Sách Sinh Học lớp 7

SINH HOCÅ BÖÅ GIAÁO DUCÅ VAÂ ÀAOÂ TAOÅ 7 nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc viÖt nam

CM YK Trang 1 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t◊o NguyÔn Quang Vinh (Tæng Chñ biªn) TrÇn kiªn (Chñ biªn) - NguyÔn V¨n Khang SINH HäC 7 (T¸i b¶n lÇn thø m∂êi mét) Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc VIÖT NAM

CM YK Trang 2 B∂n quy“n thuÈc Nhµ xu†t b∂n Gi∏o dÙc Vi÷t Nam - BÈ Gi∏o dÙc vµ ßµo tπo 01-2014/CXB/229-1062/GD M∑ sË : 2H720T4

CM YK Trang 3 LòI NïI ß¡U rong sè c¸c em ®ang cÇm cuèn s¸ch Sinh häc 7 nµy trªn Ttay, kh«ng ˙t em ®· tõng ®√îc tham quan v√ên thó, v√ên Quèc gia, nhµ b¶o tµng tù nhiªn, hay ˙t nhÊt ®· ®√îc xem c¸c ch√¬ng tr˘nh vÒ “ThÕ giíi ®éng vËt” trªn mµn ¶nh nhá. ThÕ giíi ®éng vËt ®ã mu«n mµu sflc, v« cïng ®a d◊ng, phong phó vµ rÊt l˙ thó, hÊp dÉn. NÕu nh√ lóc ®ã, c¸c em biÕt nhËn ra trong ®ã tªn c¸c loµi ®éng vËt vµ c¸c quy luËt cÊu t◊o, ho◊t ®éng sèng cña chóng, th˘ sù hÊp dÉn, l˙ thó cßn t¨ng thªm rÊt nhiÒu lÇn. Sinh häc 7 sÏ mang ®Õn cho c¸c em ch˘a kho¸ ®Ó më c¸nh cöa b√íc vµo thÕ giíi ®éng vËt. Cïng víi sù dÉn dflt cña c¸c thÇy c« gi¸o, c¸c em ®√îc t˘m hiÓu, kh¸m ph¸ thÕ giíi ®éng vËt ®a d◊ng phong phó ®ã, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t◊p, tõ thÊp ®Õn cao, tõ c¸c ®éng vËt cã k˙ch th√íc hiÓn vi trong mét giät n√íc ao hå ë c◊nh chóng ta, ®Õn nh÷ng ®éng vËt khæng lå nh√ b◊ch tuéc, c¸ nhµ t¸ng... ë tËn ®¸y ®◊i d√¬ng. S¸ch Sinh häc 7 gåm 8 ch√¬ng víi 66 bµi häc. Trong sè ®ã cã 10 bµi thùc hµnh (3 bµi xem b¨ng h˘nh) vµ mét buæi thùc hµnh tham quan ngoµi trêi. Mçi bµi häc ®Òu cã : - K˙ hiÖu n : cung cÊp th«ng tin. - K˙ hiÖu t : nh÷ng ho◊t ®éng häc tËp, quan s¸t, th¶o luËn, tr¶ lêi c©u hái... - PhÇn ch÷ ®ãng khung ë cuèi bµi lµ néi dung träng t©m cÇn ghi nhí. Cuèi mçi bµi ®Òu cã c¸c c©u hái hoÆc bµi tËp ®Ó lµm ë nhµ. C©u hái cã dÊu hoa th˚ (*) dµnh cho c¸c em häc kh¸. Mét sè bµi cã thªm môc “Em cã biÕt ?” lµ phÇn tham kh¶o, gåm nh÷ng th«ng tin më réng, dµnh cho nh÷ng em ham hiÓu biÕt, yªu th˙ch Sinh häc, kh«ng bflt buéc tÊt c¶ ph¶i ®äc vµ nhí. 3

CM YK Trang 4 C¸c em rÊt tù hµo khi biÕt r»ng n√íc ta lµ mét trong sè rÊt ˙t c¸c quèc gia ®√îc thiªn nhiªn √u ®·i, cã ®a d◊ng sinh häc cao, cã nhiÒu ®éng vËt qu˝ vµ hiÕm. Vinh dù nµy ®Æt ra cho chóng ta mét th¸ch thøc to lín : nhiÒu loµi trong sè ®ã ®ang ®øng tr√íc nguy c¬ tuyÖt chñng ! Lµm g˘ ®Ó cøu v·n chóng ? §ã kh«ng chØ lµ tr¸ch nhiÖm cña riªng chóng ta, mµ cña c¶ céng ®ång ®Ó cïng g˘n gi÷ cho thÕ giíi ®éng vËt ®√îc bÒn v÷ng l©u dµi. §ã ch˙nh lµ gfln häc víi hµnh - môc ®˙ch cña Sinh häc 7 trong c«ng cuéc ®æi míi néi dung vµ ph√¬ng ph¸p häc tËp. Sinh häc 7 ®· sö dông nhiÒu t√ liÖu, h˘nh ¶nh, chän läc tõ nhiÒu nguån t√ liÖu trong vµ ngoµi n√íc, nh»m gióp häc sinh dÔ hiÓu vµ s¸t víi thùc tÕ thiªn nhiªn. Chóng t«i xin göi lêi ch©n thµnh c¶m ¬n ®Õn c¸c t¸c gi¶ cña nh÷ng nguån t√ liÖu tr˙ch dÉn ®ã. Cuèi cïng, c¸c t¸c gi¶ mong √íc Sinh häc 7 sÏ lµ ng√êi b◊n ®√êng tèt cña c¸c em trong viÖc häc tËp vµ kh¸m ph¸ thÕ giíi ®éng vËt ®a d◊ng vµ phong phó ë xung quanh chóng ta. Tham gia biªn so◊n cuèn s¸ch nµy gåm : NguyÔn V¨n Khang biªn so◊n c¸c bµi : tõ bµi 1 ®Õn 30, bµi 64 ®Õn 66. NguyÔn Quang Vinh biªn so◊n c¸c bµi : 32, 33, 35, 36, 39, 42, 43, 47. TrÇn Kiªn biªn so◊n c¸c bµi : 31, 34, 37, 38, 40, 41, 44, 45, 46 vµ tõ bµi 48 ®Õn 63. C¸c t¸c gi¶ 4

CM YK Trang 5 Më §ÇU Bµi 1 ThÕ giíi ®éng vËt ®a d◊ng, phong phó n §éng vËt sèng ë khflp n¬i trªn hµnh tinh cña chóng ta, kÓ c¶ ë Bflc Cùc vµ Nam Cùc. Chóng ph©n bè tõ ®Ønh £veret cao h¬n 8 000m ®Õn vùc s©u 11 000m d√íi ®¸y ®◊i d√¬ng. Cïng víi thùc vËt, ®éng vËt gãp phÇn lµm nªn sù bÒn v÷ng vµ vÎ ®Ñp cña tù nhiªn. I - §a d◊ng loµi vµ phong phó vÒ sè l√îng C¸ thÓ n Qua vµi tØ n¨m tiÕn ho¸, giíi §éng vËt v« cïng ®a d◊ng, phong phó víi kho¶ng 1,5 triÖu loµi ®· ®√îc ph¸t hiÖn (h˘nh 1.1, 2). Bªn c◊nh nh÷ng ®éng vËt ®¬n bµo cã k˙ch th√íc hiÓn vi, cßn cã c¸c ®éng vËt rÊt lín nh√ : trai t√îng (vá dµi 1,4m, nÆng 250kg), voi ch©u Phi (nÆng 4 tÊn, cao 3m), c¸ voi xanh (nÆng 150 tÊn, dµi 33m). H˘nh 1.1. Mét sè loµi chim vÑt kh¸c nhau sèng trªn hµnh tinh cña chóng ta (cã tíi 316 loµi) 5

CM YK Trang 6 t H·y nªu mét vµi v˙ dô t√¬ng tù ë ®˚a ph√¬ng em ®Ó chøng minh sù ®a d◊ng, phong phó cña thÕ giíi ®éng vËt nh√ : - H·y kÓ tªn c¸c loµi ®éng vËt ®√îc thu thËp khi : + Ko mét mÎ l√íi trªn biÓn. + T¸t mét ao c¸. + §¬m ®ã qua mét ®ªm ë ®Çm, hå... - H·y kÓ tªn c¸c ®éng vËt tham gia vµo “b¶n giao h√ëng” th√êng cÊt lªn suèt ®ªm hÌ trªn c¸nh ®ång quª n√íc ta. H˘nh 1.2. D√íi k˙nh hiÓn vi, trong mét n Mét sè nhãm ®éng vËt cßn phong giät n√íc biÓn còng thÊy sè loµi ®a d◊ng phó vÒ sè l√îng c¸ thÓ. Ng√êi ta ®· 1→5. Gi¸p x¸c nhá ; 6. Êu trïng th©n mÒm ; gÆp nh÷ng ®µn ch©u chÊu bay di c√ 7,8. §éng vËt nguyªn sinh ; 9,10. T¶o. nh√ nh÷ng ®¸m m©y. ë v√ên Quèc gia Cóc Ph√¬ng, mïa h◊ th√êng thÊy nh÷ng ®µn b√ím trflng hµng ngh˘n con bay däc ®√êng rõng dµi hµng tr¨m mt. Hång h◊c lµ mét loµi chim qu˝, nh√ng ng√êi d©n ë Kenia cßn gÆp nh÷ng ®µn ®«ng tíi trªn mét triÖu con tô tËp ë c¸c hå lín ë vïng x˙ch ®◊o ch©u Phi. Mét sè ®éng vËt ®√îc con ng√êi thuÇn ho¸ thµnh vËt nu«i. Tõ khi ®√îc con ng√êi thuÇn d√ìng, chóng ®· kh¸c nhiÒu víi tæ tiªn hoang d◊i vµ biÕn ®æi thµnh nhiÒu lo◊i, ®¸p øng c¸c nhu cÇu kh¸c nhau cña con ng√êi. Gµ nu«i lµ mét v˙ dô : Tæ tiªn lµ loµi gµ rõng nhá nhfln cßn ®ang sèng ë rõng nhiÖt ®íi. Nh√ng gµ nu«i ®· biÕn ®æi rÊt nhiÒu vÒ mµu l«ng, vÒ k˙ch th√íc, vÒ chiÒu cao..., kh¸c xa víi tæ tiªn cña chóng. II - §a d◊ng vÒ m«i tr√êng sèng n C¸c loµi ®éng vËt sèng ë nhiÒu m«i tr√êng kh¸c nhau vµ th˙ch nghi víi nh÷ng m«i tr√êng ®ã (h˘nh 1.3, 4). 6

CM YK Trang 7 H˘nh 1.3. Nam Cùc chØ toµn b¨ng tuyÕt nh√ng chim c¸nh côt vÉn sèng vµ cã tíi 17 loµi kh¸c nhau. Mçi con nÆng kho¶ng 30 - 40kg, l«ng rËm, mì dµy. Con c¸i ®Î tõ 1 ®Õn 2 trøng, Êp 65 ngµy. Sau mçi lÇn Êp, con c¸i gi¶m 40% khèi l√îng. Con mÑ tiÕp tôc ñ Êm cho con non. Chóng th√êng sèng thµnh bÇy, ®«ng tíi hµng ngh˘n con. H˘nh 1.4. B a m«i tr√êng lín ë vïng nhiÖt ®íi : - D√íi n√íc cã : ............................... - Trªn c◊n cã :.................................. - Trªn kh«ng cã :.............................. 7

CM YK Trang 8 t H·y dùa vµo c¸c h˘nh trªn, ®iÒn tªn ®éng vËt(*) mµ em biÕt vµo chó th˙ch ë d√íi h˘nh 1.4 vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - §Æc ®iÓm nµo gióp chim c¸nh côt th˙ch nghi ®√îc víi kh˙ hËu gi¸ l◊nh ë vïng cùc ? - Nguyªn nh©n nµo khiÕn ®éng vËt vïng nhiÖt ®íi ®a d◊ng vµ phong phó h¬n ®éng vËt vïng «n ®íi vµ Nam Cùc ? - §éng vËt n√íc ta cã ®a d◊ng, phong phó kh«ng ? V˘ sao ? ThÕ giíi ®éng vËt xung quanh chóng ta v« cïng ®a d◊ng, phong phó. Chóng ®a d◊ng vÒ sè loµi, k˙ch th√íc c¬ thÓ, lèi sèng vµ m«i tr√êng sèng. Nhê sù th˙ch nghi cao víi ®iÒu kiÖn sèng, ®éng vËt ph©n bè ë khflp c¸c m«i tr√êng nh√ : n√íc mÆn, n√íc ngät, n√íc lî, trªn c◊n, trªn kh«ng vµ ë ngay vïng cùc b¨ng gi¸ quanh n¨m. C ?©u h·i 1. H·y kÓ tªn nh÷ng ®éng vËt th√êng gÆp ë ®˚a ph√¬ng em ? Chóng cã ®a d◊ng, phong phó kh«ng ? 2. Chóng ta ph¶i lµm g˘ ®Ó thÕ giíi ®éng vËt m·i m·i ®a d◊ng, phong phó ? (*) ßi“n vµo vÎ bµi tÀp 8

Bµi 2 CM YK Trang 9 Ph©n biÖt ®éng vËt víi thùc vËt ®Æc ®iÓm chung cña ®éng vËt I - Ph©n biÖt ®éng vËt víi thùc vËt A BC H˘nh 2.1. C¸c biÓu hiÖn ®Æc tr√ng cña giíi §éng vËt vµ Thùc vËt A - Cñ khoai t©y. B - Chuét ¨n cñ khoai t©y. C - MÌo ¨n chuét. n H˘nh 2.1 ph¶n ¸nh c¸c ®Æc tr√ng c¬ b¶n nhÊt cña ®éng vËt vµ thùc vËt trong : cÊu t◊o, dinh d√ìng, di chuyÓn vµ ph¶n x◊. t - Quan s¸t h˘nh 2.1, th¶o luËn nhãm vµ ®¸nh dÊu (3) vµo c¸c « th˙ch hîp ë b¶ng 1. B¶ng 1. So s¸nh ®éng vËt víi thùc vËt §Æc ®iÓm Thµnh Lín lªn ChÊt h÷u c¬ Kh¶ n¨ng HÖ thÇn c¬ thÓ CÊu t◊o xenlul«z¬ vµ sinh s¶n nu«i c¬ thÓ di chuyÓn kinh vµ tõ tÕ bµo ë tÕ bµo gi¸c quan §èi Tù tæng Sö dông t√îng Kh«ng Cã Kh«ng Cã Kh«ng Cã hîp chÊt h÷u Kh«ng Cã Kh«ng Cã ph©n biÖt ®√îc c¬ cã sfin Thùc vËt §éng vËt 9

CM YK Trang 10 - Th¶o luËn tr¶ lêi c©u hái : + §éng vËt gièng thùc vËt ë c¸c ®Æc ®iÓm nµo ? + §éng vËt kh¸c thùc vËt ë c¸c ®Æc ®iÓm nµo ? II - §Æc ®iÓm chung cña ®éng vËt t - H·y xem xt c¸c ®Æc ®iÓm dù kiÕn sau ®©y ®Ó ph©n biÖt ®éng vËt víi thùc vËt + Cã kh¶ n¨ng di chuyÓn n + Tù d√ìng, tæng hîp c¸c chÊt h÷u c¬ tõ n√íc vµ CO2 n + Cã hÖ thÇn kinh vµ gi¸c quan n + D˚ d√ìng (kh¶ n¨ng dinh d√ìng nhê chÊt h÷u c¬ cã sfin) n + Kh«ng cã kh¶ n¨ng tån t◊i nÕu thiÕu ¸nh nflng mÆt trêi n - Nghiªn cøu c¸c th«ng tin trªn, th¶o luËn vµ chän ba ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña ®éng vËt ph©n biÖt víi thùc vËt b»ng c¸ch ®¸nh dÊu (3) vµo « trèng. III - S¬ l√îc ph©n chia giíi §éng vËt n Do sù ®ãng gãp cña nhiÒu thÕ hÖ c¸c nhµ ph©n lo◊i häc mµ giíi §éng vËt ngµy nay ®√îc sflp xÕp vµo h¬n 20 ngµnh. Ch√¬ng tr˘nh Sinh häc 7 ®Ò cËp ®Õn 8 ngµnh chñ yÕu vµ ®√îc sflp xÕp nh√ sau : - Ngµnh §éng vËt nguyªn sinh - Ngµnh Ruét khoang - C¸c ngµnh : Giun dÑp, Giun trßn, Giun ®èt - Ngµnh Th©n mÒm - Ngµnh Ch©n khíp - Ngµnh §éng vËt cã x√¬ng sèng gåm c¸c líp : + C¸ + L√ìng c√ + Bß s¸t + Chim + Thó (Cã vó) 10

CM YK Trang 11 IV - Vai trß cña ®éng vËt n §éng vËt kh«ng chØ cã vai trß quan träng trong thiªn nhiªn mµ cßn c¶ ®èi víi ®êi sèng con ng√êi. t Liªn hÖ thùc tÕ, ®iÒn tªn ®éng vËt ®◊i diÖn mµ em biÕt vµo b¶ng 2. B¶ng 2. §éng vËt víi ®êi sèng con ng√êi STT C¸c mÆt lîi, h◊i Tªn ®éng vËt ®◊i diÖn 1 §éng vËt cung cÊp nguyªn liÖu cho con ng√êi : - Thùc phÈm - L«ng - Da 2 §éng vËt dïng lµm th˙ nghiÖm cho : - Häc tËp, nghiªn cøu khoa häc - Thö nghiÖm thuèc 3 §éng vËt hç trî cho ng√êi trong : - Lao ®éng - Gi¶i tr˙ - ThÓ thao - B¶o vÖ an ninh 4 §éng vËt truyÒn bÖnh sang ng√êi Tªn mét sè ®éng vËt gîi ˝ Ruåi, muçi, rËn, rÖp, tr©u, bß, cõu, v˚t, Õch, chã, chuét b◊ch, ngùa, voi, c¸ heo, hæ, s√ tö, hµ m·, vÑt, s¸o... 11

CM YK Trang 12 §éng vËt ph©n biÖt víi thùc vËt ë c¸c ®Æc ®iÓm chñ yÕu sau : d˚ d√ìng, cã kh¶ n¨ng di chuyÓn, cã hÖ thÇn kinh vµ c¸c gi¸c quan. §éng vËt ®√îc ph©n chia thµnh §éng vËt kh«ng x√¬ng sèng vµ §éng vËt cã x√¬ng sèng. §éng vËt cã vai trß quan träng ®èi víi ®êi sèng con ng√êi. C ?©u h·i 1. C¸c ®Æc ®iÓm chung cña ®éng vËt ? 2. KÓ tªn ®éng vËt gÆp ë xung quanh n¬i em ë vµ chØ râ n¬i c√ tró cña chóng ? 3. ˝ nghÜa cña ®éng vËt ®èi víi ®êi sèng con ng√êi ? E ?m c„ bi’t H˘nh 2.2. TØ lÖ sè l√îng c¸c loµi trong c¸c ngµnh, líp §éng vËt. 12

Ch√¬ng CM YK Trang 13 1 Ngµnh ®éng vËt nguyªn sinh n §éng vËt nguyªn sinh lµ nh÷ng ®éng vËt cÊu t◊o chØ gåm 1 tÕ bµo, xuÊt hiÖn sím nhÊt trªn hµnh tinh cña chóng ta (§◊i Nguyªn sinh), nh√ng khoa häc l◊i ph¸t hiÖn chóng t√¬ng ®èi muén. M·i ®Õn thÕ kØ XVII, nhê s¸ng chÕ ra k˙nh hiÓn vi, L¬venhóc (ng√êi Hµ Lan) lµ ng√êi ®Çu tiªn nh˘n thÊy ®éng vËt nguyªn sinh. Chóng ph©n bè ë khflp n¬i : ®Êt, n√íc ngät, n√íc mÆn, kÓ c¶ trong c¬ thÓ sinh vËt kh¸c. Bµi 3 Thùc hµnh : quan s¸t mét sè ®éng vËt nguyªn sinh n HÇu hÕt ®éng vËt nguyªn sinh kh«ng nh˘n thÊy ®√îc b»ng mflt th√êng. Qua k˙nh hiÓn vi sÏ thÊy trong mçi giät n√íc ao, hå... lµ mét thÕ giíi ®éng vËt nguyªn sinh v« cïng ®a d◊ng. I - yªu cÇu - ThÊy ®√îc d√íi k˙nh hiÓn vi ˙t nhÊt 2 ®◊i diÖn ®iÓn h˘nh cho ngµnh §éng vËt nguyªn sinh lµ : trïng roi vµ trïng giµy. Cã thÓ xem bæ sung trªn b¨ng h˘nh. - B√íc ®Çu ph©n biÖt ®√îc h˘nh d◊ng, c¸ch di chuyÓn cña chóng ®Ó lµm c¬ së cho c¸c bµi häc sau. - Cñng cè kÜ n¨ng sö dông vµ quan s¸t d√íi k˙nh hiÓn vi. II - chuÈn b˚ - K˙nh hiÓn vi cã ®é phãng ®◊i tõ 100 lÇn trë lªn, tÊm k˙nh (lam), l¸ k˙nh (lamen), kim m¸c, kim nhän, èng hót, kh¨n lau. - V¸ng cèng r·nh, v¸ng ao hå (lÊy tõ thiªn nhiªn), b˘nh nu«i cÊy ®éng vËt nguyªn sinh tõ nguyªn liÖu kh¸c nhau nh√ : r¬m kh«, bÌo NhËt B¶n, cá t√¬i... - Tranh trïng roi, trïng giµy... 13

CM YK Trang 14 III - néi dung 1. Quan s¸t trïng giµy n V¸ng cèng r·nh hoÆc b˘nh nu«i cÊy ®éng vËt nguyªn sinh tõ ngµy thø t√ trë ®i bflt ®Çu cã v¸ng, ®Òu cã trïng giµy. Quan s¸t chóng d√íi k˙nh hiÓn vi cã ®é phãng ®◊i tõ 100 ®Õn 300 lÇn (tõ →100 ®Õn →300). a) H˘nh d◊ng n H˘nh 3.1A gióp nhËn d◊ng trïng giµy. C¬ thÓ cã h˘nh khèi, kh«ng ®èi xøng, gièng chiÕc giµy. t §èi chiÕu víi chó th˙ch ®Ó b√íc ®Çu ph©n biÖt ®√îc mét sè bµo quan. b) Di chuyÓn n Khi quan s¸t d√íi k˙nh hiÓn vi, ta nh˘n thÊy trïng giµy b¬i rÊt nhanh trong n√íc nhê l«ng b¬i. t - Di chuyÓn tiªu b¶n ®Ó theo dâi tiÕp c¸ch b¬i cña trïng giµy ®ã hoÆc t˘m thªm c¸c trïng giµy kh¸c ®Ó quan s¸t. 7 21 3 5 4 7 6 H˘nh 3.1. Quan s¸t trïng giµy A - S ¬ ®å cÊu t◊o ; B - ¶ nh nh˘n d√íi k˙nh hiÓn vi phãng ®◊i 300 lÇn. 1. Nh©n nhá ; 2. Nh©n lín ; 3. MiÖng ; 4. HÇu ; 5. Kh«ng bµo tiªu ho¸ ; 6. Lç tho¸t ; 7. Kh«ng bµo co bãp. 14

CM YK Trang 15 - H·y ®¸nh dÊu (3) vµo « trèng øng víi ˝ tr¶ lêi ®óng cho c¸c c©u hái sau : + Trïng giµy cã h˘nh d◊ng : §èi xøng n Kh«ng ®èi xøng n DÑp nh√ chiÕc ®Õ giµy n Cã h˘nh khèi nh√ chiÕc giµy n + Trïng giµy di chuyÓn thÕ nµo ? Th⁄ng tiÕn n Võa tiÕn võa xoay n 2. Quan s¸t trïng roi n Khi quan s¸t d√íi k˙nh hiÓn vi giät n√íc v¸ng xanh ngoµi ao, hå hay giät n√íc nu«i cÊy tõ bÌo NhËt B¶n (kho¶ng 3 ngµy ®Çu) sÏ gÆp trïng roi. H˘nh 3.2. Giät n√íc cã trïng roi H˘nh 3.3. Trïng roi (nh˘n qua k˙nh hiÓn vi →100) (nh˘n qua k˙nh hiÓn vi →300) 1. R oi ; 2. §iÓm mflt ; 3. H◊t diÖp lôc. a) ë ®é phãng ®◊i nhá n ThÊy rÊt nhiÒu c¬ thÓ læn nhæn d◊ng trßn hoÆc h˘nh thoi, ®Òu di ®éng vµ cã mµu xanh l¸ c©y. §ã lµ nh÷ng c¬ thÓ trïng roi (h˘nh 3.2). b) ë ®é phãng ®◊i lín t Di chuyÓn tiªu b¶n ®Ó cho mét trïng roi râ nhÊt vµo ch˙nh gi÷a th˚ tr√êng k˙nh hiÓn vi vµ tõ tõ chuyÓn ®æi vËt k˙nh ®Ó quan s¸t ë ®é phãng ®◊i lín (tõ →300 ®Õn →400) 15

CM YK Trang 16 n - C¬ thÓ trïng roi cã h˘nh l¸ dµi, ®Çu tï, ®u«i nhän. ë ®Çu cã roi nh√ng qu¸ nhá nªn khã thÊy. Nhê roi xo¸y vµo n√íc, trïng roi di chuyÓn vÒ ph˙a tr√íc. Trong c¬ thÓ, thÊy râ c¸c h◊t diÖp lôc mµu xanh lôc vµ ®iÓm mflt mµu ®á ë gèc roi (h˘nh 3.3). - NÕu ®√a b˘nh nu«i cÊy vµo trong tèi vµi ngµy, mµu xanh diÖp lôc trªn sÏ mÊt. Lóc ®ã trïng roi kh«ng tù d√ìng ®√îc, mµ ph¶i dinh d√ìng theo kiÓu ®éng vËt. VËy trïng roi lµ mét c¬ thÓ ®¬n bµo, cã thÓ tù d√ìng nh√ thùc vËt nh√ng còng cã thÓ d˚ d√ìng nh√ ®éng vËt, tuú ®iÒu kiÖn sèng. t H·y ®¸nh dÊu (3) vµo « trèng øng víi ˝ tr¶ lêi ®óng cho c¸c c©u hái sau : - Trïng roi di chuyÓn nh√ thÕ nµo ? §Çu ®i tr√íc n §u«i ®i tr√íc n Võa tiÕn võa xoay n Th⁄ng tiÕn n - Trïng roi cã mµu xanh l¸ c©y nhê : Sflc tè ë mµng c¬ thÓ n Mµu sflc cña c¸c h◊t diÖp lôc n Mµu sflc cña ®iÓm mflt n Sù trong suèt cña mµng c¬ thÓ n IV - thu ho◊ch t VÏ h˘nh d◊ng trïng giµy vµ trïng roi mµ em quan s¸t ®√îc vµo vë vµ chó th˙ch. 16

CM YK Trang 17 Bµi 4 trïng roi I - trïng roi xanh n Trïng roi xanh sèng trong n√íc : ao, hå, ®Çm, ruéng kÓ c¶ c¸c vòng n√íc m√a. 1. CÊu t◊o vµ di chuyÓn n C¬ thÓ trïng roi xanh lµ mét tÕ bµo cã k˙ch th√íc hiÓn vi (≈ 0,05mm). C¬ thÓ h˘nh thoi, ®u«i nhän, ®Çu tï vµ cã 1 roi dµi. Roi xo¸y vµo n√íc gióp c¬ thÓ di chuyÓn. CÊu t◊o c¬ thÓ trïng roi gåm cã nh©n, chÊt nguyªn sinh cã chøa c¸c h◊t diÖp lôc (kho¶ng 20 h◊t), c¸c h◊t dù tr÷ (nhá h¬n) vµ ®iÓm mflt (c◊nh gèc roi). D√íi ®iÓm mflt cã kh«ng bµo co bãp. §iÓm mflt gióp trïng roi nhËn biÕt ¸nh s¸ng (h˘nh 4.1). 2. Dinh d√ìng H˘nh 4.1. CÊu t◊o c¬ thÓ n ë n¬i ¸nh s¸ng, trïng roi xanh dinh trïng roi d√ìng nh√ thùc vËt. NÕu chuyÓn vµo 1. Roi ; chç tèi l©u ngµy, trïng roi mÊt dÇn mµu 2. §iÓm mflt ; xanh. Chóng vÉn sèng ®√îc nhê ®ång 3. Kh«ng bµo co bãp ; ho¸ nh÷ng chÊt h÷u c¬ hoµ tan do c¸c 4. Mµng c¬ thÓ ; sinh vËt kh¸c chÕt ph©n huû ra (cßn gäi 5. H◊t diÖp lôc ; lµ d˚ d√ìng). 6. H◊t dù tr÷ ; 7. Nh©n. H« hÊp cña trïng roi nhê sù trao ®æi kh˙ qua mµng tÕ bµo. Kh«ng bµo co bãp tËp trung n√íc thõa cïng s¶n phÈm bµi tiÕt råi th¶i ra ngoµi, gãp phÇn ®iÒu chØnh ¸p suÊt thÈm thÊu cña c¬ thÓ. 3. Sinh s¶n n Nh©n n»m ë ph˙a sau c¬ thÓ, khi sinh s¶n, nh©n ph©n ®«i tr√íc, tiÕp theo lµ chÊt nguyªn sinh vµ c¸c bµo quan. C¬ thÓ ph©n ®«i theo chiÒu däc. t H·y dùa vµo h˘nh 4.2, diÔn ®◊t b»ng lêi 6 b√íc sinh s¶n ph©n ®«i cña trïng roi xanh. 17

H˘nh 4.2. C¸c b√íc sinh s¶n ph©n ®«i ë trïng roi 4. T˙nh h√íng s¸ng n Ng√êi ta ®· lµm mét th˙ nghiÖm ®¬n gi¶n sau : ®Æt b˘nh chøa trïng roi xanh trªn bËc cöa sæ. Dïng giÊy ®en che tèi nöa trong thµnh b˘nh. Qua vµi ngµy bá giÊy ®en ra vµ quan s¸t b˘nh thÊy ph˙a ¸nh s¸ng n√íc cã mµu xanh l¸ c©y, ph˙a che tèi mµu trong suèt. t Dùa vµo cÊu t◊o trïng roi h·y gi¶i th˙ch hiÖn t√îng x¶y ra cña th˙ nghiÖm trªn. Th¶o luËn vµ ®¸nh dÊu (3) vµo « trèng øng víi ˝ tr¶ lêi ®óng cho c¸c c©u hái sau : - Trïng roi xanh tiÕn vÒ ph˙a ¸nh s¸ng nhê : DiÖp lôc n Roi vµ ®iÓm mflt n - Trïng roi xanh gièng tÕ bµo thùc vËt ë chç : Cã diÖp lôc n Cã thµnh xenlul«z¬ n n Cã roi n Cã ®iÓm mflt II - tËp ®oµn trïng roi n ë mét sè ao vµ giÕng n√íc, ®«i khi cã thÓ gÆp c¸c “h◊t” h˘nh cÇu, mµu xanh l¸ c©y, ®√êng k˙nh kho¶ng 1mm, b¬i l¬ löng, xoay trßn. §ã lµ tËp ®oµn trïng roi (cßn gäi lµ tËp ®oµn V«n vèc) (h˘nh 4.3). TËp ®oµn cã h˘nh cÇu víi Mçi tËp ®oµn gåm c¸c tÕ bµo ë l¸t cflt tËp ®oµn thÊy râ mçi hµng ngh˘n tÕ bµo liªn kÕt l◊i nh√ m◊ng l√íi c¸ thÓ cã 2 roi h√íng ra ngoµi H˘nh 4.3. CÊu t◊o tËp ®oµn trïng roi 18

CM YK Trang 19 t B»ng c¸c côm tõ : TÕ bµo, trïng roi, ®¬n bµo, ®a bµo, em h·y ®iÒn vµo c©u nhËn xt sau ®©y vÒ tËp ®oµn trïng roi : TËp ®oµn .................. dï cã nhiÒu ................... nh√ng vÉn chØ lµ mét nhãm ®éng vËt................... v˘ mçi tÕ bµo vÉn vËn ®éng vµ dinh d√ìng ®éc lËp. TËp ®oµn trïng roi ®√îc coi lµ h˘nh ¶nh cña mèi quan hÖ vÒ nguån gèc gi÷a ®éng vËt ®¬n bµo vµ ®éng vËt ................ Trïng roi xanh lµ mét c¬ thÓ ®éng vËt ®¬n bµo, di chuyÓn nhê roi, võa tù d√ìng võa d˚ d√ìng, h« hÊp qua mµng c¬ thÓ, bµi tiÕt vµ ®iÒu chØnh ¸p suÊt thÈm thÊu nhê kh«ng bµo co bãp, sinh s¶n v« t˙nh theo c¸ch ph©n ®«i. TËp ®oµn trïng roi gåm nhiÒu tÕ bµo cã roi, liªn kÕt l◊i víi nhau t◊o thµnh. Chóng gîi ra mèi quan hÖ vÒ nguån gèc gi÷a ®éng vËt ®¬n bµo vµ ®éng vËt ®a bµo. C ?©u h·i 1. Cã thÓ gÆp trïng roi ë ®©u ? 2. Trïng roi gièng vµ kh¸c víi thùc vËt ë nh÷ng ®iÓm nµo ? 3*. Khi di chuyÓn, roi ho◊t ®éng nh√ thÕ nµo khiÕn cho c¬ thÓ trïng roi võa tiÕn võa xoay m˘nh ? E ?m c„ bi’t - Cuèi xu©n, ®Çu hÌ khi bflt ®Çu cã nflng Êm, trïng roi ë mÆt n√íc ao hå sinh s¶n v« t˙nh rÊt nhanh, t◊o nªn líp v¸ng xanh trªn mÆt n√íc. - Khi gÆp ®iÒu kiÖn bÊt lîi, trïng roi vµ mét sè ®éng vËt ®¬n bµo cã hiÖn t√îng “kÕt bµo x¸c” x¶y ra nh√ sau : tho¸t bít n√íc thõa, c¬ thÓ thu nhá l◊i, h˘nh thµnh vá bäc ngoµi. 19

CM YK Trang 20 trïng biÕn h˘nh vµ trïng giµy Bµi 5 I - trïng biÕn h˘nh n Trïng biÕn h˘nh lµ ®◊i diÖn tiªu biÓu cña líp Trïng ch©n gi¶. Chóng sèng ë mÆt bïn trong c¸c ao tï hay c¸c hå n√íc lÆng. §«i khi, chóng næi lÉn vµo líp v¸ng trªn c¸c mÆt ao, hå. Cã thÓ thu thËp mÉu trïng biÕn h˘nh ®Ó quan s¸t d√íi k˙nh hiÓn vi. K˙ch th√íc chóng thay ®æi tõ 0,01mm ®Õn 0,05mm. 1. CÊu t◊o vµ di chuyÓn n Trïng biÕn h˘nh ®√îc coi nh√ mét c¬ thÓ ®¬n bµo H˘nh 5.1. CÊu t◊o c¬ thÓ ®¬n gi¶n nhÊt. C¬ thÓ chóng gåm mét khèi chÊt trïng biÕn h˘nh nguyªn sinh láng vµ nh©n (h˘nh 5.1). Trïng biÕn h˘nh di chuyÓn nhê dßng chÊt nguyªn sinh dån vÒ 1. Nh©n ; 2. ChÊt nguyªn mét ph˙a t◊o thµnh ch©n gi¶. V˘ thÕ c¬ thÓ chóng sinh ; 3. Ch©n gi¶ ; lu«n biÕn ®æi h˘nh d◊ng. 4. Kh«ng bµo co bãp ; 5. Kh«ng bµo tiªu ho¸. 2. Dinh d√ìng n H˘nh 5.2 vÏ l◊i 4 giai ®o◊n trïng biÕn h˘nh bflt måi vµ tiªu ho¸ måi. Qu¸ tr˘nh ®ã ®√îc tr˘nh bµy b»ng 4 c©u ngfln, sflp xÕp theo tr˘nh tù ch√a hîp l˙ d√íi ®©y : - LËp tøc h˘nh thµnh ch©n gi¶ thø hai v©y lÊy måi. n - Khi mét ch©n gi¶ tiÕp cËn måi (t¶o, vi khuÈn, vôn h÷u c¬...). n - Hai ch©n gi¶ ko dµi nuèt måi vµo s©u trong chÊt nguyªn sinh. n - Kh«ng bµo tiªu ho¸ t◊o thµnh bao lÊy måi, tiªu ho¸ måi nhê d˚ch tiªu ho¸. n t H·y quan s¸t h˘nh 5.2, H˘nh 5.2. Trïng biÕn h˘nh bflt måi vµ tiªu ho¸ ghi sè thø tù vµo c¸c « a) Måi ; b) Kh«ng bµo co bãp ; c) Kh«ng bµo tiªu ho¸. trèng theo thø tù ®óng víi ho◊t ®éng bflt måi cña trïng biÕn h˘nh. 20

CM YK Trang 21 n Thøc ¨n ®√îc tiªu ho¸ trong tÕ bµo gäi lµ tiªu ho¸ néi bµo. Sù trao ®æi kh˙ (lÊy «xi, th¶i CO2) thùc hiÖn qua bÒ mÆt c¬ thÓ. N√íc thõa ®√îc tËp trung vÒ mét chç gäi lµ kh«ng bµo co bãp råi chuyÓn ra ngoµi. ChÊt th¶i ®√îc lo◊i ra ë v˚ tr˙ bÊt k˘ trªn c¬ thÓ. 3. Sinh s¶n n Khi gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi (vÒ thøc ¨n, nhiÖt ®é...), trïng biÕn h˘nh sinh s¶n theo h˘nh thøc ph©n ®«i. II - trïng giµy n Trïng giµy lµ ®◊i diÖn cña líp Trïng cá. TÕ bµo trïng giµy ®· ph©n ho¸ thµnh nhiÒu bé phËn. Mçi bé phËn ®¶m nhËn mét chøc n¨ng sèng nhÊt ®˚nh. 1. CÊu t◊o n PhÇn gi÷a c¬ thÓ lµ bé nh©n gåm : nh©n lín vµ nh©n nhá. Nöa tr√íc vµ nöa sau ®Òu cã 1 kh«ng bµo co bãp h˘nh hoa th˚, ë v˚ tr˙ cè ®˚nh. Chç lâm cña c¬ thÓ lµ r·nh miÖng, cuèi r·nh miÖng cã lç miÖng vµ hÇu (h˘nh 3.1). 2. Dinh d√ìng n Thøc ¨n (gåm vi khuÈn, vôn h÷u c¬...) ®√îc l«ng b¬i dån vÒ lç miÖng. Thøc ¨n qua miÖng vµ hÇu ®√îc vo thµnh viªn trong kh«ng bµo tiªu ho¸. Sau ®ã kh«ng bµo tiªu ho¸ rêi hÇu di chuyÓn trong c¬ thÓ theo mét quü ®◊o nhÊt ®˚nh. Enzim tiªu ho¸ biÕn thøc ¨n thµnh chÊt láng thÊm vµo chÊt nguyªn sinh. ChÊt b· ®√îc th¶i ra ngoµi qua lç tho¸t ë thµnh c¬ thÓ (h˘nh 5.3). H˘nh 5.3. Dinh d√ìng ë trïng giµy 1. Thøc ¨n ®√îc l«ng b¬i cuèn vµo miÖng ; 2. MiÖng ; 3. Kh«ng bµo tiªu ho¸ ë ®¸y hÇu ; 4. Quü ®◊o di chuyÓn cña kh«ng bµo tiªu ho¸ ; 5. Lç tho¸t th¶i b· ; 6. Kh«ng bµo co bãp ; 7. Nh©n lín ; 8. Nh©n nhá. 21

CM YK Trang 22 t Quan s¸t h˘nh 5.1 vµ 5.3, th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Nh©n trïng giµy cã g˘ kh¸c víi nh©n trïng biÕn h˘nh (vÒ sè l√îng vµ h˘nh d◊ng) ? - Kh«ng bµo co bãp cña trïng giµy vµ trïng biÕn h˘nh kh¸c nhau nh√ thÕ nµo (vÒ cÊu t◊o, sè l√îng vµ v˚ tr˙) ? - Tiªu ho¸ ë trïng giµy kh¸c víi ë trïng biÕn h˘nh nh√ thÕ nµo (vÒ c¸ch lÊy thøc ¨n, qu¸ tr˘nh tiªu ho¸ vµ th¶i b·...) ? 3. Sinh s¶n n Ngoµi h˘nh thøc sinh s¶n v« t˙nh b»ng c¸ch ph©n ®«i theo chiÒu ngang, trïng giµy cßn cã h˘nh thøc sinh s¶n h÷u t˙nh gäi lµ sinh s¶n tiÕp hîp. Trïng biÕn h˘nh lµ ®éng vËt ®¬n bµo cã cÊu t◊o rÊt ®¬n gi¶n, di chuyÓn vµ bflt måi b»ng ch©n gi¶, dinh d√ìng nhê kh«ng bµo tiªu ho¸. Trïng giµy lµ ®éng vËt ®¬n bµo nh√ng cÊu t◊o ®· ph©n ho¸ thµnh nhiÒu bé phËn nh√ : nh©n lín, nh©n nhá, kh«ng bµo co bãp, miÖng, hÇu. Mçi bé phËn ®¶m nhiÖm chøc n¨ng sèng nhÊt ®˚nh. Trïng biÕn h˘nh, trïng giµy ®Òu sinh s¶n v« t˙nh theo c¸ch ph©n ®«i, trïng giµy cßn cã h˘nh thøc sinh s¶n tiÕp hîp. C ?©u h·i 1. Trïng biÕn h˘nh sèng ë ®©u vµ di chuyÓn, bflt måi, tiªu ho¸ måi nh√ thÕ nµo ? 2. Trïng giµy di chuyÓn, lÊy thøc ¨n, tiªu ho¸ vµ th¶i b· nh√ thÕ nµo ? 3. C¬ thÓ trïng giµy cã cÊu t◊o phøc t◊p h¬n trïng biÕn h˘nh nh√ thÕ nµo ? E ?m c„ bi’t Trïng giµy cßn gäi lµ trïng cá (hay th¶o trïng) ®√îc con ng√êi biÕt tr√íc tiªn trong thÕ giíi ®éng vËt ®¬n bµo. Khi chÕ t◊o ®√îc k˙nh hiÓn vi, ng√êi ta thö lÊy n√íc “cá ng©m” soi th˘ t˘nh cê ph¸t hiÖn ra chóng vµ v˘ thÕ ®√îc gäi lµ “trïng cá”. Ngµy nay “trïng cá” trë thµnh tªn ch˙nh thøc cho nhãm ®éng vËt nµy. Vµ n√íc cá ng©m vÉn lµ m«i tr√êng nu«i cÊy trïng cá l˙ t√ëng ë phßng th˙ nghiÖm. 22

Bµi 6 CM YK Trang 23 trïng kiÕt l˚ vµ trïng sèt rt n Trong kho¶ng 40 ngh˘n loµi ®éng vËt nguyªn sinh ®· biÕt, th˘ kho¶ng mét phÇn n¨m sèng k˙ sinh g©y nhiÒu bÖnh nguy hiÓm cho ®éng vËt vµ ng√êi nh√ : bÖnh cÇu trïng ë thá, bÖnh Øa ch¶y ë ong mËt, bÖnh t»m gai, bÖnh ngñ ch©u Phi ë ng√êi... ë n√íc ta, hai ®èi t√îng g©y bÖnh nguy hiÓm ë ng√êi lµ : trïng kiÕt l˚ vµ trïng sèt rt. I - trïng kiÕt l˚ n Trïng kiÕt l˚ gièng trïng biÕn h˘nh, chØ kh¸c ë chç ch©n gi¶ rÊt ngfln. Bµo x¸c trïng kiÕt l˚ (h˘nh 6.1) theo thøc ¨n, n√íc uèng vµo èng tiªu ho¸ ng√êi. §Õn ruét, trïng kiÕt l˚ chui ra khái bµo x¸c, g©y c¸c vÕt lot ë niªm m◊c ruét råi nuèt hång cÇu ë ®ã ®Ó tiªu ho¸ chóng (h˘nh 6.2) vµ sinh s¶n rÊt nhanh. BÖnh nh©n ®au bông, ®i ngoµi, ph©n cã lÉn m¸u vµ chÊt nhµy nh√ n√íc mòi. §ã lµ triÖu chøng bÖnh kiÕt l˚. 1 1 2 2 3 H˘nh 6.1. B µo x¸c trïng kiÕt l˚ H˘nh 6.2. Trïng kiÕt l˚ nuèt hång cÇu 1. B µo x¸c ; 2. Trïng kiÕt l˚ ®ang chui 1. Trïng kiÕt l˚ ; 2. Hång cÇu ë thµnh ruét ; khái vá bµo x¸c khi vµo ruét ng√êi. 3. Hång cÇu b˚ trïng kiÕt l˚ nuèt. t §¸nh dÊu (3) vµo « trèng øng víi ˝ tr¶ lêi ®óng cho c¸c c©u hái sau : - Trïng kiÕt l˚ gièng víi trïng biÕn h˘nh ë ®iÓm nµo trong sè c¸c ®Æc ®iÓm d√íi ®©y : Cã ch©n gi¶ n Cã di chuyÓn t˙ch cùc n Sèng tù do ngoµi thiªn nhiªn n Cã h˘nh thµnh bµo x¸c n - Trïng kiÕt l˚ kh¸c trïng biÕn h˘nh chç nµo trong sè c¸c ®Æc ®iÓm d√íi ®©y : ChØ ¨n hång cÇu n Cã ch©n gi¶ ngfln n Cã ch©n gi¶ dµi n Kh«ng cã h◊i n 23

CM YK Trang 24 II - trïng sèt rt 1. CÊu t◊o vµ dinh d√ìng n Trïng sèt rt th˙ch nghi víi k˙ sinh trong m¸u ng√êi, trong thµnh ruét vµ tuyÕn n√íc bät cña muçi An«phen. Chóng cã k˙ch th√íc nhá, kh«ng cã bé phËn di chuyÓn vµ c¸c kh«ng bµo, ho◊t ®éng dinh d√ìng ®Òu thùc hiÖn qua mµng tÕ bµo. 2. Vßng ®êi n Trïng sèt rt do muçi An«phen (h˘nh 6.3) truyÒn vµo m¸u ng√êi. Chóng chui vµo hång cÇu ®Ó k˙ sinh vµ sinh s¶n cïng lóc cho nhiÒu trïng sèt rt míi, ph¸ vì hång cÇu chui ra vµ l◊i chui vµo nhiÒu hång cÇu kh¸c, tiÕp tôc chu tr˘nh huû ho◊i hång cÇu (cø sau 48 giê mét lÇn víi trïng sèt rt AB th√êng gÆp, g©y ra bÖnh sèt rt c¸ch nhËt) (h˘nh 6.4). H˘nh 6.3. Ph©n biÖt muçi A n«phen A - Muçi A n«phen gÆp nhiÒu ë miÒn nói B - Muçi th√êng gÆp ë khflp n¬i. 34 21 H˘nh 6.4. S inh s¶n cña trïng sèt rt ë m¸u ng√êi 1. Trïng sèt rt chui vµo k˙ sinh ë hång cÇu. 2,3. Chóng sö dông hÕt chÊt nguyªn sinh bªn trong hång cÇu, sinh s¶n v« t˙nh cho nhiÒu c¸ thÓ míi. 4. Chóng ph¸ vì hång cÇu ®Ó chui ra ngoµi tiÕp tôc vßng ®êi k˙ sinh míi. t Th¶o luËn nhãm vµ ghi kÕt qu¶ vµo b¶ng sau : B¶ng. So s¸nh trïng kiÕt l˚ vµ trïng sèt rt C¸c ®Æc ®iÓm K˙ch th√íc Con ®√êng N¬i k˙ sinh T¸c h◊i Tªn bÖnh cÇn so s¸nh (so víi truy Òn §èi t√îng hång cÇu) d˚ch bÖnh so s¸nh Trïng kiÕt l˚ Trïng sèt rt 24

CM YK Trang 25 3. BÖnh sèt rt ë n√íc ta n Tr√íc c¸ch m◊ng Th¸ng T¸m, bÖnh sèt rt rÊt trÇm träng ë n√íc ta. Nhê kÕ ho◊ch xo¸ bá bÖnh sèt rt do ViÖn Sèt rt C«n trïng vµ K˙ sinh trïng chñ tr˘, c¨n bÖnh nguy hiÓm nµy ®· b˚ ®Èy lïi dÇn, dï thØnh tho¶ng bÖnh vÉn cßn bét ph¸t ë mét sè vïng. Trïng kiÕt l˚ vµ trïng sèt rt th˙ch nghi rÊt cao víi lèi sèng k˙ sinh. Trïng kiÕt l˚ k˙ sinh ë thµnh ruét. Trïng sèt rt k˙ sinh ë trong m¸u ng√êi vµ thµnh ruét, tuyÕn n√íc bät cña muçi An«phen. C¶ hai ®Òu huû ho◊i hång cÇu g©y bÖnh nguy hiÓm. Trïng sèt rt lan truyÒn qua muçi An«phen, nªn phßng chèng bÖnh sèt rt khã kh¨n vµ l©u dµi, nhÊt lµ ë miÒn nói. C ?©u h·i 1. Dinh d√ìng ë trïng sèt rt vµ trïng kiÕt l˚ gièng nhau vµ kh¸c nhau nh√ thÕ nµo ? 2. Trïng kiÕt l˚ cã h◊i nh√ thÕ nµo víi søc khoÎ con ng√êi ? 3. V˘ sao bÖnh sèt rt hay x¶y ra ë miÒn nói ? E ?m c„ bi’t - Khi mflc bÖnh kiÕt l˚, mçi bÖnh nh©n trung b˘nh th¶i ra tíi 300 triÖu bµo x¸c trïng kiÕt l˚ mçi ngµy. ë ngoµi tù nhiªn, bµo x¸c tån t◊i ®√îc 9 th¸ng, cã thÓ b¸m vµo c¬ thÓ cña ruåi, nhÆng ®Ó truyÒn qua thøc ¨n g©y bÖnh cho nhiÒu ng√êi kh¸c. - Trïng sèt rt k˙ sinh trong m¸u ng√êi. V˘ chu tr˘nh sinh s¶n c¸c c¸ thÓ ®ång lo◊t nh√ nhau, nªn sau khi sinh s¶n, chóng cïng lóc ph¸ vì hµng tØ hång cÇu g©y cho bÖnh nh©n héi chøng “lªn c¬n sèt rt”. Trïng sèt rt c¸ch nhËt cã chu k˘ sinh s¶n lµ 48 giê. Trïng sèt rt nhiÖt ®íi hay sèt rt ¸c t˙nh cã chu k˘ sinh s¶n lµ 24 giê. - Trong c¬ thÓ muçi An«phen, trïng sèt rt sinh s¶n h÷u t˙nh, võa lµm t¨ng sè l√îng, võa lµm t¨ng søc sèng ®Ó trë thµnh t¸c nh©n g©y bÖnh nguy hiÓm cho ng√êi. 25

CM YK Trang 26 Bµi 7 §Æc ®iÓm chung vµ vai trß thùc tiÔn cña ®éng vËt nguyªn sinh I - §Æc ®iÓm chung n C¸c ®◊i diÖn cña §éng vËt nguyªn sinh dï cÊu t◊o ®¬n gi¶n hay phøc t◊p, dï sèng tù do hay k˙ sinh... ®Òu cã chung mét sè ®Æc ®iÓm. B¶ng 1. §Æc ®iÓm chung ngµnh §éng vËt nguyªn sinh K˙ch th√íc CÊu t◊o tõ STT §◊i diÖn HiÓn 1 tÕ NhiÒu Thøc ¨n Bé phËn H˘nh thøc di chuyÓn sinh s¶n Lín vi bµo tÕ bµo 1 Trïng roi 2 Trïng biÕn h˘nh 3 Trïng giµy 4 Trïng kiÕt l˚ 5 Trïng sèt rt K˙ hiÖu hay 3 - Vi khuÈn - Roi, l«ng - Ph©n ®«i. côm tõ lùa chän 3 - Vôn h÷u c¬... b¬i, ch©n gi¶. - Ph©n nhiÒu. - Hång cÇu - Tiªu gi¶m - TiÕp hîp. - Kh«ng cã t §¸nh dÊu (3) vµ ®iÒn néi dung th˙ch hîp vµo « trèng cña b¶ng 1. Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - §éng vËt nguyªn sinh sèng tù do cã nh÷ng ®Æc ®iÓm g˘ ? - §éng vËt nguyªn sinh sèng k˙ sinh cã nh÷ng ®Æc ®iÓm g˘ ? - §éng vËt nguyªn sinh cã c¸c ®Æc ®iÓm g˘ chung ? II - Vai trß thùc tiÔn n Víi sè l√îng kho¶ng 40 ngh˘n loµi, ®éng vËt nguyªn sinh ph©n bè khflp n¬i : trong n√íc mÆn, n√íc ngät, trong ®Êt Èm, trong c¬ thÓ nhiÒu nhãm ®éng vËt vµ ng√êi. t H·y xem thµnh phÇn ®éng vËt nguyªn sinh trong giät n√íc ao (h˘nh 7.1), th¶o luËn, nªu vai trß cña chóng trong sù sèng ë ao nu«i c¸. 26

CM YK Trang 27 H˘nh 7.1. S ù ®a d◊ng phong phó cña ®éng vËt nguyªn sinh trong giät n√íc lÊy tõ rÔ bÌo ë ao nu«i c¸. n Trïng lç (cã k˙ch th√íc 0,1 - 1mm) (h˘nh 7.2) lµ nhãm §éng vËt nguyªn sinh sèng phæ biÕn ë biÓn. Vá chóng b»ng ®¸ v«i, h¬i gièng vá èc nh√ng trªn vá cã nhiÒu lç ®Ó ch©n gi¶ thß ra bflt måi. Tuy b nhá nh√ng sè l√îng c¸ thÓ lín nªn khi chÕt vá trïng lç lflng xuèng ®¸y biÓn, gãp phÇn t◊o nªn vá Tr¸i ®Êt. Ho¸ th◊ch cña chóng lµ vËt chØ th˚ cho c¸c ®˚a tÇng cã dÇu ho¶. B A H˘nh 7.2. Trïng lç sèng ë biÓn A - Trïng lç víi hµng tr¨m ch©n gi¶ h˘nh sîi thß ra ngoµi qua lç vá. B - V á ®¸ v«i cña c¸c loµi trïng lç kh¸c nhau. t Dùa vµo c¸c kiÕn thøc trong ch√¬ng 1 vµ c¸c th«ng tin trªn, th¶o luËn vµ ghi tªn ®éng vËt nguyªn sinh em biÕt vµo b¶ng 2. 27

CM YK Trang 28 B¶ng 2. Vai trß thùc tiÔn cña §éng vËt nguyªn sinh Vai trß thùc tiÔn Tªn c¸c ®◊i diÖn Lµm thøc ¨n cho ®éng vËt nhá, ®Æc biÖt gi¸p x¸c nhá G©y bÖnh ë ®éng vËt G©y bÖnh ë ng√êi Cã ˝ nghÜa vÒ ®˚a chÊt §éng vËt nguyªn sinh cã ®Æc ®iÓm chung lµ c¬ thÓ cã k˙ch th√íc hiÓn vi, chØ lµ mét tÕ bµo nh√ng ®¶m nhiÖm mäi chøc n¨ng sèng. PhÇn lín : d˚ d√ìng, di chuyÓn b»ng ch©n gi¶, l«ng b¬i hay roi b¬i hoÆc tiªu gi¶m. Sinh s¶n v« t˙nh theo kiÓu ph©n ®«i. Chóng cã vai trß lµ thøc ¨n cña nhiÒu ®éng vËt lín h¬n trong n√íc, chØ th˚ vÒ ®é s◊ch cña m«i tr√êng n√íc. Mét sè kh«ng nhá ®éng vËt nguyªn sinh g©y ra nhiÒu bÖnh nguy hiÓm cho ®éng vËt vµ ng√êi. C ?©u h·i 1. §Æc ®iÓm chung nµo cña §éng vËt nguyªn sinh võa ®óng cho loµi sèng tù do lÉn loµi sèng k˙ sinh ? 2. H·y kÓ tªn mét sè ®éng vËt nguyªn sinh cã lîi trong ao nu«i c¸. 3. H·y kÓ tªn mét sè ®éng vËt nguyªn sinh g©y bÖnh ë ng√êi vµ c¸ch truyÒn bÖnh. E ?m c„ bi’t - H¬n mét ngh˘n loµi trïng lç ë biÓn ®· chÕt ®i, vá lflng xuèng ®¸y biÓn tham gia vµo cÊu t◊o ®˚a tÇng. TÇng ®Êt trflng trong nói Do LÔ (Hµ Nam) ®· ®√îc khai th¸c lµm phÊn trflng viÕt b¶ng lµ vá lflng ®äng cña trïng lç ë c¸c thêi k˘ ®˚a chÊt xa x√a. - ë vïng x˙ch ®◊o ch©u Phi cã phæ biÕn mét bÖnh nguy hiÓm ë ng√êi do mét lo◊i trïng roi k˙ sinh trong m¸u g©y ra. BÖnh lan truyÒn qua loµi ruåi tsª tsª. BÖnh nh©n suy kiÖt søc lùc, r¬i vµo “giÊc ngñ li b˘” vµ cã tØ lÖ tö vong rÊt cao. - Trong ruét mèi cã nhiÒu trïng roi céng sinh. Trïng roi tiÕt ra enzim gióp mèi tiªu ho¸ ®√îc xenlul«z¬. 28

Ch√¬ng CM YK Trang 29 2 Ngµnh RUéT KHOANG n Ruét khoang lµ mét trong c¸c ngµnh ®éng vËt ®a bµo bËc thÊp, cã c¬ thÓ ®èi xøng to¶ trßn. Thuû tøc, søa, h¶i quú, san h«... lµ nh÷ng ®◊i diÖn th√êng gÆp cña Ruét khoang. Bµi 8 thuû tøc n Thuû tøc lµ ®◊i diÖn cña Ruét khoang sèng ë n√íc ngät. Chóng th√êng b¸m vµo c©y thuû sinh (nh√ rong ®u«i chã, tãc tiªn, bÌo tÊm, rau muèng...) trong c¸c giÕng, ao, hå (n√íc trong vµ lÆng). I - H˘nh d◊ng ngoµi vµ di chuyÓn n C¬ thÓ thuû tøc h˘nh trô dµi (h˘nh 8.1). PhÇn d√íi gäi lµ ®Õ, b¸m vµo gi¸ thÓ. PhÇn trªn cã lç miÖng, xung quanh cã c¸c tua miÖng to¶ ra. C¬ thÓ cã ®èi xøng to¶ trßn. NÕu nu«i thuû tøc trong lä, chóng lu«n di chuyÓn vÒ ph˙a ¸nh s¸ng theo 2 c¸ch (h˘nh 8.2). A B H˘nh 8.1. Thuû tøc b¸m trªn l¸ rong. H˘nh 8.2. Hai c¸ch di chuyÓn ë thuû tøc Tua miÖng ®ang bflt måi. Trªn th©n ®ang mäc chåi cho thuû tøc con. A - Di chuyÓn kiÓu s©u ®o. B - Di chuyÓn kiÓu lén ®Çu. t Quan s¸t h˘nh 8.2, m« t¶ b»ng lêi 2 c¸ch di chuyÓn cña thuû tøc. 29

CM YK Trang 30 II - CÊu t◊o trong n Thµnh c¬ thÓ cã 2 líp tÕ bµo : líp ngoµi vµ líp trong. Gi÷a hai líp ®ã lµ tÇng keo máng. S¬ ®å trong b¶ng sau nªu râ thµnh phÇn tÕ bµo vµ chøc n¨ng cña 2 líp tÕ bµo ®ã. B¶ng. CÊu t◊o, chøc n¨ng mét sè tÕ bµo thµnh c¬ thÓ thuû tøc C¬ thÓ thuû tøc c¸i H˘nh mét sè CÊu t◊o vµ chøc n¨ng Tªn bæ däc tÕ bµo tÕ bµo 1 MiÖng TÕ bµo h˘nh tói, cã gai c¶m gi¸c ë ph˙a 2 ngoµi (1) ; cã sîi rçng dµi, nhän, xofln lén vµo trong (2). Khi b˚ k˙ch th˙ch, sîi gai cã chÊt ®éc phãng vµo con måi. Khoang TÕ bµo h˘nh sao, cã gai nh« ra ngoµi, ruét ph˙a trong to¶ nh¸nh, liªn kÕt nhau t◊o nªn m◊ng thÇn kinh h˘nh l√íi. 5 3 - TÕ bµo trøng (3) h˘nh thµnh tõ tuyÕn h˘nh cÇu (5) ë thµnh c¬ thÓ. - Tinh trïng (4) h˘nh thµnh tõ tuyÕn 4 h˘nh vó (ë con ®ùc). Tªn c¸c tÕ bµo ChiÕm chñ yÕu líp trong : phÇn trong cã 2 ®Ó lùa chän roi vµ kh«ng bµo tiªu ho¸, lµm nhiÖm vô tiªu ho¸ thøc ¨n lµ ch˙nh. PhÇn ngoµi liªn kÕt nhau gióp c¬ thÓ co duçi theo chiÒu ngang. ChiÕm phÇn lín líp ngoµi : phÇn ngoµi che chë, phÇn trong liªn kÕt nhau gióp c¬ thÓ co duçi theo chiÒu däc. TÕ bµo thÇn kinh, tÕ bµo gai, tÕ bµo m« b˘ - c¬, tÕ bµo m« c¬ - tiªu ho¸, tÕ bµo sinh s¶n. t Nghiªn cøu th«ng tin trong b¶ng, x¸c ®˚nh vµ ghi tªn cña tõng lo◊i tÕ bµo vµo « trèng cña b¶ng. 30

CM YK Trang 31 III - Dinh d√ìng n Tua miÖng thuû tøc chøa nhiÒu tÕ bµo gai cã chøc n¨ng tù vÖ vµ bflt måi. Khi ®ãi, thuû tøc v√¬n dµi ®√a tua miÖng quê qu◊ng khflp xung quanh. T˘nh cê ch◊m ph¶i måi (mét con rËn n√íc) (h˘nh 8.1) lËp tøc tÕ bµo gai ë tua miÖng phãng ra lµm tª liÖt con måi. t H·y c¨n cø vµo cÊu t◊o cña tua miÖng vµ khoang ruét (h˘nh trong b¶ng) lµm râ qu¸ tr˘nh bflt måi, tiªu ho¸ måi theo gîi ˝ cña c¸c c©u hái sau : - Thuû tøc ®√a måi vµo miÖng b»ng c¸ch nµo ? - Nhê lo◊i tÕ bµo nµo cña c¬ thÓ thuû tøc mµ måi ®√îc tiªu ho¸ ? - Thuû tøc cã ruét h˘nh tói (ruét tói) nghÜa lµ chØ cã mét lç miÖng duy nhÊt th«ng víi ngoµi, vËy chóng th¶i b· b»ng c¸ch nµo ? n Thuû tøc ch√a cã c¬ quan h« hÊp. Sù trao ®æi kh˙ ®√îc thùc hiÖn qua thµnh c¬ thÓ. IV - Sinh s¶n 1. Mäc chåi n Khi ®Çy ®ñ thøc ¨n, thuû tøc th√êng sinh s¶n v« t˙nh b»ng c¸ch mäc chåi (h˘nh 8.1). Chåi con khi tù kiÕm ®√îc thøc ¨n, t¸ch khái c¬ thÓ mÑ ®Ó sèng ®éc lËp. 2. Sinh s¶n h÷u t˙nh n TÕ bµo trøng ®√îc tinh trïng cña thuû tøc kh¸c ®Õn thô tinh (chó th˙ch 3, 4, 5 ë b¶ng). Sau khi thô tinh, trøng ph©n cflt nhiÒu lÇn, cuèi cïng t◊o thµnh thuû tøc con. Sinh s¶n h÷u t˙nh th√êng x¶y ra ë mïa l◊nh, ˙t thøc ¨n. 3. T¸i sinh n Thuû tøc cã kh¶ n¨ng t¸i sinh l◊i c¬ thÓ toµn vÑn chØ tõ mét phÇn c¬ thÓ cflt ra. 31

CM YK Trang 32 Thuû tøc cã c¬ thÓ h˘nh trô, ®èi xøng to¶ trßn, sèng b¸m, nh√ng cã thÓ di chuyÓn chËm ch◊p. Thµnh c¬ thÓ cã 2 líp tÕ bµo, gåm nhiÒu lo◊i tÕ bµo cã cÊu t◊o ph©n ho¸. Thuû tøc bflt måi nhê c¸c tua miÖng. Qu¸ tr˘nh tiªu ho¸ thùc hiÖn trong ruét tói. Thuû tøc sinh s¶n võa v« t˙nh võa h÷u t˙nh. Chóng cã kh¶ n¨ng t¸i sinh. C ?©u h·i 1. ˝ nghÜa cña tÕ bµo gai trong ®êi sèng cña thuû tøc. 2. Thuû tøc th¶i chÊt b· ra khái c¬ thÓ b»ng con ®√êng nµo ? 3. Ph©n biÖt thµnh phÇn tÕ bµo ë líp ngoµi vµ líp trong thµnh c¬ thÓ thuû tøc vµ chøc n¨ng tõng lo◊i tÕ bµo nµy. E ?m c„ bi’t - ë n√íc ta, thuû tøc cã thÓ gÆp ë mäi m«i tr√êng n√íc ngät. Tuy nhiªn, thuû tøc th√êng sèng ë c¸c vïng n√íc s◊ch, trong vµ tÜnh lÆng. T◊i c¸c ®« th˚ lín, ®é « nhiÔm cao khã gÆp thuû tøc h¬n. Tuy thÕ ë Hµ Néi, thuû tøc cßn gÆp t◊i mét sè hå nhá ë v√ên B¸ch Th¶o vµ mét sè n¬i kh¸c. T◊i thµnh phè Hå Ch˙ Minh ®· gÆp nhiÒu thuû tøc sèng ngoµi tù nhiªn ë ngay Th¶o CÇm Viªn. - Thuû tøc ¨n rËn n√íc. Cho thuû tøc nu«i ¨n rËn n√íc, chóng sinh s¶n v« t˙nh rÊt nhanh. ChØ tõ mét con th«i, cho ¨n ®Çy ®ñ, nu«i nöa th¸ng, thuû tøc cã thÓ sinh s¶n ®ñ sè l√îng cho c¶ líp häc cã mÉu vËt ®Ó quan s¸t, häc tËp. 32

Bµi 9 CM YK Trang 33 §a d◊ng cña ngµnh ruét khoang n Ngµnh Ruét khoang cã kho¶ng 10 ngh˘n loµi. Trõ sè nhá sèng ë n√íc ngät nh√ thuû tøc ®¬n ®éc, cßn hÇu hÕt c¸c loµi ruét khoang ®Òu sèng ë biÓn. C¸c ®◊i diÖn th√êng gÆp nh√ : søa, h¶i quú, san h«. I - Søa n Søa vµ thuû tøc cã cÊu t◊o chung gièng nhau, nh√ng søa th˙ch nghi víi ®êi sèng di chuyÓn ë biÓn. Khi di chuyÓn, søa co bãp dï, ®Èy n√íc ra qua lç miÖng vµ tiÕn vÒ ph˙a ng√îc l◊i. Tua miÖng mét sè lo◊i søa g©y ngøa, cã khi g©y báng da. t - Quan s¸t h˘nh 9.1 vµ ®äc c¸c th«ng tin trªn, ®¸nh dÊu (3) vµo b¶ng 1 cho phï hîp. B¶ng 1. So s¸nh ®Æc ®iÓm cña søa víi thuû tøc §Æc H˘nh d◊ng MiÖng §èi xøng TÕ bµo tù vÖ Kh¶ n¨ng ®iÓm di chuyÓn §◊i H˘nh H˘nh diÖn trô dï ë trªn ë d√íi Kh«ng To¶ trßn Kh«ng Cã B»ng tua B»ng ®èi xøng miÖng dï Søa Thuû tøc - Th¶o luËn, nªu ®Æc ®iÓm cÊu t◊o cña søa th˙ch nghi víi lèi sèng di chuyÓn tù do nh√ thÕ nµo ? 5 4 6 3 2 1 AB H˘nh 9.1. CÊu t◊o c¬ thÓ søa A - C¬ thÓ trong n√íc ; B - C¬ thÓ bæ däc 1. MiÖng ; 2. Tua miÖng ; 3. Tua dï ; 4. TÇng keo ; 5 - 6. Khoang tiªu ho¸. 33

CM YK Trang 34 n TÇng keo cña søa dµy lªn lµm c¬ thÓ søa dÔ næi 1 2 vµ khiÕn cho khoang tiªu ho¸ thu hÑp l◊i, th«ng víi lç miÖng quay vÒ ph˙a d√íi. Tua dï cã nhiÒu ë mp dï. Còng nh√ thuû tøc, søa lµ ®éng vËt ¨n th˚t, 3 bflt måi b»ng tua miÖng. II - H¶i quú n ë ven biÓn n√íc ta th√êng gÆp loµi ruét khoang 4 c¬ thÓ h˘nh trô, k˙ch th√íc kho¶ng tõ 2cm ®Õn 5cm, cã nhiÒu tua miÖng xÕp ®èi xøng vµ cã mµu H˘nh 9.2. CÊu t◊o h¶i quú rùc rì nh√ c¸nh hoa. §ã lµ h¶i quú (h˘nh 9.2). 1. MiÖng ; 2. Tua miÖng ; Chóng sèng b¸m vµo bê ®¸, ¨n ®éng vËt nhá. 3. Th©n ; 4. §Õ b¸m. Cã thÓ nu«i h¶i quú l©u dµi trong bÓ nu«i b»ng n√íc biÓn ®Ó t˘m hiÓu vÒ tËp t˙nh cña ruét khoang. III - San h« n San h« sèng b¸m, c¬ thÓ h˘nh trô nh√ng kh¸c h¶i quú ë chç : - Khi sinh s¶n mäc chåi, c¬ thÓ con kh«ng t¸ch rêi ra mµ d˙nh víi c¬ thÓ mÑ, t◊o nªn tËp ®oµn san h« cã khoang ruét th«ng víi nhau. - ë tËp ®oµn san h« h˘nh thµnh khung x√¬ng ®¸ v«i, c¬ thÓ chóng gfln víi nhau t◊o nªn tËp ®oµn h˘nh khèi hay h˘nh cµnh c©y v÷ng chflc, cã mµu rùc rì (h˘nh 9.3). 12 3 AB H˘nh 9.3. CÊu t◊o san h« A - Cµnh san h« ®á ; B - Phãng ®◊i mét nh¸nh tËp ®oµn san h« 1. Lç miÖng ; 2. Tua miÖng ; 3. C¸ thÓ cña tËp ®oµn. 34

CM YK Trang 35 t C¨n cø vµo h˘nh 9.3 vµ th«ng tin trªn h·y ®¸nh dÊu (3) vµo b¶ng 2 cho phï hîp. B¶ng 2. So s¸nh san h« víi søa §Æc ®iÓm KiÓu tæ chøc Lèi sèng Dinh d√ìng C¸c c¸ thÓ liªn th«ng §◊i diÖn c¬ thÓ víi nhau §¬n ®éc TËp ®oµn B¬i léi Sèng b¸m Tù d√ìng D˚ d√ìng Cã Kh«ng Søa San h« Ruét khoang biÓn cã nhiÒu loµi, rÊt ®a d◊ng vµ phong phó. C¬ thÓ søa h˘nh dï, cÊu t◊o th˙ch nghi víi lèi sèng b¬i léi. C¬ thÓ h¶i quú, san h« h˘nh trô, th˙ch nghi víi lèi sèng b¸m. Riªng san h« cßn ph¸t triÓn khung x√¬ng bÊt ®éng vµ cã tæ chøc c¬ thÓ kiÓu tËp ®oµn. Chóng ®Òu lµ ®éng vËt ¨n th˚t vµ cã c¸c tÕ bµo gai ®éc tù vÖ. C ?©u h·i 1. C¸ch di chuyÓn cña søa trong n√íc nh√ thÕ nµo ? 2. Sù kh¸c nhau gi÷a san h« vµ thuû tøc trong sinh s¶n v« t˙nh mäc chåi ? 3. Cµnh san h« th√êng dïng trang tr˙ lµ bé phËn nµo cña c¬ thÓ chóng ? E ?m c„ bi’t S øa tua dµi (h˘nh 9.4) ®√îc coi lµ ®éng vËt cã chiÒu dµi c¬ thÓ (kÓ c¶ tua) ®øng thø hai trong thÕ giíi ®éng vËt (≈ 30m), chØ sau c¸ voi (dµi 33m). H¶i quú céng sinh : H¶i quú th√êng sèng b¸m trªn vá èc cã t«m ë nhê sèng trong ®ã (h˘nh 9.5). H¶i quú dùa vµo t«m ë nhê mµ di chuyÓn ®√îc vµ xua ®uæi kÎ thï, gióp loµi t«m nhót nh¸t nµy tån t◊i. C¶ hai bªn ®Òu cã lîi. §ã lµ mét kiÓu céng sinh ®iÓn h˘nh trong giíi §éng vËt. 35

CM YK Trang 36 H˘nh 9.4. S øa tua dµi sèng ë biÓn nhiÖt ®íi H˘nh 9.5. H¶i quú céng sinh víi t«m ë nhê 36

CM YK Trang 37 Bµi 10 §Æc ®iÓm chung vµ vai trß cña ngµnh ruét khoang I - §Æc ®iÓm chung n Thuû tøc n√íc ngät, søa, h¶i quú, san h«... lµ nh÷ng ®◊i diÖn cña ngµnh Ruét khoang. Tuy chóng cã h˘nh d◊ng, k˙ch th√íc vµ lèi sèng kh¸c nhau nh√ng ®Òu cã chung c¸c ®Æc ®iÓm vÒ cÊu t◊o (h˘nh 10.1). H˘nh 10.1. S ¬ ®å cÊu t◊o c¬ thÓ ®◊i diÖn R uét khoang : A - Thuû tøc ; B - S øa ; C - S an h« 1. Khoang tiªu ho¸ ; 2. TÇng keo ; 3. Líp trong ; 4. Líp ngoµi ; 5. Tua miÖng ; 6. MiÖng ; 7. HÇu ; 8. CÇu nèi 2 c¸ thÓ. t - Chän c¸c côm tõ th˙ch hîp ®iÒn vµo b¶ng sau : B¶ng. §Æc ®iÓm chung cña mét sè ®◊i diÖn Ruét khoang STT §Æc ®iÓm §◊i diÖn Thuû tøc Søa San h« 1 KiÓu ®èi xøng 2 C¸ch di chuyÓn 3 C¸ch dinh d√ìng 4 C¸ch tù vÖ 5 Sè líp tÕ bµo cña thµnh c¬ thÓ 6 KiÓu ruét 7 Sèng ®¬n ®éc hay tËp ®oµn Côm tõ lùa chän Kh«ng ®èi xøng, ®èi xøng to¶ trßn, kiÓu s©u ®o, kiÓu lén ®Çu, co bãp dï, kh«ng di chuyÓn, tù d√ìng, d˚ d√ìng, tù vÖ nhê tÕ bµo gai, tù vÖ nhê di chuyÓn, ruét tói, ruét ph©n nh¸nh, hai líp, ba líp. - Th¶o luËn vµ rót ra c¸c ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh Ruét khoang. 37

CM YK Trang 38 II - Vai trß n Víi kho¶ng 10 ngh˘n loµi, hÇu hÕt ruét khoang sèng ë biÓn. San h« cã sè loµi nhiÒu vµ sè l√îng c¸ thÓ lín h¬n c¶ (kho¶ng 6 ngh˘n loµi). Chóng th√êng t◊o thµnh c¸c ®¶o vµ bê san h« ph©n bè ë ®é s©u kh«ng qu¸ 50m, n¬i cã ¸nh s¸ng mÆt trêi chiÕu tíi, t◊o nªn mét vïng biÓn cã mµu sflc phong phó vµ rÊt giµu c¸c loµi ®éng vËt kh¸c cïng chung sèng. Vïng biÓn san h« võa lµ n¬i cã vÎ ®Ñp k˘ thó cña biÓn nhiÖt ®íi, võa lµ n¬i cã c¶nh quan ®éc ®¸o cña ®◊i d√¬ng. San h« ®á, san h« ®en, san h« sõng h√¬u... lµ nguyªn liÖu qu˝ ®Ó trang tr˙ vµ lµm ®å trang søc. San h« ®¸ lµ mét trong c¸c nguån cung cÊp nguyªn liÖu v«i cho x©y dùng. Ho¸ th◊ch san h« lµ vËt chØ th˚ quan träng cña c¸c ®˚a tÇng trong nghiªn cøu ®˚a chÊt. Søa sen, søa r«... lµ nh÷ng loµi søa lín th√êng ®√îc khai th¸c lµm thøc ¨n. Ng√êi NhËt B¶n gäi søa lµ “th˚t thuû tinh”. MÆc dï mét sè loµi søa g©y ngøa vµ ®éc cho ng√êi, ®¶o ngÇm san h« g©y c¶n trë cho giao th«ng ®√êng biÓn, nh√ng chóng cã ˝ nghÜa vÒ sinh th¸i ®èi víi biÓn vµ ®◊i d√¬ng, lµ tµi nguyªn thiªn nhiªn qu˝ gi¸. Tuy rÊt kh¸c nhau vÒ k˙ch th√íc, h˘nh d◊ng vµ lèi sèng nh√ng c¸c loµi ruét khoang ®Òu cã chung ®Æc ®iÓm : ®èi xøng to¶ trßn, ruét d◊ng tói, cÊu t◊o thµnh c¬ thÓ gåm 2 líp tÕ bµo, ®Òu cã tÕ bµo gai ®Ó tù vÖ vµ tÊn c«ng. Ruét khoang rÊt ®a d◊ng, phong phó ë biÓn nhiÖt ®íi vµ biÓn n√íc ta. Chóng t◊o nªn mét trong c¸c c¶nh quan ®éc ®¸o ë ®◊i d√¬ng, cã vai trß lín vÒ mÆt sinh th¸i. C ?©u h·i 1. CÊu t◊o ruét khoang sèng b¸m vµ ruét khoang b¬i léi tù do cã ®Æc ®iÓm g˘ chung ? 2. Em h·y kÓ tªn c¸c ®◊i diÖn Ruét khoang cã thÓ gÆp ë ®˚a ph√¬ng em. 3* §Ó ®Ò phßng chÊt ®éc khi tiÕp xóc víi mét sè ®éng vËt ngµnh Ruét khoang ph¶i cã ph√¬ng tiÖn g˘ ? 4* San h« cã lîi hay cã h◊i ? BiÓn n√íc ta cã giµu san h« kh«ng ? 38

CM YK Trang 39 E ?m c„ bi’t - Vïng biÓn n√íc ta rÊt giµu søa, h¶i quú vµ san h«. Nh©n d©n th√êng khai th¸c søa ®Ó xuÊt khÈu, khai th¸c san h« ®Ó lµm vËt trang tr˙. - V˚nh H◊ Long, vïng biÓn C«n §¶o vµ Hoµng Sa, Tr√êng Sa lµ mét trong nh÷ng vïng biÓn san h« ®Ñp cña n√íc ta vµ cña thÕ giíi. - NhiÒu loµi c¸, t«m, cua, trai, èc... sèng ë vïng biÓn san h« cã mµu sflc rùc rì phong phó kh«ng km g˘ mµu sflc cña san h«. Chóng ®ang ®√îc g©y nu«i ®Ó t◊o nªn c¸c “thuû cung biÓn” nh©n t◊o hay c¸c “c«ng viªn biÓn” tù nhiªn (h˘nh 10.2). H˘nh 10.2. Mét vïng biÓn san h« 39

Ch√¬ng C¸c Ngµnh giun 3 Ngµnh Giun dÑp n Kh¸c víi Ruét khoang, Giun dÑp cã ®èi xøng hai bªn vµ c¬ thÓ dÑp theo chiÒu l√ng bông. Chóng gåm : s¸n l«ng (sèng tù do), s¸n l¸ vµ s¸n d©y (sèng k˙ sinh). S¸n l«ng sèng tù do th√êng gÆp ë vïng n√íc ven biÓn. Chóng th˙ch Èn n¸u ë c¸c khe ®¸ ®Ó t˘m thøc ¨n. ë c¸c ao, hå ˙t gÆp h¬n. C¬ thÓ s¸n l«ng h˘nh l¸, h¬i dµi, dÑp theo h√íng l√ng bông. Nhê c¸c l«ng b¬i (do ®ã cã tªn lµ s¸n l«ng) s¸n l«ng b¬i nhÑ nhµng trong n√íc hay tr√ît trªn gi¸ thÓ. S¸n l«ng cã ®Çu b»ng, 2 bªn ®Çu lµ thuú khøu gi¸c, ë gi÷a lµ 2 mflt ®en. §u«i s¸n l«ng h¬i nhän. Chóng cã miÖng n»m ë mÆt bông. TiÕp theo miÖng lµ c¸c nh¸nh ruét, ch√a cã hËu m«n. S¸n l«ng th˙ch nghi víi lèi sèng b¬i léi tù do. CÊu t◊o s¸n l«ng 2 A - H˘nh ¶nh s¸n l«ng ; 1 B - S ¬ ®å cÊu t◊o s¸n l«ng 1. Thuú khøu gi¸c ; 2. Mflt ; 4 3 3. MiÖng ; 4. Nh¸nh ruét. 40

CM YK Trang 41 Bµi 11 s¸n l¸ gan n S¸n l¸ gan th˙ch nghi víi ®êi sèng k˙ sinh nªn mét sè bé phËn c¬ thÓ b˚ tiªu gi¶m. I - N¬i sèng, cÊu t◊o vµ di chuyÓn n S¸n l¸ gan lµ nh÷ng giun dÑp k˙ sinh ë gan vµ H˘nh 11.1. CÊu t◊o s¸n l¸ gan mËt tr©u, bß, lµm chóng gÇy r◊c vµ chËm lín. 1. Gi¸c b¸m ; 2. MiÖng ; 3. Nh¸nh ruét ; 4. C¬ quan sinh dôc l√ìng C¬ thÓ s¸n l¸ gan h˘nh l¸, dÑp, dµi 2 - 5cm, t˙nh (ph©n nh¸nh). mµu ®á m¸u (h˘nh 11.1). Mflt, l«ng b¬i tiªu gi¶m. Ng√îc l◊i, c¸c gi¸c b¸m ph¸t triÓn. Nhê c¬ däc, c¬ vßng vµ c¬ l√ng bông ph¸t triÓn, nªn s¸n l¸ gan cã thÓ chun d·n, phång dÑp c¬ thÓ ®Ó chui róc, luån l¸ch trong m«i tr√êng k˙ sinh. II - Dinh d√ìng n S¸n l¸ gan dïng 2 gi¸c b¸m chflc vµo néi t◊ng vËt chñ. HÇu cã c¬ khoÎ gióp miÖng hót chÊt dinh d√ìng tõ m«i tr√êng k˙ sinh ®√a vµo 2 nh¸nh ruét ph©n nhiÒu nh¸nh nhá ®Ó võa tiªu ho¸ võa dÉn chÊt dinh d√ìng nu«i c¬ thÓ. S¸n l¸ gan ch√a cã hËu m«n. III - Sinh s¶n 1. C¬ quan sinh dôc n S¸n l¸ gan l√ìng t˙nh. C¬ quan sinh dôc gåm : c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ c¬ quan sinh dôc c¸i víi tuyÕn no·n hoµng. PhÇn lín chóng cã cÊu t◊o d◊ng èng ph©n nh¸nh vµ ph¸t triÓn ch»ng ch˚t. t H·y chän trong côm tõ : b˘nh th√êng, tiªu gi¶m, ph¸t triÓn... ®Ó ®iÒn vµo b¶ng cho th˙ch hîp vµ gi¶i th˙ch ngfln gän ˝ nghÜa cña hiÖn t√îng Êy. 41

CM YK Trang 42 B¶ng. §Æc ®iÓm cÊu t◊o cña s¸n l«ng, s¸n l¸ gan STT §Æc ®iÓm §◊i diÖn S¸n l«ng S¸n l¸ gan ˝ nghÜa th˙ch nghi 1 Mflt 2 L«ng b¬i 3 Gi¸c b¸m 4 C¬ quan tiªu ho¸ (nh¸nh ruét) 5 C¬ quan sinh dôc 2. Vßng ®êi n S¸n l¸ gan ®Î nhiÒu trøng (kho¶ng 4 000 trøng mçi ngµy). Trøng gÆp n√íc në thµnh Êu trïng cã l«ng b¬i. Êu trïng chui vµo sèng k˙ sinh trong èc ruéng, sinh s¶n cho nhiÒu Êu trïng cã ®u«i. Êu trïng cã ®u«i rêi khái èc b¸m vµo c©y cá, bÌo vµ c©y thuû sinh, rông ®u«i, kÕt vá cøng, trë thµnh kn s¸n. NÕu tr©u bß ¨n ph¶i c©y cá cã kn s¸n, sÏ b˚ nhiÔm bÖnh s¸n l¸ gan (h˘nh 11.2). H˘nh 11.2. V ßng ®êi s¸n l¸ gan 1. Trøng s¸n l¸ gan ; 2. Êu trïng l«ng ; 3. Êu trïng trong èc ; 4. Êu trïng cã ®u«i ; 5. Kn s¸n ; 6. S ¸n tr√ëng thµnh ë gan bß. t - H·y cho biÕt vßng ®êi s¸n l¸ gan sÏ b˚ ¶nh h√ëng thÕ nµo nÕu trong thiªn nhiªn x¶y ra c¸c t˘nh huèng sau : 42

CM YK Trang 43 + Trøng s¸n l¸ gan kh«ng gÆp n√íc. + Êu trïng në ra kh«ng gÆp c¬ thÓ èc th˙ch hîp. + èc chøa vËt k˙ sinh b˚ ®éng vËt kh¸c (c¸, v˚t, chim n√íc...) ¨n th˚t mÊt. + Kn s¸n b¸m vµo rau, bÌo... chê m·i mµ kh«ng gÆp tr©u bß ¨n ph¶i. - S¸n l¸ gan th˙ch nghi víi ph¸t t¸n nßi gièng nh√ thÕ nµo ? S¸n l¸ gan cã c¬ thÓ dÑp, ®èi xøng hai bªn vµ ruét ph©n nh¸nh. Sèng trong néi t◊ng tr©u, bß, nªn mflt vµ l«ng b¬i tiªu gi¶m ; gi¸c b¸m, c¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan sinh dôc ph¸t triÓn. Vßng ®êi s¸n l¸ gan cã ®Æc ®iÓm : thay ®æi vËt chñ vµ qua nhiÒu giai ®o◊n Êu trïng th˙ch nghi víi k˙ sinh. C ?©u h·i 1. CÊu t◊o s¸n l¸ gan th˙ch nghi víi ®êi sèng k˙ sinh nh√ thÕ nµo ? 2. V˘ sao tr©u, bß n√íc ta mflc bÖnh s¸n l¸ gan nhiÒu ? 3. H·y tr˘nh bµy vßng ®êi cña s¸n l¸ gan. E ?m c„ bi’t - ë ®ång ruéng n√íc ta cã rÊt nhiÒu loµi èc nhá cã tªn gäi lµ : èc mót, èc ®Çm, èc g◊o, èc ruéng. TØ lÖ nhiÔm Êu trïng s¸n k˙ sinh ë chóng rÊt cao. §Ëp vì ®Ønh vá mét sè loµi èc nµy, lÊy néi t◊ng ®Ó soi d√íi k˙nh kiÓn vi, lu«n gÆp Êu trïng c¸c loµi s¸n l¸ lóc nhóc. - Lîn nu«i th√êng b˚ s¸n b· trÇu k˙ sinh ë ruét g©y h◊i, lµm lîn gÇy r◊c, da sÇn sïi vµ chËm lín. Cho lîn uèng thuèc tÈy, s¸n b˚ chÕt, theo ph©n ra ngoµi cã mµu ®á thÉm nh√ b· trÇu. 43

CM YK Trang 44 Bµi 12 Mét sè giun dÑp kh¸c vµ ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh giun dÑp I - Mét sè giun dÑp kh¸c n Ngoµi s¸n l«ng, s¸n l¸ gan, cßn gÆp kho¶ng 4 ngh˘n loµi giun dÑp kh¸c, chñ yÕu k˙ sinh. H˘nh 12.1, 2, 3 lµ mét sè loµi ®◊i diÖn. H˘nh 12.1. S ¸n l¸ m¸u H˘nh 12.2. S ¸n b· trÇu C¬ thÓ ph©n t˙nh (1. Con c¸i ; 2. Con ®ùc). K˙ sinh ë ruét lîn khi lîn ¨n ph¶i kn s¸n lÉn trong Chóng lu«n cÆp ®«i, k˙ sinh trong m¸u ng√êi, rau, bÌo. VËt chñ trung gian lµ èc g◊o, èc mót. Êu trïng chui qua da ng√êi khi tiÕp xóc n¬i n√íc « nhiÔm. C¬ quan tiªu ho¸ vµ sinh dôc ph¸t triÓn nh√ s¸n l¸ gan. B A BC 44 H˘nh 12.3. S ¸n d©y (dµi 8 - 9m) S¸n d©y k˙ sinh ë ruét non ng√êi vµ c¬ bflp tr©u bß. §Çu s¸n nhá cã gi¸c b¸m (B). Th©n s¸n gåm hµng tr¨m ®èt s¸n (A). Ruét tiªu gi¶m, bÒ mÆt c¬ thÓ hÊp thô chÊt dinh d√ìng. Mçi ®èt s¸n ®Òu mang C 1 c¬ quan sinh dôc l√ìng t˙nh. C¸c ®èt cuèi cïng chøa ®Çy trøng (C). Tr©u, bß, lîn ¨n ph¶i, Êu trïng ph¸t triÓn thµnh nang s¸n (g◊o). Ng√êi ¨n ph¶i th˚t tr©u, bß, lîn g◊o, sÏ mflc bÖnh s¸n d©y.

CM YK Trang 45 t Quan s¸t c¸c h˘nh 12.1, 2, 3 vµ th¶o luËn tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Giun dÑp th√êng k˙ sinh ë bé phËn nµo trong c¬ thÓ ng√êi vµ ®éng vËt ? V˘ sao ? - §Ó phßng chèng giun dÑp k˙ sinh, cÇn ph¶i ¨n, uèng, gi÷ vÖ sinh nh√ thÕ nµo cho ng√êi vµ gia sóc ? II - §Æc ®iÓm chung n MÆc dï ngµnh Giun dÑp cã c¸c ®◊i diÖn nh√ : s¸n l¸, s¸n d©y... cÊu t◊o biÕn ®æi rÊt xa nhau ®Ó th˙ch nghi víi k˙ sinh nh√ng tÊt c¶ c¸c giun dÑp ®Òu cã chung c¸c ®Æc ®iÓm ®√îc kh¸i qu¸t trong b¶ng. t - H·y sö dông th«ng tin trong bµi 11 vµ bµi 12 ®iÒn vµo b¶ng sau (nÕu ®óng dïng dÊu +, nÕu kh«ng ®óng dïng dÊu →). B¶ng. Mét sè ®Æc ®iÓm cña ®◊i diÖn Giun dÑp STT §◊i diÖn S¸n l«ng S¸n l¸ gan S¸n d©y §Æc ®iÓm so s¸nh (sèng tù do) (k˙ sinh) (k˙ sinh) 1 C¬ thÓ dÑp vµ ®èi xøng hai bªn 2 Mflt vµ l«ng b¬i ph¸t triÓn 3 Ph©n biÖt ®Çu ®u«i, l√ng bông 4 Mflt vµ l«ng b¬i tiªu gi¶m 5 Gi¸c b¸m ph¸t triÓn 6 Ruét ph©n nh¸nh ch√a cã hËu m«n 7 C¬ quan sinh dôc ph¸t triÓn 8 Ph¸t triÓn qua c¸c giai ®o◊n Êu trïng - Th¶o luËn vµ rót ra ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh Giun dÑp. Giun dÑp dï sèng tù do hay k˙ sinh ®Òu cã chung nh÷ng ®Æc ®iÓm nh√ : c¬ thÓ dÑp, ®èi xøng hai bªn vµ ph©n biÖt ®Çu ®u«i, l√ng bông, ruét ph©n nhiÒu nh¸nh, ch√a cã ruét sau vµ hËu m«n. Sè lín giun dÑp k˙ sinh cßn cã thªm : gi¸c b¸m, c¬ quan sinh s¶n ph¸t triÓn, Êu trïng ph¸t triÓn qua c¸c vËt chñ trung gian. 45

CM YK Trang 46 C ?©u h·i 1. S¸n d©y cã ®Æc ®iÓm cÊu t◊o nµo ®Æc tr√ng do th˙ch nghi víi k˙ sinh trong ruét ng√êi ? 2. S¸n l¸ gan, s¸n d©y, s¸n l¸ m¸u x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ qua c¸c con ®√êng nµo ? 3. Nªu ®Æc ®iÓm chung cña ngµnh Giun dÑp. T◊i sao lÊy ®Æc ®iÓm “dÑp” ®Æt tªn cho ngµnh ? E ?m c„ bi’t - Nang s¸n sèng trong thí th˚t lîn, bß, tr©u cã k˙ch th√íc b»ng h◊t g◊o. V˘ thÕ th˚t b˚ nhiÔm nang s¸n ®√îc gäi lµ th˚t lîn g◊o, th˚t bß g◊o... Do ®ã, kh«ng nªn ¨n th˚t ë d◊ng sèng (nh√ ¨n t¸i, ¨n nem sèng...) - NhiÔm nang s¸n ë bß, ng√êi sÏ mflc bÖnh s¸n d©y bß. ChiÒu dµi s¸n d©y bß ®◊t tíi 8 - 9m. - NhiÔm nang s¸n ë lîn, ng√êi sÏ mflc bÖnh s¸n d©y lîn. ChiÒu dµi s¸n d©y lîn chØ ®◊t 2 - 3m. Ngoµi gi¸c b¸m, ®Çu s¸n cßn cã thªm vßng mãc b¸m (h˘nh 12.4). - S¸n d©y k˙ sinh ë chã cã thÓ truyÒn bÖnh nang s¸n cho ng√êi. Nang s¸n nµy cã nhiÒu ®Çu s¸n, cã thÓ to b»ng qu¶ t¸o, qu¶ cam... g©y nguy hiÓm cho ng√êi, nhÊt lµ nÕu chóng ph¸t triÓn ë vá n·o. H˘nh 12.4. §Çu s¸n d©y lîn 1. Mãc b¸m; 2. Gi¸c b¸m ; 3. C¸c ®èt cæ. 46

CM YK Trang 47 Ngµnh Giun trßn n Giun trßn kh¸c víi Giun dÑp ë chç : tiÕt diÖn ngang c¬ thÓ trßn, bflt ®Çu cã khoang c¬ thÓ ch√a ch˙nh thøc vµ èng tiªu ho¸ ph©n ho¸. Chóng sèng trong n√íc, ®Êt Èm vµ k˙ sinh ë c¬ thÓ ®éng, thùc vËt vµ ng√êi. Bµi 13 Giun ®òa n Giun ®òa th√êng k˙ sinh ë ruét non ng√êi, 1 nhÊt lµ ë trÎ em, g©y ®au bông, ®«i khi g©y tflc ruét vµ tflc èng mËt. 2 I - CÊu t◊o ngoµi n C¬ thÓ giun ®òa dµi b»ng chiÕc ®òa (kho¶ng H˘nh 13.1. H˘nh d◊ng giun ®òa 25cm). Líp vá cuticun bäc ngoµi c¬ thÓ lu«n c¨ng trßn, cã t¸c dông nh√ bé ¸o gi¸p, gióp giun 1. Giun c¸i to, dµi ; 2. Giun ®ùc, ®òa kh«ng b˚ tiªu huû bëi c¸c d˚ch tiªu ho¸ nhá, ngfln, ®u«i cong. trong ruét non ng√êi (h˘nh 13.1). 1 2 II - CÊu t◊o trong vµ di chuyÓn n C¬ thÓ giun ®òa h˘nh èng. Thµnh c¬ thÓ cã líp 6 biÓu b˘ vµ líp c¬ däc ph¸t triÓn. Bªn trong lµ 3 khoang c¬ thÓ ch√a ch˙nh thøc. Trong khoang cã : èng tiªu ho¸ bflt ®Çu tõ lç miÖng ë ph˙a 5 tr√íc c¬ thÓ gi÷a ba m«i b, kÕt thóc ë lç hËu m«n ; c¸c tuyÕn sinh dôc dµi vµ cuén khóc nh√ H˘nh 13.2. CÊu t◊o 4 bói chØ trflng ë xung quanh ruét (h˘nh 13.2). trong giun ®òa c¸i C¬ thÓ chØ cã c¬ däc ph¸t triÓn nªn giun ®òa 1. MiÖng ; 2. HÇu ; 3. Ruét. di chuyÓn h◊n chÕ, chóng chØ cong c¬ thÓ l◊i vµ 4. HËu m«n ; 5. TuyÕn sinh dôc ; duçi ra. CÊu t◊o nµy th˙ch hîp víi ®éng t¸c chui 6. Lç sinh dôc c¸i. róc trong m«i tr√êng k˙ sinh. 47

CM YK Trang 48 III - Dinh d√ìng n Thøc ¨n ®i mét chiÒu theo èng ruét th⁄ng tõ miÖng tíi hËu m«n. HÇu ph¸t triÓn gióp hót chÊt dinh d√ìng vµo nhanh vµ nhiÒu. t Th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Giun c¸i dµi vµ mËp h¬n giun ®ùc cã ˝ nghÜa sinh häc g˘ ? - NÕu giun ®òa thiÕu líp vá cuticun th˘ sè phËn chóng sÏ nh√ thÕ nµo ? - Ruét th⁄ng vµ kÕt thóc t◊i hËu m«n ë giun ®òa so víi ruét ph©n nh¸nh ë giun dÑp (ch√a cã hËu m«n) th˘ tèc ®é tiªu ho¸ ë loµi nµo cao h¬n ? T◊i sao ? - *Nhê ®Æc ®iÓm nµo giun ®òa chui ®√îc vµo èng mËt vµ hËu qu¶ sÏ nh√ thÕ nµo ®èi víi con ng√êi ? IV - Sinh s¶n 1. C¬ quan sinh dôc n Giun ®òa ph©n t˙nh. TuyÕn sinh dôc ®ùc vµ c¸i ®Òu ë d◊ng èng : c¸i 2 èng, ®ùc 1 èng vµ dµi h¬n chiÒu dµi c¬ thÓ. Giun ®òa thô tinh trong. Con c¸i ®Î sè l√îng trøng rÊt lín, lÉn vµo ph©n ng√êi (kho¶ng 200 000 trøng mét ngµy). 2. Vßng ®êi giun ®òa n Trøng giun theo ph©n ra ngoµi, gÆp Èm vµ tho¸ng kh˙, ph¸t triÓn thµnh d◊ng Êu trïng trong trøng (h˘nh 13.3). Ng√êi ¨n ph¶i trøng giun 1 (qua rau sèng, qu¶ t√¬i...), ®Õn ruét non, Êu trïng chui ra, vµo m¸u, 2 ®i qua gan, tim, phæi, råi vÒ l◊i ruét non lÇn thø hai míi ch˙nh thøc k˙ sinh ë ®Êy H˘nh 13.3. Trøng giun H˘nh 13.4. Vßng ®êi giun ®òa ë c¬ thÓ ng√êi. 1. Trøng giun ; 2. §√êng di (h˘nh 13.4). 1. Vá trøng dµy ; chuyÓn Êu trïng giun ; 3. N¬i k˙ sinh cña 2. TÕ bµo trøng mang giun tr√ëng thµnh. Êu trïng. 48

CM YK Trang 49 t Dùa vµo s¬ ®å vßng ®êi giun ®òa vµ th«ng tin trªn, th¶o luËn vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : - Röa tay tr√íc khi ¨n vµ kh«ng ¨n rau sèng cã liªn quan g˘ ®Õn bÖnh giun ®òa ? - T◊i sao y häc khuyªn mçi ng√êi nªn tÈy giun tõ 1 - 2 lÇn trong 1 n¨m ? Giun ®òa k˙ sinh ë ruét non ng√êi. Chóng bflt ®Çu cã khoang c¬ thÓ ch√a ch˙nh thøc, èng tiªu ho¸ cã thªm ruét sau vµ hËu m«n. Giun ®òa ph©n t˙nh vµ tuyÕn sinh dôc cã d◊ng èng ph¸t triÓn. Giun ®òa th˙ch nghi víi k˙ sinh : cã vá cuticun, dinh d√ìng khoÎ, ®Î nhiÒu trøng vµ chóng cã kh¶ n¨ng ph¸t t¸n rÊt réng. C ?©u h·i 1. §Æc ®iÓm cÊu t◊o nµo cña giun ®òa kh¸c víi s¸n l¸ gan ? 2. Nªu t¸c h◊i cña giun ®òa víi søc khoÎ con ng√êi. 3. Nªu c¸c biÖn ph¸p phßng chèng giun ®òa k˙ sinh ë ng√êi. E ?m c„ bi’t - TØ lÖ ng√êi mflc bÖnh giun ®òa, nhÊt lµ trÎ em n√íc ta rÊt cao (trªn 90%). Giun ®òa ngoµi lÊy tranh chÊt dinh d√ìng cña ng√êi, cßn sinh ra ®éc tè vµ g©y ra tflc ruét, tflc èng mËt. - §· gÆp tr√êng hîp mét em b 5 tuæi tflc èng mËt ph¶i mæ, lÊy ra ®√îc 1 057 giun ®òa. KØ lôc ®· gÆp ë mét b 3 tuæi, ph¶i mæ 2 lÇn, lÊy ra ®√îc sè giun lµ 5 000 con. - Gi¸o s√ T«n ThÊt Tïng trong “§√êng vµo khoa häc cña t«i” cho r»ng nhê “con giun bÈn thØu” (tøc giun ®òa) ®· gióp «ng kh¸m ph¸ ra nhiÒu b˙ Èn cña bÖnh nhiÖt ®íi. Cô thÓ, giun ®òa chui vµo k˙ sinh trong m◊ch m¸u gan ®· gióp «ng m« t¶ vµ vÏ l◊i hÖ m◊ch m¸u ë gan, tõ ®ã ph¸t minh ra “Ph√¬ng ph¸p mæ gan kh«”. 49