр” дер1 ce3ci3 гой. BipaK, кер де тур, ерте ме, кеш пе, 0л1мхан аганьщ жаксы адам екенш ауылдыц барлык, баласы бшетш, ез 0келер1ндей суйетш болады. И0, ив, кор де тур... 12

КОНСТРУКТОР Кегивдр кектем де келдь Coyip айында Лениннщ туган KyHi курметше Бакыт, Леня, Бауыржан жэне Орынбасар пионер катарына кдбылданды. Сол кунп куанышты айтпа! Балалар жексенб1 куш Ералханга баруга келють Ол ауруханада. Пионер катарына етпеген жалгыз сол. Наукастанып калмаганда ол да кдбылданатын едо. Ералхан пионер катарына бурын ететш едь BipaK-.. 6opi езшен... Б1рде Ералханньщ Алматыдагы институтта окитын агасы демалыска шыгып, ауылга оралды. Оньщ кашанда балалардын барлыгы тан калатын 6ip нэрсе алып келетш одеть Бул жолы колдан жасап ушыратын гарыш кемесш щ моделш окелшть Оны ездер1 курастырып, корган 1шшде сынактан етю здь Керемет екен, б1рден п к шаншыла ушты. Кершбей Kerri. Б1раздан сон жерге кулады. Балалар шарбакка шыгып, кызыктады. Ал, ертецше Ералхан мактанып, балалардын барлыгын жинап алды да, гарыш кемес1н жасауга KipicTi. Bipeyai уйше су жана доптер мен калам алып келуге, ендо 6ipiH жел1м табуга яиберда. Bip кезде 6opi де дайын болды. Ералханды балалар коршап алган. Ол доптердщ ортасына каламды салып, шиыршыктап орай бастады. 13

Шетш жел1мдедь 1шшдеп каламды суырып алды. MiHe, кдгаз тупкше де дайын. Онын, бас жагын таспен тыгындап койды. Одан соц канатын, ушюр тумсыгын жасады. Ералхан енда айналасына жалтак-жалтак карап, кдлтасынан кагазга оралган 6ip нерсеш алды. Кдщмп ок, flopici. Бакыт оны б1рден бщщ. 0Keci ац аулауга шыккднда патрондарга осы дэрйп салатын. Олар к,альщ талдын; шпндеп ашык, аланды гарыш кемес1н ушыруга лайыкты орын деп тапты. Ералхан тупктщ imiHe дэр1 толтырды. Туп жагын кагазбен тыгындап, сэл гана сацылау калдырды. “Тыгылындар!” деген белп де берщщ. Барлыгы колайлы жер 1здеп жур. Бакыт оныц калай ушкднын анык кору ушш арыкдьщ iniiHe шалкдсынан жатты. — Абайла, Бакыт, ушы ушюр. Кдрныца кдцалмасын, - деп эзшдеп койды балалар. Шынында, Бакытка жаткан жер1 колайсыз кершдь Орнынан турып, баска жерге барып жантайды. Ералхан узын таякгыц басына кдгаз кыстырып оны тутатты да, гарыш кемесшщ темени жагына типздь Балалардьщ кездер1 сонда. — Бес, терт, уш, ею, 6ip, нел. Старт! Зымыран атылды. —Ура! Балалар зымыран тускен жаккэ кдрай жупрдь 14

Жерге кадалып тур. Тура баганагы Бакыт жаткан жер. Муны коргенде оньщ кездер1 атыздай болып Kerri. - Айтып едак кой, сенщ карныца кадалады деп... Ералханньщ эзшше кулмеген бала жок- Ал, Бакыт уялганнан кызарактап, эрк1мге 6ip жалтактап карай бередь Е н д т жолы Ералхан зымыранды TiriHeH емес, келбеушен ушыруды уйгарды. Балалардыц кой дегенше карамай, дерни тутатпаккд бекщщ. Ушыру С0тс1з аякталды. Балалар елу метрдей жерде жарылып жаткан зымыранды алып келгенде, Ералхан бетш басып отыр ед1. Бет- аузы кап-кара куйе. Жарылган aopi бетш кущцрт тастапты. Жедел жэрдем келш, оны ауруханага экетп. ...Балалар Ералханды аурухананьщ ауласында жолыктырды. Ол 6ip топ баланьщ ортасында эцпме айтып отыр екен. Достарын коре сала орнынан турып, тан калган кешппен карады. Букш сынып келген. Берш щ де мойнында алкызыл галстук. Ералхан ьщтайсызданса да, онысын сезд1рмеуге тырысты: - О, куттыктаймын 6opinai де! — деп, 6ip- б1рлеп колдарын кысты. - Денсаулык калай? Конструктор, тэты да зымыран ушырайын деп жаткдн жоксьщ ба? — дед1 Бакыт жымиган куш. - Жок. Дэрйерлер тыпыр етюзбейдь 15

Ещп ею-уш кунде яйберетш шыгар. Егер] шбермесе кдшып кетемш. — Ералхан осы сездо айтты да, муцайып кдлды. —Олай ютеме, уят болады. —Жазылып шыккдн сон;, тагы 6ipre боламыз. — Каникулда “Кдлзыл суцкар” отряды гске Kipicefli. —Бул — Бакыттьщ идеясы. — Мырзашелге алгаш келш, канал казган адамдарды i3flecripeM i3. — Кдз1рдщ езшде кептеген деректер таптык. Ещц ep6ip кун1м1з кецщщ ететш болады. Bopi тус-тустан жамырай Ералханды жубатып жатыр. — Ага пионервожатый алдагы дружина жиыньшда ceHi пионер кдтарына етызем1з деп айтты, —дед1 Леня. Ералхан бэршен де Леняныц сезш е риза болды... Балалардьщ Ералханнан кдйтьш келе жаткднын сынып жетекипа Кэмила апай кердь Тац калды. Жексенб1 куш... Барлыгы... Мойындарында Кызыл галстук... “Е-е, —дед1 Кэмила апай шйнен, — булар 6ip жумысты тындырып келе жатыр гой!..” 16

KJ1MAC СЭТТЕР Лепя - грек баласы. Ес бшгеннен булар 6ipre ■есть BipiHiiii сы н ы п ка да 6 ip re барган. Алгашында Ленины мамасы орыс мектебше ! апарган. Сейтсе, Леня 6ip ауыз орысша бшмейда. I екен. Ал, кдзакща сайрап тур. Мугалшдер ата- : анасына Леняны казак, сыныбына беру керек | цеп усыныс айтты. Анасы кенбей койды. Сонда оньщ жылаганы-ай. Буюл ауылга естшд1 десе де i болады. Ce6e6i, достарыньщ барлыгы казак балалары, оньщ устше арыкгьщ аргы бетшдеп мектепке жалгыз баруы керек кой. Ал, Бакыттар окитын мектеп су жана, уш кабатты. Акыры ! Леня казак сыныбында окитын болды. Оган достарыньщ 6opi куанды... Бул окига Леняньщ достарына оцай тиген жок- Бурын осы энпменщ meTi шыкканда ешюм оган j кеньл де аудармаган еда. Ещн, мше, кимас сеттер I басталды. Ленянын. уй-imi ез елдер1 — Грекияга j кешпекш1. Алгашында Леня Грекиядагы i агайындарынан келген хаттарды асыга куте^н. Оны макганыш сез1ммен ауылдын, бар баласына айтатын. Ал, ещц сол хаттар келсе enceci тусед1, кдбагын кар жауады. 0йткеш, соцгы кездерде I Леняньщ атасы мен эжес1 Грекиядан хабар келген 1 сайын балаларын ез елдерше кдйтуга упттейд1. MiHe, енд1 6epi де кеш. Б1рнеше куннен соц достары мен

гана крштаспак? 0M ipi кормеген, бшмеген елге бармак- Танымаган балалармен дос болмак, Озше ана тшндей болып кеткен казак тшш умытып, eMipi свйлеп кермеген грек тшшде сейлемек. ...Ол бугш де мектепке келмедь Ал, балалар сабактан шыгысымен тура Леняныц уйше i тартты. Жол бойы 6ip-6ipiHe Tic жарып ештеце деген жок. Кдбакгары тусщю. Барлыгын шггей | 6ip-aK ой мазалайды. Ол... — Леняныц баска амалы жок, 6api6ip ата- анасынан кдлмайды. — Озшщ калгысы бар. Белmin калуга оган руксат бермейдг —Онда, ол б1здщ уйде-ак журе беруше болады. — Б1здщ уйде де. Экем мен анам да куанбаса ! ренжзмейдг — BipaK, 6i3 Леняныц оз ойын 6uiyiMi3 керек. — Ол кеше гана бармаймын деген. — Сонда да болса, ез1мен ашык сейлесейж. Келшсе, ата-анасынан отряд, TinTi дружина больш 9TiHeMi3. Анастас ага да тусшетш шыгар. Леняныц эншейш туруга epiHeTiH уйкышыл купли шэущцей урдг Кдкда алдында элп эцпме сап тыйылды. — Саламатсыз ба, Анастас ага. — Балалар Леняныц экеам ен шуласа амандасты. —Bi3 Леняга келдж. Ол бугш тагы да сабаккд катыспады. Сосын халш бшейж деп едж, - дед1 Бакыт. 18

| - Бшетш Heci бар, тентек мш езш керсете берген сон уйге камап койдым... | - Неге? — Оны достарыцньщ езшен сурандар. Кдз1р 6api де кеш. Bi3 ез ел1м1зге кететш болдык,. Ал, !ол болса... - Анастас ага, шынымен аздерге б1здщ елде унамай ма? — Неге, екпе\\пз жок, У йрент те калып едок. BipaK, карттар картайган сайын туган жерш сагынады екен... Леняныц э к е а будан баска ештене деген жок- Ун-тушпз уйге itipfli де кдйта шыкды. — Сендерге мектепте кырсыктыкты уйрете ме?.. Элi де ойынан кдйтпапты. Барып ездерщ сойлеандер, акылдарынды айтындар, улкеннщ I C93iH тындап оскен едж. Ал, мына... Леня белмесшде жалгыз жатыр екен. Достарын керд1 де жылап яабердь - Менщ баргым келмейдо. Кер де тур, орманга кдшып кетемш. Сосын, сосын тауып керщдер. - Леня, жылама. Одан 6api6ip ештене бггпейдо. — Bi3 ceHiMeH 6ipreMi3. - М умкш, Грекиядагы K,a3ipri жагдайды Анастас агага тусщдорем1з. — Капиталиста ел екенш айтайык. - Экем конгенмен эжем мен атам кенбейдь Оларга Грекиядан касиетп жер жок, бул элемде. Ой-армандары - тек елге кзйту. 19

Капиталистпс дуниеш талай айтып коцщре алмадым. Эбден басым катып Kerri. Ещц не icTepiMfli бшмеймш. Бакыт Орынбасардыц кулатына элденелерд1 сыбырлады да: — Леня, б1зде бугш керемет окдга болды. Магрипа оже Кдсым аганыц домбырасын муражайга сыйга тартты. — Мектепке 93i экелш бердо. —Эскери ордендер, медальдардыц коллекция- сына тагы 6ip медаль косылды. Оны Жумахан ата тапсырды. Одан соц сол наградасын алу тарихын айтты. Ол Kici ушкыш болыпты. — Bi3 ез ауылдастарымызды эл1 кунге дейш жаксы бшмейда екенб1з. Мунымыз уят-ак. — Жаксылыктьщ e3i крркдк, болса да агасы Самат нагыз батыр екен. Кеше командиршен хат келпгп. Оны, Жацсылык,, озщ айтшы. —Бшесщдер ме, менщ агам —сержант. Оныц бел1мшес1 ш екаран ы Kecin ©ткен K,ayinTi шпионды устапты. Тыпыр етюзбеген. Мен агамнын, ерте ме, кеш пе, эйтеу1р, шпионды устайтынын алдын ала бшгенмш. Ол самбоныц эдютерш де коп бшедь Ауылта келген соц маган уйретемш деп уеде бердо. Ал, мен сендерге уйретемш. — Шынымен бе? —Алдайды дейсшдер ме? Алдасам, аспаннан 20

алмас кылыш туссш... Умытып барады екенмш, сомандир1 агамныц шекарада тускен суретш Ьалып xi6epiirri. Тура кинодагыдай. Крлында автоматы. Аркдсында рация. |Жаксылыктьщ узавдсд созылган, 6ipaK, кызыкты эцпмесш Айгул бвлдг —М умю н, сод cypeTTi ком сом ол дацк,ы муражайына койсак кдйтедг Самат мектепте окыган, комсомол Myuieci. Жаксылык сэл ойланып кадды да: - Мен онда агама бупн хат жазып жзберемш. Рекс деген овчарка итщмен тускен сурет1цд1 ж1бер деп. Рекс болса, сейлеген созщнщ бэрш, бэрш тусшедг Крргау тэсшдерш де б1лед1 екен. Нагыз KeH,uici3 сэттер ещц басталды. Анастас аганыц уй-imiH Грекияга шыгарып салуга буюл ауыл келдг Эн айтылды, би билендг Ауыл тац атканша KipniK шген жок,. Тыныштыкты Эл1мхан аганыц зарлы дауысы болдг — Бе-бэ-бэ-э!!! Бул - Эл1мхан аганыц шын регеюгеш. Байкап караса, ауылдастардан тек кана жогы осы екен. Кдлайша умыт калган? Bepi6ip Эл1мханды мылкау деп ескерус1з калдырганымен, оныц да ез орны бар гой. 21

Бакыттьщ агасы Леняньщ экеамен кушактаса KepicTi. - Exi курдас 6ipiH-6ipi кимай жатыр гой. - Иэ, сезге тусшбещп деген Эл1мхан мунша киналганда, мына баска журт не кылмак. Жуктер тиелш болды. Леня мен эж еа кабинага мшдь Бакыт умытып барады екен, элгще гана алып келген фотоаппараты колында тур. Ол машинага жакьшдап, досына арналган сыйлыкты бермекш! болып ьщгайланды. —Леня! Леня! Мынау саган, ескертишке. Онда ун жок. Басы томен салбырап кети т. —Леня, бул шынымен саган, букш отрядтьщ атынан. Бакыт кабинага жакындап ед1, ейнектщ аргы жагында отырган эжейдщ кезшен мелтек жасты керш. Леня мапшна козгалганда да басын кетерген жок Артынан узак карап турган Бакыткд досы элп'е дейш OKciriH баса алмай жылап бара жаткдндай Kepinai... Ал, эжес1 осындай 6ip гажап елмен, тамаша жандармен мэцгийкке коштасканына inrreft OKiHin бара жаткдндай еды. Анастас ага куш ертен,-ак кайтып келетшдей кершды. 22

КДЫ Н ДА К.УАНЫШТЫ КУН Kemeri тартыс бугшп отряд жиынында кдйта i жалгасты. Балалар шуласып, б1рде келюш, б1рде 1 келюпей кдлады. Отряд советшщ председател1 1 Айгул: - Балалар, тынышталындар! Б1з енш езйшзге мшдеттемелер кабылдауымыз керек. К1мде кдндай усыныс бар? - деп, ортага 6ip сурак тастады. - Ец алдымен кырсыккднды кряйык, мысалы, мынау Асанов, e3i жак,сы окдцы, когамдык, жумыстарга да белсене катысады. BipaK,, соцгы кезде мулдем езгер1п кеттп Ол кемшипгш тузеймш деп бэр1м1здщ алдымызда уэде 6epciH, - дед1 алдьщгы кдтарда отырган кыздардыц 6ipi. - Ол ештен,е де булд1рген жок,, — дед1 Орынбасар. - Сенщ оган жаньщ ашитыны GTipiK. Егер нагыз досьщ болса, осындай кезде неге кол ушын бермейсщ? — Бул жолы Айгулдщ даусы кдткыл шыкты. - Ал, Орынбасар, досыцньщ мына кылыгын не деп тусшд1ресщ? Откен сэрсенбще зоология кабине-пндеп тоты кустарды неге ушырып ж1берда? Осы пионерге тэн касиет пе? Шыньщды айтшы? - Эрине, Бакыт бул жолы дурыс icTereH жок. BipaK, ол тэж1рибе жасагысы келдг.. - Тэж1рибеш ушнде жасасын! - Атасы мен эжесшщ кдсында! - Эжесшщ баласы... 23

Бакыт ойланып калды. Шынында да, 6opi неге керюшше шыгады? Достары болса одет ютейда деп тусшедь Кер де тур. Куш ертец-ак Африкадан ба, Америкадан ба, хат келеда. Сонда барлыгы тац калатын болады. Иэ, иэ, кер де тур... Бакыттьщ ойын Ералханньщ ce3i бедщ. —Ш ынын айтсак., Бакытты кш элауга да, кгнэламауга да болады. Оны отрядтагылар Tycmyi керек. Бакыттын, тоты кустарды ушырып жзбергеншщ 6ip сыры бар. Бул купил еда. Енда айтайыншы. Ол сол кустардьщ аягына кдцылтыр- дан сакина такты. Оларда агылшын тшнде: “Кдзак ССР Еылым академиясына хабар- ласыцыз”, —деген жазу бар. Ал, академияга хат жазганын ез кез1ммен керщм. — Олай болса, мектептщ мекен-жайын неге жазбайды? -Б у л — доспын деп журген Жаксылыктьщ c©3i. Ол да хат жазган кез1нде касында болган. BipaK, ештеце деген жок едь Ецда мше... Достыктан тоты кустьщ кымбат болганы гой. — Bip жагынан дурыс ютеген, —дед1 Комила апай. —Егер б1здщ мектептщ меке-жайьш жазса, онда оны ешкш бшмейдд. Сакднадагы жазу да кебешп кетеда. BipaK, сол кустардьщ уйдеп температурага эбден уйренш алганы меш ойландырып тур. Олардьщ суыккд да, ыстыккд да шьщай алмауы мумюн. Мгне, осы жагьш ойламагансындар... 24

—Апай, кустардын, андардьщ т с сезу орган- дары жаксы дамыган деп, сабакта езвдз айтып едодз гой. Олар калай да оз мекендерш табады. Мысалы, кептерлер жеп-сепз сагаттьщ iiuinae бес-алты жуз шакырым жердей уяларына дем алмай-ак ушып барады екен. Ал, Оцтуспк Америкадагы Галапагос аралдарында мекен : ететш алып тасбакзлар ыстык, кумнын, арасында |жумыртк,алайды. Олар алты мьщ шакырымга дешн, тш й Тынык,, Атлант мухиттарын жузш OTin, сол кумдарга кдйта келедь Тоты кус болса, кустардьщ йышдеп ец акылдысы, оныц устше сейлей алады... — Бакыт, сен дурыс айтасыц, 6ipaK, эли тоты кустар ешкдшан тордан шыкдаган, сол тордыц iiuinae дуниеге келген. Балалар Кэмила апайдьщ сезше шггей келють —Ал, Асанов, мына жагдайдьщ себебш 6i3re тусиодрии. Откен аптада, математика сабагында шщ келш, терезенщ алдында велосипедшщ конырауын шылдырлатып кетпей крйды. Кейб1р сыныптьщ окушылары узийске крцырау согылды екен деп он минут ерте шыкты... Осы Айгул-ак, Бакыттьщ кьф соцынан кзлмай- ак, крйды. Неге? Ойлап-ойлап басы эбден кдтты. EKeyi Kepuii турады. Баска уакытта ештеце айтпайды. “Бакыт, Бакыт”, — дейд1 де журедь Ал, жиналыс болса... тагы да юнэл1 - Асанов, отрядты арткд тартып журген де —Асанов. 25

— Осы Асановтьщ KecipiHeH “он, кднатты” отряд атана алмайтын болдык, —деп Айгул сезш кайта жалгады. Орынбасар орнынан турып: — Бутан Бакыт юнэл1 емес, —дей бергеш сол едо, оган сыныптастары: —Тагы да досын жактап... —Тацертецнен кешке дешн доп куа бергенше, кемектеспейсщ бе, нагыз дос болсац. — CeHi де... —деп дурсе коя бердь — Бакыт кшэл1 емес. Сол куш онын, казак едебиеы пеншен “е к ш к ” алганы да рас. Ал, шыгарманы жаксы жазганы да рас. — Онда “екшктГ’ неге алады? — Айгул, сен сойлегенде мен co3inai белген жокдын. Тыньпп отыра алмайсьщ ба? Достарды кшалау ушш де ец алдымен тындап алу керек. Ал, сен... Сол куш Бакыт еркш такырыпка шыгарма жазды. Маган окып бердь Тамаша. Оныц кдсында “беспк” алган менщ шыгармам тукке тургысыз. Бакыттьщ 6ipiH nii сыныпта окитын iHici: “Мешмен ойнамайсыц”, — деп, оньщ жазган дептерш тыгып койыпты. Бакь1т болса, жумыс icTen журш умытып кетедь Ал, ертещне сабакка келгенде 6ip-aK сезедь Келеа сабакка iHici сол дептерд1 екелш бередк 6ipaK кеш едь Бакыт акгалгысы келмедь Ол ертец-ак “екш гш ” жояды, рас денп, Бакыт! Отряд жиынындагы тартысты Кемила апай токгатып, екший меселеге кешу керектггш айтгы. 26

1 I - Ещ ц6ip айдан сон, жазгы демалыс басталады, J соган байланысты отряд атк,аратын жумыс ; жоспарларын 6eKiTin алуымыз керек. Кзмде i кандай усыныс бар? - Спорттык, ойындардан жарыс етюзсек. - Б1здщ тимуршылар оз жумыстарын жалгас- тыра бередн Алдагы 9 мамыр - Жещс кунгне 1 байланысты согыс ардагерлерше куттыкдау хатын дайындап жатырмыз. Бес уйдщ мандайшасында ■ тимуршылар жулдызшасы жаркырайды, — дед1 Айгул. — Б1з балалар бакшасын кдмкорлыкка алсак,. Оларга турл! ойыншыктар жасап берсек. Эн- билер уйретсек. Балаларга арнап спектакль крйсак,. Сценарийш де ©3iMi3 жазсак- Алгашкы спектаюйм1з шет ел балаларынын OMipi жайында болса... Бакыт екеум1з оны кдлай жазуды келгсш те койдык. Орынбасардыц усынысы 6ip ауыздан кабыл- данды. 1ле-шала пьесаны жазатындар белгшендн — Менде 6ip усыныс бар. Балалар таныркдган кейшпен Бакыткд кдрасты. Алгашкы партия, комсомол, пионер мушелерь нщ ес1мдерш аныкгап, ез аулымыздыц тарихын жазсак- Ал, жазгы каникул кезшде макта алкабында енбек ететш бригада курып, “Ак алтын” операциясын кдйта жалгастырсак. Одан тускен каржыга мектептен муражай уйымдастыр- сак. Б1здщ бул усынысымызды агалар колдар. 27

— Мше, бул идеяларьщ керемет екен. Сезаз орынды усыныс. Ертец сендердщ осы ппарлерщ- fli педагогикалык, кецестщ алдына коямын... Бакыт та, оныц достары да сынып жетекппа Кэмила апайдьщ бул сезше риза бодцы. — Онда, балалар, алдымен отрядтыц атын ойлап табындар. —Апай, “Жас кдйрат” болсын. — Жок, “Арай”. — “Жшттер”. —Ол да келщюремейдь —Менщше, “Кдызыл суцкдрлар” болсын. Мен бул сезд1 кептен 6epi ойлап журмш. 0з1ме керемет унайды. Ал, аздерге... — Онда “Кдызыл суцкдрларта” токдалайык,. — Ура! —Балалар, осымен ic бппек емес.-Ещц “Ь^ызыл суцкарлар” отрядын баскаратын командир тагайындайык,. Ктмде кандай усыныс бар? —дед1 сынып жетекзш. — Бакыт Асанов болсын! — Бакыт! —Ал, Бакыт, ещц т1згшд1 ез колыца ал. Бэр1м1з кемектесем1з. Терезенщ алдынан ксщыраулы вилосипед1мен Бакыттыц iHici erri. 03i коцщцк Атасы отан “тыныш жур” дегендей жудырытын керсегп... 28

ЖЕЦ1С, АФРИКА ЖЭНЕ К,0МАРАЙ ШЛДЕР Жещс —Бакытгыц кенже iHici. Бул кунде оныц есш-дерт1 Африка. К,улагы жастыкка тиер- тиместен кез алдына шел дала келедь Нагыз Африка деп осыны айт! Кун куйш тур. Алпыс градус ыстык. Жайылып журген пщдердщ есебше жетш кер. Олар тобымен жургенде жер кзйыскандай болады. Кушак жетпес алый пальма агашыныц басында маймылдар бутактан бутаккд ceidpin ойнап жур. Б1разы таяп калган 6ip галдщ уст1не ceKipin мшедь Mmefli де асыр салып ойнайды. Ал, п т болса муны шыбын шаккан курлы кермейдг 1Шркш, кандай момакан жануар десещш! Тек анда-санда аскабактьщ жапырагы сиякты кулагын калбан, етюзедь Мунысы ренжнеш болса керек. Bip кызыгы - аузы б1рдеце шайнаудан босайтын емес. Нагыз комагайдыц комагайы дерсщ. Мше, керемет, тещз деп осыны айт! Ал, мына жузш журген китгщ езь Жещстщ каналдан талай устаган ак шабактары китке еркелеп, шоршып жур. Ю шкентай болып алып батылдарын карашы! Ещц б1рде манайга кап-кара, шаштары буп- буйра балалар толып Kerri. Bopi де тещз жагасында кунге кыздырынып жатыр. Капык-ак, оздер1 кап-кара, сонда да кунге кыздырынады. 29

Шешелерп “Судан шык,, евдд балык болып кетпесец, кун етед1 теб ец н ен ” , — деп те урыспайды екен. Оларга Караганда каралыгынан ауылда 6ipiHiiii орын алатын Бауыржанныц e3i аппак. Аккудьщ балапанындай. - Бакыт, Бакыт, мен нагыз Африканы керд1м. Онда кун TinTi ыстык болады екен гой. Оньщ кдялга бершп отырганын б1рден тусшген агасы: - Асыкда, Африкага барган сон сен де эбден кунге куйесщ, —дедь - Кдйтып келген соц да агармаймын ба? - Агарасьщ эрине, б1рден емес. Мумкш жылдар керек болар. Ей... сен ец алдымен Африкага барып ал. Ол жакка жалкау балаларды апармайды. БLain кой! - Мен каз1р жалкау емеспш. Айтканды ею етпеймш. Сенбесец сынап кер. Ж ещсп “Африкага барасыц” деп желпсйрш журген де осы Бакыт. iHici биыл алтьща. Жалкау, тентектш де бар. Б1рде балалар Ералханны н eKi куиигше таласты. Ж елаяк Ж аксылык пен балпан Орынбасар 6ip-6ip кушгкке ие болды. Жещске куш1к жетпей калды. Ызадан жылап та алды. - Кдйрат болганда 6ipeyiH алып беретш еда. Кур тш щ й гана безегенщ болмаса, сен нагыз коркдкгыц ез1сщ, - дед1 Жецю. - Жылама, одан да “тфу” де. \" Тфу. 30

— Ещц жылама, жыласан, басьщ таз болады. CeHi де Африкага барады дейдьау. Бул турщмен букш Африканы басыца кетерш, 6i3ai маскара кыларсьщ. Жылама, одан да мьшау сиякды уйпалак кушЬсп алмаганьща куан, эльак, Африкадан нагыз арыстанньщ кушшн алып келесщ. —Африкадан арыстан алып келуге бола ма? — Болганда кандай! Жендс сэл ойланып кадды. — Kepiicri ше? — Оны да. Калатан нэрсенд! экелуге болады. Тек езщ унатсан жеткен1. — Оларды калай алып келед1? Ушакда сыймайды гой. — Кемемен. —Е-е... Бакыт, э Бакыт, мен Африкадан пщцщ баласын алып келсем кайтед1? —Ал, KepiK ше? Онда ауылдагылар 6ipfle-6ip алма жемейщ деп есепте. —Ол сонда тек кана алма жей ме? — Бэрш жейд1. —Африкадан не алып келуге болады? —0 зщ бш. Баратын сен. Алып келетш де сен... Bmecin бе, сен одан да басты боска катырма, эл1 уакыт бар. —Бакыт, а Бакыт, мен канадцыц аргы бетше ЖYзiп erriM. Бшесщ бе, калай? Ен, алдымен cynriaiM, узак суцгщ1м. Аргы бет тым алые емес. Bip кезде кулаштап жузд1м. Эйтеу1р, аргы жагалауга жетпм-ау. 31

- Онда турган не бар екен? —дед1 Бакыт. - Озщ айтып едщ ой, Африкага жак,сы жузетш балалар гана бара алады деп. - Айткдным рас. - Мен ендо жузе аламын. Сен 6ipre болсац, агыны катты саркырамага да шомыламын. - Жарайды, 03ip саркырамага шомылмай-ак, кой. Оньщ астында ушюр тас бар. Bip жерщщ жаракаттап аласыц. Одан да кешн мухиттыц езше б1рден шомылганьщ дурыс болар. Ертендне ЖеHie уйге кещ поз келдь Бакыттьщ касында эрльберл1 журд1 де: - Бакыт, менщ Африкага баратыным OTipiK пе? Балалар солай дейдо гой, —деда. - 0здер1 Африкага бара алмайтьш болтан соц айтады да. Сен олардьщ сезше сенбе! К,оцыр куз ж акы ндаган сайын Ж ещ стщ KOHUici3 correpi кобейе бастады. Бугш де дэл солай. Орталык дукеннщ касынан OTin бара жатып, Жендс эйнектен ш у т турган портфелын керд1 де, апасынын, кулагына сыбырлады. - Маган ананы алып берип! - CeHi биыл мектепке алмаймыз деген. Жасьщ толмайды. Оньщ уетше мына портфель саган улкен. Студенттерге арналган гой. Жещстщ ею K03i жасаурап, epinaepi буртиып, танауы делдиш Kerri. Бул — оньщ ашуланганы. Кдфсыкса 6ipHeme кунге дейш ешюмге Tic жарып сейлемей коятыны бар. MiHe3i шахар. 32

- Мен жузге дешн санай аламын. Эрттердщ l|6opiH бшемш. Оныц устше уйде жалгыз ез1м кдлгым келмейдд. Орынбасардын, шгсшщ бойы менен Kiiiii, коркдк- Ол мектепке барамын деп кггаптарын керсетш, мактанып жур... - Ол сенен 6ip жас улкен. - Улкен болса мейль Сыныпкд KipeM де, шыкдай коямьш... Эщтмеге агасы Бакыт араласты. - Мен саган нагыз крлтырауынньщ TepiciHeH жасалган портфель алып 6epeMiH. Керемет. Ал, мына портфель саган улкен. Балалардьщ барлыгы мазактайтын болады. Жещс ойланып кадды да: - Шын ба? —деда. - Иэ, рас айтам. Маган сен. Арада Шрнеше кун еткен сон,, OKeci Жещске жаца портфель э к е л т берщ. Бакытгыц айтуынша 1бул нагыз Африка кдлтырауынныц TepiciHeH жасалган. ЧИМА НЕМЕСЕ АМЕРИКАДАН КЕЛГЕН ЖУМБАК, УНД1С БАЛАСЫ Бул кундер1 отряд TYгeлiмeн ундютер ©Mipi '• жайлы жазылган ютаптарды 1здест1руде. Газет- 1■ журналдардын; кунделж™ сандарын да кур жШермейдк Ещ ц eKi-уш кунде бебектерге J арналган пьесаны ж азьт б т р у керек. Keлiciм сол.

...Мше, керемет, Бакыт, Орынбасар, Жаксы- лык,... Айгул, Леня — барлыты Джунглидеп ундютер тайпасында жур. Буларды сол елдщ юшкентай тургындары коршап алыпты. — Сеньор, м1не колтырауынныц баласы, алыцыз. — Сеньор, маймыл керек емес пе? — Сеньор, мше натыз уцдас садагы, жебеа де мол. Атсац дэл тиедт Элг-i кпыкентай ущцс баласы колындаты садакды нйрене тартып, атып калды. Жебе зулай ушып барады. Улкен агаштыц басындагы ecin туртан папаята кадалды. Бул Typi жагынан кауынга укеайды. Тацсык жемгс жерге кулап туст1. Э л п ундю баласы кы набы нан агаш пышагын суырып алды да, оны жара бастады. — Сеньор, дэмш корщ1з, тшндзд1 ушредь Бакыт жеп кердь MiHe, керемет. Кдуынныц дэл езт BipaK, сэл кдттылау. Олардыц кдсына колына маймылдын баласын устаган 6ip ундос келд1 де: — Сеньор, менщ маймылым акылды. Мына папаяны, бананньщ неше тургн, титл аздщ елде тек кдна гарьппкерлер жейтш авакадо жемюш де тауып экеледа. Менщ маймылымды сатып алыцыз, куны терт-ак доллар. Алыцыз, еюнбейаз, кдйта маган ракмет айтумен боласыз... —деда. 0 л п ущцс баласы маймылдыц кулатына сыбырлап, 03 типнде б!рдецелерда айтты. 34

|j Сол-ак екен, маймыл бутакган бутакка ceidpin, j: жемютщ тур-TYpiH жерге жацбырша жаудырды. I Бакыт кайсысын аларын бшмей ац-тац. 1штей “авакадо кайсысы екен” деп кояды. Соны сезгендей ундгс баласы Бакыт 1здеген жемют! усынды. — Сеньор, мунда витаминдердщ барлык Typi бар десе де болады. Тек авакадо жеп, Джунглиде 6ip жылга дейш баска тамаксыз журе берем1з. Сырт nimiHi алмуртка уксатан жемютщ дэмш I кердь Бакыттьщ KG3i шеткер1ректе турган коцш лз | ундю баласына туст1 Кдсына келш: —Менщ eciMiM —Бакыт. 0те алыстан келдш. Бул жерден кершбейдь Мен Казакстаннанмын... —деп, таныспакдпы бодцы. —Чима. Ундгс баласы кап-кара, Kip колын кысыла созды. I Тусшбедш дегендей кейтпен басын шайкады. — Кдзакстан. Чима, сен оны б1луге тигссщ, кедш п сендердщ авакадо деген жемгстер1щй жейтш гарышкерлер ушатын, олар гарыштан кайтканда конатын жер. Чима сонда гана кецш дент сала бердь Бул — тусшд1м дегеш болса керек... Бакыттьщ куанышында шек ж ок —Сеньор, мен саган мына ламаны сыйласам, аласыц ба? Экем базарга апарып сатып кел деген. Ал, мен саткым келмейдк мектепке баргым келедг.. MiHe, мынаусы улкен лама — oKeci, мынаусы - uieuieci, ал кппкентайы - баласы. 35

0здер1 момакдн. Маган тек... Чима одан epi ештеце демедь Бакыт даманы еткен жылы хайуанаттар парюнде керген. Сонда эбден кызыккан. Кездер1 меп-мвлд1р, туйеге уксайды . К,улак,тары к,алк.иып, танауы ед1решп узак карап турады. Timi взщмен сейлесккп келетш сиякты. Бак,ыт Чимага портф елш ш ш д е п кггап, дэптер1мен, апасы экелш берген кызылды- жасылды фломастер1мен коса сыйлады. — Ала бер, кысылма. Б1зде кггап дейсщ бе, калам дейсщ бе — 6opi де жеткшпсгь Мектепте окулыкгарды тегш бередь Егер каласац, мен с е т ез1ммен 6ipre алып кетейш. Ец алдымен жур, эке-шешецнен руксат сурайык. — Рахмет, Бакыт, бара алмаймын. Мен мундагы достарымды калай тастап кетемш... Чима осы сездерд! айтып, тагы да муцайып кдлды. — Сеньор, менщ колтырауынымды алыцыз, —деген дауыстан Бакыттьщ ойы бо л ш т кета... — Ол унайды ci3re. 03i ержурек, ештецеден корыкпайды. Акуладан да, праниялар мен скаттардан, жыланбалыктан, TinTi денесшде электр тогы бар балыкган да сескенбейдь Менщ колтырауыным бар даусымен 6ip акырганда, кептеген KayinTi жырткыштардьщ барлыгы жан- жакка тым-тыракай кашады. в зен н щ келес1 бетше ауылдыц балалары кайыкден емес, менщ колтырауыныммен ж е тт алады. 36

Bip к е р е м с п , ол А м азо н кан ы н “ э н н п ” чбалыктарыньщ эуенше мьщ буралып билейдо... ■ — Сеньор, Kemipini3. М е т ц <пзге беретш маймылым да, ламам да, колтырауыным да жок, : —дед1 6eTi сатбак-сатбак ундгс баласы. —BipaK... Ол сэл ундемей турды да: — Мумкш, езнцзге кымбат шыгар. Мына белпщзд1 маган сыйла- цыз... —дед1 сезш жалгастырып. Бак,ыт кеудесш деп Абайдьщ бейнеы бар белпсше карады. — Иэ, иэ, соны. — Бул Kici — кдзактыц ¥лы ойшыл акыны. Б1здер ол KiciHi жанымыздай жаксы керем1з. Егер кез1мнщ карашыгындай сактаймын деп ант берсец гана сыйлаймын. — Егер —Амазонканын дулешп топан суына батып бара жатсам, су типзбей жогары устаймын, егер Джунглидщ ну орманында адассам, ез1ммен 6ipre болады. Bip уз1м нанга, 6ip тамшы суга зар болсам да, ешюмге бермеуге, еш нэрсеге айырбастамауга ант етемш! Бакыт Абайдьщ бейнезд бар белпш ундгс баласынын, TeciHe кадап турып, оныц мелд1р кезшен антына еле-олгенше 6epiKTiriH, куш ертец-ак азаттык алып, бакытты ©Mip кешетшш кергендей едь.. ...Сабактын аякталганын хабарлаган куанышты ун - кумю коцырау сьщгыры Бакыттьщ тэ та киялын белш жiбepдi. 37

- Балалар, 6ip минутка тынышталывдар. Б1здщ пьесамыздьщ кзлай жазылатынын ойлап таптым. Менщше... Бакыттын усынысын колдаган дауыстар конырау унше уласып Kerri. — Ура-а-а!!! ТУЙ ЕБАКА- “ЖАЦА ДОСТЫЦ” ЭЛЕП Орынбасардьщ касында журсец кецглдь Кебшесе достар оны “Балпан” дейдь Ойткеш топ-толык. Ак кецш. Bip эдет1, кашанда керсец аузы тамактан босамайды. Кдлтасында кант журед1. Сута шомылар алдында кантты алады да, сута 6ip батырып, тшш1ц астына салып ж1беред1. Будан сон суда жузген Орынбасарга жетш кер. Шаршамайды. Унемк “Сута салсан батпаймын, отка салсан, куймеймш”, — деп мактанады да журедт Оньщ сута батпайтыны рас. Ал, отка салса куймейтшш балалар эл1 бшмейд1. Рас, Орынбасар суда жузгенде еш им шесе алмайды. Ец жузгйп деген алтыншы сыныптагы Еркебулан да суцпп жарысудан “Балпаннан” калып койган. BipaK, Орынбасар сол жарыста ез кулыгын асырыпты. Сырын кешн айтты. Судыц астында дем1 таусылган соц су жутыпты. Булай жасаса сэл де болса шыдай туруга болады екен. MiHe, Орынбасардьщ 6ip купиясы —осы. 38

I Жазгы каникулдыц басталтанына да кеп уакыт болтан ж о к Бакыт пен Кдйратты апасы, ал j Орынбасар мен Жаксылыкты агалары жайлауга ьдлып келген. М унда улкендерге колгабы с ■птзуде. Олардьщ зерггуше TinTi уакыт та болтан |ж ок Кршакандарды енелершен айырып, баска [жерге апару, уакытылы eMiaaipy —6opi де кызык Бул жумыска тез теселш алды. Улкендерге !унайтыны — олар yHeMi кецивд журедь Ен •бастысы —тындырымды. Б1рде Кдйрат аулата ентйе жупрш кeлдi. — Бакыт, Бакыт, кудыктыц касында улкен тасбака шункырта Tycin, шыта алмай жатыр. Жур. j - Сен де кызык екенсщ, бурын тасбака кермеп пе едщ? — Бакыт шгсшщ сезше селкос жауап бердь —Жок, мынау TinTi ерекше улкен. : Казандай, ycTi бужыр-бужыр. TypiHeH адам коркады. Шуцкырдан шытарута Орынбасардьщ ши келетш емес. Олар жупрш кудыктыц басына жетп. Орьшбасар | шаршап, малдасын курып келецкеде отыр. Шынында да, дэл мундай улкен тасбаканы Бакыт хайуанатгар парюнен де кездестарген емес. Бауыры жерден 6ip карыс квтерщю. Мойны да узын. Keaaepi кунге так каратанда жылт-жылт етедь Ал, ycTi кщцмп шахмат тактасы сиякты ак, кара шаршыта белшген. Фигураларды алып кел де, устане койып ойнай бер. 39

—Кдйрат екеушз шыгара алмадык,. Жаксылык болса коркып кдшып K erri. Кдрандаршы, анау тебенщ басында жалгыз отырганын. Мундай да коркак болады екен-ау. — Ей, сужурек, 6epi кел! Сексеушдщ келецкесшде отырган Жаксылык- тыц козгалатын Typi жок. Олар ушеулеп журш тасбаканы шункырдан эрец дегенде шыгарып алды. Ж ана “дос” асыкпай барып астаудан су inrri. — Ш елдеп кдлыпты. Bip т е л е к и 6ip-aK котарды десе де болады. Алып деп осыны айт. Ж эне 03i адамнан TinTi корыкдайды, — дед1 Орынбасар. Тасбака суга канып болган сон, кумга, тура Жаксылык, отырган жакка карай жайлап козгалып бара жатты. —Жаксылык, сакган! Туйебака да жалкдуларды б1лед1 екен. — Усталган жерщ осы болар. Енд1 кутылып кер, - дед1 Бакыт шгсшщ сезш костай. Ж аксылык алды-артына карауга шамасы келмей, ушне карай жупрдь Орынбасар тасбаканыц устше шыгып, малдасын курып отырып алды. Ол былкетер емес. — Ракат, есек сиякты. эйт, шуу! — Сен ауырсьщ, туе, - дед1 Бакыт. — Жок, юшкентай тасбака да котередк ал, мы нау туй едей ... —М ум кш , бул тасбака Африкадан келген шыгар, э... —дед1 Орынбасар. 40

—Жок- Сен де кайдагыны айтасьщ-ау, —дед1 Бакыт езу тарта. —Жуз жылда да жете алмас. —Gmeyip, алыстан жеткен. — Бул тасбака Африкадан емес, Америкадан, Галапагос аралдарынан келген шыгар, - дед1 Бакыт куана. — Салмагы уш жуз келпе дейш жетедь Етшщ тэттюш айтпа! Ундютер корсе, таласып лезде-ак жеп кояды. — Ол тасбаканыц етш 93i жеп кергендей тамсанып койды. Булар уйге келгенде Жаксылык 6ip топ “Ойын согарларды” жиып алып, 6ecin отыр екен. — Бакыт та айтады, сол 6ip коуек тасбаканы “Кызыл ютапка” жазылган, коргау керек, —деп. Менщше, бул Калпаксайдыц байыргы тургыны... Жаксылык буларды керд1 де, шалбарынын шанын кага уйге Kipin кета. Балалар Асан атаныц уйше келдь Ол K ici Кызылкум бойыньщ шеж1ресше эбден канык адам. Ацыз-эцпме айтудан жалыкпайды. — Ата, 6i3 улкен тасбака керд1к. Ана жакка карай кета, —дед1 Кайрат кум жакты нускап. —Е, ол — 6i3fliH жерд1ц кептен 6epri конагы. Биыл да келген екен гой. Оны осындагылар туйебака дейд!. — Неге, ата? —дед1 Бакыт емше Tycin. — Ce6e6i ол кед1мп тасбакадан кеп улкен. Бул аймакта мулдем кездеспейдЕБылтыр Алматьщан келген кеншшер сол тасбака жайында ecTin, оны кермекш1 бодцы. Yin кун 4здеп таба алмаган. Е, кайтадан оралган екен гой. 41

Асан ата айткзн ецпме кепке дейш балаларды epi-cepi ойда кдлдырды. Апасы орталыкка кетш, кеш оралатын болган сон Орынбасар Бакыттьщ касында калды. Тунде ел уйкыга кеткенде, Кдйраттьщ KG3i бакырайып ашык жатты. Ол туйебаканы eciHe алды. “Шынымен-ак Америка- дан келген болар. Мумкш, Бакыт дурью айткдн шыгар. Кдйткенде де аныгын бшу керек. Алматыдан келгендердщ i3fleyi тектен-тек болмасын...” Осы кезде Орынбасар жастыгыньщ астынан жудырыктай кднтты алды да, кдрш етюзш Ticren кдлды. Ушкын жарк ете тусть Кдннен-кдперс1з ж аткан К,айрат ш ы ны м ен-ак коркып K e n i. Жалма-жан Бакытты оятты. Ол тан калды. EKeyi жалма-жан: —Орынбасар, а, Орынбасар! - деп жулкылай бастады. Ол тук болматандай en-eTipiK корылта басты. 45 ГРАДУС ЫСТЫК, НЕМЕСЕ “ГАЛАПАГОС АРАЛДАРЫ НАН КЕЛГЕН К,ОНАК,ТЬЩ” 0ЛЕГ1 —Тасбаканьщ тш нщ астында касието ак тас болады екен. Эрине, барлыгында емес, тек кейб1реулер1нде. —К,ойшы, сен де ейрйсп согады екенс1н- Егер тас болса, онда бул уакытка дейш тусш кдлмай ма? —дед1 Бакыт. 42

- Рас айтамын. Есйгенш бар. Шыным, —деп, Орынбасар акталып та, ойын дэлелдеп те жатыр. - Онда тасбаканьщ кдсына барып, “аузынды аш” дейж, - дед1 Кдйрат эзщдеп. - Мумюн, кэмпит берш алдандырармыз. - Сендер де сенбейд1 екенандер. Тастьщ бар- жотын тексеруге болады. —К,алай? — деп барлы гы О ры нбасарга тацыркай кдрасты. - Айта той, OTipiKniiM. CeHi де 6ip тындайык,, - дед1 Бакыт. - Тасбакд келе жатканда байкатпай шыбыкден мойнын жай тана урып калу керек. Сонда тауып алган адамньщ, мешп, ол улкен болсын, кшп болсын, арманы б1рден орындалады екен. Ал, егер тасбака б1реуд1ц жакындаганын сезсе, мойнын imiHe жиырып алады. Одан сон; оньщ басын шыгарып кор. - Ойлатан ойымыздыц 6opi орындала берсе, оньщ Heci кызык? —дед1 Бакыт. Ешюм ундеген жок. Осы сэтте Бакытка 6ip ой келд1. Ол туйебака- ны кайткенде де 1здеп табута бекшдь Агасынын, бул усынысын 6ipiHnii колдаган — К,айрат. Орынбасар да косылды. Ал, Жаксылыкк,а бул жен1нде Tic жарып ештеце айтпауды уйгарды. Ойткеш оны узак жолга тоз1мс1з деп тапты. Достарынын 6ip купияны езшен жасырып журген1н Жаксылык сезш калды. Олар кайда барса да сондарынан калмай койды. 43

Ещц не icTey керек? Амалсыздан айтуга тура , келдь Жаксылык, ею удай ойда кдлды. Алгашкы кунг1 барлау нэтиж е бермедк Туйебака жакын жерден табылмады. Кеше аздап жел турган. 1зш кесу мумюн емес. Балалар ертецп кунп жолдын, узактыгын да, киындыгын да бщщ. Сондыктан олар жолга керекп заттардыц бэрш алды. Кдйрат фотоаппаратын, Орынбасар, ocipece кднтын умыткдн жок, Бакыт кагазга 0лдeнeлepдi жазды да, кдрын- дасына бердо. —Б1з кеш1ккен жагдайда гана атама керсетесщ. Келклж пе? —Келклж. — Саган крянньщ кежегш устап экелемйз. —Екеуш, —дед! карындасы куанышты унмен. — Оган да келютж. Кдпгалдакка тунган кызыл кумды как, жарып кагаз калпакды тертеу журш келедь Бара, бара кун оларга, олар кунге жакындап калгандай едЕ — Кдз1р-ак тауып аламыз, — деп, Орынбасар алга карай ентелей туседЕ — Кдйдам, адасып кетпесек жарар едЕ — Бул —Жаксылыкгьщ к у д т . Ол озш-ез1 тацертецнен 6epi iiirreft юнэлап келе жатыр. — Тагы да су пиешнип! — Сен де... уйден 6ip кадам шыкдай жатып судын, берш тауыстьщ гой. —Кдйрат Жаксылык- ка урсып кояды. 44

j —Bip-ак урттаймын. Ернщщ аабпсем болды. 1Сосын кер де тур, сурамаймын. i Кдйрат Жаксылыкка жактырмаган кейшпен жалт кдрады да: — Берий соган, берш иисш, —деда. Айнала — кузетшшер сиякты сидиган сексеушдер. “КЯфсыкканда кымыран ipHfli” дегендей, койлы ауылдар да кездеспей койды. “Kepi кайтсак,” деген усыныс жасалды. Бул усынысты айткэн —Жаксылык. Оны баскд ешкш костаган жок,- Олар адаскандарын in rre ft сездь BipaK, Tic жарып ол женшде 6ip-6ipiH e айтпауга тырысты. —Сексеуш де саясы жок сидам агаш екен гой. Мен буцан артык журе алмаймын. Шаршадым. Дем аламын. Жаксылык сексеуш бутактарын жинап, коленке жасай бастады. —Мешй, дем алсак, алайык. BipaK тунге калмау керек. Егер кдлып койсак... — Орынбасар сезш кумшжш аяктады. — Неге болмайды? - Кдйраттьщ Typi 03repin Kerri. —IIIe6epi кеп, Tiirri кдскырга да тап болуымыз мумкш. — “Балпан” дурыс айтады. Бул жерде аш тулкшер де жортып журедь К,анша айкайла- ганьщмен кемекке келер жан жок. Ал, Ж аксылыктьщ мына сезш е балалар эжeпт0yip елендеп кадцы. 45

Тамактанып болган соц Бакыт: — Э цп м е бузау ем1зедк одан да ещЦ не ютейтш1м1з жоншде келюш алайык,, — дед1 ойланып. —Жел де тына кзлыпты. Колецкеден де ештеце | айыруга болмайды. Tan 6ip экватор белдеу1нде I жургендейм1з. Мен айналаны барлап келешн, ' мумкш, жакын манда к,ойлы ауыл бар шытар. - Орынбасар орнынан турып, кагаз калпатын дурыстай бастаганы сол ед1: — Кршаканды кдрандар! - деген Кдйраттьщ дауысьшан селк ете кзлды. Жаца 6ip 03ipaeri кецшаздйк лезде зым-зия жогалды. Олар кошаканды куып журш озер дегенде устап алды. —Айтып ед1м гой, жакын жерде ауыл бар деп, — Бакыт кошаканньщ аркдсынан сипады. —Ендо аш калмайтын болдык. Бул олжа гой, —дед! Орынбасар. —Обал емес пе? Кдрандаршы кезш, жылаган бала сиякты. — Осы, Кдйрат, сенщ -ак журегщ елж1рей калады екен. Ыз кездеспегенде жортып журген шеберщердщ 6ipiHe жем болар едь Орынбасар дурыс айтады, —дед1 Жаксылык. Олардын, таласын ат туягыньщ дурсmi узш ж1бердо. Балалар енда сол жаккд карай жупрдь — Eh-ей! — Б1з мундамыз! Салт атты ездер1 сиякгы бала екен. 46

I - Мынау — менщ кошаканым. 1здемеген acepiM ж ок Тауып бергендерщ уипн ракмет. Кеше жай тусш, жайылым ертенщ. Содан мал бггкен жан-жакка бытырай кашып, таптырмай жургеш. Атам ренжитш болды. Онсыз да “ештемеге икемщ жок” дейтш. ЕщЦ... — Сен решюме, эл ьак 6opi де табылады, — ■дед1 Бакыт элп балага сешмд1 турде. —Б1з адасып кетпк, —дед1 Жаксылык кецшлз. —Туу, Кдлпаксайга сэл-ак калыпсындар, э, — !дед1 салт атты бала. - Тура батыскд журсендер, ею кырдыц астында б1здщ ауыл. Ал, шыгыста —Сырдария езеш. Ол да алые емес. Жаяуга уш-терт-ак сагаттык жол. - Б1здщ, Асан атаныц ауылы ше? - дед1 Жаксылык шыдамы жетпей. — Мына жакда. Тым узап кетшещцер, бупн жете алмайсындар. - BopiHe юнел1 туйебака. Соньщ кереп де жок еда. — Туйебака дейещдер ме? — дед1 эл п салт атгы Жаксылыктьщ сезш болт. —Оны кергендер тандай кдгады. Б1здщ ауылда 6ip бала бар. Сол: “Туйебакднын, уетше мшш мектепке бардым”, - деп бесед1 де журедь Мумюн, рас та шыгар. BipaK мен ез кез1ммен кермесем, сенбеймш... - Рас айтады, шынында да, керемет улкен. Ал, бцдщ бшпштер ол тасбакдны Америкадан, Галапагос аралдарынан келген деп болжам айтып жур. 47

Тендз тасбакдсыныц кумды жерде жумыртка- лайтыны белгш. Сол ушш алты мьщ шакырымга дейш сапар ш епп, Timi Атлантика, Тынык, мухиттан жузш ©те алады екен, — Орынбасар Жакрылыкка карады: —Тасбакдньщ eTi керемет дэмдь j - Рас, - дед1 Жакрылык; оны костап... - Балалар, ещц мен кайтайын. Атам 1здеп калар. Айтпакшы, Кдлпаксайга карай журмендер. Ал, б1здщ ауылга келсендер, Айнабековты сурандар, 6©pi бшедь — Ол содан соц: “Мен солардыц ен кенжес1мш” дегещц де косып койды. Жапан далада калган тертеу Сырдария езенш бетке алды. Ауылга бугш жете алмайтындарын inrreft сезгендер1мен, 6ip-6ipiH e Tic жарып | ештеце деген жок,... MiHe, керемет! Кун Сырдарияга шомылып жаткан сиякды. Оныц бетше уп-усак, жыпырлаган кун сэулеа шашылып калгандай. Карай алмайсьщ, кезщщ шагылыстырады. Б1рте-б1рте кун ерттей кузарып батып бара , жатты. Жасырынбак ойнаган баладай сонау 6ip 1 курды асып, аргы жагына барып тыгылатын сиякды. Бакыт ещц адаскандарын, уй-шггершщ, TinTi [ ауыл болып Аздейтшш бицц. Ямал не, шегшуге болмайды. Тек кана алга жылжу керек. Ауа райы курт бузыла бастады. 48

й-f Найзагайдьщ жаркылы жишей тусть if! 11 К,ою тунд1 найзагайдын; жаркылы тагы да 1 rinin-TUiin eni... Жаксылык айналасына жалтак- i;.-калтак карайды. — Кррыкда, ештеце жок, — дед1 Орынбасар рны бушршен туртш калып. — Мен коркып турган жокпын. BipaK... — ;Жаксылык кумшжш кдлды. Айтайын деген сезш ;.жутып койды. — Кррыкда, батырым. Bi3 касындамыз, ceHi еш уакытта жауга тастамаймыз. Буган эбден 1сенуще болады, - дед1 Бакыт та алга озып. - MeHi шынымен коркдк дейсщдер ме? Жок. BipaK атам айткдн, тунде жургенде “шсамщца” 1десен жын-сайтан да, жылан мен каракурт та f жакындамайды деп. Сосын... Муны мулпп отырып естш калган Орынбасар- | га дейш im eK-cuieci ката кудщ. Ынгайсызданып калган Жаксылык: - К,ойшы, сендерд1 де адам деп айтып отырсам, —дед1 даусы жарыкшактана шыгып. Онын тундеп корыкканы бекер болмады. Алыстан, коз ушынан кершген ерттен балалар ypewiepi уша турегелдь - Найзагай жаркылы тегш емес деп ед1м гой, - дед! Бакыт. Барлыгы ан-тан болып Бакытка карады...

Бул кезде Асан ата ауылыныц адамдары аягынан тж туртан едь Балалардьщ i3iH кескендер бастары салбырап кецш лз оралды. врттщ epmin турганы мынау. Сонгы амал —тан аткднша тшш жаудыц 6eTiH Kepi кайтару, облыстан тжушак, шакырту. Бакыттыц есше эжеш TycTi. MeHi эжем есше алып жатыр екен деп ойлады ол. Бакыттыц эжесш бул аймакта бшмейтш, сыйламайтын : адам жок, десе де болады. Кец пейищ, алакдны ашык, Kici. Ауылдан кырык, кддам шыккан адамта эжеа ак, батасын 6epin, айналайынын аямай жаудырып жатады. —Бакыт, а, Бакыт, карандаршы! Оныц ойы б ел ш ш Kerri. врттен кашкан койлар бытырап, андыздап кeлeдi. - KerriK! Балалар жупрш, боскан койдьщ алдынан ; шыкты. Олар TinTi уркетш емес. Кдйта ката- мага алта карай умтылды. - Аралга айдайык, Судан е т ю з е ш к , - flefli Бакыт. - Крйлар жузе ала ма? —Жузгенде кдндай! 50

—Аралга карай жузешк. — Крйларды кдйтем1з? YpKin, беттемей тур. — Ана серкен1 устайык. — Бакыт осы сезд1 йтты да, серкеге умтылды. Барлыгы жабылып ;езде-ак устап алды. — Ендо не ютейшз? —Соны да бшмейсшдер ме? —деген Жаксылык реркеш ез1мен 6ipre, суга Tycipin, аралга карай жузе женелдк Сэлден соц... М ше, керемет, гопталып турган кой да б1ртшдеп суга Tycin, керкенщ , жок Ж аксылыктын соцынан ере бастады. — Eh-ей, ананы кара! — Bi3 ceHi коркак па десек, нагыз батыр да, акылды да екенсщ гой, —дед1 Кдйрат куанышын жасырмай. —MeHi кулд1рме, тагы да су жутып коямын... Бакыт пен Орынбасар эр жерде состиып турып калган кейб1р кой-кошакандарды суга итерш Tycipin жатты. О uieTi мен бу meTi тасбакага жарты сагаттык жол болатындай аралда ине шаншар жер жок. Кешке таман койлардыц маныраганына балалардьщ 6 ip сарынды o y en aep i косылды. К,ою TyHHin ар жагынан Бакыттьщ эжес1н1н KyMic шолпысындай гана ай KepiHefli. 51