+ ΤΑ ΠΑΘΗ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΟΝΤΑΙ 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α΄ ΜΕΡΟΣ: ΤΑ ΠΑΘΗ Α1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Α2) ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Α3) ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Β΄ ΜΕΡΟΣ: Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β2) ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β3) ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΕΤΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. Γ΄ ΜΕΡΟΣ: ΠΡΟΣΕΥΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΑΡΣΕΝΙΟΣ Ο Γ1) ΨΑΛΜΟΙ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΣΕ Ο ΑΓΙΟΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΗΣ Γ2) ΕΥΧΗ ΕΚΤΕΝΗΣ Γ3) ΕΥΧΗ ΑΠΛΟΥΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΑ ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΤΟ ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΤΑΙ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2
Πρόλογος Στήν παροῦσα πτωχή ἐργασία θά ἀποπειραθοῦμε –μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ καί τίς εὐχές τοῦ Γέροντα– νά μιλήσουμε συνοπτικά γιά τήν ἁμαρτία καί τά πάθη ὡς αἰτίες τῶν λεγομένων ψυχικῶν ἀλλά καί τῶν σωματικῶν πολλές φορές παθήσεων. Στήν συνέχεια, θά παρουσιάσουμε τί λένε γιά τήν κατάθλιψη, γιά τά αἴτια καί τήν θεραπεία της οἱ Ἅγιοι Πατέρες μας. Οἱ λεγόμενες ψυχικές νόσοι, μέ κορυφαία τήν κατάθλιψη, εἶναι, σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους μας, στήν πραγματικότητα πνευματικές νόσοι. Ὀφείλονται στήν ὑποταγή τοῦ ἀνθρώπου στά πάθη. Ὑποκινητές τῶν παθῶν εἶναι ὁ κόσμος, ὁ παλαιός ἄνθρωπος καί ὁ διάβολος. Ἀναλυτικώτερα, στό παρόν μικρό πόνημα θά προσπαθήσουμε σύν Θεῷ, νά ἀνιχνεύσουμε τήν ἀρχή τῶν παθῶν, τήν ταυτότητά τους, τόν τρόπο δημιουργίας τους καί τήν ἀλληλογένεσή τους. Τέλος, θά δοῦμε τήν σύνδεσή τους μέ τίς σωματικές καί τίς λεγόμενες ψυχικές νόσους καθώς καί τόν τρόπο θεραπείας τους. Περισσότερο, βέβαια, θά ἐπικεντρωθοῦμε στήν κατάθλιψη, τήν νόσο πού οἱ Ἅγιοι Πατέρες ὁρίζουν ὡς ἀκηδία, ἀθυμία, λύπη. Ὅπως θά ἐκθέσουμε στήν συνέχεια, ἡ ριζική θεραπεία τῆς κατάθλιψης εἶναι, ἡ μετάνοια, ἡ καταπολέμηση τοῦ ἐγωισμοῦ καί ἡ πρός τόν Θεό ἀγάπη. Εἴθε, μέ τίς πρεσβεῖες τῆς ‘Υπεραγίας Θεοτόκου καί πάντων τῶν Ἁγίων, ἡ παροῦσα ἐργασία νά ἀποτελέσει ἕνα ἐλάχιστο λιθαράκι στήν οἰκοδόμηση τῆς ψυχοσωματικῆς μας ὑγείας, πρός δόξαν τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἀμήν! Ἱερομόναχος Σάββας Ἁγιορείτης 10 Ἰουνίου 2011 3
Τῶν Ἁγίων ἐνδόξων Μαρτύρων Ἀλεξάνδρου καί Ἀντωνίνης. Εἰσαγωγή Οἱ Ἅγιοι Πατέρες, οἱ ἀληθινοί πνευματικοί μας ἰατροί, μᾶς ἀποκάλυψαν ὅλα ὅσα πρέπει νά γνωρίζουμε γιά τά πάθη. Βέβαια, στήν καθημερινή πράξη εἶναι σωστότερο νά μήν ἀντιμετωπίζουμε τά πάθη μ’ ἕναν ἐπιθετικό τρόπο. Ὁ μακαριστός π. Πορφύριος συνιστοῦσε νά «ἀφήσουμε» τίς ἀδυναμίες καί τό κακό· νά μήν μᾶς ἀπασχολεῖ ἡ ὕπαρξή τους. Αντίθετα, νά προσπαθοῦμε νά βροῦμε τρόπους ν’ ἀγαπήσουμε τόν Θεό. Ἡ καλλίτερη ἀντιμετώπιση τῶν παθῶν, τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ διαβόλου εἶναι ἡ περιφρόνηση. Ὁ Γέροντας, βέβαια, μέ τά λεγόμενά του δέν ὑπονοοῦσε ὅτι πρέπει νά ἔχουμε ἄγνοια γιά τό τί εἶναι τά πάθη ἤ γιά τό πῶς δημιουργοῦνται καί πῶς θεραπεύονται. Ἁπλῶς δέν ἤθελε νά «ματώνουμε», ἀντιμετωπίζοντάς τα «κατά μέτωπο». Γι’ αυτό συνιστοῦσε νά τά περιφρονοῦμε καί νά στρεφόμαστε πρός τό Ἄκτιστο Φῶς τοῦ Θεοῦ. «Εἶναι καλύτερο», λέγει καὶ ὁ Ἀββὰς Ἰσαὰκ ὁ Σύρος, «νὰ καταβάλλεις (νά νικᾶς) τὰ πάθη μὲ καλοὺς λογισμούς, μνημονεύοντας τὶς ἀρετές, παρὰ μὲ τὴν ἀντίσταση (κατά τόν παθῶν)1. Διότι τὰ πάθη, ὅταν διεγερθοῦν καὶ κινηθοῦν ἐναντίον σου γιὰ νὰ σὲ πολεμήσουν, τότε ἐντυπώνουν στὸν νοῦ σου διάφορα σχήματα καὶ εἰκόνες, πού προκαλοῦν (παρακινοῦν) στὴν ἁμαρτία. Αὐτὸς ὁ πόλεμος ἐναντίον τοῦ νοῦ μας ἔχει πολὺ μεγάλη δύναμη, καθὼς ταράζει τὶς παλιὲς μνῆμες καὶ μᾶς θορυβεῖ. Ἐὰν ὅμως, πάνω στὴν ἐπίθεσή τους, τοὺς ὑποσκάπτεις μὲ ἀγαθοὺς λογισμούς, ὅπως εἴπαμε, τότε οὔτε ἴχνος παθῶν δὲν φαίνεται πιὰ στὸν νοῦ σου μετὰ τὴν ἀποδίωξή τους»2. 1 Μέ τόν λεγόμενο ἀντιρρητικό πόλεμο. 2 http://www.pigizois.net/vivlia/isaak_o_siros/onomata_pathon.htm 4
Ἡ ἁμαρτία καί τά πάθη ὁδηγοῦν τόν ἄνθρωπο, σύμφωνα μέ τόν Γέροντα Πορφύριο, στήν θλίψη, τήν μελαγχολία καί τήν κατάθλιψη. Στήν Ἁγία Γραφή ἔχουμε τό παράδειγμα-διήγηση τοῦ Σαούλ, ὁ ὁποῖος ἁμάρτησε καί καταλήφθηκε ἀπό βαρειά μελαγχολία καί δαιμονισμό (Α΄ Βασ. 16, 14-15). «Κατὰ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον», ἀναφέρει ἡ Ἁγία Γραφή, «τὸ Πνεῦμα τοῦ Κυρίου εἶχεν ἀπομακρυνθῆ ἀπὸ τὸν Σαούλ. Ἕνα δὲ ἄλλο πνεῦμα, κατὰ παραχώρησιν Θεοῦ, πνεῦμα πονηρὸν ἐτάρασσεν αὐτόν. Οἱ δοῦλοι τοῦ Σαοὺλ τοῦ εἶπαν: «Ἰδού, λοιπόν, ὅτι ἕνα πνεῦμα πονηρὸν κατὰ παραχώρησιν τοῦ Κυρίου σὲ πνίγει»3. Οἱ ἁμαρτίες καί τά πάθη τοῦ Σαούλ τόν ὁδήγησαν στήν κατάθλιψη. Ἐπίσης ἔχουμε τό περιστατικό μέ τόν Ναβουχοδονόσορα, ὁ ὁποῖος, ἔπειτα ἀπό τίς ἐπιτυχίες του ἐντός καί ἐκτός τῆς αὐτοκρατορίας του, παραφρόνησε λόγῳ τῆς μεγάλης του ἀλαζονείας. Ἔπαθε ἕνα εἶδος τρέλας, γνωστῆς ὡς λυκανθρωπία, κατά τήν ὁποία ἐγκατέλειψε τούς ἀνθρώπους καί ζοῦσε ὡς ἄγριο θηρίο. Μετά ἀπό ἑπτά χρόνια, ὅταν ἀναγνώρισε τό μεγαλεῖο τοῦ Θεοῦ καί ταπεινώθηκε, τότε θεραπεύθηκε (Δαν. 4,28-37). Γράφεται στήν Παλαιά Διαθήκη, στό βιβλίο τοῦ Προφήτη Δανιήλ: «Ὅλα αὐτὰ συνέβησαν στὸν βασιλέα Ναβουχοδονόσορα. Δώδεκα μήνας ἔπειτα ἀπό αὐτὸ τὸ ὄνειρον, ἐνῶ αὐτὸς ἐπεριπατοῦσε στὸν ἐν Βαβυλῶνι ναὸν τῆς βασιλείας του, ἐπῆρε τὸν λόγον καὶ εἶπεν· «αὐτὴ δὲν εἶναι ἡ μεγάλη Βαβυλών, τὴν ὁποίαν ἐγὼ ἀνοικοδόμησα ὡς πρωτεύουσαν τῆς βασιλείας μου, μὲ τὴν μεγάλην μου ἰσχὺν καὶ δύναμιν, ὥστε νὰ διαλαλῆ τὴν μεγαλειότητά μου καὶ τὴν δόξαν μου;» Ἐνῶ εὑρίσκετο ὁ λόγος αὐτὸς ἀκόμη στὸ στόμα τοῦ βασιλέως, ἦλθε φωνὴ ἀπὸ τὸν οὐρανόν. «Εἰς σέ, βασιλεῦ Ναβουχοδονόσορ, ἀπευθύνεται ὁ λόγος αὐτός· ἡ βασιλεία σου ἐπέρασεν, ἀφηρέθη ἀπὸ σέ. Θὰ σὲ ἐκδιώξουν ἀπὸ τὴν κοινωνίαν τῶν ἀνθρώπων καὶ ἡ κατοικία σου θὰ εἶναι ἀνάμεσα εἰς τὰ θηρία τὰ ἄγρια. Θὰ σὲ τρέφουν μὲ χορτάρι, ὡσὰν τὸ βόϊδι καὶ θὰ περάσουν ἑπτὰ καιροὶ ἐπάνω σου, ἕως ὅτου μάθης καὶ γνώρισης, ὅτι ὁ Ὕψιστος Θεὸς εἶναι ὁ Κύριος τῆς βασιλείας τῶν ἀνθρώπων καὶ ὅτι δίδει Αὐτὸς τὴν βασιλείαν εἰς ἐκεῖνον, τὸν ὁποῖον θέλει”. Κατὰ τὴν στιγμὴν ἀκριβῶς ἐκείνην ἐξεπληρώθη διὰ τὸν Ναβουχοδονόσορα ἡ προφητεία τοῦ ὀνείρου. Διότι αὐτὸς ἔχασε τὸ λογικόν του, ἐξεδιώχθη ἀπὸ τὴν κοινωνίαν τῶν ἀνθρώπων, ἔτρωγεν ὡσὰν βόϊδι χορτάρι καὶ ἡ δρόσος τοῦ οὐρανοῦ ἔβρεχε τὸ σῶμα του, ἕως ὅτου αἱ τρίχες αὐτοῦ ἐμεγάλωσαν ὡσὰν τὰς τρίχας τοῦ λέοντος καὶ τὰ νύχια του ἔγιναν ὡσὰν τὰ νύχια τῶν ἁρπακτικῶν ὀρνέων. 3 Α ΄ Β ασ. 16, 14-15:«Καὶ πνεῦμα Κυρίου ἀπέστη ἀπὸ Σαούλ, καὶ ἔπνιγεν αὐτὸν πνεῦμα πονηρὸν παρὰ Κυρίου· καὶ εἶπαν οἱ παῖδες Σαοὺλ πρὸς αὐτόν· ἰδοὺ δὴ πνεῦμα Κυρίου πονηρὸν πνίγει σε·». 5
«Μετά τὸ πέρας τοῦ χρονικοῦ αὐτοῦ διαστήματος, ἐγὼ ὁ Ναβουχοδονόσορ, ὕψωσα τοὺς ὀφθαλμούς μου στὸν οὐρανὸν καὶ τὸ λογικόν μου ἐπανῆλθεν. Ἐδόξασα τὸν Ὕψιστον καὶ ὑμνολόγησα Ἐκεῖνον, ὁ ὁποῖος ζῆ στοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Τὸν ἐδοξολόγησα, διότι εἰς Αὐτὸν πράγματι εἶναι αἰώνιος ἡ ἐξουσία καὶ ἡ βασιλεία Του εἰς γενεὰν γενεῶν»4. Ἀπό τά ἀνωτέρω παραδείγματα συνάγεται ὅτι ἡ ἁμαρτία (καί μάλιστα ἡ ἀλαζονεία, ἡ ὑπερηφάνεια) ὁδηγοῦν στήν κατάθλιψη- μελαγχολία, στήν τρέλα καί στόν δαιμονισμό. Ἡ μετάνοια, ἡ ταπείνωση καί ἡ πρός τόν Θεό δοξολογία-ἀγάπη θεραπεύουν τήν ἄρρωστη ψυχή, διότι διώχνουν τόν νοσογόνο παράγοντα, πού εἶναι ἡ ἁμαρτία. «Ὅπως εἶναι ἡ ἀρρώστια στὸ σῶμα», λέγει ὁ ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, «ἔτσι εἶναι καὶ ἡ ἁμαρτία στὴν ψυχή. Γι΄ αὐτὸ ἡ ἰατρικὴ τῶν ψυχῶν δὲν καταγίνεται μὲ τίποτ΄ ἄλλο, παρὰ μόνο μὲ τὴν καταπολέμηση τῆς ἁμαρτίας καὶ τῶν αἰτίων της, τῶν παθῶν»5. Ἡ θεραπευτική τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στοχεύει στήν ριζική θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου, πού εἶναι ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τήν ἁμαρτία καί τά πάθη καί ἡ ἀντικατάστασή τους μέ τίς ἀρετές, μέ τήν ἄκτιστη Θεία Χάρη, μέ τόν Χριστό. Τότε ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀληθινά ψυχοσωματικά ὑγιής καί ἐν Χριστῷ μακάριος. Ἡ παροῦσα ἐργασία ἔχει τρία μέρη: Στό Α΄ μέρος γίνεται ἀναφορά στό τί εἶναι τά πάθη, κατά τούς Ἁγίους Πατέρες, πῶς αὐτά δημιουργοῦνται καί πῶς θεραπεύονται. Στό Β΄ μέρος παρουσιάζεται ὁ ὁρισμός, ἡ αἰτία καί ἡ θεραπεία τῆς κατάθλιψης, σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους Πατέρες. Δίνεται ἔμφαση στίς διδασκαλίες τῶν σύγχρονων ὁσίων καί χαρισματούχων Γερόντων. 4 Δ αν. 4,28-37: «Ταῦτα πάντα ἔφθασεν ἐπὶ Ναβουχοδονόσορ τὸν βασιλέα.μετὰ δωδεκάμηνον ἐπὶ τῷ ναῷ τῆς βασιλείας αὐτοῦ ἐν Βαβυλῶνι περιπατῶν ἀπεκρίθη ὁ βασιλεὺς καὶ εἶπεν· οὐχ αὕτη ἐστὶ Βαβυλὼν ἡ μεγάλη, ἣν ἐγὼ ᾠκοδόμησα εἰς οἶκον βασιλείας ἐν τῷ κράτει τῆς ἰσχύος μου εἰς τιμὴν τῆς δόξης μου; ἔτι τοῦ λόγου ἐν τῷ στόματι τοῦ βασιλέως ὄντος, φωνὴ ἀπ᾿ οὐρανοῦ ἐγένετο· σοὶ λέγουσι, Ναβουχοδονόσορ βασιλεῦ, ἡ βασιλεία παρῆλθεν ἀπὸ σοῦ, καὶ ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων σέ ἐκδιώξουσι, καὶ μετὰ θηρίων ἀγρίων ἡ κατοικία σου καὶ χόρτον ὡς βοῦν ψωμιοῦσί σε, καὶ ἑπτὰ καιροὶ ἀλλαγήσονται ἐπὶ σέ, ἕως οὗ γνῷς, ὅτι κυριεύει ὁ Ὕψιστος τῆς βασιλείας τῶν ἀνθρώπων, καὶ ᾧ ἂν δόξῃ, δώσει αὐτήν. αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ὁ λόγος συνετελέσθη ἐπὶ Ναβουχοδονόσορ, καὶ ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων ἐξεδιώχθη καὶ χόρτον ὡς βοῦς ἤσθιε, καὶ ἀπὸ τῆς δρόσου τοῦ οὐρανοῦ τὸ σῶμα αὐτοῦ ἐβάφη, ἕως οὗ αἱ τρίχες αὐτοῦ ὡς λεόντων ἐμεγαλύνθησαν καὶ οἱ ὄνυχες αὐτοῦ ὡς ὀρνέων. - Καὶ μετὰ τὸ τέλος τῶν ἡμερῶν ἐγὼ Ναβουχοδονόσορ τοὺς ὀφθαλμούς μου εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνέλαβον, καὶ αἱ φρένες μου ἐπ᾿ ἐμὲ ἐπεστράφησαν, καὶ τῷ Ὑψίστῳ ηὐλόγησα καὶ τῷ ζῶντι εἰς τὸν αἰῶνα ᾔνεσα καὶ ἐδόξασα, ὅτι ἡ ἐξουσία αὐτοῦ ἐξουσία αἰώνιος καὶ ἡ βασιλεία αὐτοῦ εἰς γενεὰν καὶ γενεάν» 5 Ἀπὸ τὸ βιβλίο \"Ἀπόσταγμα πατερικῆς σοφίας\", Εἴκοσι πνε υμ ατ ικὰ κε φάλαια βασισμένα σὲ κείμενα τοῦ ὁσίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου (σελ. 40) http://agioritis.pblogs.gr/2011/03 6
Στό Γ΄ μέρος παραθέτουμε ψαλμούς πού χρησιμοποιοῦσε ὁ ἅγιος Ἀρσένιος γιά τήν θεραπεία τῶν διαφόρων ψυχικῶν-πνευματικῶν νόσων. Στήν συνέχεια ὑπάρχουν προσευχές σχετικές μέ τήν κατάθλιψη. Εἴθε ὁ Ἰατρός τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων μας Κύριος Ἰησοῦς Χριστός νά εὐλογήσει τήν παροῦσα φτωχή καί ὁπωσδήποτε ἐλλειπή ἐργασία, ὥστε νά ἀποβεῖ –ἔστω κατ’ ἐλάχιστον– ἐπωφελής καί θεραπευτική γιά ὅλους μας. 7
Α΄ ΜΕΡΟΣ: ΤΑ ΠΑΘΗ Α1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Τί εἶναι τά πάθη; Εἶναι οἱ ψυχικές δυνάμεις πού πῆραν λάθος κατεύθυνση. Τά πάθη εἶναι οἱ λάθος κατευθύνσεις, πού τείνουν νά πάρουν οἱ διάφορες δυνάμεις τῆς ψυχῆς μας. Ἡ ὑποταγή σ’ αὐτά ἀπομακρύνει τήν ὕπαρξή μας ἀπό τήν πορεία της πρός τό «καθ’ ὁμοίωσιν». Ὁ ἄνθρωπος θά πρέπει, μέ τήν Xάρη τοῦ Θεοῦ, νά ἀντιστέκεται σ’ αὐτά, νά τά περιφρονεῖ καί νά στρέφεται πρός τό καλό, τήν ἀρετή, τήν ἀγάπη πρός τόν Θεό καί τόν πλησίον. «Ρώτησαν κάποτε τὸν Γέροντα Παΐσιο: - Γέροντα, ὅταν ὁ Προφήτης Δαβὶδ ἔλεγε : «Πνεύματι ἡγεμονικῷ στήριξόν με», τί ζητοῦσε; - Ὁ Δαβὶδ ζητοῦσε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ τοῦ δώση διοικητικὸ χάρισμα, ἐπειδὴ εἶχε νὰ κυβερνήσῃ ἀνθρώπους. Ἀλλὰ καὶ ὁ κάθε ἄνθρωπος χρειάζεται «πνεῦμα ἡγεμονικό», γιατί ἔχει νὰ κυβερνήσῃ τὸν ἑαυτό του, γιὰ νὰ μὴν τὸν κάνουν κουμάντο τὰ πάθη του. - Γέροντα, τί εἶναι τὰ πάθη; - Ἐγὼ τὰ πάθη, τὰ βλέπω σὰν δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Ὁ Θεὸς δὲν δίνει ἐλαττώματα, ἀλλὰ δυνάμεις. Ὅταν ὅμως δὲν ἀξιοποιοῦμε αὐτὲς τὶς δυνάμεις γιὰ τὸ καλό, ἔρχεται τὸ ταγκαλάκι, τὶς ἐκμεταλλεύεται καὶ γίνονται πάθη, καὶ ὕστερα γκρινιάζουμε καὶ τὰ βάζουμε μὲ τὸν Θεό. Ἐνῶ, ἂν τὶς ἀξιοποιήσουμε, στρέφοντάς τες ἐναντίον τοῦ κακοῦ, μᾶς βοηθοῦν στὸν πνευματικὸ ἀγώνα. Ὁ θυμὸς λ.χ. δείχνει ὅτι ἡ ψυχὴ ἔχει ἀνδρισμό, ὁ ὁποῖος βοηθάει στὴν πνευματικὴ ζωή. Κάποιος, ποὺ δὲν εἶναι θυμώδης καὶ δὲν ἔχει ἀνδρισμὸ δὲν μπορεῖ νὰ βάλη εὔκολα τὸν ἑαυτό του στὴν θέση του. Ὁ θυμώδης ἄνθρωπος, ἂν ἀξιοποιήση στὴν πνευματικὴ ζωὴ τὴ δύναμη ποὺ ἔχει, εἶναι σὰν ἕνα γερὸ αὐτοκίνητο ποὺ πιάνει τὴν εὐθεία καὶ κανεὶς δὲν τὸ φθάνει. Ἂν ὅμως δὲν τὴν ἀξιοποιήση καὶ ἀφήνη ἀνεξέλεγκτο τὸν ἑαυτό του, μοιάζει μὲ αὐτοκίνητο ποὺ τρέχει μὲ ὑπερβολικὴ ταχύτητα σὲ ἀνώμαλο δρόμο καὶ κάθε τόσο ἐκτροχιάζεται. Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ γνωρίση τὶς δυνάμεις ποὺ ἔχει καὶ νὰ τὶς στρέψη στὸ καλό. Ἔτσι θὰ φθάση, μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ, σὲ καλὴ πνευματικὴ κατάσταση. 8
Τὸν ἐγωισμὸ λ.χ. νὰ τὸν στρέψη ἐναντίον τοῦ διαβόλου καὶ νὰ μὴν τὸ βάζη κάτω ὅταν πάη καὶ τὸν πειράζη. Τὴν τάση γιὰ φλυαρία νὰ τὴν ἁγιάση καλλιεργώντας τὴν εὐχή. Δὲν εἶναι καλύτερα νὰ μιλάη μὲ τὸν Χριστὸ καὶ νὰ ἁγιάζεται, παρὰ νὰ φλυαρῆ καὶ νὰ ἁμαρτάνη; Ἀνάλογα δηλαδὴ μὲ τὸ πῶς θὰ χρησιμοποιήση ὁ ἄνθρωπος τὶς δυνάμεις τῆς ψυχῆς, μπορεῖ νὰ γίνη καλὸς ἡ κακὸς»6. Ἀπό τά ἀνωτέρω καταλαβαίνουμε ὅτι τά πάθη εἶναι δυνάμεις τῆς ψυχῆς πού δέν χρησιμοποιοῦνται γιά τό καλό. Ἀντί νά μᾶς βοηθοῦν νά πλησιάσουμε καί νά ἑνωθοῦμε μέ τόν Θεό, μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπό Αὐτόν. Θά πρέπει νά γνωρίσουμε αὐτές τίς ψυχικές μας δυνάμεις, οἱ ὁποῖες εἶναι Θεῖο δῶρο καί νά τίς ἀξιοποιήσουμε, ὥστε νά ἑνωθοῦμε μέ τόν Θεό. Τότε θά δοξασθεῖ ὁ Θεός καί θά εὐεργετηθοῦν οἱ συνάνθρωποί μας. Ὁ θυμός (το θυμικό τῆς ψυχῆς), μᾶς δωρήθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά κινηθοῦμε πρός τόν Θεό μέ ὁρμή, μέ προθυμία καί ἀποφασιστικότητα, ὥστε νά Τόν ἀγαπήσουμε πάνω ἀπ’ ὅλους καί ὅλα. Χρησιμοποιώντας τον σωστά, μποροῦμε ἐπίσης νά συγκρατοῦμε τόν ἑαυτό μας ἀπό τό κακό: Μποροῦμε νά καταστρέφουμε τούς κακούς λογισμούς πού σπέρνει ὁ πονηρός καί τίς κακές ἐπιθυμίες πού ἐκεῖνος κινητοποιεῖ στήν ψυχή μας. Ἐμεῖς συνήθως, ἀντίθετα μέ τά ἀνωτέρω, χρησιμοποιοῦμε τόν θυμό γιά νά ὑπερασπιστοῦμε τόν ἑαυτό μας, γιά νά ἐκδικηθοῦμε, γιά νά ἐπιτεθοῦμε ἐναντίον τῶν συνανθρώπων μας. Ἡ διόρθωση αὐτῆς τῆς κακῆς κατεύθυνσης τοῦ θυμικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς μας ἐπιτυγχάνεται μέ τήν καθολική ἀγάπη, τήν σιωπή καί τήν προσευχή. Ἡ ἐπιθυμία (το ἐπιθυμητικό τῆς ψυχῆς), μᾶς δόθηκε ἀπό τόν Θεό, γιά νά ἐπιθυμοῦμε, γιά νά ἀγαποῦμε τόν Θεό. Ἐμεῖς, ἀντίθετα, τήν χρησιμοποιοῦμε γιά νά ἐπιθυμήσουμε τά πράγματα τοῦ κόσμου, τίς σαρκικές ἡδονές, τά χρήματα καί τήν μάταιη κοσμική δόξα. Ἡ θεραπεία αὐτῆς τῆς κακῆς κατεύθυνσης τοῦ ἐπιθυμητικοῦ μας ἐπιτυγχάνεται μέ τήν περιεκτική ἐγκράτεια (ἐγκράτεια στήν τροφή, στόν ὕπνο, στήν σωματική ἀνάπαυση, στούς λόγους-συνομιλίες- συναναστροφές, στίς μετακινήσεις). Ὁ «ἐγωισμός» πάλι, ἔλεγε ὁ γέρων-Παΐσιος, μᾶς δόθηκε γιά νά μήν τό «βάζουμε κάτω»· γιά νά μήν καταθέτουμε τά ὅπλα στόν ἀγῶνα μέ τόν ἀντίδικο (τόν διάβολο). Ἐμεῖς τόν χρησιμοποιοῦμε γιά νά πολεμήσουμε τούς ἀδελφούς μας ἤ ἀκόμη καί αὐτόν τόν Θεό. Ὁ νοῦς (τό λογιστικό τῆς ψυχῆς) μᾶς δωρήθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά προσευχόμαστε ἀδιάλειπτα καί ὄχι γιά νά μετεωριζόμαστε 6Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, «Π άθ η καί ἀρε τές», Λόγοι Ε΄ , Ἱερόν Ἡσυχαστήριον «Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης, 2007 (στό ἑξῆς: Π άθ η καί ἀρετές). 9
καλλιεργώντας ποικίλους ἀλλότριους καί ἀλλοτριωτικούς λογισμούς. Ἡ θεραπεία τοῦ λογιστικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς μας ἐπιτυγχάνεται μέ τήν ἀδιάλειπτη προσευχή. Ὅταν λειτουργοῦμε ἔτσι τά Θεῖα δῶρα,τότε πραγματώνουμε τόν σκοπό τῆς ὕπαρξής μας καί ὁμοιάζουμε στόν Θεό, ὁ ὁποῖος δέν ἔχει πάθη ἀλλά Θεῖες Δυνάμεις καί Ἐνέργειες, εὐεργετικές γιά ὅλην τήν κτίση. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ψυχοσωματική ἑνότητα. Ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖται ἀπὸ σῶμα καὶ ψυχή. Κάθε στοιχεῖο μόνο του δὲν ἀποτελεῖ τὸν ἄνθρωπο. Ὁ ἅγιος Ἰουστίνος, ὁ φιλόσοφος καὶ μάρτυς, λέγει ὅτι ἡ ψυχὴ καθ’ ἑαυτὴν δὲν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλὰ λέγεται «ἀνθρώπου ψυχή». Καθὼς ἐπίσης καὶ τὸ σῶμα δὲν λέγεται ὁ ἄνθρωπος, ἀλλὰ «ἀνθρώπου σῶμα». «Ἐφ’ ὅσον λοιπόν κανένα ἀπό τά δύο ἀπό μόνο του δέν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλά ὀνομάζεται ἄνθρωπος αὐτό πού προκύπτει ἀπό τήν συμπλοκή καί τῶν δύο, ἔχει καλέσει ὁ Θεός στήν ζωή καί τήν ἀνάσταση τόν ἄνθρωπο, ὄχι τό μέρος ἀλλά τό ὅλο, τό ὁποῖο εἶναι ἡ ψυχή καί τό σῶμα»7. Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν δέν εἶναι δύο ἀνεξάρτητα «κουτάκια», δύο ξεχωριστά μέρη: ψυχή καί σῶμα. Ἀντιθέτως, εἶναι μία ἄρρηκτη «ψυχο- σωματική» ἑνότητα, ἡ ὁποῖα ὅταν διασπαστεῖ, τότε μιλοῦμε γιά τόν θάνατο τοῦ ἀνθρώπου. «Ἡ ψυχή δημιουργεῖται μαζὶ μὲ τὸ σῶμα. Τό ἔμβρυο «ἐν τῇ συλλήψει ἐμψύχωται» (μέ τήν σύλληψη παίρνει καί τήν ψυχή). Μαζὶ μὲ τὴν σύλληψη δημιουργεῖται ἡ ψυχὴ καὶ «τοσοῦτον ἡ ψυχὴ ἐνεργεῖ τότε, ὅσον καὶ ἡ σάρξ (τόσο ἐνεργεῖ ἡ ψυχή ὅσο καί ἡ σάρκα)· κατ’ αὔξησιν γὰρ τὴν τοῦ σώματος καὶ αὕτη τὰς οἰκείας ἐνεργείας διαδείκνυσι»8. Ὅσο αὐξάνεται τὸ σῶμα, τόσο φανερώνει καὶ ἡ ψυχή τὶς ἐνέργειές της ...»9 Τά δύο μέρη μας (ἡ ψυχή καί τό σῶμα μας) εἶναι ἀλληλοεξαρτώμενα καί τό ἕνα περιέχει τό ἄλλο. Ὅσο καί ἄν ἀκούγεται 7 Ἁγ. Ἰουστίνου, Πε ρ ὶ ἀναστάσε ως, Βιβλιοθήκη Ἑλλήνων Πατέρων καὶ Ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, Ἀθῆναι 1955, 4, 229-230. βλ. Χρήστου Βάντσου: Ὁ Γ άμ ος καὶ ἡ προε τοιμ ασία α ὐτοῦ ἐ ξ ἐ π όψε ως ὀρθ οδόξου Π οιμ αντικ ῆς, Ἀθήνα 1977, σέλ. 70. Στό: Διαίρεση και δυνάμεις τής ψυχής, http://www.oodegr.com/oode/dogma/psyxi3.htm#_ednref32: «Εἴπερ οὖν κατ’ ἰδίαν μὲν τούτων οὐδέτερον ἄνθρωπος ἐστιν, τὸ δὲ ἐκ τῆς ἀμφοτέρων συμπλοκῆς καλεῖται ἄνθρωπος, κέκληκεν δὲ ὁ Θεὸς εἰς ζωὴν καὶ ἀνάστασιν τὸν ἄνθρωπον, οὐ τὸ μέρος, ἀλλὰ τὸ ὅλον κέκληκεν, ὅπερ ἐστὶ τὴν ψυχὴν καὶ τὸ σῶμα». 8 Ἁγ. Ἰωάννου Σιναΐτου: Κλῖμ αξ, σελ. 136, σημ. 2. 9 Στό: Μητρ. Ἱεροθέου Βλάχου, Ὀρθ όδοξη Ψυχ οθ ε ραπε ία , Διαίρεση και δυνάμεις τής ψυχής, http://www.oodegr.com/oode/dogma/psyxi3.htm#_ednref32 10
παράδοξο, ὅμως εἶναι ἀληθινό: τό «περιέχον» εἶναι ἡ ψυχή καί τό «περιεχόμενο» εἶναι τό σῶμα. «Οἱ ἄγγελοι», λέγει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, «καὶ ἡ ψυχή, ποὺ εἶναι ἀσώματα ὄντα, «οὔτε σ’ ἕναν τόπο εἶναι, ἀλλά οὔτε καί παντοῦ εἶναι» («οὐκ ἐν τόπῳ ἐστίν, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ πανταχοῦ ἐστιν»). Ἡ ψυχὴ συνέχουσα τὸ σῶμα μὲ τὸ ὁποῖο κτίσθηκε «σέ ὅλο τό σῶμα εὑρίσκεται ὄχι σάν σέ τόπο οὔτε ὡς περιεχόμενο (τοῦ σώματος), ἀλλά ὡς αὐτήν πού τό συνέχει (συγκροτεῖ) καί τό περιέχει καί τό ζωοποιεῖ, ἐνῶ (συγχρόνως) ἔχει τό κατ’ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. («Πανταχοῦ τοῦ σώματος ἐστιν, οὐχ ὡς ἐν τόπῳ, οὐδ’ ὡς περιεχομένη, ἀλλ’ ὡς συνέχουσα τε καὶ περιέχουσα καὶ ζωοποιοῦσα τοῦτο κατ’ εἰκόνα καὶ τοῦτ’ ἔχουσα Θεοῦ»)10. Ὅπως στό πυρωμένο σίδερο τό κόκκινισμένο ἀπό τήν φωτιά, ἡ φωτιά περιβάλλει τό μαῦρο μέταλλο, ἔτσι καί ἡ ψυχή περιβάλλει τό σῶμα. Ἡ ψυχή δέν εἶναι μέσα, ἀλλά μέσα καί γύρω καί ἔξω ἀπό (περί) τό σῶμα. «Δέν εἶναι ἡ ψυχή στό σῶμα» λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός «ἀλλά τό σῶμα μέσα στήν ψυχή»11. Ἡ ψυχή δίνει ζωή στό σῶμα. Ἐάν ἀσθενήσει, τότε ἀσθενεῖ καί τό σῶμα. Ἐάν φύγει τελείως ἀπό τό σῶμα, τότε τό σῶμα ἀπομένει νεκρό καί ὁ ἄνθρωπος σωριάζεται κάτω σάν ἕνα ἄδειο σακκί. Ἡ καρδιά εἶναι τό κέντρο τῆς ψυχῆς, τό ἡγεμονικό ὄργανο. Τό λογιστικό τῆς ψυχῆς (ὁ νοῦς) εἶναι συνημμένο μέ τήν καρδιά καί εἶναι ὁ θρόνος τῆς Θείας Χάρης. «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ἔχοντας ὑπ’ ὄψη του ὅτι ὑπάρχουν ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι τοποθετοῦν τήν ψυχή «στὸν ἐγκέφαλο σὰν σὲ ἀκρόπολη (οἱ ἑλληνίζοντες) καὶ ἄλλοι δίδουν σ’ αὐτὴν τὸ ἐνδοκάρδιο «καὶ τὸ κατ’ αὐτὸ τοῦ ψυχικοῦ πνεύματος» ὡς γνησιώτατον ὄχημα (Ἰουδαΐζοντες), λέγει ὅτι ἐμεῖς γνωρίζουμε ἀκριβῶς ὅτι τὸ λογιστικὸ εὑρίσκεται μέσα στὴν καρδιά, ὄχι σὰν σὲ ἀγγεῖο, ἀφοῦ εἶναι ἀσώματο, οὔτε ἔξω ἀπὸ τὴν καρδιά, ἀφοῦ εἶναι συνημμένο. Ἡ καρδία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τὸ ἡγεμονικὸ ὄργανο, κατὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριο, ὁ θρόνος τῆς Χάριτος. Ἐκεῖ βρίσκεται ὁ νοῦς καὶ ὅλοι οἱ λογισμοὶ τῆς ψυχῆς. Ὁ ἅγιος ἰσχυρίζεται ὅτι αὐτὴν τὴν διδασκαλία τὴν παραλάβαμε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χριστό, ὁ Ὁποῖος εἶναι ὁ πλάστης τοῦ 10 Φιλοκαλία Δ’, 156, ξα’. Στό: Μητροπολίτου Ναυπάκτου και αγ. Βλασίου Ιεροθέου, Ορθ όδοξη Ψυχ οθ ε ραπε ία (πατε ρική θ ε ραπ ε υτική αγωγ ή), Έκδοση Ζ’, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Κεφάλαιο Γ΄, Τί εἶναι ἡ ψυχή. 11Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, T LG, Work #003 6.13 to Work #003 6.14: «Οὐκ ἔστιν οὖν ἡ ψυχὴ ἐν σώματι͵ ἀλλὰ τὸ σῶμα ἐν τῇ ψυχῇ». 11
ἀνθρώπου. Ὑπενθυμίζει τὸν λόγο τοῦ Χριστοῦ «οὐ τὸ εἰσερχόμενον εἰς τὸ στόμα κοινοῖ τὸν ἄνθρωπον, ἀλλὰ τὸ ἐκπορευόμενον ἐκ τοῦ στόματος τοῦτο κοινοῖ τὸν ἄνθρωπον» (Ματθ. ιε΄, 11), καθὼς ἐπίσης τὸν λόγο τοῦ Κυρίου «ἐκ γὰρ τῆς καρδίας ἐξέρχονται διαλογισμοὶ» (Ματθ. ιε΄, 19). Ὁ ἅγιος, ἀκόμη, παραθέτει καὶ τὸν λόγο τοῦ ἁγίου Μακαρίου, ὅτι «ἡ καρδία ἡγεμονεύει ὅλου του ὀργάνου καί, ἐπὰν κατάσχη τὰς νομὰς τῆς καρδίας ἡ χάρις (ὅταν κυριαρχήσει στήν καρδιά ἡ Θεία Χάρη), βασιλεύει ὅλων τῶν λογισμῶν καὶ τῶν μελῶν· ἐκεῖ γὰρ ἐστιν ὁ νοῦς καὶ πάντες οἱ λογισμοὶ τῆς ψυχῆς». Γι’ αὐτὸ ὁ βασικὸς σκοπὸς τῆς θεραπείας εἶναι, κατὰ τὸν ἅγιο, νὰ ἐπαναφέρουμε «τὸν ἐγκεχυμένον διὰ τῶν αἰσθήσεων νοῦν» (τόν χυμένο πρός τά ἔξω διά μέσου τῶν αἰσθήσεων νοῦ) ἀπὸ ἔξω, μέσα στὴν καρδία, ποὺ εἶναι «τὸ τῶν λογισμῶν ταμεῖον» «καὶ πρῶτον σαρκικὸν ὄργανον λογιστικὸν»12. Τί εἶναι ἡ ψυχή καί ποιά τά μέρη της. Σύμφωνα μέ τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό ἡ «ψυχή εἶναι οὐσία ἁπλῆ, ζωντανή, ἀσώματη, ἀόρατη κατά τήν φύση της στούς σωματικούς ὀφθαλμούς, λογική καί νοερά, ἀσχημάτιστη, χρησιμοποιεῖ ὀργανικό σῶμα καί παρέχει σ’ αὐτό τήν ζωή, τήν γέννηση, τήν αὔξηση καί τήν αἴσθηση. Δέν ἔχει ξεχωριστόν ἀπό αὐτήν τόν νοῦ, ἀλλά αὐτός εἶναι τό καθαρώτατο μέρος της (ὅπως ἀκριβῶς εἶναι τό μάτι γιά τό σῶμα, ἔτσι εἶναι ὁ νοῦς γιά τήν ψυχή). Εἶναι αὐτεξούσια, θελητική καί ἐνεργητική. Εἶναι τρεπτή, δηλ. τρέπεται (μεταβάλλεται μέ τήν θέλησή της), διότι εἶναι καί κτιστή. Ὅλα αὐτά τά ἔχει κατά φύση, ἀφοῦ τά πῆρε ἀπό τήν Χάρη Αὐτοῦ πού τήν δημιούργησε. Ἀπό Αὐτήν (τήν Χάρη) ἔχει πάρει καί τήν ὕπαρξη καί τό νά εἶναι ἐκ φύσεως αὐτήν πού εἶναι»13. Ἡ ψυχή ἔχει τρία μέρη: Λογιστικό, Θυμικό καί Ἐπιθυμητικό. Αὐτά θά μελετήσουμε τώρα γιά νά γίνει κατανοητός ὁ μηχανισμός δημιουργίας τῶν διαφόρων παθῶν. 12 Γρηγορίου Παλαμά Ἔρ γα, Ε .Π . Ε. Θεσσαλονίκη 1982, τόμος 2ος, σελ. 124-126. Στό: Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Ἁγ. Βλασίου, Ἱεροθέου Βλάχου, Ὀρθ όδοξη Ψυχ οθ ε ραπε ία (πα τε ρική θ ε ραπε υτική ἀγωγή), Έκδοση Ζ’, Ἱερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Κεφάλαιο Γ΄, Τί εἶναι ἡ ψυχή. 13Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, T LG, Work #004 26.44 to Work #004 26.52 Ψυχὴ τοίνυν ἐστὶν οὐσία ζῶσα ἁπλῆ͵ ἀσώματος͵ σωματικοῖς ὀφθαλ μοῖς κατ΄ οἰκείαν φύσιν ἀόρατος͵ λογική τε καὶ νοερά͵ ἀσχημάτιστος͵ ὀργανικῷ κεχρημένη σώματι καὶ τούτῳ ζωῆς αὐξήσεώς τε καὶ αἰσθήσεως καὶ γεννήσεως παρεκτική͵ οὐχ ἕτερον ἔχουσα παρ΄ ἑαυτὴν τὸν νοῦν͵ ἀλλὰ μέρος αὐτῆς τὸ καθαρώτατον (ὥσπερ γὰρ ὀφθαλμὸς ἐν σώματι͵ οὕτως ἐν ψυχῇ νοῦς)͵ αὐτεξούσιος͵ θελητική τε καὶ ἐνεργητική͵ τρεπτὴ ἤτοι ἐθελότρεπτος͵ ὅτι καὶ κτιστή͵ πάντα ταῦτα κατὰ φύσιν ἐκ τῆς τοῦ δημιουργήσαντος αὐτὴν χάριτος εἰληφυῖα͵ ἐξ ἧς καὶ τὸ εἶναι καὶ τὸ φύσει οὕτως εἶναι εἴληφεν. 12
Γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Τριμερή λέμε τήν ψυχή ἐπειδή ἔχει λογικό ἤ λογιστικό, θυμικό καί ἐπιθυμητικό. (Ἔχει αὐτά τά μέρη) Ἔτσι ὥστε, διά μέν τοῦ λογικοῦ νά λογίζεται, διά δέ τοῦ θυμικοῦ νά ὀργίζεται μέ τούς δαίμονες ἔχοντας ἀνδρεία πρός αὐτούς, διά δέ τοῦ ἐπιθυμητικοῦ νά ἀγαπᾶ τόν Θεό. Αὐτό δέ τό ἐπιθυμητικό διαιρεῖται σέ τρία: (α) Στό Θεϊκό, (β) στό φυσικό καί μέσο, καί (γ) στό σαρκικό, τό ὁποῖο εἶναι τό διαβολικό. Θεϊκό εἶναι τό νά ἀγαπᾶ κάποιος τόν Θεό. Φυσικό, τό νά ἀγαπᾶ τά κατά φύσιν. Σαρκικό, τό νά ἀγαπᾶ τά παρά φύσιν. Γιά παράδειγμα κατά φύσιν μέν ὁ γάμος, παρά φύσιν δέ ἡ πορνεία καί τά παρόμοια...»14. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ἀναφερόμενος στὸ ὅτι ἡ ψυχὴ εἶναι κατ’ εἰκόνα τῆς Ἁγίας Τριάδος καὶ γράφοντας ὅτι ἡ Ἁγία Τριὰς εἶναι Νοῦς, Λόγος καὶ Πνεῦμα, λέγει ὅτι ἡ ψυχή, δημιουργημένη ἀπὸ τὸν Θεὸ κατ’ εἰκόνα Του, εἶναι «νοερά, λογικὴ τὲ καὶ πνευματική». Γι’ αὐτὸ ὁφείλει νὰ φυλάττη τὴν τάξη αὐτῆς, νὰ ἀναφέρεται ὁλοκληρωτικὰ στὸν Θεό. Νὰ βλέπει μόνον τὸν Θεό, νὰ κοσμεῖ τὸν ἑαυτό της μὲ τὴν διαρκῆ μνήμη καὶ θεωρία καὶ μὲ τὴν θερμοτάτη πρὸς αὐτὸν καὶ διάπυρη ἀγάπη15. Ἡ ψυχὴ, διὰ τῶν παθῶν καὶ τῶν ἁμαρτιῶν, διασπᾶται, γι’ αὐτὸ χρειάζεται νὰ ἑνοποιῆται, προσφερόμενη στὸν Θεό. Ἡ ἑνοποίηση ἐπιτυγχάνεται μὲ πολλοὺς τρόπους, κυρίως μὲ τὴν ἐφαρμογὴ τοῦ λόγου τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Ἅγιος Θεόληπτος, Μητροπολίτης Φιλαδελφείας, τονίζει κυρίως τὴν ἀξία τῆς προσευχῆς. «Καὶ ἡ καθαρὰ προσευχή, νοῦν καὶ λόγον καὶ πνεῦμα πρὸς ἑαυτὴν συνάπτουσα, διὰ μὲν τοῦ λόγου τὸ ὄνομα, διὰ δὲ τοῦ νοῦ τῷ παρακαλουμένῳ Θεῷ ἀτενίζει ἀρεμβάστως (Ἡ καθαρά προσευχή συνάπτει στόν ἑαυτό της τόν νοῦ, τόν λόγο καί τό πνεῦμα. Διά μέν τοῦ λόγου προφέρει τό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, διά μέσου τοῦ νοῦ ἀτενίζει χωρίς νά ρεμβάζει πρός τόν Θεό), διὰ δὲ τοῦ πνεύματος τὴν κατάνυξιν, τὴν ταπείνωσιν καὶ τὴν ἀγάπην ἐμφανίζει, καὶ οὕτω δυσωπεῖ (παρακαλεῖ, ἱκετεύει) τὴν ἄναρχον Τριάδα, τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, τὸν ἕνα Θεὸν»16. Μὲ τὸν λόγο μνημονεύουμε διαρκῶς τὸ 14 Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, T LG, Joannes Damascenus Scr. Eccl., Theol., De partibus animae (fragmentum) [Dub.] Volume 95, page 232, line 6 : «Τριμερῆ δὲ λέγομεν τὴν ψυχὴν, ἔχουσαν λογικὸν, θυμικὸν, καὶ ἐπιθυμητικόν· ἵνα διὰ μὲν τοῦ λογικοῦ λογίζηται· διὰ δὲ τοῦ θυμικοῦ ὀργίζηται τοῖς δαίμοσιν, ἀνδριζομένη κατ' αὐτῶν· διὰ δὲ τοῦ ἐπιθυμητικοῦ ἀγαπᾷ τὸν Θεόν. Τοῦτο δὲ τὸ ἐπιθυμητικὸν διαιρεῖται εἰς τρία· εἰς θεϊκὸν, φυσικὸν, καὶ μέσον τὸ σαρκικὸν, ὅπερ ἐστὶ τὸ διαβολικόν. Θεϊκὸν μὲν, τὸ ἀγαπᾷν τὸν Θεόν· φυσικὸν δὲ, τὸ ἀγαπᾷντὰ κατὰ φύσιν· σαρκικὸν δὲ τὸ ἀγαπᾷν τὰ παρὰ φύσιν· οἷον, κατὰ φύσιν μὲν ὁ γάμος· παρὰ φύσιν δὲ, ἡ πορνεία, καὶ τὰ τοιαῦτα». 15 Φ ιλοκαλία Δ ’ , σελ. 147, μ’. Στό: Μητροπολίτου Ναυπάκτου και ἁγ. Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀρθ όδοξη Ψυχ οθ ε ραπε ία (πατερική θεραπευτική ἀγωγή), Ἔκδοση Ζ’, Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας), Κεφάλαιο Γ΄, Τί εἶναι ἡ ψυχή. 16Ὅ . π. σελ. 10 13
ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, μὲ τὸν νοῦν ἀτενίζουμε τὸν Θεὸ ἀρεμβάστως καὶ μὲ τὸ πνεῦμα διακατεχόμαστε ἀπὸ κατάνυξη, ταπείνωση καὶ ἀγάπη. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἑνώνονται οἱ τρεῖς δυνάμεις τῆς ψυχῆς καὶ προσφέρονται στὴν Ἁγία Τριάδα. Ἔτσι ἐπιτυγχάνεται ἡ θεραπεία τῆς ψυχῆς ... Ἡ διάσπαση τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς συνιστᾶ ἀσθένεια καὶ ἡ ἑνοποίηση συνιστᾶ τὴν θεραπεία»17. Οἱ δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Οἱ δυνάμεις τῆς ψυχῆς διακρίνονται σέ: α) γνωστικές (ἤ αἰσθήσεις τῆς ψυχῆς) καί σέ β) ζωτικές ἤ ὀρεκτικές. α)Γνωστικές δυνάμεις (ἤ αἰσθήσεις τῆς ψυχῆς). Πέντε εἶναι οἱ (γνωστικές) δυνάμεις ἤ αἰσθήσεις τῆς ψυχῆς18: α1) νοῦς, α2) διάνοια, α3) δόξα, α4) φαντασία, α5) αἴσθηση. α1) Ὁ νοῦς α1) Ὁ νοῦς εἶναι νοερά αἴσθηση τῆς ψυχῆς, μέ τήν ὁποία μπορεῖ «αὐτοπτικῶς» (δηλ. μέ τήν δική του ὁρατική δύναμη) νά βλέπει τά πράγματα καί χωρίς ἀναζητήσεις (ἔρευνα, συλλογισμούς). Ὁ νοῦς εἶναι κατ΄ εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ὅπως ὁ Θεός εἶναι Νοῦς (Πατήρ), Λόγος (Υἱός) καί Πνεῦμα (Ἅγιον Πνεῦμα) ἔτσι καί ὁ νοῦς εἶναι νοῦς, λόγος (σύμφυτος μέ τόν νοῦ) καί πνεῦμα. Ὁ λόγος εἶναι σύμφυτος μέ τόν νοῦ καί διακρίνεται σέ ἐνδιάθετο καί προφορικό. Διαφέρει ἀπό τήν λογική, πού συνδέεται μέ τήν διάνοια- ἐγκέφαλο. Ὅταν αὐτά τά τρία γίνουν ἕνα (νοῦς, λόγος καί πνεῦμα) διά τῆς νοερᾶς καθαρᾶς προσευχῆς, τότε ὁ ἄνθρωπος λειτουργεῖ κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωσιν τοῦ Θεοῦ-Δημιουργοῦ Του19. 17Μητρ. Ἱεροθέου Βλάχου, Ὀρθ όδοξη Ψυχ οθ ε ραπε ία , Διαίρεση και δυνάμεις τῆς ψυχῆς, http://www.oodegr.com/oode/dogma/psyxi3.htm#_ednref32 18 Λέγονται καί γνωστικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Ὑπάρχουν καί οἱ ζωτικές ἤ ὀρεκτικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Αὐτές, ὅπως εἴπαμε, εἶναι ὁ θυμός καί ἡ ἐπιθυμία. Πρβλ. Ἁγ. Ἰωάννη Δαμασκηνοῦ: T LG, Work #004 36.30 to Work #004 36.48. 14
Στήν ἐμπαθή κατάσταση ὁ λόγος (τοῦ νοῦ) ταυτίζεται μέ τήν λογική καί ὁ νοῦς ὑποδουλώνεται στήν διάνοια-λογική. Τότε ὁ ἐνδιάθετος λόγος «μπερδεύεται-βραχυκυκλώνεται» ἀπό τίς ἀποφάνσεις τῆς λογικῆς. Στήν ἀπαθή κατάσταση ὁ λόγος (ἐλεύθερος ἀπό τήν ὑποδούλωση στήν λογική) ἐκφράζει τίς ἐμπειρίες τοῦ νοῦ καί τίς διατυπώνει ὡς λογικές προτάσεις μέ τήν βοήθεια τῆς λογικῆς. Ὁ νοῦς ἔχει οὐσία καί ἐνέργεια. Ἡ οὐσία τοῦ νοῦ βρίσκεται στήν καρδία. Ἡ ἐνέργεια τοῦ νοῦ θά πρέπει ἐπίσης νά βρίσκεται στήν καρδιά καί νά εἶναι ἑνωμένη μέ τήν οὐσία του καί ἔτσι ὁ νοῦς νά προσεύχεται συνεχῶς. Τότε καί λειτουργεῖ σωστά. Ἡ σωστή λειτουργία τοῦ νοῦ συνίσταται στό νά προσεύχεται ἀδιαλείπτως διά τοῦ λόγου του (εἴτε τοῦ ἐνδιάθετου εἴτε τοῦ προφορικοῦ), τῇ συνεργίᾳ τοῦ πνεύματός του. Οἱ ὑπόλοιπες γνωστικές δυνάμεις: ἡ διάνοια, ἡ δόξα, ἡ φαντασία καί ἡ αἴσθηση. α2) Ἡ Διάνοια εἶναι μιά δύναμη τῆς ψυχῆς με τήν ὁποία μπορεῖ ἡ ψυχή συλλογιζόμενη (δηλ. με στοχασμό) νά γνωρίζει τά πράγματα. Γι’ αυτό καί λέγεται διάνοια, ἐπειδή διανοίγει κάποιαν ὁδό. Ἡ διάνοια συνδέεται μέ τήν λογική καί ἑδράζεται στόν ἐγκέφαλο. Δι’ αὐτῆς γνωρίζουμε τό περιβάλλον μας καί ὄχι τόν Θεό. Διά τοῦ νοῦ –καί μόνον δι’ αὐτοῦ– μποροῦμε νά γνωρίσουμε τόν Θεό (να μετέχουμε δηλ. στίς Θεῖες Ἐνέργειες καί ὄχι στήν Οὐσία Του). Καμμία ἄλλη ἀπό τίς πέντε γνωστικές ψυχικές δυνάμεις δέν εἶναι ἱκανή νά χρησιμοποιηθεῖ ὥστε νά ἑνωθεῖ ὁ ἄνθρωπος μέ τόν Θεό. α3) Ἡ Δόξα (γνώμη) εἶναι δύναμη τῆς ψυχῆς, μέ τήν ὁποία, χωρίς αἰτία γνωρίζει τά πράγματα. α4) Ἡ Φαντασία εἶναι δύναμη τῆς ἄλογης ψυχῆς20. Ἡ φαντασία εἶναι δύναμη μεταξύ τῆς αἴσθησης καί τῆς δόξας. Ἡ αἴσθηση δημιουργεῖ 19 Γι’ αὐτὸ ὀφείλει νὰ φυλάττη τὴν τάξη αὐτῆς, νὰ ἀναφέρεται ὁλοκληρωτικὰ στὸν Θεό. Νὰ βλέπει μόνον τὸν Θεό, νὰ κοσμεῖ τὸν ἑαυτό της μὲ τὴν διαρκῆ μνήμη καὶ θεωρία καὶ μὲ τὴν θερμοτάτη πρὸς αὐτὸν καὶ διάπυρη ἀγάπη. 20Γιά τήν φαντασία, πρβλ. Ἀρχ. Ζαχαρία Ζάχαρου, Ἀ ναφορά στή Θε ολογία τοῦ Γ έ ροντος Σωφρωνίου , Ἔσσεξ, σελ. 236-239: « Ἡ φαντασία, ὡς λειτουργία τοῦ νοῦ (Σ. Σ. δηλ. τῆς ψυχῆς), συνδέεται κατ’ ἀρχὰς μὲ τὴν ἐνέργεια τῶν χονδρῶν σαρκικῶν παθῶν (πρῶτο εἶδος φαντασίας). Τὸ δεύτερο εἶδος φαντασίας ὀνομάζεται ὀνειροπόληση-ρεμβασμός. (σ. 236) Τὸ τρίτο εἶδος φαντασίας ἔχει χαρακτήρα διανοητικὸ καὶ βασίζεται περισσότερο στὶς παραστάσεις τῆς μνήμης καὶ στὴ διαδικασία τῆς σκέψεως. ... χρήσιμο γιὰ τὴν λύση ἐνδοκοσμίων προβλημάτων καὶ πολύτιμο γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ τεχνικοῦ πολιτισμοῦ ...(Σ.Σ. Ἡ λεγόμενη δημιουργική φαντασία) δέν εἶναι ὡστόσο, κατά τήν γνώμη τοῦ 15
μία φαντασία καί ἡ φαντασία μία δόξα ἤ γνώμη. Αὐτήν ἡ δόξα γίνεται ἀντικείμενο ἐξέτασης ἀπό τήν διάνοια γιά τό ἄν εἶναι ἀληθής ἤ ὄχι. Ἄν εἶναι ἀληθής τότε τό κριθέν ὡς ἀληθές καλεῖται, κατά τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, ἐπίσης νοῦς. Διά τῆς φαντασίας οἱ λογισμοί πού προέρχονται ἀπό τό περιβάλλον ἤ τήν μνήμη μολύνουν τήν καρδία. Γιά τοῦτο ἡ φαντασία ὀνομάζεται ἀπό τούς ἁγίους Πατέρες «γέφυρα τῶν δαιμόνων». α5) Αἴσθηση εἶναι ἡ δύναμη τῆς ψυχῆς μέ τήν ὁποία ἀντιλαμβάνεται τίς ὕλες»21δηλ. τά ὑλικά πρόσωπα καί πράγματα. Τό «βραχυκύκλωμα» μεταξύ νοῦ (καρδίας) καί διανοίας (λογικῆς-ἐγκεφάλου). Στήν ἐμπαθῆ (μεταπτωτική) κατάστασή μας ἡ ἐνέργεια τοῦ νοῦ μας (ἡ καλούμενη νοερά ἐνέργεια) ἔχει ξεδιπλωθεῖ καί ἔχει κολλήσει στήν διάνοια (ἐγκέφαλο). Ἔχει γίνει ἕνα «βραχυκύκλωμα» μεταξύ νοῦ (καρδίας) καί διανοίας (λογικῆς-ἐγκεφάλου). Λογισμοί, πού θά ἔπρεπε νά εἶναι μόνο στήν διάνοια (ἡ ὁποία τρέφεται ἀπό τό περιβάλλον διά τῶν αἰσθήσεων) κατεβαίνουν στήν καρδία καί τήν μολύνουν. «Ὑπάρχει βραχυκύκλωμα», γράφει ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, «μεταξύ τοῦ πνεύματος στὴ καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου (δηλαδὴ τῆς νοερῆς ἐνέργειας) καὶ τοῦ ἐγκεφάλου. Στὴν φυσιολογική της κατάσταση, ἡ νοερὴ ἐνέργεια κινεῖται κυκλικὰ σὰν στρόφαλος προσευχόμενη μέσα στὴν καρδιά. Στὴν νοσοῦσα κατάστασή της, ἡ νοερὴ ἐνέργεια δὲν στροφαλίζεται κυκλικά. Ἀλλὰ ξεδιπλωμένη καὶ ριζωμένη στὴν καρδιὰ κολλάει στὸν ἐγκέφαλο καὶ δημιουργεῖ βραχυκύκλωμα μεταξὺ ἐγκεφάλου καὶ καρδιᾶς. Ἔτσι τὰ νοήματα τοῦ ἐγκεφάλου, ποὺ εἶναι ὅλα ἀπὸ τὸ περιβάλλον, γίνονται νοήματα τῆς νοερῆς ἐνέργειας ριζωμένης πάντα στὴν καρδιά. Ἔτσι ὁ παθών γίνεται δοῦλος τοῦ περιβάλλοντός του. Γέροντος (Σωφρονίου), ὠφέλιμο (τὸ τρίτο εἶδος φαντασίας) γιά τήν ἀπόκτηση τῆς καθαρᾶς προσευχῆς. Τὸ τέταρτο εἶδος φαντασίας εἶναι καὶ τὸ πιὸ ἐπικίνδυνο γιὰ τὸν ἄνθρωπο τῆς προσευχῆς. Ἡ ἀνθρώπινη λογικὴ προσπαθεῖ νὰ συλλάβει τὸ μυστήριο τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ ἀναπληρώσει ἐκεῖνα ποὺ τὴν ξεπερνοῦν. ... θρησκευτικὴ φαντασία. Ἂν καὶ πολλοὶ τὸ ἐκτιμοῦν σὲ σημεῖο ὥστε νὰ τὸ ἀποκαλοῦν \"θεολογικὴ δημιουργία\", γιὰ τὸν Γέροντα (Σωφρόνιο τοῦ Ἔσσεξ) δὲν εἶναι παρὰ ἡ ὁδὸς πρὸς τὴν πλάνη. ... πλάθει τὸν Θεὸ κατὰ τὴν ἀνθρώπινη εἰκόνα καὶ ὁμοίωση. (σ. 237) ...Γιά νά φθάσει ὁ πιστός στήν καθαρά προσευχή, τόν ἐπιδιωκόμενο τέλειο αὐτόν καρπό τῆς νοερᾶς ἡσυχίας, πρέπει νά ὑπερπηδήσει ὅλα τά εἴδη τῆς φαντασίας (σελ. 239)». 21Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, T LG, Work #042 95.232.6 to Work #042 95.232.27. 16
Ὡς ἐκ τούτου, συγχέει ὁρισμένα προερχόμενα ἀπὸ τὸ περιβάλλον του νοήματα μὲ τὸν Θεὸ ἢ τοὺς θεούς του»22. Αὐτή εἶναι ἡ νόσος τῆς Θρησκείας (ταύτιση κτιστοῦ-ἀκτίστου ἤ ἀλλιῶς εἰδωλολατρεία) καί ἡ θεραπεία της εἶναι ἡ Ὀρθοδοξία23 (στήν ὁποία ἰσχύει ἡ θεμελιώδης ἀρχή ὅτι δέν ὑπάρχει καμμία ἀπολύτως σχέση μεταξύ κτιστοῦ καί ἀκτίστου δηλ. μεταξύ τοῦ Θεοῦ καί τῶν δημιουργημάτων Του). Ἡ διαδικασία τῆς διαστροφῆς (σκοτισμοῦ) τοῦ νοῦ ἔχει ὡς ἑξῆς: 1. Οἱ αἰσθήσεις, ὅταν δέν κυβερνιοῦνται σωστά ἀπό τόν «ἔνδοθεν λογισμό», εἰσάγουν τόν θάνατο στήν ψυχή. Ὅπως λέγει ἡ Ἁγία Γραφή: «εἰσῆλθεν ὁ θάνατος διά τῶν θυρίδων»24. 2. Τά διάφορα μυνήματα τῶν αἰσθήσεων δημιουργοῦν φαντασίες. (Σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους Πατέρες, ἡ φαντασία εἶναι τό ταμεῖο τῶν αἰσθήσεων). 3. Οἱ φαντασίες δημιουργοῦν δόξες δηλ. γνῶμες γιά τά διάφορα πράγματα, πρόσωπα, γεγονότα. 4. Οἱ δόξες γίνονται ἀντικείμενο ἐπεξεργασίας ἀπό τήν διάνοια, ἄν συμφωνοῦν μέ τήν ἀλήθεια ἤ ὄχι. 5. Τό ἀποτέλεσμα τῆς ἐπεξεργασίας, αὐτό πού θεωρήθηκε ἀληθές, αὐτό –λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός– ἐπίσης καλεῖται νοῦς25. Ὅταν ὑπάρχει τό «βραχυκύκλωμα νοός- διανοίας», τότε οἱ ἀποφάνσεις τῆς διανοίας (λογισμοί) μολύνουν τήν καρδία. Ὅταν δέν φρουρεῖται ἡ καρδία μέ τήν ἀδιάλειπτη καρδιακή προσευχή, τότε διάφοροι λογισμοί τῆς διανοίας κατεβαίνουν στήν καρδιά καί τήν μολύνουν. Τότε ὁ νοῦς γίνεται δοῦλος τῆς λογικῆς, τῶν αἰσθήσεων, τῆς φαντασίας καί τοῦ περιβάλλοντος. Τότε κάνει ὁ ἄνθρωπος Θεό τό περιβάλλον ἤ καί τόν ἑαυτό του (πρβλ. τήν φράση τοῦ Μ. Κανόνος τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέα Κρήτης: «γέγονα αὐτείδωλον») διά τῆς φαντασίας. Ἡ Ἐκκλησία μέ τήν ὀρθόδοξη θεραπευτική της (καί μάλιστα διά τῆς ἀδιάλειπτης ἐν μετανοίᾳ προσευχῆς) λύει αὐτό τό «βραχυκύκλωμα», καθαρίζοντας τήν καρδία ἀπό ὅλους τούς λογισμούς, ἀκόμη καί ἀπό τούς καλούς, περιορίζοντάς τους στήν διάνοια (ἐγκέφαλο). β) Ζωτικές ἤ ὀρεκτικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς. 22Πρ. Ἰωάννης Σ. Ρωμανίδης, Καθηγητής Πανεπιστημίου, Ἡ θρησκεία εἷναι νευροβιολογική ἀσθένεια, ἡ δέ Ὀρθοδοξία ἡ θεραπεία της. http://www.oodegr.com/oode/psyxotherap/nevrobiolog1.htm. 23Γιά περισσότερα βλ. τήν παραπάνω μελέτη τοῦ π. Ἰωάννου. 24Ἁγίου Προφήτου Ἱερεμίου, T LG, Jer 9.20.1 to Jer 9.20.2 «ὅτι ἀνέβη θάνατος διὰ τῶν θυρίδων ὑμῶν» 25Πρβλ. Ἁγ. Ἰωάννη Δαμασκηνοῦ: T LG, Work #004 36.30 to Work #004 36.48. 17
Δύο εἶναι οἱ ζωτικές ἤ ὀρεκτικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς: β1) Ἡ βούληση (θυμός) καί β2) ἡ προαίρεση (ἐπιθυμία). Ὁ θυμός καί ἡ ἐπιθυμία μολύνουν τό λογιστικό τῆς ψυχῆς, ὅταν δέν λειτουργοῦν σωστά. Γράφει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Ἐάν ὑπάρχει στό θυμικό ἀγάπη καί φιλανθρωπία καί στήν ἐπιθυμία καθαρότης καί σωφροσύνη, τότε ὁ λογισμός εἶναι φωτισμένος. Ἐάν στό θυμικό ὑπάρχει μισανθρωπία καί στήν ἐπιθυμία ἀκολασία, τότε ὁ λογισμός εἶναι σκοτισμένος»26. Ἡ λανθασμένη κίνηση τῶν ψυχικῶν δυνάμεων ἐξ αἰτίας τῶν λογισμῶν. Τά πάθη εἶναι κακές ἕξεις καί κακές προσκολλήσεις (ἄλογες ἀγάπες καί ἄκριτα μίση πρός πρόσωπα καί πράγματα). «Πάθος», λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, «εἶναι ἡ ἕξη ποὺ δημιουργεῖται ἀπὸ τὸν συνδυασμὸ μέ τόν λογισμό ποὺ ὑποβάλει ὁ ἐχθρός, καὶ ἡ κατὰ κάποιον τρόπο συνεχὴς μελέτη καὶ φαντασία»27. Οἱ ἐκτραπεῖσες ψυχικές δυνάμεις ἀγαποῦν αὐτά πού δέν πρέπει νά ἀγαποῦν καί ἐπίσης μισοῦν αὐτά πού δέν πρέπει νά μισοῦν. Ἡ ἐκτροπή- διαστροφή γίνεται μέσῳ τῶν λογισμῶν. Οἱ λογισμοὶ καὶ ἡ προέλευσή τους «Τί εἶναι οἱ λογισμοὶ καὶ ἀπὸ ποῦ προέρχονται; Ὅταν λέμε λογισμούς, δὲν ἐννοοῦμε ἁπλῶς τὶς σκέψεις, ἀλλὰ τὶς εἰκόνες καὶ τὶς παραστάσεις κάτω ἀπὸ τὶς ὅποιες ὑπάρχουν κάθε φορὰ καὶ οἱ ἀνάλογες σκέψεις. Οἱ εἰκόνες, λοιπόν, μαζὶ μὲ τὶς σκέψεις λέγονται λογισμοί. Πρώτη καὶ κύρια αἰτία τῶν λογισμῶν στὸν ἄνθρωπο εἶναι τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα. Μέχρι τότε ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου ἦταν «ἑνοειδής» (ἑνιαῖος, ἁπλός), δηλαδή, δὲν διεσπάτο (μοιραζόταν) σὲ ἄλλα πράγματα ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Θεό. Ἀπὸ τὴ στιγμὴ τοῦ προπατορικοῦ 26Ἅγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ,T LG( Joannes Damascenus Scr. Eccl., Theol.,) D e vi rtuti bus et vi ti i s (f ra gm enta ) [Sp.] (2934: 037); MPG 95, Volume 95, page 96, line 1: «ἐάν ἐστιν ἐν τῷ θυμικῷ ἀγάπη, καὶ φιλανθρωπία, καὶ ἐν τῇ ἐπιθυμίᾳ καθαρότης καὶ σωφροσύνη, ὁ λογισμός ἐστι πεφωτισμένος. Ἐὰν δὲ ἐν τῷ θυμικῷ ᾖ μισανθρωπία, καὶ ἐν τῇ ἐπιθυμίᾳ ἀκολασία, ὁ λογισμός ἐστιν ἐσκοτισμένος». 27Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγος Ψυχ ωφε λής καί θ αυμ άσιος ,Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν, τόμος Β΄, ἔκδοση Δ΄, Ἐκδόσεις Τό περιβόλι τῆς Παναγίας. 18
ἁμαρτήματος ἄρχισε νὰ δουλεύει ὁ λογισμὸς τῆς ἀμφισβητήσεως καὶ στὴν συνέχεια ὅλοι οἱ ἄλλοι λογισμοί. Δεύτερη αἰτία ποὺ προκαλεῖ τοὺς λογισμοὺς στὸν ἄνθρωπο εἶναι τὰ αἰσθητήρια ὄργανα, ὅταν αὐτὰ δὲν κυβερνοῦνται ἀπὸ τὸν ἡγεμόνα νοῦ. Ἰδιαίτερα ἡ ἀκοὴ καὶ ἡ ὅραση. Σήμερα μάλιστα, λόγῳ τῆς τεχνολογίας, οἱ αἰσθήσεις δέχονται πολὺ περισσότερα ἐρεθίσματα ἀπὸ ὅ,τι παλαιότερα. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ὁ ἀγώνας μὲ τοὺς λογισμοὺς εἶναι πιὸ ἔντονος. Τρίτη αἰτία εἶναι τὰ πάθη, τὰ ὁποῖα ὑπάρχουν στὸν ἄνθρωπο. Ἀπὸ αὐτὰ οἱ δαίμονες «λαμβάνουσι τὰς ἀφορμὰς τοῦ κινεῖν ἐν ἡμῖν τοὺς ἐμπαθεῖς λογισμούς». Δηλαδή, ἀπὸ αὐτὰ παίρνουν ἀφορμὴ οἱ δαίμονες, γιὰ νὰ κινήσουν ἐναντίον μας τοὺς κακοὺς λογισμούς. Τέταρτη καὶ βασικώτερη αἰτία εἶναι οἱ δαίμονες. Τονίζει χαρακτηριστικὰ ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης: «Οἱ λογισμοὶ λόγοι τῶν δαιμόνων εἰσὶ καὶ τῶν παθῶν πρόδρομοι»· δηλαδή, οἱ λογισμοὶ εἶναι λόγια τῶν δαιμόνων καὶ πρόδρομοι τῶν παθῶν. Ἀκόμη, τονίζει ὁ ἅγ. Ἰσαὰκ ὁ Σύρος, λογισμοὺς δημιουργεῖ καὶ «τὸ φυσικὸν θέλημα» ποὺ ὑπάρχει μέσα μας, ἀλλὰ καὶ οἱ κλίσεις, οἱ ροπὲς ποὺ ἔχει ἡ ψυχή μας. Ἰδιαίτερα ὁ πόλεμος αὐτὸς εἶναι ἔντονος στοὺς μοναχούς, οἱ ὁποῖοι πολλὲς φορές ἔρχονται μὲ τὸν δαίμονα σὲ πάλη σῶμα πρὸς σῶμα κατὰ τὴν ἔφοδο τῶν πονηρῶν λογισμῶν. Γι᾿ αὐτὸ καὶ τονίζει ὁ ἅγ. Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ὅτι ὁ πόλεμος αὐτὸς εἶναι πολὺ πιὸ δύσκολος ἀπὸ τὸν αἰσθητὸ πόλεμο. «Τοῦ διὰ τῶν πραγμάτων πολέμου ἐστὶ χαλεπώτερος» (τοῦ πολέμου πού γίνεται μέσῳ τῶν πραγμάτων εἶναι φοβερώτερος ὁ πόλεμος μέσῳ τῶν λογισμῶν). Ἀκόμη, πονηροὶ λογισμοὶ μπορεῖ νὰ παρουσιασθοῦν καὶ ἀπὸ τὴν κράση (ἰδιοσυστασία) τοῦ σώματος, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν καθημερινὴ δίαιτα, καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς κινήσεις τῆς ἴδιας τῆς σάρκας. Ἀπὸ τὶς παραπάνω αἰτίες προέρχονται οἱ αἰσχροὶ λογισμοί»28. Τά εἴδη τῶν λογισμῶν Βασικά διακρίνουμε ὀκτώ λογισμούς τῆς κακίας, οἱ ὁποῖοι τείνουν νά ἐκτρέψουν τίς ψυχικές μας δυνάμεις καί νά τίς ἀπομακρύνουν ἀπό τόν Θεό. Αὐτοί οἱ λογισμοί, σύμφωνα μέ τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, εἶναι οἱ ἀκόλουθοι: 1. ΤΗΣ ΓΑΣΤΡΙΜΑΡΓΙΑΣ 2. ΤΗΣ ΠΟΡΝΕΙΑΣ 3. ΤΗΣ ΦΙΛΑΡΓΥΡΙΑΣ 4. ΤΗΣ ΟΡΓΗΣ 28Πρβλ. Ἱερομονάχου Βενέδικτου Ἁγιορείτου, Οἱ λογισμ οί καὶ ἡ ἀντιμ ετώπισή τους Ἔκδοση Συνοδίας Σπυρίδωνος Ἱερομονάχου, Νέα Σκήτη, Ἅγιον Ὄρος (1997). 19
5. ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ 6. ΤΗΣ ΑΚΗΔΙΑΣ 7. ΤΗΣ ΚΕΝΟΔΟΞΙΑΣ 8. ΤΗΣ ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑΣ. Τὸ νὰ μᾶς παρενοχλοῦν ἢ νὰ μὴν μᾶς παρενοχλοῦν οἱ ὀκτὼ αὐτοὶ λογισμοί δὲν εἶναι στὴν ἐξουσία μας. Τὸ νὰ ἐπιμένουμε ὅμως σὲ αὐτοὺς ἢ νὰ μὴν ἐπιμένουμε, νὰ κινοῦμε τὰ πάθη ἢ νὰ μὴν τὰ κινοῦμε, αὐτὸ εἶναι στὴν ἐξουσία μας»29. Οἱ λογισμοί, μέχρι νά φθάσουν νά γίνουν ἁμαρτία, ἀκολουθοῦν μία συγκεκριμένη πορεία. Ἡ πορεία ἀπό τήν Προσβολή τοῦ κακοῦ λογισμοῦ μέχρι τήν Ἁμαρτία Προηγεῖται τοῦ Πάθους, ἡ Προσβολή τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ, ὁ Συνδυασμός καί ἡ Πάλη. Μετά τό Πάθος ἀκολουθεῖ ἡ Συγκατάθεση, ἡ Ἐνέργεια καί ἡ Αἰχμαλωσία. Τί εἶναι τό καθετί ἀκριβῶς μᾶς τό ἐξηγεῖ ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός. Στόν λόγο του τόν ψυχωφελῆ καί θαυμάσιο λέγει ὅτι στούς λογισμούς τῆς κακίας διακρίνουμε τά ἑξῆς: «ΠΡΟΣΒΟΛΗ, ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ, ΠΑΛΗ, ΠΑΘΟΣ, ΣΥΓΚΑΤΑΘΕΣΗ, ΕΝΕΡΓΕΙΑ, ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ. Προσβολὴ εἶναι ἡ ἁπλὴ ὑπόμνηση τοῦ διαβόλου. «Κάνε τοῦτο ἢ ἐκεῖνο», ὅπως συνέβη στὸν Κύριο καὶ Θεό μας, π.χ. «Πὲς νὰ γίνουν αὐτὲς οἱ πέτρες ψωμιὰ» (Ματθ. 4,3). Αὐτό, ὅπως εἴπαμε, δὲν εἶναι στὴν ἐξουσία μας (καί ἑπομένως εἶναι ἀνένοχο, δέν φέρουμε εὐθύνη γιά τίς δαιμονικές προσβολές). Συνδυασμὸς εἶναι ἡ παραδοχὴ τοῦ λογισμοῦ ποὺ μᾶς ὑποβάλλει ὁ ἐχθρός καὶ, κατά ἕναν τρόπο, ἡ μελέτη τοῦ πονηροῦ λογισμοῦ καὶ ἡδονικὴ συνομιλία (μαζί του) μὲ τὴν προαίρεσή μας. Πάθος εἶναι ἡ ἕξη ποὺ δημιουργεῖται ἀπὸ τὸν συνδυασμὸ τοῦ λογισμοῦ ποὺ ὑποβάλει ὁ ἐχθρός, καὶ ἡ κατὰ κάποιον τρόπο συνεχὴς μελέτη καὶ φαντασία. Πάλη εἶναι ἡ ἀντίσταση στὸν λογισμὸ, ἡ ὁποῖα γίνεται εἴτε πρὸς κατάργηση τοῦ πάθους ποὺ αὐτὸς περιέχει –δηλαδὴ τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ– εἴτε πρὸς συγκατάθεση, καθὼς λέγει ὁ Ἀπόστολος: «Ἡ σάρκα ἐπιθυμεῖ κατὰ τοῦ πνεύματος καὶ τὸ πνεῦμα κατὰ τῆς σαρκός, καὶ αὐτὰ εἶναι ἀντίθετα μεταξύ τους». (Γαλ. 5,17.) Αἰχμαλωσία εἶναι ἡ βίαιη καὶ ἀθέλητη ἀπαγωγὴ τῆς καρδιᾶς, ποὺ τυραννιέται ἀπὸ προηγούμενο ἐθισμὸ στὴν ἁμαρτία καὶ μακρὰ συνήθεια. 29Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγος Ψυχ ωφε λής καί θ αυμ άσιος ,Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν, τόμος Β΄, ἔκδοση Δ΄, Ἐκδόσεις Τό περιβόλι τῆς Παναγίας. 20
Συγκατάθεση εἶναι ἡ συγκατάνευση στὸ πάθος ποὺ περιέχει ὁ λογισμός. Ἐνέργεια εἶναι ἡ ἴδια ἡ πράξη τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ στὸν ὁποῖο συγκατατεθήκαμε. Ἐκεῖνος λοιπὸν ποὺ ἀντιμετωπίζει ἀπαθῶς τὸ πρῶτο, δηλαδὴ τὴν προσβολή, ἢ τὸ διώχνει ἀμέσως μὲ ἀντίρρηση καὶ σταθερότητα, ἔκοψε διά μιᾶς καὶ ὅλα τὰ ἑπόμενα»30. Ὅποιος δέν ἀντιστέκεται στούς κακούς λογισμούς σκοτίζει τόν νοῦ του, ἁμαρτάνει καί γεμίζει μέ πάθη. Οἱ ἐμπαθεῖς λογισμοί σκοτίζουν τόν νοῦ Τά πάθη εἶναι σταθεροποιημένες πνευματικές ἀσθένειες λόγῳ πολλαπλῶν πτώσεων στήν ἁμαρτία. Ὁ νοῦς φεύγει ἀπό τό Φῶς, πού εἶναι ὁ Θεός, καί πέφτει στό σκοτάδι. Στήν συνέχεια ὅλη ἡ ψυχή σκοτίζεται καί ὁ ὅλος ἄνθρωπος, ὡς ψυχοσωματική ἑνότητα πού εἶναι, νοσεῖ. Μετά τήν πτώση «ἐσκοτίσθη ὁ νοῦς τοῦ Ἀδάμ» καί δημιουργήθηκαν τά διάφορα πάθη. Ἡ κύρια νόσος μας, τό κύριο πάθος μας, εἶναι ὁ «ἐσκοτισμένος» μας νοῦς. Αἰτία αὐτῆς τῆς κατάστασης εἶναι ὁ ἄνθρωπος καί ὄχι ὁ Θεός. Ὁ ἐσκοτισμένος νοῦς σκοτίζει ἐπίσης τό θυμικό καί τό ἐπιθυμητικό καί γενικότερα τόν ὅλο ἄνθρωπο. Ἀπό ἐδῶ, ἀπό τήν ἑκούσια λανθασμένη χρήση-κίνηση τοῦ νοῦ, τήν ὑποταγή του στούς κακούς λογισμούς καί τήν λανθασμένη χρήση τῶν ὑπόλοιπων ψυχικῶν δυνάμεων, δημιουργοῦνται τά διάφορα πάθη. Ἡ λανθασμένη κίνηση τοῦ νοῦ Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν, τῇ ὑποβολῇ τοῦ διαβόλου, χρησιμοποιεῖ λανθασμένα τό λογιστικό του, δηλ. τόν νοῦ του. Ἀντί νά τόν ἔχει διά τῆς προσευχῆς στραμμένο πρός τόν Θεό, τόν στρέφει πρός τά κτίσματα. Ἔτσι ὁ νοῦς γίνεται ἐμπαθής χάνει τήν ὅραση τοῦ Θεοῦ καί ὑποτάσσεται στήν λογική, στίς αἰσθήσεις, στούς δαίμονες, στά πάθη καί στήν φαντασία. Γεμίζει μέ λογισμούς, πού προέρχονται εἴτε ἀπό τό περιβάλλον εἴτε καί κυρίως ἀπό τούς δαίμονες καί γίνεται δοῦλος τους. Παραμένει ἔτσι μολυσμένος, κτηνώδης ἤ καί δαιμονιώδης, στερημένος τοῦ Θείου Φωτός, τῆς Ἐνέργειας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Συμβαίνει αὐτό, διότι ἔφυγε ἀπό τόν Θεό. \" Νοῦς ἀποστάς τοῦ Θεοῦ» διδάσκει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς «ἤ κτηνώδης γίνεται ἤ 30Ὅ . π. 21
δαιμονιώδης καί τῶν ὅρων ἀποστατήσας τῆς φύσεως ἐπιθυμεῖ τῶν ἀλλοτρίων.....\"31. Δηλ. «ὅταν ὁ νοῦς ἀπομακρυνθεῖ ἀπό τόν Θεό ἤ κτηνώδης γίνεται (ζωώδης, σαρκικός, φιλήδονος, ἀναζητητής τῶν σαρκικῶν ἡδονῶν) ἤ δαιμονιώδης (ὑπερήφανος, ἀλαζόνας, θυμώδης, ὀργίλος, κατήγορος τοῦ Θεοῦ, γεμάτος ἄγχος καί ταραχή) καί, ἀφοῦ ἀποστατήσει ἀπό τό φυσιολογικό (παύσει νά λειτουργεῖ κατά φύσιν), ἐπιθυμεῖ τά ἀλλότρια (δηλ. τά παρά φύσιν)». Κάνοντας παρά φύση χρήση (παράχρηση) τοῦ λογιστικοῦ του (δηλ. τοῦ νοῦ του) ὁ ἄνθρωπος πέφτει στήν ἄγνοια τοῦ Θεοῦ. Ὁ νοῦς, ἀντί νά εἶναι κυβερνήτης τῆς ψυχῆς καί τοῦ ὅλου ἀνθρώπου, ὑποτάσσεται στήν διάνοια, στήν λογική (πού εἶναι δύναμη τῆς ψυχῆς κατώτερη σέ σχέση μέ τόν νοῦ καί ἀνίκανη στό νά δεῖ τόν Θεό). Ἡ ψυχή, τότε, αὐτοῦ τοῦ ἀνθρώπου, στοῦ ὁποῖου τόν νοῦ κυριάρχησε ἡ διάνοια-λογική, γεμίζει μέ ὑπερηφάνεια. Ἡ δέ ὑπερηφάνεια καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο ἄφρονα. Ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής μᾶς διδάσκει ξεκάθαρα ὅτι ἡ παράχρηση τοῦ λογιστικοῦ εἶναι ἡ ἀγνωσία καί ἡ ἀφροσύνη32. Ἡ λανθασμένη κίνηση τοῦ θυμικοῦ καί τοῦ ἐπιθυμητικοῦ Ὁ ἄνθρωπος μέ τόν «ἐσκοτισμένο νοῦ» χρησιμοποιεῖ ἐπίσης λανθασμένα τό θυμικό του καί πέφτει στήν τυραννία33 (τοῦ ἑαυτοῦ του καί τῶν ἄλλων). «Τό μίσος καί ὁ θυμός», γράφει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, «ἐάν μέν κατευθύνονται ἐναντίον ἐκείνων πού ἐμποδίζουν τήν σωτηρία τῆς ψυχῆς καί την διά τῆς ὑπακοῆς ἕνωση μέ τόν Θεό καί (ἐναντίον ἐκείνων) πού ἀπομακρύνουν ἀπό τόν Θεό, δηλαδή ἐναντίον τοῦ διαβόλου καί τῶν ὑπηρετῶν του, τότε εἶναι καλό»34. 31Ἁγ. Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμ ιλίαι Οἰκονόμου, σελ. 114-115. 32Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί ἁγ. Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀρθ όδοξη Ψυχ οθ ε ραπε ία (πατερική θεραπευτική ἀγωγή), ἔκδοση Η’, Ἱερᾶς Μονῆς Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας), σελ. 236. 33Πρβλ: Ἱερομονάχου Ἀρτεμίου Ραντοσάβλιεβιτς: «Τό Μυστήρι ον τ ῆς Σωτηρίας κατά τόν Ἅ γ. Μάξιμ ον τόν Ὁμ ολ ογητ ήν», Ἀθήνα 1975, σελ. 130, σημείωση: Ὅταν ὁ ἄνθρωπος χρησιμοποιῆ αὐτές τίς τρεῖς δυνάμεις τῆς ψυχῆς του παρά φύσιν, τότε τό ἀποτέλεσμα τῆς λειτουργίας τοῦ λόγου εἶναι ἡ ἄγνοια, τῆς ἐπιθυμίας ἡ φιλαυτία καί τοῦ θυμοῦ ἡ τυραννία. Ἔτσι συμβαίνει ἡ ὁλοσχερής ὑποδούλωση τοῦ ἀνθρώπου στόν διάβολο καί ἡ ἀχρείωση τῆς καλλονῆς τῆς ψυχῆς του. 34Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, (Joannes Damascenus Scr. Eccl., Theol.,) Co ntra M a ni cha eo s ,Section 14, line 48: «Τὸ μῖσος καὶ ὁ θυμός, εἰ μὲν κατὰ τῶν κωλυόντων τὴν 22
Δυστυχῶς, ὁ ἄνθρωπος πολύ συχνά –ἀντί νά ἀγωνίζεται, χρησιμοποιώντας σωστά τόν θυμό του, ὥστε νά ἀποκτήσει τήν κοινωνία μέ τόν Θεό καί νά προσπαθεῖ ἀποκλειστικά καί μόνο γι’ αυτό– στρέφει τόν θυμό ἐναντίον τῶν ἀδελφῶν του. Ὀργίζεται ἐναντίον ἐκείνων πού τόν ἀδικοῦν ἤ ἐκείνων πού ἁπλῶς ὑποψιάζεται ὅτι τόν ἀδικοῦν. Θυμώνει καί ὀργίζεται, «ὑπερασπιζόμενος» τόν κακό ἑαυτό του, ἀγωνιζόμενος γιά τήν ἱκανοποίηση τῶν παθῶν καί τῶν ἐπιθυμιῶν του. Θυμώνει ἀκόμη καί ἐναντίον τοῦ Θεοῦ ἤ καί τοῦ ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ του. Ἔτσι, ἀντί νά ἐξασκεῖ τήν ἀγάπη, γεμίζει μέ μίσος. Ἡ λανθασμένη κίνηση τοῦ ἐπιθυμητικοῦ Ὁ ἐμπαθής ἄνθρωπος, ἐπίσης, χρησιμοποιεῖ λανθασμένα τό ἐπιθυμητικό του καί πέφτει στήν ἀκολασία καί στήν φιλαυτία35. Ἀντί νά ἐπιθυμήσει ἐξ ὅλης ψυχῆς, ὁλοκληρωτικά, τόν Θεόν καί μόνον Αὐτόν, κατευθύνει τήν ἐπιθυμία του σέ χίλια δυό ἄλλα πρόσωπα ἤ πράγματα, δημιουργώντας πόθο γι’ αυτά. Κάνοντας παράχρηση τοῦ παθητικοῦ (θυμικοῦ καί ἐπιθυμητικοῦ) τῆς ψυχῆς του, ὁ ἄνθρωπος γεμίζει μέ μίσος καί ἀκολασία, ὅπως μᾶς διδάσκει ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής. Πρό πάντων, κάνοντας οἰκτρή παράχρηση τοῦ ἐπιθυμητικοῦ του, τό κατευθύνει ἐρωτικά πρός τόν ἑαυτό του. Γίνεται ἔτσι φίλαυτος, ἐγωιστής. Σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους Πατέρες, ἡ φιλαυτία εἶναι ἡ ρίζα ὅλων τῶν παθῶν. Ἡ φιλαυτία ὁρίζεται ὡς ἡ ἐμπαθής προσκόλληση πρός τό σῶμα. Ἀπ’ αὐτήν γεννιόνται οἱ τρεῖς μεγάλες ἄρρωστες ἀγάπες, τά τρία κορυφαῖα πάθη: ἡ φιληδονία, ἡ φιλοδοξία καί ἡ φιλαργυρία. Αὐτά μέ τήν σειρά τους γεννοῦν ὅλα τά ὑπόλοιπα πάθη. Παράχρηση καί χρήση τῶν τριῶν ψυχικῶν δυνάμεων Σύμφωνα λοιπόν μέ τά προηγούμενα, ἡ παράχρηση τοῦ νοῦ καί τοῦ παθητικοῦ (θυμικοῦ καί ἐπιθυμητικοῦ) ὁδηγεῖ ἀντίστοιχα στήν ἄγνοια, στήν ἀκολασία, στό μίσος καί τήν φιλαυτία. σωτηρίαν τῆς ψυχῆς καὶ τὴν πρὸς θεὸν δι' ὑπακοῆς αὐτοῦ συνάφειαν καὶ ἀφιστώντων ἐκ θεοῦ, τουτέστι κατὰ τοῦ διαβόλου καὶ τῶν θεραπόντων αὐτοῦ, καλόν». 35Πρβλ: Ἱερομονάχου Ἀρτεμίου Ραντοσάβλιεβιτς: «Τό Μυστήριον τ ῆς Σωτηρίας κατά τόν Ἅ γ. Μάξιμ ον τόν Ὁμ ολογητήν», Ἀθήνα 1975, σελ. 130. 23
Ἀντίθετα ἡ χρήση36 τῶν τριῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς (λογιστικοῦ, θυμικοῦ, ἐπιθυμητικοῦ) εἶναι ἡ γνώση, ἡ φρόνηση, ἡ ἀγάπη καί ἡ σωφροσύνη37. Οἱ τρεῖς γίγαντες Οἱ ἅγιοι Πατέρες μᾶς μίλησαν ἐπίσης γιά τούς τρεῖς γίγαντες τῶν παθῶν πού εἶναι ἡ ραθυμία, ἡ λήθη καί ἡ ἄγνοια. Ὅταν αὐτά κυριαρχήσουν στήν ψυχή, τότε ἀπό αὐτά γεννιοῦνται ὅλα τά πάθη38 καί μάλιστα τά λεγόμενα ψυχικά, τά ὁποῖα καί σκοτίζουν τόν νοῦ τοῦ ἀνθρώπου. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος γίνει φίλαυτος, τότε κυριαρχεῖ μέσα του ἡ ἄγνοια τοῦ Θεοῦ, ἡ λήθη τοῦ Θεοῦ καί ἡ ραθυμία. Αὐτά ὅλα εἶναι τό εὔκρατο κλῖμα στό ὁποῖο ἀναπτύσσονται καί εὐδοκιμοῦν ὅλα τά ὑπόλοιπα πάθη, μέ κορυφαῖα τήν φιληδονία, τήν φιλοδοξία καί τήν φιλαργυρία. Διάκριση τῶν παθῶν. Ψυχικά καί σωματικά πάθη Τά πάθη διακρίνονται σέ ψυχικά καί σέ σωματικά. Τά μέν συνδέονται κυρίως μέ τήν ψυχή· τά δέ κυρίως μέ τό σῶμα. Πάντως, ὅλα τά πάθη εἶναι ἀλληλένδετα καί ἐπηρρεάζουν τόν ὅλο ἄνθρωπο, μολύνοντάς τον. Ὑπάρχει μιά ἀλληλοσυμπλοκή, ἀλληλογένεση καί ἀμφιμονοσήμαντη ἀντιστοιχία μεταξύ αὐτῶν. Γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Ψυχικὰ πάθη εἶναι ἡ λήθη, ἡ ραθυμία καὶ ἡ ἄγνοια. Ἀπὸ τὰ τρία αὐτὰ σκοτίζεται τὸ μάτι τῆς ψυχῆς, δηλαδὴ ὁ νοῦς, καὶ κυριεύεται ἀπὸ ὅλα τὰ πάθη, τὰ ὁποία εἶναι: Ἀσέβεια, κακοδοξία, δηλαδὴ ἡ κάθε αἵρεση, βλασφημία, θυμός, ὀργή, πικρία, ὀξυθυμία, μισανθρωπία, μνησικακία, καταλαλιά, κατάκριση, λύπη χωρὶς λόγο, φόβος, δειλία, φιλονικία, ζήλια, φθόνος, κενοδοξία, ὑπερηφάνεια, ὑποκρισία, ψεῦδος, ἀπιστία, πλεονεξία, φιλοϋλία, ἐμπαθὴς προσκόλληση σὲ κάτι, σχέση μὲ γήινα πράγματα, ἀκηδία, μικροψυχία, ἀχαριστία, γογγυσμός, οἴηση, δολιότητα, ἀναίδεια, ἀναισθησία, κολακεία, ὑπουλότητα, εἰρωνεία, διβουλία, συγκατάθεση σὲ ἁμαρτήματα τοῦ παθητικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς, καὶ συνεχής μελέτη 36 Ἐνν. ἡ σωστή χρήση, ἡ κατά φύσιν χρησιμοποίηση. 37Φ ι λ ο κ α λ ί α Β΄σελ. 28, γ΄. Στό: Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί ἁγ. Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀ ρ θ ό δ ο ξ η Ψ υ χ ο θ ε ρ α π ε ί α ( π α τ ε ρ ι κ ή θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή ἀ γ ω γ ή ) , Ἔκδοση Ζ’, Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας). 38Πρβλ. Ἅγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, T LG, Work #037 95.88.14. 24
αὐτῶν, περιπλάνηση τῶν λογισμῶν, ἡ μητέρα τῶν κακῶν φιλαυτία καὶ ἡ ρίζα ὅλων τῶν κακῶν ἡ φιλαργυρία, κακοήθεια καὶ πονηρία. Σωματικὰ πάθη εἶναι: Γαστριμαργία, λαιμαργία, ἀπόλαυση, μέθη, λαθροφαγία, ποικιλότροπη φιληδονία, πορνεία, μοιχεία, ἀσελγεία, ἀκαθαρσία, αἱμομιξία, παιδεραστία, κτηνοβασία, κακὲς ἐπιθυμίες καὶ ὅλα τὰ παρὰ φύση αἰσχρὰ πάθη. Κλοπή, ἱεροσυλία, ληστεία, φόνος, ἡ κάθε σωματικὴ ἄνεση καὶ ἀπόλαυση τῶν θελημάτων τῆς σάρκας, καὶ μάλιστα ὅταν ἔχει ὑγεία τὸ σῶμα. Μαντεῖες, οἰωνισμοί, κλυδωνισμοί, ἀγάπη γιὰ στολίδια, κομπασμοί, νωθρότητες, καλλωπισμοί, φτιασιδώματα τοῦ προσώπου, ἀξιοκατάκριτη ἀργία, φαντασιώσεις, τυχερὰ παιχνίδια, ἡ ἐμπαθὴς παράχρηση τῶν τερπνῶν τοῦ κόσμου, ἡ φιλοσώματη ζωὴ ποὺ παχαίνει τὸ νοῦ, καὶ τὸν κάνει γήινο καὶ κτηνώδη, καὶ δὲν τὸν ἀφήνει νὰ σηκωθεῖ πρὸς τὸν Θεὸ καὶ πρὸς τὶς ἐργασίες τῶν ἀρετῶν»39. Δυσλειτουργίες καί ἐκτροπές πού συνιστοῦν τά διάφορα πάθη Ὁ ἐμπαθής ἄνθρωπος εἶναι πλήρης ἀπό ψυχοσωματικές δυσλειτουργίες καί ἐκτροπές· συγκεκριμένα: Τό αὐτεξούσιό του ἀντί νά κινεῖται πρός τό Ἀγαθό, δηλ. πρός τόν Θεό, κινεῖται ἀντίθετα· καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο ἐχθρό τοῦ Θεοῦ. Ἡ κακή 39 Ἅγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, T LG, Work #037 95.88.14 to Work #037 95.88.49 «Ὀφείλομεν οὖν εἰπεῖν͵ καὶ περὶ τῶν ψυχικῶν καὶ σωματικῶν͵ ἤγουν παθῶν· καὶ ψυχικὰ μέν εἰσι πάθη ταῦτα͵ λήθη͵ ῥᾳθυμία͵ καὶ ἄγνοια· ὑφ΄ ὧν δηλαδὴ τῶν παθῶν τούτων ὁ ὀφθαλμὸς τῆς ψυχῆς͵ ἤτοι ὁ νοῦς͵ σκοτιζόμενος͵ κυριεύεται ὑπὸ πάντων τῶν παθῶν͵ ἅτινά εἰσι ταῦτα͵ ἀσέβεια͵ κακοδοξία͵ ἤγουν πᾶσα αἵρεσις͵ βλασφημία͵ θυμὸς͵ ὀργὴ͵ πι κρία͵ ὀξυχολία͵ μισανθρωπία͵ μνησικακία͵ καταλαλία͵ κατάκρισις͵ λύπη ἄλογος͵ φόβος͵ δειλία͵ ἔρις͵ ζῆλος͵ φθόνος͵ κενοδοξία͵ ὑπερηφανία͵ ὑπόκρισις͵ ψεῦδος͵ ἀπιστία͵ πλεονεξία͵ φιλοϋλία͵ προσπάθεια͵ σχέσις γηΐνων͵ ἀκηδία͵ μικροψυχία͵ ἀχαριστία͵ γογγυσμὸς͵ τύφος͵ οἴησις͵ σοβαρότης͵ ἀλαζονεία͵ φιλαρχία͵ ἀνθρωπαρέσκεια͵ δολιότης͵ ἀναίδεια͵ ἀναι σθησία͵ κολακεία͵ ὑπουλότης͵ εἰρωνεία͵ διψυχία͵ αἱ συγκαταθέσεις τῶν ἁμαρτημάτων ἐκ τοῦ παθη τικοῦ μέρους͵ καὶ ἡ συνεχὴς τούτων μελέτη͵ πλάνη λογισμῶν͵ φιλαυτία ἡ τῶν κακῶν γεννήτρια͵ καὶ ἡ ῥίζα πάντων τῶν κακῶν φιλαργυρία͵ κακοήθειά τε καὶ πονηρία. Σωματικὰ δὲ πάθη· γαστριμαργία͵ λαιμαργία͵ τρυφὴ͵ μέθη͵ λαθροφαγία͵ φιληδονία ποικίλη͵ πορ νεία͵ μοιχεία͵ ἀσέλγεια͵ ἀκαθαρσία͵ αἱμομιξία͵ παιδοφθορία͵ κτηνοβατία͵ ἐπιθυμίαι κακαὶ͵ καὶ πάντα τὰ παρὰ φύσιν καὶ αἰσχρὰ πάθη͵ κλεψία͵ ἱεροσυλία͵ λῃστεία͵ φόνος͵ σωματικὴ ἄνεσις καὶ ἀπό λαυσις τῶν θελημάτων τῆς σαρκὸς͵ ὑγιαίνοντος μᾶλλον τοῦ σώματος͵ μαντεῖαι͵ μαγεῖαι͵ γοητεῖαι͵ οἰωνισμοὶ͵ κληδονισμοὶ͵ φιλοκοσμίαι͵ περπερεῖαι͵ βλακεῖαι͵ καλλωπισμοὶ͵ ἐπιτρίμματα προσώπων͵ ἡ κατάκριτος ἀργεία͵ μετεωρισμοὶ͵ κυβεῖαι͵ ἡ ἐμπαθὴς τῶν τοῦ κόσμου ἡδέων παράχρησις͵ ἡ φιλοσώ ματος ζωὴ͵ ἥ τις παχύνουσα τὸν νοῦν͵ γεώδη καὶ κτηνώδη τοῦτον ἀποτελεῖ͵ καὶ οὐδέποτε πρὸς Θεὸν͵ καὶ τὴν τῶν ἀρετῶν ἐργασίαν ἀνανεοῦσθαι ἐᾷ». 25
χρήση τοῦ αὐτεξουσίου ὁδηγεῖ στήν κακή χρήση καί ὅλων τῶν ἄλλων ψυχικῶν καί σωματικῶν του δυνάμεων. Ἀντί νά μιλᾶ μέ τό λογιστικό (τον νοῦ) του στόν Θεό, κυριαρχώντας στήν λογική, ὑποδουλώνει τόν νοῦ στήν λογική-διάνοια γινόμενος ὑπερήφανος καί «ἀντιτασσόμενος» τοῦ Θεοῦ. Ἀντί νά κατευθύνεται μέ ὅλη του τήν βούληση-θυμικό πρός τόν Θεό, ὁρμᾶ ἐναντίον τῶν συνανθρώπων του. Ἀντί νά ἐγκρατεύεται, ὁπότε θά ἀπολάμβανε ψυχοσωματική ὑγεία, ἐπιδιώκει τίς σαρκικές ἀπολαύσεις γινόμενος κτηνώδης. Ἀντί νά κινηθεῖ μέ ὅλη του τήν ἐπιθυμητική δύναμη καί νά «ποθήσει» τόν Θεό, κινεῖται πρός τά κτίσματα καί γίνεται εἰδωλολάτρης. Ἀντί νά κατευθύνει ἀδιάλειπτα τόν νοῦ του πρός τό Ὑπέρτατο Ἀγαθό καί τήν ἀνωτέραν πασῶν τῶν ἡδονῶν, πού εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός, τόν ὑποδουλώνει στίς αἰσθήσεις, στίς ἡδονές πού ἔρχονται μέσῳ αὐτῶν καί στήν φαντασία. Ἔτσι, γίνεται δοῦλος τοῦ περιβάλλοντός του, τῶν αἰσθήσεων καί τῶν ἐμπαθῶν μνημῶν πού ἔχουν ἀποταμιευθεῖ στήν φαντασία. Ὁ ἄνθρωπος καθίσταται φιλήδονος, λογικοκρατούμενος καί τελικά ἀγνοών τόν Θεόν (ἄθεος). Τό ἄ-λογο καί ἐνστικτῶδες (ζωῶδες) στοιχεῖο κυριαρχεῖ. Ἡ αἰτία εἶναι ὅτι δέν ὑπάρχει κοινωνία τῆς ψυχῆς μέ τόν Θεό. Ὁ ἄνθρωπος γίνεται ἄ-Λογος διότι δέν κοινωνεῖ μέ τόν Θεό-Λόγο. Στήν ἐμπαθή κατάσταση ὁ ὅλος ἄνθρωπος δυσλειτουργεῖ. Ψυχικά καί σωματικά πάσχει. Ζεῖ μία τραγικότητα, ὅπως τήν περιγράφουν ὄχι μόνο οἱ ἐκκλησιαστικοί Πατέρες ἀλλά καί οἱ σύγχρονοι φιλόσοφοι, συγγραφεῖς καί διανοούμενοι. Αὐτοί μάλιστα φθάνουν νά ἰσχυρίζονται ὅτι δέν ὑπάρχει εὐτυχία καί ἀληθινή χαρά40. Ὄντως δέν ὑπάρχει ἀληθινή χαρά ἐκεῖ πού τήν ψάχνουν οἱ ἄνθρωποι τοῦ κόσμου. Ὑπάρχει μόνο ἐντός τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, στήν ἕνωση τοῦ ἀνθρωπου μέ τό ἀρχέτυπό του τόν Κύριο ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστό. Τά πάθη εἶναι ἡ αἰτία πολλῶν πνευματικῶν καί σωματικῶν ἀσθενειῶν Ἡ Ὁσία Ματρώνα ἡ σύγχρονη τυφλή ἁγία, ὁ «ὄγδοος στύλος τῆς Ρωσίας» κατά τήν πρόρρηση τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τῆς Κροστάνδης, δίδασκε πώς τά πάθη καί οἱ δαίμονες δημιουργοῦν αὐτά πού οἱ σύγχρονοι ἄνθρωποι ἀποκαλοῦν ψυχικές ἀρρώστειες. 40Γιά παράδειγμα ὁ Οὐμπέρτο Ἔκο ὁ ὁποῖος πρόσφατα ἰσχυρίστηκε ὅτι δέν ὑπάρχει εὐτυχία. Βλ. στό κεφάλαιο περί Κατάθλιψης. 26
«Δέν ὑπάρχουν ψυχικὲς ἀρρώστιες», δίδασκε ὁ ὁσία Ματρώνα, «ὑπάρχουν πνευματικές: ἀδύναμοι, ἑξαντλημένοι, παθιασμένοι ἀπὸ τὰ πονηρὰ πνεύματα… Ὑπάρχουν «κατὰ φαντασίαν» ἀρρώστιες, τὶς ὁποῖες στέλνει κάποιος»41. Μέ τήν λέξη «κάποιος» προφανῶς ἐννοοῦσε τόν πονηρό διάβολο. «Μακρυὰ ἀπὸ τὸν Θεὸ ὁ ἄνθρωπος», γράφει ὁ π. Μεθόδιος Κρητικός «εἶναι σὰν τὸ ψάρι ἔξω ἀπὸ τὸ νερὸ, δὲν εἶναι πλέον ὁ ὄντως ἄνθρωπος, ὁ φυσιολογικὸς ἄνθρωπος. Εἶναι ἄρρωστος, εἶναι ἀνάπηρος, εἶναι τραυματισμένος, εἶναι πεπτωκώς... εἶναι ἀφύσικη ὕπαρξη. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς, στὸ ὑπέροχο ἔργο του «Ἔκδοσις Ἀκριβής της Ὀρθοδόξου Πίστεως», γράφει: «Στὴν φυσική τους κατάσταση ὅλα τὰ δημιουργήματα εἶναι ὑποταγμένα καὶ ὑπακούν στὸν Δημιουργό. Ὅταν ὅμως κάποιο ἀπὸ τὰ δημιουργήματα ἀφηνιάσει ἑκούσια καὶ δείξει ἀνυπακοὴ στὸν Δημιουργό του, σχηματίζει μέσα του τὴν κακία. Διότι κακία δὲν εἶναι κάποια ὕπαρξη, οὔτε γνώρισμα κάποιας ὑπάρξεως, ἀλλὰ κάτι τὸ ὁποῖο συνέβη. Δηλαδὴ θεληματικὴ παρεκτροπὴ ἀπὸ τὸ κατὰ φύσιν εἰς τὸ παρὰ φύσιν. Καὶ αὐτὸ ἀκριβῶς εἶναι ἡ ἁμαρτία» (Ἔκδοσις Ὀρθοδ. Πίστεως Δ,20). Ἔχοντας χάσει λοιπὸν ὁ ἄνθρωπος –ἐξαιτίας τῆς ἁμαρτίας– τὸ μόνο φυσικὸ καὶ πραγματικὸ ἔρεισμα τῆς ὑπάρξεώς του, ποὺ εἶναι ἡ κοινωνία μὲ τὸν Θεὸ καὶ Δημιουργό του, κλονίζεται συθέμελα ἡ ἐσωτερική του ἁρμονία, διαταράσσεται, ἐνῶ οἱ δυνάμεις τῆς ψυχῆς του ἀποσυντίθεται. Τὸν αὐτονομημένο ἀπό τόν Θεό ἄνθρωπο τόν κατακλύζει ἡ ταραχὴ, ὁ φόβος, τὸ ἄγχος ἐνῶ μέσα στὴν ψυχὴ του δημιουργοῦνται οἱ ἐνοχές. Προσπαθεῖ νὰ στηριχθεῖ σὲ πράγματα, ποὺ δὲν μποροῦν νὰ τὸν στηρίξουν ἀληθινά, σὲ πράγματα ἢ καταστάσεις καὶ πρόσωπα τοῦ κόσμου τούτου. Στὴν προσπάθειά του αὐτὴν ἀναπτύσσονται μέσα του δυνάμεις ἐξαρτήσεως ἀπὸ αὐτὰ –τὰ λεγόμενα πάθη– ποὺ καταδυναστεύουν τὴν ζωήν του. Στερούμενος, παραδείγματος χάριν, τὴν ἀπόλαυση τῆς κοινωνίας μὲ τὸν Θεὸ, ρίχνεται στὸ κυνήγι τῶν ἡδονῶν καὶ αἰχμαλωτίζεται στὸ πάθος τῆς φιληδονίας, τὸ ὁποῖο, ὄντας ἀνικανοποίητο, ὁδηγεῖ στὴν κατάθλιψη. Ἔχοντας χάσει τὴν πίστη του στὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ, προσπαθεῖ νὰ νιώσει ἀσφάλεια ἀποκτώντας ὑλικὰ ἀγαθὰ, χρήματα, περιουσία καὶ τὰ λοιπὰ καὶ αὐτὸ τὸ πάθος τῆς φιλαργυρίας τὸν γεμίζει μὲ λογιῶν- λογιῶν ἄγχη. Μὴ γνωρίζοντας τὴν τιμὴ καὶ τὴν δόξα, ποὺ τοῦ χαρίζει ἡ σχέση μὲ τὸν Θεὸ, προσπαθεῖ νὰ νιώσει ὅτι ἀξίζει καὶ νὰ ἐπιβληθεῖ στὸ περιβάλλον 41Ὁσία Ματρώνα ἡ ἀόμματη ἁγία τῆς Ῥωσίας καὶ προστάτις τῆς Μόσχας, http://hristospanagia3.blogspot.com/2011/05/blog-post_228.html. 27
του, κυνηγώντας ἀξιώματα, κάνοντας ἐντύπωση, προκαλώντας τὸν θαυμασμὸ τῶν ἄλλων. Ἔτσι ὀγκοῦται μέσα του τὸ πάθος τῆς κενοδοξίας, ποὺ μπορεῖ νὰ ὁδηγήσει στὴν παράνοια, μὲ τὶς πολλὲς μορφὲς καὶ παραλλαγές της»42. Ἡ διαστροφή τοῦ ἀνθρώπου γίνεται πολύ μεγάλη, ὅταν ἀποδέχεται ἄκριτα ὅλα ὅσα ὁ κόσμος ἔχει καί βραβεύει ὡς ὑπεραξίες. Ὁ κόσμος πράγματι ὑποβάλλει καί βραβεύει τὰ κύρια ἀνθρώπινα πάθη: τήν φιλαργυρία, τήν φιλοδοξία καί τήν φιληδονία. Αὐτά εἶναι τά ἰδανικά τοῦ κοσμικοῦ ἀνθρώπου. Γιά νά ἀντισταθεῖ στὀν κόσμο καί στό κοσμικό φρόνημα, ὁ ἄνθρωπος θά πρέπει νά ἔχει πίστη στόν Θεό. Χωρίς αὐτήν, νιώθει μετέωρος καί κενός. Ζητώντας ἀπεγνωσμένα νὰ βασταχθεῖ ἢ νὰ αὐτοβασταχθεῖ, σὰν τὸν πνιγμένο ἀπὸ τὰ μαλλιὰ του, ὁ ἄνθρωπος αὐτός παραδίδεται τότε στὰ διάφορα πάθη, τὴν φιλαυτία, τὸν ἐγωκεντρισμὸ, τήν ὑπερηφάνεια καὶ δουλεύει κυριολεκτικὰ σ’ αὐτά. Αὐτά ρυθμίζουν τὴν σκέψη, τὶς ἐπιλογὲς, τὶς ἀποφάσεις, τὶς ἐνέργειες, τὴν ζωὴ του ὁλόκληρη, μὲ θλιβερά ἀποτελέσματα τόσο γιὰ τὸν ἴδιο ὅσο καὶ γιά τὸ περιβάλλον του καὶ τὴν κοινωνία43. Δουλεύοντας στὰ πάθη, ὁ ἄνθρωπος ἀγχώνεται, ἀπογοητεύεται, καταθλίβεται, θυμώνει, κάποτε καὶ παραφρονεῖ. Ζεῖ ὅλο καὶ περισσότερο στό τέλμα τῆς ἁμαρτίας, ἐνῶ ἀποκτᾶ ἐπάνω του δικαιώματα ὁ διάβολος καὶ τὸν ταλαιπωρεῖ μέχρι δαιμονισμοῦ. Σ’ ἕνα περιεκτικότατο κείμενό του σχετικὰ μὲ τὸ θέμα ὁ Ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας γράφει: «Ὅσο ὁ νοῦς παραμένει ἐλεύθερος ἀπὸ τὶς αἰσχρὲς ἡδονὲς ἀπολαμβάνει ἡρεμία, γαλήνη καὶ ἀποκτᾶ ἀταραξία. Ἐπιπλέον λάμπει μέσα σὲ αὐτὸν καθαρὸ τὸ φῶς τῆς νήψεως ποὺ χαρίζει ὁ Θεός, ἐνῶ ἡ φωνὴ τοῦ Θεοῦ δονεῖ τὴν καρδία καὶ τὰ διανοήματα. Ὅταν ὅμως ἡ καρδιὰ δεχθεῖ κάποια στιγμὴ τὴν δωροδοκία τῆς ἀνάρμοστης καὶ πονηρῆς ἡδονῆς, ἡ ὁποία θὰ εἰσχωρήσει σ’ αὐτὴν, τότε τὴν πλημμυρίζει μὲ θορύβους ὁ σατανᾶς καὶ γεννᾶ μέσα σ’ αὐτὴν λογισμοὺς πονηρούς. Ἐπίσης, τὴν καθιστᾶ πωρωμένη καὶ γεμάτη σκοτάδι νοητὸ, κυριευμένη ἀπὸ πολέμους καὶ μάχες» (Ἑρμ. Εἰς τὸν Ν΄ Ψαλμό. Α΄, 548)44. Μελετώντας λοιπὸν τὴν Παράδοση καὶ τὴν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας, φθάνουμε στὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ σχέση μεταξὺ ἁμαρτίας καὶ ψυχικῶν διαταραχῶν εἶναι σχέση αἰτίου καὶ 42Πρβλ. Ἀρχιμ. Μεθοδίου Κρητικοῦ, Ἡ ἁμ αρτία καί οἱ ψυχ ικέ ς διαταραχ έ ς, http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/pastoral/methodios_kritikos_ amartia.html. 43Πρβλ. ὅ . π . 44Στό: Ἀρχιμ. Μεθοδίου Κρητικοῦ, Ἡ ἁμ αρτία καί οἱ ψυχ ικέ ς διαταραχ ές, http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/pastoral/ methodios_kritikos_amartia.html. 28
ἀποτελέσματος. Ἡ ἁμαρτία εἶναι τὸ αἴτιο τῆς ἀσθένειας, τὰ ψυχικὰ νοσήματα εἶναι τά ὀδυνηρὰ καὶ βασανιστικά συμπτώματα- ἀποτελέσματα. «Οὐκ ἔστιν ἴασις ἐν τῆ σαρκί μου ἀπὸ προσώπου τῆς ὀργῆς σου, οὐκ ἔστιν εἰρήνη ἐν τοῖς ὀστέοις μου ἀπὸ προσώπου τῶν ἁμαρτιῶν μου» (Ψάλμ. 37.4), λέει ὁ ἱερὸς Ψαλμωδός. Οἱ ψυχικὲς διαταραχὲς ὀφείλονται στὴν ἁμαρτία, ὅπως βεβαίως καὶ ὅλες οἱ διαταραχὲς μέσα στὸν κόσμο μας, συμπεριλαμβανομένων καί τῶν σωματικῶν ἀσθενειῶν, ἀκόμη καὶ ὅταν δὲν ὑπάρχει ἐμφανής προσωπικὴ εὐθύνη τοῦ πάσχοντος. Ἐφ’ ὅσον ὅλοι οἱ ἄνθρωποι σ’ αὐτὸν τὸν κόσμο εἴμαστε μεταπτωτικοί, δηλαδή ἀπόγονοι τοῦ πεπτωκότος Ἀδάμ, κληρονομοῦμε τὴν φθορὰ καὶ τὴν ἀσθένεια, τόσο τοῦ σώματος ὅσο καὶ τῆς ψυχῆς. Ἄλλοτε οἱ ψυχικὲς διαταραχὲς ὀφείλονται σὲ προσωπικὲς ἁμαρτίες ποὺ διέπραξε ὁ πάσχων, οἱ ὁποῖες μένουν ἀνεξομολόγητες καί ἀμετανόητες ὁπότε δημιουργοῦν (παγιώνουν) ἐνοχές πού φθάνουν μέχρι καί τήν σωματοποίησή τους45. Ἄλλοτε πάλι οἱ ψυχικές διαταραχές ὀφείλονται στήν ἐπίδραση καί τό ἀντίκτυπο πού ἔχουν ἁμαρτίες ἄλλων προσώπων π.χ. τῶν γονέων. Ὁ Κύριος, διά τῆς Ἁγίας Γραφῆς, μᾶς διδάσκει: «Ἐγὼ εἶμαι Κύριος ὁ Θεός σου, Θεὸς ζηλότυπος, τιμωρῶν τέκνα διὰ τὰς ἁμαρτίας τῶν γονέων μέχρι τρίτης καὶ τετάρτης γενεᾶς, εἰς ἐκείνους οἱ ὁποῖοι μὲ μισοῦν. Εἶμαι ὅμως καὶ Θεὸς ἐλεήμων, ὁ ὁποῖος δεικνύω καὶ δίδω ἔλεος εἰς χιλιάδας ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι μὲ ἀγαποῦν καὶ φυλάσσουν τὰς ἐντολάς μου (Δευτ. ε’, 9-10)»46. Διαπιστώνεται ἔτσι πολλές φορές ὅταν χωρίζουν οἱ γονεῖς νά παθαίνει κατάθλιψη τὸ παιδί. «Μοῦ ἔλεγε ἕνας στρατιωτικὸς ἱερέας», παρατηρεῖ ὁ π. Μεθόδιος Κρητικός, «ὅτι διερευνώντας τὶς περισσότερες περιπτώσεις αὐτοκτονιῶν στρατιωτῶν στὸν Στρατὸ, διαπιστώνει ὅτι εἶναι παιδιὰ διαλυμένων οἰκογενειῶν. Ἡ ἁμαρτία φώλιασε στὴν ψυχὴ τοῦ παιδιοῦ. Ἡ ἁμαρτία τῶν γονέων γέμισε μὲ ψυχικὲς διαταραχὲς τὸ παιδί. Καταλαβαίνουμε πόση εὐθύνη φέρουμε μέσα στὴν κοινωνία μας, γιατί εἴμαστε ὅλοι ὁ ἕνας δίπλα στὸν ἄλλον καὶ ἐπηρεάζουμε ὁ ἕνας τὸν ἄλλον. Σὲ μία συζήτηση κάποτε μὲ τὸν Γέροντα Παϊσιο στὸ Ἅγιο Ὅρος εἶχα ἀκούσει νὰ λέει : «Οἱ αἰτίες τῶν ψυχικῶν διαταραχῶν εἶναι κυρίως τρεῖς. Ὑπάρχουν ὀργανικὰ αἴτια καὶ τότε χρειαζόμαστε ἰατρικὴ βοήθεια. Ὑπάρχουν ψυχικὲς διαταραχὲς ποὺ ὀφείλονται στὴν ἁμαρτία, στὰ πάθη καὶ στὸν ἐγωισμό. Καὶ τότε χρειάζεται ὁ ἄνθρωπος μετάνοια, συγχώρηση καὶ ἄσκηση. Ὑπάρχει καὶ ἡ περίπτωση τοῦ δαιμονισμοῦ. Καὶ 45Πρβλ. ὅ . π . 46Δ ε υ τ . ε ’ , 9 - 1 0 : «ἐγὼ εἰμι Κύριος ὁ Θεός σου, Θεὸς ζηλωτής, ἀποδιδοὺς ἁμαρτίας πατέρων ἐπὶ τέκνα ἐπὶ τρίτην καὶ τετάρτην γενεὰν τοῖς μισούσι μέ. καὶ ποιῶν ἔλεος εἰς χιλιάδας τοῖς ἀγαπῶσι μὲ καὶ τοῖς φυλάσσουσι τὰ προστάγματά μου». 29
τότε χρειάζεται, ἐφ’ ὅσον μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νὰ τὸ κατανοήσει, νὰ δεῖ τί τοῦ ἔφταιξε καὶ νὰ ὁδηγηθεῖ σὲ μετάνοια, ἀλλὰ καὶ στὰ μέσα τῆς Ἐκκλησίας μας τὰ ἁγιαστικὰ καὶ χαριτόβρυτα». Καὶ θυμᾶμαι πού εἶχε πεῖ τό ἐξῆς: «πολλὲς φορὲς ἔχουμε δαιμονισμένους καὶ προσπαθοῦν νὰ τοὺς βγάλουν τὸ δαιμόνιο μὲ μηχανήματα. Ὅπως καὶ μερικοὶ ἱερεῖς νομίζουν ὅτι οἱ ψυχασθενεῖς εἶναι δαιμονισμένοι καὶ προσπαθοῦν νὰ τοὺς θεραπεύσουν μόνο μὲ τὰ μέσα τὰ ἐκκλησιαστικὰ, ἐνῶ χρειάζεται νὰ τοὺς στείλουν καὶ κάπου ἀλλοῦ»»47. Τά πάθη, ἑπομένως, εἶναι ἡ κύρια αἰτία ὅλων τῶν ἀσθενειῶν καί μάλιστα τῶν λεγόμενων ψυχοσωματικῶν. Κατά βάση, ὅλες οἱ ἀσθένειες εἶναι ψυχοσωματικές. «Ἀσθενεῖ τό σῶμα, ἀσθενεῖ μου καί ἡ ψυχή», ψάλλουμε στόν Μικρό Παρακλητικό Κανόνα πρός τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Κάθε ἀσθένεια τῆς ψυχῆς ἐπιδρᾶ ὁπωσδήποτε σ’ ἕναν βαθμό καί στό σῶμα. Ὁ ἄνθρωπος ἀρρωσταίνει πρῶτα στόν νοῦ, μετά στήν ψυχή καί μετά στό σῶμα. Ὁ σκοτισμός τοῦ νοῦ, ἡ δυσλειτουργία ἤ καί ἡ παντελής ἀδράνεια τῆς νοερᾶς ἐνέργειας εἶναι ἡ ρίζα ὅλων τῶν ψυχοσωματικῶν μας νοσημάτων. Τά πάθη εἶναι κίνηση ἐνάντια στήν ἀγάπη Σύμφωνα μέ τούς λόγους τοῦ Κυρίου, ὁ Ὁποῖος μᾶς διέταξε νά «ἀγαπήσουμε τούς ἀδελφούς μας καθώς κι Ἐκεῖνος μᾶς ἀγάπησε» (δηλ. μέχρι θανάτου!), θά πρέπει νά ἀγαπήσουμε τούς πάντας, περισσότερο καί ἀπό τήν ζωή καί τήν ὕπαρξή μας. Ὀφείλουμε νά ξεπεράσουμε καί τό λεγόμενο ἔνστικτο τῆς αὐτοσυντηρήσεως, προκειμένου νά διασώσουμε τήν ἀγάπη μας πρός τόν Θεό καί πρός τόν συνάνθρωπο μας. Ἄν χρειαστεῖ, θά πρέπει νά δώσουμε καί τήν ζωή μας γιά χάρη τῶν ἀδελφῶν μας. Τά πάθη μᾶς ἀποπροσανατολίζουν, μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπό τόν Θεό καί τούς συνανθρώπους μας, μᾶς διαστρέφουν. Τά πάθη, μέ κυρίαρχο τήν φιλαυτία (τήν ἄλογη ἀγάπη πρός τό σῶμα μας), μᾶς ὠθοῦν στό νά ἀγαπήσουμε ἐγωιστικά τόν ἑαυτό μας, χωρίς νά ἔχουμε καμμία διάθεση γιά τήν παραμικρή θυσία χάριν τοῦ Θεοῦ ἤ τῶν ἀδελφῶν μας. 47Στό: Ἀρχιμ. Μεθοδίου Κρητικοῦ, Ἡ ἁμ αρτία καί οἱ ψυχ ικέ ς διαταραχ ές, http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/pastoral/methodios_kritikos_amartia.ht ml 30
Κάθε ἀρετή εἶναι μιά κίνηση ἀγάπης πρός τόν Θεό καί πρός τόν πλησίον. Κάθε κακία εἶναι μιά κίνηση ἐνάντια στήν ἀγάπη πρός τόν Θεό καί πρός τόν πλησίον. Κάθε ἀρετή εἶναι μία ἔξοδος ἀπό τόν ἑαυτό μας, ἀπό τήν αὐτοφυλάκισή μας. Ὁ Θεός εἶναι ἀγάπη. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι πλασμένος γιά νά ὁμοιάσει στόν Θεό. Εἶναι πλασμένος γιά νά γίνει κι αὐτός ἀγάπη. Ἑπομένως, ὅταν κινούμαστε ἀγαπητικά πρός τόν Θεό καί τούς ἄλλους, ἐκπληρώνουμε τόν προορισμό μας. Ἀπεναντίας, κάθε κακία, κάθε πάθος, εἶναι μία κίνηση πρός τόν ἑαυτό μας, αὐτοερωτική, ναρκισσιστική. Ἑπομένως, τά πάθη εἶναι κινήσεις ἀντίθετες στόν προορισμό μας, ὁ ὁποῖος εἶναι νά γίνουμε ἀγάπη. Εἶναι κινήσεις ἀντίθετες στό «καθ’ ὁμοίωσιν». Ὁ ἄνθρωπος –διά τῶν παθῶν– αὐτοφυλακίζεται, δένεται μέ δεσμά τά ὁποῖα δυστυχῶς τά ἀγαπάει μετά ἀπό κάποια ἡλικία. Ὁ π. Παΐσιος ἔλεγε ὅτι μετά τά 30 (τήν ἡλικία τῶν 30 ἐτῶν) ὁ ἄνθρωπος ἀγαπάει τά πάθη του. Α2)ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Μηχανισμός δημιουργίας τῶν παθῶν (καί μικρή ἀνακεφαλαίωση τῶν προηγουμένων). Τά πάθη εἶναι ἡ παρά φύσιν λειτουργία τῶν διαφόρων ψυχικῶν μας δυνάμεων. Ὅπως ἀναφέρθηκε, σύμφωνα μέ τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, ἡ ψυχή μας εἶναι τριμερής (ἔχει τρεῖς βασικές δυνάμεις): Ἔχει α) τό λογιστικό (νοῦς, διάνοια, δόξα, φαντασία, αἴσθηση), γιά νά προσευχόμεθα καί νά λογιζώμεθα τόν Θεό καί τά τοῦ Θεοῦ· ἐπίσης ἔχει β) τό θυμικό (θυμός), γιά νά θυμώνουμε μέ τούς δαίμονες καί τούς κακούς λογισμούς καί γ) ἔχει τό ἐπιθυμητικό (ἐπιθυμία), γιά νά ἀγαπᾶμε τόν Θεό. Ἀρχικά ὁ νοῦς, στήν συνέχεια ὁ θυμός καί ἡ ἐπιθυμία, μέ τήν δική μας θέληση (δηλ. αὐτεξουσίως), κινοῦνται παρά φύσιν καί μᾶς ὁδηγοῦν στόν χωρισμό ἀπό τόν Θεό (=ἁμαρτία). Αὐτές οἱ δυνάμεις, στήν συνέχεια, συμπαρασύρουν στήν ἁμαρτία (δηλ. στόν χωρισμό ἀπό τόν Θεό) καί τό σῶμα. Ἡ αἰτία τῆς ἁμαρτίας εἶναι ἡ ἀσθένεια τῆς ἀνθρώπινης βούλησης· ἡ παράχρηση (= κακή χρήση, παρά φύσιν χρήση) τοῦ θεόσδοτου δώρου πού λέγεται αὐτεξούσιο. Ἀντί νά ὑποτάξει ὁ ἄνθρωπος τό θέλημά του στό Θεῖο θέλημα καί νά κάνει τό πᾶν γιά τήν ἐκπλήρωσή του (τοῦ Θείου θελήματος), 31
διαμορφώνει καί ἀκολουθεῖ δικά του ἐγωιστικά θελήματα, πού εἶναι ἀντίθετα μέ τό Θεῖο θέλημα. Ὅταν τά ἐγωιστικά θελήματα καί οἱ ἐπιθυμίες ἱκανοποιοῦνται, ὁδηγοῦν τόν ἄνθρωπο στήν ἁμαρτία καί τά πάθη. Ἀφορμή γιά τήν δημιουργία τῶν διεστραμμένων αὐτῶν θελημάτων καί ἐπιθυμιῶν εἶναι οἱ ὑποβολές: α) ὑποβολές τοῦ πονηροῦ, β) ὑποβολές τοῦ κόσμου καί γ) ὑποβολές τοῦ παλαιοῦ ἀνθρώπου (τόν ὁποῖον ἔχουμε ὅλοι οἱ ἄνθρωποι μέσα μας). Ἡ ἀνθρώπινη ἐλευθερία (τό αὐτεξούσιο) ὑποτάσσεται στίς ὑποβολές καί στους λογισμούς, καί ἔτσι διαπράττεται ἡ ἁμαρτία. Ἡ συνεχής ἐπανάλειψη τῆς ὅποιας ἁμαρτίας δημιουργεῖ καί τό ἀντίστοιχο πάθος. Τό κακό, ἡ ἁμαρτία, τά πάθη δέν δημιουργήθηκαν ἀπό τόν Θεό. Ὁ Θεός εἶναι ὁ μόνος κατά φύσιν Ἀγαθός, ὁ τέλεια Ἀπαθής καί ὁ ὄντως Ὤν (Αὐτός πού ἀληθινά «ὑπάρχει»). Τό κακό, ἀντιθέτως, δέν «ὑπάρχει» ἀλλά ὁρίζεται ὡς ἡ «ἀπουσία» τοῦ καλοῦ. Τά πάθη εἶναι ἡ ἀπουσία τῶν ἀρετῶν Ὅταν δέν ὑπάρχουν οἱ ἀρετές, ὅταν δέν ἀσκοῦμε τίς ἀρετές, τότε πέφτουμε στήν δουλεία τῆς ἁμαρτίας καί τῶν παθῶν. Ὅταν φεύγουμε ἀπό τό φῶς, ζοῦμε στό σκοτάδι.Ὅταν ὁ Θεός δέν ἐνεργεῖ μέσα μας, τότε ἐνεργεῖ ὁ παλαιός ἄνθρωπος ἤ ὁ διάβολος. Λέγει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «Ὅταν ὁ Θεός δέν ἐνεργεῖ μέσα μας, τότε κάθε τι πού κάνουμε εἶναι ἁμαρτία»48. Ὅταν δέν εἶναι ἑνωμένος ὁ ἄνθρωπος μέ τόν Θεό, ὥστε νά ἐνεργεῖ ὁ Θεός δι’ αὐτοῦ, τότε ὁ ἄνθρωπος ἁμαρτάνει. Ἡ διαρκής κοινωνία μετά τοῦ Θεοῦ συντηρεῖται διά τῆς μυστηριακῆς καί ἀσκητικῆς ζωῆς. Ἰδιαίτερο καί πρωταρχικό ρόλο παίζει ἡ ἀδιάλειπτη, ἐν συντριβῇ, προσευχή. Αὐτή ἡ προσευχή δέν ἐκφράζει τίποτε ἄλλο παρά τήν ἀδιάλειπτη μετάνοια τοῦ ἁμαρτωλοῦ μέν ἀλλά πιστοῦ ἀνθρώπου. Χωρίς αὐτήν τήν κοινωνία μετά τοῦ Θεοῦ, ὁ ἄνθρωπος σκοτίζεται. Χάνει τήν μετοχή στό Ἄκτιστο Θεῖο Φῶς καί ἑπομένως ζεῖ στήν ἀπουσία Του, δηλ. στό σκότος τοῦ διαβόλου. Ὁ Κύριος μᾶς μίλησε γι’ αυτήν τήν ἀδιάλειπτη μετάνοια, τῆς ὁποῖας βασικό στοιχεῖο εἶναι ἡ ἀδιάλειπτη προσευχή: «Μετανοεῖτε49. Ἤγγικε γάρ ἡ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν». 48Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ, P G 1 5 1 , 416D-417A: «Τοῦ Θεοῦ μή ἐνεργοῦντος ἐν ἡμῖν ἁμαρτία πᾶν τό παρ' ἡμῶν γινόμενον». 32
Ἀδιάλειπτη μετάνοια σημαίνει ἀδιάλειπτη ἐκζήτηση τοῦ Θείου Ἐλέους, τῆς Θείας Συγχώρησης, γιά τίς ἁμαρτίες μας. Ταυτόχρονα σημαίνει ἀδιάλειπτη προσπάθεια γιά διόρθωση. Συμπερασματικά, ἀδιάλειπτη μετάνοια σημαίνει ἀδιάλειπτη προσευχή καί προσοχή ὥστε: α) νά ἀποφεύγουμε τήν ἁμαρτία καί τά πάθη καί β) νά τηροῦμε τίς Θεῖες Ἐντολές. Τά πάθη δημιουργοῦνται ὅταν δέν μετανοοῦμε συνεχῶς Ὅταν δέν μετανοοῦμε, ὅταν ἀπουσιάζει τό καλό, ὅταν δέν κάνουμε καλή χρήση τῶν ψυχικῶν καί σωματικῶν μας δυνάμεων, ὅταν ἀπουσιάζει ἡ ἀρετή, τότε «ὑπάρχει» τό κακό, ἡ ἁμαρτία, τά πάθη, ὡς ἀπουσία-ἔλλειψη τοῦ καλοῦ καί τῆς ἀρετῆς. Μία ἁμαρτία πού ἐπαναλαμβάνεται πολλές φορές, καί ὁ ἄνθρωπος δέν μετανοεῖ γι’ αυτήν, (αὐτή τότε ἡ ἐπανάληψη) δημιουργεῖ μία κακή συνήθεια. Ἡ κακή συνήθεια ὡθεῖ τόν ἄνθρωπο ὥστε νά διαπράττει ὅλο καί εὐκολώτερα, ὅλο καί περισσότερο, ὅλο καί σέ ἐντονότερο βαθμό τήν συγκεκριμένη ἁμαρτία. Ἡ κακή αὐτήν συνήθεια-ἕξη λέγεται πάθος. Γιά παράδειγμα, ἕνας ἄνθρωπος πού θύμωσε μία φορά χωρίς σωστό λόγο50 ὑπέπεσε στήν ἁμαρτία τοῦ ἄλογου θυμοῦ. Ἐάν ὑποπέσει πολλές φορές στήν ἴδια ἁμαρτία, δημιουργεῖ μέσα του μία κακή ἕξη (συνήθεια), ἡ ὁποία λέγεται πάθος τοῦ θυμοῦ. Ἔτσι, κάθε φορά πού ἀδικεῖται, ταράζεται. Πολύ εὔκολα, μέ τό παραμικρό, θυμώνει καί παρεκτρέπεται, διότι ἐνεργεῖ μέσα του αὐτό τό πάθος τοῦ θυμοῦ. Ὅσο περισσότερο τό ἐνεργεῖ αὐτό τό πάθος, τόσο εὐκολώτερα πέφτει σ’ αὐτό, τόσο πιό πολύ ὑποδουλώνεται. Χρειάζεται μία ἀποφασιστική κίνηση τῆς ἀνθρώπινης βούλησης, ἡ ὁποία (σέ συνδυασμό-συνεργασία μέ τήν Θεία Χάρη) θά ὁδηγήσει τόν ἄνθρωπο σέ μετάνοια, ὥστε νά ἀποτινάξει τό συγκεκριμένο πάθος. Ὁ ἄνθρωπος αὐτός ἔκανε ἀρκετές φορές κακή χρήση τῆς ψυχικῆς του δυνάμεως (δώρο τοῦ Θεοῦ) πού λέγεται θυμός, διότι τό ἔστρεψε σέ λάθος κατεύθυνση. Ἀπόκτησε ἔτσι τό πάθος τοῦ ἄδικου 49Δέν εἶπε:«Μετανοῆστε μία φορά» ἀλλά «Μετανοεῖτε» συνεχῶς, δηλ. συνεχῶς νά διορθώνετε τήν πορεία σας, ὥστε νά μήν χάσετε τόν δρόμο πού ὁδηγεῖ στήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. 50Σωστός λόγος θυμοῦ εἶναι ὅταν θυμώνουμε διότι ὑβρίζεται ὁ Θεός ἤ ἀδικεῖται ὁ πλησίον. Λανθασμένος λόγος θυμοῦ εἶναι ὅταν θυμώνουμε διότι ἀδικούμαστε ἐμεῖς καί προσπαθοῦμε ὀργιζόμενοι νά ὑπερασπιστοῦμε τόν ἑαυτό μας. 33
θυμοῦ. Στρέφεται –λόγῳ τοῦ πάθους αὐτοῦ– ἐναντίον ἐκείνων πού ὥφειλε νά ἀγαπᾶ ὄχι μόνο ἐξ ἴσου μέ τόν ἑαυτό του (ὅπως λέγει ἡ ἐντολή τῆς Π. Διαθήκης51) ἀλλά καί πολύ περισσότερο (Κ. Διαθήκη)52. Συνάμα, ἀφήνει ἀπολέμητους αὐτούς πού ἀληθινά τόν ταλαιπωροῦν (τούς δαίμονες καί τούς λογισμούς-ἐπιθυμίες πού αὐτοί ὑποβάλλουν), μή θυμώνοντας δίκαια ἐναντίον τους, κατά τό Γραφικό: «ὀργίζεσθε καί μή ἁμαρτάνετε». Ὅταν ὁ θυμός χρησιμοποιεῖται γιά τήν ὑπεράσπιση τοῦ Θεοῦ (ὅταν λ.χ. βλασφημεῖται τόν Πανάγιον Ὄνομά Του) ἤ γιά τήν ὑπεράσπιση τοῦ πλησίον μας, ὅταν αὐτός ἀδικεῖται, τότε ὁ θυμός εἶναι ἀπαραίτητος, ἀναμάρτητος καί δικαιότατος. Τά αἴτια τῶν παθῶν: ἡ λανθασμένη κίνηση τοῦ αὐτεξουσίου καί ἡ ὑποβολή τοῦ πονηροῦ. Ἐφευρέτης τοῦ κακοῦ εἶναι ὁ διάβολος. Αὐτός ὑπέβαλε στόν ἄνθρωπο τήν ἐπιθυμία τῆς θεώσεως χωρίς τόν Θεό. Ἡ ἀνθρώπινη ἐλευθερία καί βούληση συγκατένευσε. Ὁ ἄνθρωπος αὐτονομημένα, χωρίς τόν Θεό, ἀναζήτησε τήν μακαριότητα καί τήν ἡδονή. Ἔτσι ἄρχισε νά ἁμαρτάνει καί νά δημιουργεῖ τά διάφορα πάθη. «Ἡ ψυχή, ἀφοῦ ἀπέκλινε ἀπό τίς ἀρετές, διά μέσου τῆς φιληδονίας κατασκεύασε τά πάθη καί τά ἐστερέωσε ἐναντίον της», λέγει ὁ Ἀββᾶς Δωρόθεος53. Ἡ ἐπιθυμία γιά τήν ἡδονή, γιά τήν κάθε εἴδους ἀπόλαυση (τήν σωματική, τήν ψυχική, αὐτήν πού ἔρχεται ἀπό τούς ἀνθρώπινους ἐπαίνους ἤ ἀπό τήν συσσώρευση πλούτου ἤ δύναμης ἤ ἀπό τήν ἀπόκτηση ἐξουσίας καί ἀξιωμάτων) ἔκανε τήν ψυχή νά παρεκκλίνει ἀπό τήν κατά φύσιν ζωή. Ὁ ἄνθρωπος κινήθηκε αὐτεξουσίως πρός τήν ἁμαρτία. Ἑπομένως, ἡ ἁμαρτία ἀρχικά εἶναι μία νόσος τῆς προαιρέσεως, τοῦ αὐτεξουσίου. Στήν συνέχεια ἐπεκτείνεται καί καταλαμβάνει ὅλην τήν ψυχοσωματική ἀνθρώπινη ὑπόσταση. 51 Ἀγαπήσεις τόν πλησίον σου ὡς σεαυτόν 52Στήν Κ. Διαθήκη διδαχθήκαμε ἀπό τόν Κύριο νά ἀγαποῦμε τούς ἀδελφούς μας ὅπως μᾶς ἀγάπησε Ἐκεῖνος: «Ἐντολὴν καινὴν δίδωμι ὑμῖν͵ ἵνα ἀγαπᾶτε ἀλλήλους· καθὼς ἠγάπησα ὑμᾶς ἵνα καὶ ὑμεῖς ἀγαπᾶτε ἀλλήλους.(Ἰωαν. 13,34)». Ὁ Κύριος μᾶς ἀγάπησε μέχρι τέλους: «Ἀγαπήσας τοὺς ἰδίους τοὺς ἐν τῷ κόσμῳ͵ εἰς τέλος ἠγάπησεν αὐτούς» (Ἰωαν. 13,1). Μᾶς ἀγάπησε μέχρι θανάτου «γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου͵ θανάτου δὲ σταυροῦ» (Φιλιπ. 2, 8). Μέ τήν ἴδια ἀγάπη δηλ. «μέχρι θανάτου» πρέπει νά ἀγαπᾶμε καί ἐμεῖς, ὁ ἕνας τόν ἄλλον. Δηλ. πρέπει νά ἀγαπᾶμε τόν ἄλλο ξεπερνώντας τήν ἀγάπη στόν ἑαυτό μας καθώς καί τόν φόβο τοῦ θανάτου. 53 Ἀββᾶ Δωροθέου, εἰς Φ ιλοκαλία τ ῶν νηπτικῶν καί ἀσκητικῶν, Ἐκδ. «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσσαλονίκη 1981, τόμος 12ος, σελ. 510: «Κλίνασα ἡ ψυχή διά φιληδονίας ἐκ τῶν ἀρετῶν κατεσκεύασε τά πάθη καί ἐστερέωσεν αὐτά καθ’ ἑαυτῆς». 34
Ἀρχικά κινεῖται λανθασμένα ὁ νοῦς. Στήν συνέχεια παρασύρονται στήν λάθος κίνηση τό θυμικό καί τό ἐπιθυμητικό. Πῶς δημιουργήθηκαν τά πάθη. Ὁ κατά φύσιν ἄνθρωπος, ὁ πρῶτος Ἀδάμ ἦταν ἀπαθής πρίν τήν πτώση. Ὅλες του οἱ ψυχικές δυνάμεις ἐκινοῦντο φυσιολογικά, πρός τόν Θεό. Ὁ ἄνθρωπος ἀγαποῦσε «ἐξ ὅλης ψυχῆς καί καρδίας καί διανοίας καί ἰσχύος»54 τόν Θεό. Ὁ Θεός ἔδωσε στήν ἀνθρώπινη ψυχή ὅλες τίς δυνάμεις –ὅ,τι χρειαζόταν– γιά νά ἐπιτύχει τόν προορισμό του: τήν ὁμοίωση μ’ Αὐτόν. Μέ τήν πτώση ἡ ἀνθρώπινη προαίρεση καί τό αὐτεξούσιο χρησιμοποιήθηκαν λανθασμένα καί ὁ ἄνθρωπος χωρίστηκε ἀπό τόν Θεό. Συμπεριφέρθηκε ἐγωιστικά, δέν θέλησε νά ζητήσει συγγνώμη ἀπό τόν Δημιουργό Του μετά τήν πτώση του στόν Παράδεισο, καί ἔχασε ἔτσι τήν κοινωνία μαζί Του. Ἡ πρώτη ἁμαρτία ἦταν ἡ παρακοή στήν ἐντολή τῆς νηστείας. Ὁ ἄνθρωπος, πέφτοντας σέ κάποια ἀμέλεια (ἀνεπαίσθητη λήθη τοῦ Θεοῦ καί ραθυμία) μέ τήν παρακίνηση τοῦ πονηροῦ, αὐτονομήθηκε καί ἔχασε τήν «ὅραση» τοῦ Θεοῦ. Ἀναζήτησε τήν θέωςή του μέ τίς δικές του ἀποκλειστικά δυνάμεις, χωρίς τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ. Ἔκανε εἴδωλο τόν ἑαυτό του55 καί τά κτίσματα. Ἀναζήτησε τήν ἡδονή στά κτίσματα. Ὑποδούλωσε τόν νοῦ του στίς αἰσθήσεις καί στό περιβάλλον. Ἡ Εὔα «εἶδε»56 τόν ἀπαγορευμένο καρπό, τόν «ἐπιθύμησε» καί μετά τόν «ἔφαγε», παρακούοντας στόν Δημιουργό της. Προσπάθησε ὁ Πρωτόπλαστος ἄνθρωπος νά βρεῖ τήν εὐτυχία του μέσῳ τῆς ἄλογης ἀγάπης πρός τόν ἑαυτό του, ἐγκαταλείποντας τόν Δημιουργό του. Ἡ λήθη καί ἡ ραθυμία τόν κυρίευσαν. Ὑποδουλώθηκε στήν φιλαυτία. Ὁ σκοτισμένος του νοῦς συμπαρέσυρε καί τίς ἄλλες ψυχικές του δυνάμεις στήν παρά φύση λειτουργία. Κινήθηκε ἀγαπητικά καί λατρευτικά πρός τά κτίσματα καί τίς γήινες ἡδονές. Ὡς ἀποτέλεσμα τῆς Προπατορικῆς ἁμαρτίας εἰσῆλθαν στόν ἄνθρωπο: α) ἡ ροπή πρός τήν ἁμαρτία καί β) τά διάφορα ἀδιάβλητα πάθη (πείνα, δίψα, πόνος, λύπη κ.λ.π.). Αὐτά τά πάθη, ὅταν ἱκανοποιοῦνται μέ μέτρο καί γιά τόν σωστό λόγο γιά 54 Πρβλ. Λ κ . 10, 27. 55 Βλ. Ἁγ. Ἀνδρέα Κρήτης, Μ. Κανών , ὠδή δ΄, τροπάριο 26:«αὐτείδωλον τοῖς πάθεσιν ἐγενόμην». 56Ὑποδούλωσε τόν νοῦ της στήν ὅραση καί κατόπιν στήν γεύση, συμπαρασύροντας καί τίς ἄλλες ψυχικές της δυνάμεις στήν ὑποδούλωση αὐτή. 35
τόν ὁποῖο μᾶς δόθηκαν ἀπό τόν Θεό, δέν ὁδηγοῦν στήν ἀπομάκρυνση ἀπό τόν Θεό (ἁμαρτία). Ὅταν «ὑπερ-ἱκανοποιοῦνται» ἤ «ὑπο- ἱκανοποιοῦνται», τότε γίνονται διαβλητά (ἁμαρτωλά). Μετά τήν πτώση ὁ ἄνθρωπος, σύμφωνα μέ τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, δημιούργησε –δυστυχῶς μέ τήν θέλησή του– τά διάφορα πάθη κάνοντας: α) παράχρηση τῶν ψυχικῶν του δυνάμεων καί β) πέφτοντας στήν ἀμετρία κατά τήν ἱκανοποίηση τῶν ἀδιαβλήτων παθῶν του μετατρέποντάς τα σέ διαβλητά. Α3) ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Ὁ ἄνθρωπος πού δέν ἔχει καθαριστεῖ ἀπό τά πάθη του εἶναι ψυχοπαθής, κατά τούς ἅγιους Πατέρες. Ἀληθινά ψυχο-παθής ἄνθρωπος εἶναι κάθε ἄνθρωπος πού εἶναι δέσμιος τῶν παθῶν του. Ὁπωσδήποτε καί ὁ καταθλιπτικός –μέ τήν πατερική ἔννοια– εἶναι ψυχοπαθής. Ἡ ψυχο-πάθεια ἔγκειται στό ὅτι ἡ καρδία τοῦ ἀνθρώπου δέν εἶναι καθαρή, ἀλλά εἶναι μολυσμένη ἀπό λογισμούς καί δέσμια τῶν παθῶν. Αὐτός ὁ ἄνθρωπος χρήζει θεραπείας. Ἡ θεραπεία εἶναι ἡ κάθαρση καί ὁ φωτισμός τοῦ νοῦ (διά τῆς ἀσκητικῆς καί μυστηριακῆς ζωῆς ἐντός τῆς Ἐκκλησίας). Τότε ὁ ἄνθρωπος παύει νά εἶναι ψυχοπαθής. Τότε ἐλευθερώνεται καί ἀπό τήν κατάθλιψη. «Ὁ κάθε ἄνθρωπος», μᾶς διδάσκει ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, «εἶναι ψυχοπαθὴς, κατὰ τὴν Πατερικὴ ἔννοια. Δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ εἶναι κάποιος σχιζοφρενὴς γιὰ νὰ εἶναι ψυχοπαθής. Ὁ ὁρισμὸς τῆς ψυχοπάθειας ἀπὸ Πατερικῆς ἀπόψεως εἶναι ὅτι ψυχοπάθεια ὑπάρχει στὸν ἄνθρωπο ἐκεῖνον ποὺ δὲν λειτουργεῖ σωστὰ ἡ νοερὰ ἐνέργεια μέσα του. Ὅταν δηλαδὴ ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι γεμάτος ἀπὸ λογισμούς, ὄχι μόνο κακοὺς λογισμούς, ἀλλὰ καὶ καλοὺς λογισμούς57. Ὅποιος ἔχει λογισμούς, καλοὺς ἡ κακοὺς μέσα στὴν καρδιά του, αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ Πατερικῆς ἀπόψεως εἶναι ψυχοπαθής. Ἂς εἶναι οἱ λογισμοὶ αὐτοὶ ἠθικοί –ἀκόμη καὶ ἠθικώτατοι, ἀνήθικοι ἡ ὁ,τιδήποτε ἄλλο. Δηλαδὴ, κατὰ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ὅποιος δὲν ἔχει περάσει ἀπὸ κάθαρσι τῆς ψυχῆς ἀπὸ τὰ πάθη καὶ δὲν ἔχει φθάσει σὲ κατάστασι φωτισμοῦ μὲ τὴν Χάρι τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἶναι ψυχοπαθής. Ὄχι ὅμως μὲ τὴν ἔννοια τῆς Ψυχιατρικῆς. Ὁ ψυχοπαθὴς γιὰ τὸν ψυχίατρο 57Βλ. Ἰωάννου Ρωμανίδου: «Ἡ θ ρ η σ κ ε ί α ε ἶ ν α ι ν ε υ ρ ο β ι ο λ ο γ ι κ ὴ ἀ σ θ έ ν ε ι α , ἡ δ ὲ Ὀ ρ θ ο δ ο ξ ί α ἡ θ ε ρ α π ε ί α τ η ς », ἐν Ὀρθοδοξία – Ἑλληνισμός, Πορεία στὴν Τρίτη Χιλιετία, Β’ τόμος, ἔκδοσις Ι. Μ. Κουτλουμουσίου, Ἅγιον Ὅρος, 1996, σσ. 67-76. 36
εἶναι κάτι ἄλλο. Εἶναι ἐκεῖνος ποὺ πάσχει ἀπὸ ψύχωση, εἶναι ὁ σχιζοφρενής»58. Ὁ προπτωτικός ἄνθρωπος δέν ἦταν ψυχο-παθής. Ὁ νοερά του ἐνέργεια λειτουργοῦσε κανονικά. «Στὸν προπτωτικὸ ἄνθρωπο», σημείωνει ὁ π. Ἱερόθεος Βλάχος, «ὁ νοῦς ἐλάμβανε τὴν θεία Χάρη καὶ αὐτὴ διαπορθμευόταν στὸ σῶμα του καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἀκτινοβολοῦσε σὲ ὅλη τὴν κτίση» 59. Μετά τήν πτώση ὅλα ἄλλαξαν, «Ἡ ψυχὴ ἀπομυζᾶ τὸ σῶμα καὶ δημιουργοῦνται ἡ φιλαυτία καὶ τὰ ψυχικὰ πάθη. Τὸ σῶμα ἀπομυζᾶ τὴν κτίση καὶ δημιουργοῦνται τὰ σωματικὰ πάθη καὶ ἀκολουθεῖ τὸ οἰκολογικὸ πρόβλημα. Ἡ ἔκφραση αὐτὴ τῶν παθῶν δημιουργεῖ καὶ τὰ κοινωνικὰ προβλήματα» 60. Ὑπάρχει ἑπομένως ἀνάγκη θεραπείας. Θά πρέπει «τὸ σῶμα νὰ ὑποταχθῆ στὴν ψυχὴ καὶ ἡ ψυχὴ νὰ ἐμπνέεται ἀπὸ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ»61. Ἡ θεραπεία τοῦ ψυχο-παθοῦς μεταπτωτικοῦ ἀνθρώπου περιλαμβάνει: α) τήν ἀποκατάσταση τῆς νοερᾶς προσευχῆς ἐντός τῆς καρδίας του β) τήν ἀποβολή τῆς φιλαυτίας καί τήν ἀντικατάστασή της μέ τήν ἀνιδιοτελή –τήν ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι– ἀγάπη πρός τόν Θεόν καί πρός τόν πλησίον. Ὁ ἐγωισμός καί ἡ φιλαυτία Ὁ ἐγωισμός, πού συνδέεται κατ’ ἐξοχήν ὅπως ἐλέχθη μέ τήν ὑπερηφάνεια, συνδέεται φυσικά καί μέ τήν φιλαυτία. «Ἀπό τήν φιλαυτία γεννιοῦνται ὅλα τά πάθη»62. Προϊόν τῆς φιλαυτίας εἶναι καί ὁ ἐγωισμός. Ἔλεγε ὁ μακαριστός π. Παΐσιος, ὅταν τόν ρώτησαν τί εἶναι φιλαυτία: «(Φιλαυτία εἶναι) τό νά κάνεις τά χατίρια τοῦ παλαιοῦ σου ἀνθρώπου, νά ἀγαπᾶς δηλαδή τόν παλαιό σου ἄνθρωπο. Καί ἡ γαστριμαργία καί ὁ ἐγωισμός καί τό πεῖσμα καί ἡ ζήλεια, πρακτορεῖο τους ἔχουν τήν φιλαυτία»63. 58 Π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, Πατε ρική Θε ολογία , ἐκδ. Παρακαταθήκη, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 22- 3. 59Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Ἡ Ὀρθ όδοξη νηπτ ικὴ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας ὡς μέθοδος θεραπείας (Β΄), http://www.parembasis.gr/2004/04_04_12.htm. 60Ὅ . π. 61Ὅ . π. 62Π άθ η καί ἀρ ε τ έ ς, σελ. 39. 63Ὅ . π. , σελ. 39. 37
Ἡ ἀγάπη τοῦ ἐγώ, ἡ αὐτολατρεία, τό νά θεωρεῖ ὁ ἄνθρωπος τόν ἑαυτό του ὡς τό κέντρο τοῦ κόσμου, αὐτό εἶναι καί ἡ καταστροφή τοῦ ἀνθρώπου. Τό κλείσιμο στό ἐγώ, ἡ πρός ἑαυτόν καί μόνον στροφή τῆς ἀγαπητικῆς δυνάμεως τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι λειτουργία αὐτοφυλάκισης, αὐτοκαταστροφῆς, αὐτοδιάλυσης τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι κοινωνικό ὄν. Εἶναι πλασμένος γιά νά ἀγαπήσει τόν Θεό καί τόν πλησίον. Γιά νά τό πετύχει θά πρέπει νά πάψει νά εἶναι φίλαυτος. Γιά νά ἀγαπήσει μέ τήν κατά Θεόν ἀγάπη τόν πλησίον, δηλαδή γιά νά ἀγαπήσει: α) ἀνιδιοτελῶς, β) χωρίς ὅρια καί διακρίσεις, καί γ) μέ δική του θυσία, πού μπορεῖ νά φθάσει ὡς τόν θάνατο, πρέπει νά πολεμήσει τήν φιλαυτία. Θά πρέπει νά ἀγωνίζεται συνεχῶς νά «βγαίνει», νά ἐξέρχεται ἀπό τήν πρός τόν ἑαυτό του ἄρρωστη ἀγάπη καί νά κινεῖται ἀγαπητικά πρός τόν Θεό καί πρός τόν πλησίον. Ἡ «ἐξοδος» αὐτή βεβαίως, δέν εἶναι σκόρπισμα τοῦ νοῦ πρός τά ἔξω, πρός τά κτίσματα. Εἶναι εὕρεση τοῦ ἀληθινοῦ ἑαυτοῦ μας, τῆς οὐσίας τῆς ψυχῆς μας καί κατόπιν εὕρεση τοῦ Θεοῦ, ἄρνηση τοῦ ἐγωκεντρισμοῦ, τοῦ ἐγωιστικοῦ θελήματος, καί γενικά τοῦ παλαιοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι ἄρνηση «τοῦ παλαιοῦ, τοῦ κακοῦ ἑαυτοῦ μας», κατά τόν λόγο τοῦ Κυρίου: «εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτόν...»64. Γιά νά ἐπιτευχθεῖ ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τήν φιλαυτία, θά πρέπει νά γίνει ἡ κάθαρση τῆς καρδίας ἀπό τά πάθη διά τῆς μετανοίας. Ἡ κάθαρση αὐτήν εἶναι ἔργο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τό Ὁποῖο συνεργάζεται μέ τήν ἀνθρώπινη βούληση. Ἡ συγκέντρωση τοῦ νοῦ στήν καρδιά καί ἡ ἀδιάλειπτη ἐκζήτηση τοῦ Θείου ἐλέους εἶναι ἀπαραίτητες γιά τήν ἐνεργοποίηση τῆς καθαρτικῆς ἐνέργειας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἡ ὁποία ὑπάρχει στό κέντρο τῆς καρδίας τοῦ βαπτισμένου πιστοῦ. Ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου πρέπει νά βρίσκεται στήν καρδιά. Ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου, σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους Πατέρες, πρέπει νά βρίσκεται ἐντός τοῦ ἀνθρώπου, στήν καρδία του. Δέν θά πρέπει νά 64Μα τ θ . 16, 24. 38
διασκορπίζεται πρός τά ἔξω διά τῶν αἰσθήσεων, ἀλλά νά ἔρχεται «εἰς ἑαυτόν» καί νά παραμένει ἐντός τῆς καρδίας προσευχόμενος. Ἡ ἐνέργεια τοῦ νοῦ, πού διασκορπίζεται διά τῶν αἰσθητηρίων στό περιβάλλον, θά πρέπει νά ἐπανέλθει στήν οὐσία τοῦ νοῦ, πού βρίσκεται ἐντός τῆς καρδίας τοῦ ἀνθρώπου65. Τότε, ὅταν ὁλοκληρωθεῖ αὐτήν ἡ ἐπιστροφή, ὁ νοῦς διά τοῦ ἑαυτοῦ του «ἐπί τήν ἔννοιαν τοῦ Θεοῦ ἀναβαίνει» (ὁ νοῦς ἀνεβαίνει καί ὁρᾶ τόν Θεό), σύμφωνα μέ τόν Μ.Βασίλειο66. Τότε ἡ νοερά ἐνέργεια τοῦ ἀνθρώπου λειτουργεῖ σωστά. Τότε ὁ νοῦς (δηλ. ἡ ψυχή, κατά τούς ἁγίους Πατέρες) λειτουργεῖ κατά φύσιν. Ἡ νοερά προσευχή ἀποτελεῖ τήν ἀπόδειξη τῆς θεραπευμένης ψυχῆς. Ὅσο ὁ ἄνθρωπος δέν προσεύχεται εἶναι ψυχικά ἄρρωστος ἤ καί νεκρός. «Νά καταλάβουμε», δίδασκε ὁ Γέροντας Σέργιος, «ὅτι, ὅπως τό σῶμα ἀρρωσταίνει καί πεθαίνει χωρίς τροφή, ἔτσι καί ἡ ψυχή ἀρρωσταίνει καί πεθαίνει χωρίς τήν προσευχή. Ἡ προσευχή εἶναι ἡ τροφή τῆς ψυχῆς»67. Γιά νά εἶναι θεραπευμένη ἡ ψυχή πρέπει νά προσεύχεται. Ἡ ἀποκατάσταση τῆς νοερᾶς προσευχῆς. Ἡ Ἐκκλησία ἔχει ὡς σκοπό νά ἀποκαταστήσει τήν ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό, τήν ἀδιάλειπτη νοερά κοινωνία μαζί Του (οὐσιαστικά, τήν νοερά προσευχή στίς ψυχές τῶν μελῶν Της). Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης μᾶς διδάσκει: «Ἡ θεραπεία τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ κύρια μέριμνα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἡ Ἐκκλησία πάντοτε θεράπευε τὸν χῶρο τῆς ψυχῆς. Εἶχε διαπιστώσει – ἀπὸ τὴν Ἑβραϊκὴ παράδοση καὶ ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χριστὸ καὶ τοὺς Ἀποστόλους– ὅτι στὸν χῶρο τῆς φυσικῆς καρδιᾶς λειτουργεῖ κάτι ποὺ οἱ Πατέρες ὠνόμασαν «νοῦν». Πήρανε δηλαδὴ τὸν παραδοσιακὸ «νοῦν», ποὺ σημαίνει διάνοια καὶ λόγος, καὶ κάνανε μία διαφοροποίησι. Ὠνόμασαν νοῦν αὐτὴν τὴν νοερὰ ἐνέργεια, ἡ ὁποία λειτουργεῖ στὴν καρδιὰ τοῦ ὑγιοῦς ψυχικὰ ἀνθρώπου. Δὲν γνωρίζομε πότε ἔγινε αὐτὴ ἡ διαφοροποίησις, διότι συμβαίνει ἐπίσης μερικοὶ Πατέρες νὰ ὀνομάζουν μὲ τὴν ἴδια λέξι, νοῦν, καὶ τὴν λογική ἀλλὰ καὶ τὴν νοερὰ ἐνέργεια ὅταν αὐτὴ κατεβαίνη καὶ λειτουργῆ στὸν χῶρο τῆς καρδιᾶς. 65Ὅπως ὁ Θεός ἔχει οὐσία καί ἐνέργεια ἔτσι καί ὁ κατ’ εἰκόνα Θεοῦ ἄνθρωπος (νοῦς) ἔχει οὐσία, ἡ ὁποία βρίσκεται ἐντός τῆς καρδίας (καί ὀνομάζεται βαθεῖα καρδία) καί ἐνέργεια (ἡ ὁποία λέγεται νοερά ἐνέργεια). Ἡ νοερά ἐνέργεια ἐνεργεῖ στήν καρδία τοῦ ὑγιοῦς πνευματικά ὡς νοερά ἀδιάλειπτη προσευχή (νοῦς) καί στόν ἐγκέφαλο ὡς διάνοια (λογική). 66Μ. Βασιλείου, T L G , Work #075 32.1240.35 67Larchet, 2006, Ακρίτας, σσ. 167-169, http://fdathanasiou.wordpress.com/2011/02/07. O σ τ ά ρ ε τ ς Σ έ ρ γ ι ο ς , κ α ι η κ ο σ μ ι κ ή ” ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ή ” (1903-1987) 39
Ὁπότε, ἐξ αὐτῆς τῆς ἀπόψεως, ἡ νοερὰ ἐνέργεια εἶναι μία καὶ μόνη ἐνέργεια τῆς ψυχῆς, ἡ ὁποία στὸν μὲν ἐγκέφαλο λειτουργεῖ ὡς λογική, ἡ ἴδια ὅμως λειτουργεῖ συγχρόνως καὶ στὴν καρδιὰ ὡς νοῦς. Δηλαδὴ τὸ ἴδιο ὄργανο, ὁ νοῦς, προσεύχεται ἀδιάλειπτα στὴν καρδιά (σὲ ὅσους ἐννοεῖται ἔχουν ἀδιάλειπτη καρδιακὴ προσευχή) καὶ συγχρόνως σκέπτεται, π.χ. μαθηματικὰ προβλήματα καὶ ὁ,τιδήποτε ἄλλο, στὸν ἐγκέφαλο»68. Στὰ συγγράμματα τῶν ἁγίων Πατέρων γίνεται πολὺς λόγος γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ νοῦ στὴν καρδιά, τὴν ἐπιστροφὴ τῆς ἐνεργείας στὴν οὐσία. Λέγει ὁ Μέγας Βασίλειος ὅτι «ὁ νοῦς πού δὲν διασκορπίζεται πρὸς τὰ ἔξω καὶ δὲν διαχέεται μέσῳ τῶν αἰσθητηρίων στὸν κόσμο ἐπιστρέφει στὸν ἑαυτό του καὶ διὰ τοῦ ἑαυτοῦ του ἀναβαίνει στὴν ἔννοια τοῦ Θεοῦ. Στὴν συνέχεια, περιλαμπόμενος καὶ ἐλλαμπόμενος ἀπὸ τὸ κάλλος τοῦ Θεοῦ, ἀπό τήν Θεία Χάρη, ἀπό τό Φῶς τοῦ Θεοῦ τό Ἄκτιστον, δὲν ἐνδιαφέρεται γιὰ τὰ γήινα καὶ ξεχνᾶ ἀκόμη καὶ αὐτὴν τὴν φύση· δηλ. δέν φροντίζει μέ ἀγωνία οὔτε γιά τήν τροφή του οὔτε γιά τό τί θά φορέσει»69 ὁ ἄνθρωπος αὐτός. Ἡ ἐπιστροφὴ τοῦ νοῦ ἀπὸ τὴν διάχυσή του στὴν καρδιά, δηλαδὴ ἡ ἐπιστροφὴ τῆς ἐνεργείας τοῦ νοῦ στὴν οὐσία του, εἶναι ἡ θεραπεία τοῦ νοῦ, ἡ ἀποκατάστασή του στό κατά φύσιν. Τότε, ἡ καρδιά καθαρίζεται –διά μέσου τῆς ἀδιάλειπτης νοερᾶς καρδιακῆς προσευχῆς– καί ἔρχεται ἐντός της ἔνοικος τό Πανάγιον Πνεῦμα μέ τόν καρπό Του, πού εἶναι «ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυμία κ.λπ.». Τότε, φυσικά, ἐξαφανίζονται τά πάθη, ἐξαφανίζεται ὁ ἐγωισμός· ἐξαφανίζεται ἑπομένως καί ἡ λύπη πού αὐτός προκαλεῖ, καθώς καί ἡ κατάθλιψη. Ἡ θεραπεία τῶν παθῶν γενικά. Ἡ θεραπεία τῶν ποικίλων παθῶν μας ἐπιτυγχάνεται ὅταν χρησιμοποιήσουμε σωστά τό δῶρο τῆς ἐλευθερίας (τό αὐτεξούσιο) καί συνεργαστοῦμε μέ τήν Θεία Χάρη, ζώντας μέσα στήν Ἐκκλησία. Τότε, ἀπό τήν Θεία Χάρη θά ἐπιτευχθοῦν τά ἐξῆς: 68Π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, Π α τ ε ρ ι κ ή Θ ε ο λ ο γ ί α , ἐκδ. Παρακαταθήκη, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 19. 69Μ. Βασιλείου, T L G , Work #075 32.1240.35 to Work #075 32.1240.42 «Νοῦς γὰρ μὴ σκεδαννύμενος ἐπὶ τὰ ἔξω͵ μηδὲ ὑπὸ τῶν αἰσθητηρίων ἐπὶ τὸν κόσμον διαφορούμενος͵ ἐπάνεισι μὲν πρὸς ἑαυτὸν͵ δι΄ ἑαυτοῦ δὲ πρὸς τὴν περὶ Θεοῦ ἔννοιαν ἀναβαίνει· κἀκείνῳ τῷ κάλλει περιλαμπόμενος͵ καὶ αὐτῆς τῆς φύσεως λήθην λαμβάνει· μήτε πρὸς τροφῆς φροντίδα͵ μήτε πρὸς περιβολαίων μέριμναν τὴν ψυχὴν καθελκόμενος· ἀλλὰ σχολὴν ἀπὸ τῶν γηίνων φροντίδων ἄγων͵ τὴν πᾶσαν ἑαυτοῦ σπουδὴν ἐπὶ τὴν κτῆσιν τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν μετατίθησι». 40
α) ἡ κάθαρση καί ἡ ἀποκατάσταση τῆς νοερᾶς ἐνέργειας- λειτουργίας μέσα μας καθώς καί β) ἡ ἀνακατεύθυνση τῶν θυμικοῦ-ἐπιθυμητικοῦ μας πρός τόν Θεό. Συγκεκριμένα θά πρέπει διά τῆς Θείας Χάριτος: α) νά πτερώσουμε τό λογιστικό τῆς ψυχῆς μέ τήν ἀδιάλειπτη καθαρή προσευχή, β) νά κυριαρχήσουμε στό θυμικό τῆς ψυχῆς μέ τήν ἀγάπη καί γ) νά χαλιναγωγήσουμε τό ἐπιθυμητικό τῆς ψυχῆς μέ τήν ἐγκράτεια. Πρέπει, βεβαίως, παραλλήλως νά πολεμηθοῦν οἱ τρεῖς γίγαντες τῶν παθῶν: ἡ ἄγνοια τοῦ Θεοῦ, ἡ λήθη τοῦ Θεοῦ καί ἡ ραθυμία-ἀμέλεια-προσκόλληση στήν σάρκα καί τό σαρκικό φρόνημα. Γιά τήν θεραπεία τοῦ Χριστιανοῦ, γιά τήν ἐπίτευξη τῆς Κάθαρσης καί τοῦ Φωτισμοῦ, χρειάζεται ἡ συνεργασία τοῦ Θεοῦ καί τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος συνεργάζεται μέ τήν Θεία Χάρη, ἀκολουθώντας τίς ὁδηγίες τοῦ πνευματικοῦ του ὁδηγοῦ. Χωρίς πνευματικό ὁδηγό πού νά ἔχει τήν διάκριση τῶν πνευμάτων δέν μπορεῖ νά γίνει πνευματική ζωή καί νά ἐπιτευχθεῖ ἡ κάθαρση ἀπό τά πάθη. Ἡ προετοιμασία γιά νά λάβει ὁ ἄνθρωπος τήν Θεία Χάρη γίνεται μέ τήν ἀσκητική ζωή, ἡ ὁποία προετοιμάζει τήν ψυχή ὥστε νά δεχθεῖ τήν ἄκτιστη θεοποιό ἐνέργεια (Θεία Χάρη). Ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἡσυχάζει καί μετανοεῖ, νηστεύει καί ἐγκρατεύεται, κοπιάζει σωματικά καί προσεύχεται, γίνεται σιγά-σιγά δεκτικός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τῆς Θείας Χάριτος. Αὐτήν ἡ Θεία Χάρις ἐνισχύει τόν πιστό στόν ἀσκητικό του ἀγῶνα καί ἐνεργεῖ τήν Κάθαρση καί τόν Φωτισμό. «Καί πῶς προσφέρεται ἡ Θεία Χάρις στόν ἀγωνιζόμενο χριστιανό;» ἀναρωτιέται κανείς. Διά τῶν Ἁγίων Μυστηρίων καί πρό πάντων διά τῆς τακτικῆς Ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως καί τῆς Θείας Κοινωνίας. Ἐκεῖνο πού κατ’ ἐξοχήν συντελεῖ στήν Κάθαρση τῆς Καρδιᾶς εἶναι ἡ ὑπακοή στόν Πνευματικό ὁδηγό καί ἡ ἀδιάλειπτη ἐπίκληση τοῦ Θείου Ὀνόματος, ἡ ὁποία βεβαίως συνοδεύεται ἀπό τήν ἐν μέτρῳ νηστεία καί ἀγρυπνία. Παράλληλα, ὁ Χριστιανός ἀγωνίζεται νά κόβει τίς αἰτίες τῶν παθῶν καί νά κάνει ἀνθρωπίνως ὅ,τι μπορεῖ γιά νά τά χαλιναγωγήσει. «Ἀμέσως μετὰ τὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καὶ τὴν ἐμφάνιση τῆς Ἐκκλησίας, ὡς Χριστιανοὶ διακρίνονταν \"οἱ ἐπικαλούμενοι τὸ ὄνομα\" τοῦ 41
Χριστοῦ, καὶ ἡ νέα πιὰ \"ἐκλογὴ\" τοῦ Θεοῦ ταυτιζόταν μὲ τὸν ἀγώνα \"τοῦ βαστᾶσαι τὸ ὄνομά\" Του. Ὅπως ὁ Κύριος εἶπε ὅτι δὲν μποροῦμε νὰ \"ζήσωμεν εἰς τὸν αἰῶνα\", ἂν δὲν \"φάγωμεν τὴν σάρκα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Ἀνθρώπου καὶ πίωμεν Αὐτοῦ τὸ αἷμα\", ἔτσι καὶ οἱ μάρτυρες τῆς Ἀναστάσεώς Του, πολὺ νωρὶς βεβαίωσαν ὅτι \"οὐδὲν ὄνομα ἐστὶν ὑπὸ τὸν οὐρανόν τὸ δεδομένον ἐν ἀνθρώποις ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς\". Ἡ ἐπίκληση, λοιπόν, τοῦ ὀνόματος τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ ἡ μετοχὴ στὸ Σῶμα καὶ τὸ Αἷμα Του, ἔγιναν οἱ δύο κεντρικοὶ πόλοι ζωῆς γύρω ἀπὸ τοὺς ὁποίους πραγματοποιεῖται ἡ σωτηρία τοῦ νέου λαοῦ, πού ἐξαγοράσθηκε μὲ \"τὸ πάθημα τοῦ θανάτου\" Του»70. Γιά νά νικηθοῦν τά πάθη, θά πρέπει νά νικηθοῦν οἱ ἀντίστοιχες ἁμαρτίες τῶν τριῶν μερῶν τῆς ψυχῆς. Γι’ αυτό θά τελειώσουμε τήν μικρή μας ἀναφορά στά πάθη μέ τήν ἀναφορά στά ἁμαρτήματα τῶν τριῶν μερῶν τῆς ψυχῆς καί στήν θεραπεία κάθε ἀντίστοιχης ἁμαρτίας. Στήν συνέχεια, θά ἀναφερθοῦμε καί στήν πρόληψη τῶν παθῶν καί τῶν ἁμαρτιῶν, διά τῆς καταπολέμησης τῶν ἀντίστοιχων λογισμῶν. Ποιά εἶναι τά ἁμαρτήματά τῶν τριῶν μερῶν τῆς ψυχῆς καί πῶς θεραπεύονται. Γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Ἡ ψυχὴ διαιρεῖται σὲ τρία μέρη, τὸ λογιστικό, τὸ θυμικό, καὶ τὸ ἐπιθυμητικό. Τοῦ λογιστικοῦ ἁμαρτήματα εἶναι αὐτά: Ἀπιστία, αἵρεση, ἀφροσύνη, βλασφημία, ἀχαριστία, καὶ οἱ συγκαταθέσεις τῶν ἁμαρτημάτων, οἱ ὁποῖες γίνονται ἀπὸ τὸ παθητικὸ μέρος. Ἡ ἴαση καὶ ἡ θεραπεία αὐτῶν τῶν κακῶν, εἶναι ἡ ἀδίστακτη πίστη στὸ Θεὸ καὶ τὰ ἀληθινὰ καὶ χωρὶς πλάνη ὀρθόδοξα δόγματα τῆς εὐσέβειας, ἡ ἀδιάκοπη μελέτη τῶν λόγων τοῦ Πνεύματος, ἡ καθαρὴ καὶ ἀδιάλειπτη προσευχή, καὶ ἡ εὐχαριστία πρὸς τὸν Θεό. Τὰ ἁμαρτήματα τοῦ θυμικοῦ εἶναι τὰ ἑξῆς: Ἡ ἀσπλαχνία, τὸ μίσος, ἡ ἀσυμπάθεια, ἡ μνησικακία, ὁ φθόνος, ὁ φόνος καὶ ἡ συνεχὴς αὐτῶν καὶ τῶν παρομοίων μελέτη. Ἡ ἴαση καὶ θεραπεία τους εἶναι ἡ φιλανθρωπία, ἡ ἀγάπη, ἡ πραότητα, ἡ φιλαδελφία, ἡ συμπάθεια, ἡ ἀνεξικακία καὶ ἡ καλοσύνη. 70Πανοσ. Ἀρχιμανδρίτου Ζαχαρία Ζαχάρου, τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Τιμίου Προδρόμου Ἔσσεξ Ἀγγλίας: Ἡ ε ὐ χ ὴ τ ο ῦ Ἰ η σ ο ῦ . Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Θυατείρων καὶ Μεγάλης Βρετανίας, «ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΗΡΥΞ», Ἰούλιος – Αὐγουστὸς 2001, Ἀριθμὸς Τεύχους 154 – 155, http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=764&Itemid= 42
Τοῦ ἐπιθυμητικοῦ τὰ ἁμαρτήματα εἶναι τὰ ἑξῆς: Ἡ γαστριμαργία, ἡ λαιμαργία, ἡ οἰνοποσία, ἡ πορνεία, ἡ μοιχεία, ἡ ἀκαθαρσία, ἡ ἀσελγεία, ἡ φιλοχρηματία, ἡ ἐπιθυμία τῆς κενῆς δόξας, καὶ ἡ ἐπιθυμία χρυσοῦ καὶ πλούτου καὶ σαρκικῶν ἀπολαύσεων. Ἡ ἴαση καὶ ἡ θεραπεία αὐτῶν εἶναι ἡ νηστεία, ἡ ἐγκράτεια, ἡ κακοπάθεια, ἡ ἀκτημοσύνη, τὸ σκόρπισμα τῶν χρημάτων στοὺς φτωχούς, ἡ ἐπιθυμία τῶν μελλόντων ἐκείνων ἀγαθῶν, ὁ πόθος τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ ἐπιθυμία τῆς θείας υἱοθεσίας»71. Πρόληψη διά τῆς καταπολέμησης τῶν κακῶν λογισμῶν Εἴπαμε ὅτι οἱ κακοί λογισμοί εἶναι ἡ ἀρχή τῆς ἁμαρτίας καί τῆς δημιουργίας τῶν παθῶν. Θά πρέπει λοιπόν νά καταπολεμηθοῦν οἱ ὀκτώ βασικοί λογισμοί τῆς κακίας γιά νά καταπολεμηθοῦν τά ἀντίστοιχα πάθη καί οἱ ἁμαρτίες στίς ὁποῖες αὐτά ὁδηγοῦν. Ὁ τρόπος μᾶς διδάσκεται ἀπό τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό: « Ἡ κατάργηση τῶν ὀκτὼ παθῶν ἂς γίνεται μὲ τὸν ἑξῆς τρόπο. Μὲ τὴν ἐγκράτεια καταργεῖται ἡ γαστριμαργία. Μὲ τὸν θεῖο πόθο καὶ τὴν ἐπιθυμία τῶν μελλόντων ἀγαθῶν καταργεῖται ἡ πορνεία. Μὲ τὴν συμπάθεια πρὸς τοὺς φτωχοὺς καταργεῖται ἡ φιλαργυρία. Μὲ τὴν ἀγάπη καὶ τὴν καλοσύνη πρὸς ὅλους καταργεῖται ἡ ὀργή. Μὲ τὴν πνευματικὴ χαρὰ καταργεῖται ἡ κοσμικὴ λύπη. Μὲ τὴν ὑπομονή, τὴν καρτερία καὶ τὴν εὐχαριστία πρὸς τὸν Θεὸ καταργεῖται ἡ ἀκηδία. Μὲ τὴν κρυφὴ ἐργασία τῶν ἀρετῶν καὶ τὴν συνεχή προσευχὴ μὲ συντριβὴ καρδιᾶς, καταργεῖται ἡ κενοδοξία. Μὲ τὸ νὰ μὴν κρίνει κανεὶς τὸν ἄλλο ἢ νὰ τὸν ἐξευτελίζει, ὅπως ἔκανε ὁ ἀλαζόνας Φαρισαῖος, ἀλλὰ νὰ νομίζει τὸν ἑαυτὸ του τελευταῖο ἀπὸ ὅλους, καταργεῖται ἡ ὑπερηφάνεια»72. Ἐπιλογικά Ὅλα τά ἀνωτέρω ἦταν μία συνοπτική ἀναφορά στό τί εἶναι τά πάθη, πῶς δημιουργοῦνται, ποιά εἶναι τά ἀποτελέσματά τους καί πῶς θεραπεύονται. Ἄς εὐχηθοῦμε μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ καί τίς εὐχές τῆς 71 Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Λόγος Ψυχ οφε λής και θ αυμ άσιος http://www.pigizois.gr/pneumatikoi_logoi/damaskinos.htm 72Ὅ . π. 43
Ὑπεραγίας Θεοτόκου καί Πάντων τῶν Ἁγίων νά ἀναδεικνυόμαστε νικητές στήν μάχη ἐναντίον τῶν παθῶν μας, γιά νά ἀξιωθοῦμε τοῦ Θείου Φωτισμοῦ καί τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἀμήν! ΤΕΛΟΣ τοῦ Α΄ μέρους ΚΑΙ Τῼ ΘΕῼ ΔΟΞΑ! 44
+ Β΄ ΜΕΡΟΣ:Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β2) ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β3) ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΕΤΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. 45
Παθῶν με ταράττουσι προσβολαί, πολλῆς ἀθυμίας ἐμπιπλῶσαί μου τὴν ψυχήν· εἰρήνευσον, Κόρη, τῇ γαλήνῃ, τῇ τοῦ Υἱοῦ καὶ Θεοῦ Σου, Πανάμωμε73 Β΄ ΜΕΡΟΣ:Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Ὡς εἰσαγωγή στό θέμα μας παραθέτουμε ἕνα περιεκτικότατο κείμενο τοῦ ἀληθινά θεραπευμένου ἀνθρώπου, τοῦ σοφοῦ Γέροντος Πορφυρίου, πού ἀναφέρεται: α) Στήν αἰτιολογία καί τόν παθολογικό μηχανισμό δημιουργίας τῆς κατάθλιψης καί β) Στήν θεραπεία τῆς κατάθλιψης «Συμβαίνει πολλὲς φορὲς», παρατηρεῖ ὁ Γέροντας, «σήμερα ὁ ἄνθρωπος νὰ αἰσθάνεται θλίψη, ἀπελπισία, νωθρότητα, τεμπελιά, ἀκηδία κι ὅλα τὰ σατανικά. Νὰ εἶναι θλιμμένος, νὰ κλαίει, νὰ μελαγχολεῖ, νὰ μὴ δίνει σημασία στὴν οἰκογένειά του, νὰ ξοδεύει ἕναν σωρὸ χρήματα στοὺς ψυχαναλυτές, γιὰ νὰ πάρει φάρμακα. Αὐτὰ οἱ ἄνθρωποι τὰ λένε «ἀνασφάλεια». Ἡ θρησκεία μᾶς πιστεύει ὅτι αὐτὰ εἶναι πειρασμικὰ πράγματα. Ὁ πόνος εἶναι μία ψυχικὴ δύναμη ποὺ ὁ Θεὸς τὴν ἔβαλε μέσα μας μὲ προορισμὸ νὰ κάνει τὸ καλό, τὴν ἀγάπη, τὴ χαρά, τὴν προσευχή. Ἀντ’ αὐτοῦ, ὁ διάβολος καταφέρνει καὶ παίρνει τὴν ψυχικὴ αὐτὴν δύναμη ἀπὸ τὴν μπαταρία τῆς ψυχῆς μας καὶ τὴ μεταχειρίζεται γιὰ τὸ κακό, τὴν κάνει κατάθλιψη καὶ φέρνει τὴν ψυχὴ στὴν νωθρότητα καὶ στὴν ἀκηδία»74 . Ἀπό τά ἀνωτέρω συνάγεται ὅτι αἰτία τῶν διαφόρων «ψυχολογικῶν», ὅπως καί τῆς κατάθλιψης, εἶναι τά πάθη καί ὁ πονηρός πού τά ὑποκινεῖ. 73Μικρός Παρακλητικός Κανών, Ε ἰς τήν Ὑπε ραγίαν Θε οτόκον . 74Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Β ίος καί Λόγο ι , Ἔκδοσις Θ΄, Ἱερά Μονή Χρυσοπηγῆς, Χανιά 2008, σελ. 377 46
Συνεχίζει ὁ Γέροντας, ἀποκαλύπτοντας καί τήν θεραπεία: «Ἡ μεγάλη τέχνη λοιπόν, τὸ μεγάλο μυστικό, γιὰ ν’ ἀπαλλαγεῖς ἀπ’ τὴν κατάθλιψη καὶ ὅλα τ’ ἀρνητικά, εἶναι νὰ δοθεῖς στὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ»75. Διατυπώνοντας ἐπιγραμματικά τά λόγια τοῦ Γέροντα, λέμε ὅτι ὁ ἐγωιστής κλέβεται ἀπό τόν πονηρό. Ὁ διάβολος μετατρέπει τήν δύναμη τοῦ πόνου (πού εἶναι δῶρο τοῦ Θεοῦ γιά νά τήν χρησιμοποιήσουμε ὥστε νά ἀγαπήσουμε τόν Θεό καί τόν πλησίον) σέ θλίψη καί κατάθλιψη. Ἡ θεραπεία αὐτῆς τῆς ἐκτροπῆς εἶναι ἡ ταπείνωση (ὡς προετοιμασία γιά νά ἑλκυσθεῖ ἡ Θεία Χάρη) καί κατόπιν ἡ ἀγάπη πρός τόν Θεό διά τῆς Λατρείας καί τῆς προσευχῆς. Β1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Ὁ ἀποπροσανατολισμός τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου Δυστυχῶς, ὑπάρχει ἀποπροσανατολισμός τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου. Ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος εἶναι ψυχικά πάσχων, ἀφοῦ εἶναι μεταπτωτικός. Ὁ ἀποπροσανατολισμός πηγάζει ἀπό τόν ψευτοδιαφωτισμό τῆς Δύσης, ἡ ὁποία δέν «βλέπει» πρός τόν Θεό, γι’ αὐτό καί ἡ ἄθεη γνώση της δέν μπορεῖ νά θεραπεύσει τούς ψυχικά πάσχοντες, πού εἶναι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι. Τά πάθη, πού εἶναι ἡ θλιβερή κληρονομιά ὅλων τῶν μεταπτωτικῶν ἀνθρώπων, δέν θεραπεύονται παρά μόνον μέ τήν Θεία Χάρη. Μ’ αὐτήν καί μόνο μ’ αὐτήν ὁ ἄνθρωπος γίνεται πνευματικά καί ψυχικά ὑγιής, γίνεται πρόσωπο. «Ὁ ἄνθρωπος ποὺ δὲν πιστεύει στὸν Θεὸ καὶ στὴν μέλλουσα αἰώνια ζωὴ», ἔγραφε ὁ μακαριστὸς Γέροντας Παΐσιος, «καταδικάζει αἰώνια τὴ ψυχή του, καὶ μένει ἀπαρηγόρητος καὶ σ’ αὐτὴ τὴ ζωή. Νομίζω ὅτι ὅλη ἡ προσπάθεια πρέπει νὰ γίνη σ’ αὐτὴ τὴν κατεύθυνση· διότι βλέπουμε σχεδὸν ὅλη τὴν Εὐρώπη ποὺ διέθεσε ὅλη τὴν ἐπιστήμη 75Ὅ . π. , σελ. 379. 47
(τὴν ἀνθρώπινη γνώση), γιὰ νὰ διορθώση [δῆθεν] τὴν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ· ἀλλὰ γιὰ νὰ μὴν εἶναι [ἐνν. ἐπειδὴ δὲν εἶναι] οἱ ἴδιοι (σχεδὸν ὅλοι) στραμμένοι πρὸς τὸν Θεόν, καὶ [γιὰ] νὰ [μὴ] ζητᾶνε καὶ τὴν θεία Του ἐπέμβαση, ταλαιπωροῦνται συνέχεια, καὶ ταλαιπωροῦν συνέχεια μικροὺς καὶ μεγάλους· καὶ ἀπὸ τὴν φύση [ἐννοεῖ, τὸ φυσικὸ περιβάλλον], τὴν ὁποία σιγὰ-σιγὰ παραμορφώνουν, ἄρχισαν νὰ παραμορφώνουν καὶ τοὺς ἀνθρώπους, καὶ νὰ τοὺς «περιποιοῦνται» στὰ ψυχιατρεῖα μὲ ἠλεκτροσὸκ»76. Οἱ σύγχρονοι ἱερεῖς, ἐν πολλοῖς, ἀσκοῦν μία ἐκκοσμικευμένη ποιμαντική, ἀσχολούμενοι μέ κοινωνική πρόνοια, δημοτικούς χορούς, χωρωδίες καί «ντουβάρια», παρά μέ τήν θεραπεία τῶν ψυχῶν. «Βλέπω τὴν καημένη τὴν νεολαία», ἔγραφε ὁ μακαριστὸς π. Παΐσιος, «ἐγκαταλειμμένη ἀπὸ πνευματικούς, γιατί οἱ περισσότεροι [πνευματικοὶ] ἀσχολοῦνται μὲ τὴν πρόνοια (ἐνῶ ὑπάρχει ἡ κοινωνικὴ πρόνοια καὶ κάνει καλύτερα τὴ δουλειά της στὸν τομέα αὐτόν), καὶ τὸ ἔργο τοῦ πνευματικοῦ (δυστυχῶς), τὸ κάνουν ψυχίατροι, ποὺ οἱ περισσότεροι δὲν παραδέχονται ψυχή, ἢ τὴν παραδέχονται μὲ τὸν δικό τους τρόπο, καὶ νὰ μὴν ἀναγνωρίζουν (ἔνν: δὲν ἀναγνωρίζουν) τὴν ἀξία τῆς ψυχῆς, ποὺ μία ψυχὴ ἀξίζει περισσότερο ἀπὸ ὅλον τὸν κόσμο, καθὼς μᾶς λέει ὁ Χριστός. Ἐὰν δὲν ὑπῆρχαν καὶ τὰ ψυχολογικὰ βιβλία, θὰ ἔχουμε (εἴχαμε) λιγότερες αὐτοκτονίες, γιατί πολλοὶ ποὺ τὰ διαβάζουν, καταδικάζουν τὸν ἑαυτό τους, ἐνῶ ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ διώχνει καὶ τὰ κληρονομικὰ καὶ σκορπάει καὶ χαρὰ»77. Δέν θά μᾶς ρωτήσει ἐμᾶς τούς ἱερεῖς ὁ Χριστός, πόσες Ἐκκλησίες χτίσαμε, ἀλλά πόσες ψυχές μέ τήν Χάρη Του σώσαμε. Πίσω ἀπό τήν σύγχρονη ψυχο-παθολογία, πού ὅλο καί ἐξαπλώνεται, κρύβονται (σύμφωνα μέ τόν Γέροντα Παΐσιο78 καί τόν Γέροντα Πορφύριο79) τά πάθη καί οἱ δαίμονες. Ἕνα πνευματικό παιδί τοῦ πολυχαρισματούχου Γέροντος Πορφυρίου διηγεῖται: «Σὲ κάποιον ποὺ εἶχε στομαχικὲς ἐνοχλήσεις καὶ κοιλιακὰ ἄλγη ὁ πατὴρ Πορφύριος εἶπε ὅτι ἐνοχλεῖται ἐπειδὴ εἶναι πολὺ εὐαίσθητος καὶ ἀπὸ τὴ στεναχώρια του προέρχονταν καὶ οἱ σωματικὲς 76Γέροντος Παϊσίου, Γ7. Π ρ ο ς Β α σ ί λ ε ι ο ν ,Τίμιος Σταυρός 23/7/1977. Βρίσκεται στό: Ψυχολογία - Βιβλία ψυχολογίας καί «ψυχολογικά» προβλήματα ( Γ έ ρ ο ν τ α ς Π α ΐ σ ι ο ς ) , http://hristospanagia3.blogspot.com/2010/09/blog-post_1291.html. Μαρτυρία ἀπό το βιβλίο: «ΚΕΙΜΕΝΑ-ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ Γέροντος ΠΑΪΣΙΟΥ του ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ 1924-1994», ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΑΓΙΟΤΟΚΟΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ, Θεσσαλονίκη 2009, ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΖΟΥΡΝΑΤΖΟΓΛΟΥ ΕΠΙΣΜΗΝΑΓΟΣ Ε.Α. 77Ὅ . π . 78Ὅ . π. 79Γέροντος Πορφυρίου ἱερομονάχου, Σ υ ν ο μ ι λ ί α γ ι ά τ ή ν κ α τ ά θ λ ι ψ η , Ἐκδόσεις Ἡ Μεταφόρφωσις τοῦ Σωτῆρος, Μήλεσι, ἐμπεριεχόμενο φυλλάδιο, (στό ἑξῆς: Σ υ ν ο μ ι λ ί α γ ι ά τ ή ν κ α τ ά θ λ ι ψ η ) σελ. 12. 48
ἐνοχλήσεις. Ἐκεῖνος τότε ρώτησε ἂν εἶναι κακὸ νὰ εἶναι κανεὶς εὐαίσθητος. Κι ὁ γέροντας τοῦ ἀπάντησε: «Εἶναι κακὸ νὰ εἶναι κανεὶς πολὺ εὐαίσθητος σὰν ἐσένα, γιατί μὲ τὴ στεναχώρια δημιουργεῖς διάφορες σωματικὲς ἀρρώστιες». Καὶ τὸν ἐρωτᾶ ἂν γνωρίζει τὴν ἐμπλοκὴ τοῦ πονηροῦ στὶς ψυχικὲς παθήσεις. Ὄχι, τοῦ ἀπάντησε, «ἐ! μάθε τὸ ἀπὸ μένα», ἀπάντησε ὁ γέροντας80. Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ὅλοι οἱ ψυχικῶς πάσχοντες εἶναι δαιμονισμένοι, ἀλλὰ ἀναφέρεται στὴν ἄποψη τοῦ γέροντα ποὺ ἐκθέσαμε πιο πάνω, στὸ ὅτι εἶναι «πειρασμικά» τὰ περισσότερα ψυχολογικὰ, καὶ ἔχουν σχέση μὲ τὸν ‘’παλαιὸν ἄνθρωπο’’ καὶ τὴν κατάσταση τῆς πτώσης στὴν ὁποία ζοῦμε»81. Ψυχίατρος ἤ Πνευματικός; Γιά νά θεραπευθοῦν τά διάφορα ψυχικά-ψυχολογικά νοσήματα, θά πρέπει νά ἀπομακρυνθοῦν τά πνευματικά τους αἴτια, πού εἶναι τά πάθη (μέ κυρίαρχο τόν ἐγωισμό) καθώς καί οἱ δαίμονες μέ τίς ἐνέργειές τους. « Τί θά πεῖ ἄγχος, νεῦρα, ψυχασθένειες;» ἐρωτοῦσε ὁ π. Πορφύριος. Καί ἀπαντοῦσε: «Ἐγώ πιστεύω ὅτι ὑπάρχει διάβολος σ’ ὅλα αὐτά. Δέν ὑποτασσόμεθα στόν Χριστό μέ ἀγάπη. Μπαίνει ὁ διάβολος καί μᾶς ἀνακατεύει»82. Αὐτά βέβαια (τά πάθη καί οἱ δαίμονες) δέν ἀπομακρύνονται μέ χάπια οὔτε μέ ἡλεκτροσόκ, ἀλλά μέ τό μυστήριο τῆς Γενικῆς Ἐξομολόγησης. Ὁ ἄνθρώπος θά πρέπει νά ἐξομολογηθεῖ μέ εἰλικρίνεια τά ἁμαρτήματα ὅλης του τῆς ζωῆς, τά κύρια γεγονότα πού τήν σημάδεψαν, καθώς καί τό πῶς ἐκεῖνος τά ἀντιμετώπισε, ὅπως δίδασκε ὁ θεοφώτιστος Γέροντας Πορφύριος83. Ὁ Γέροντας Παΐσιος ἐπίσης «ἐνῶ συνιστοῦσε στοὺς ἀσθενεῖς νὰ συμβουλεύονται χριστιανοὺς ἰατροὺς –«διότι τοὺς φωτίζει ὁ Θεὸς» κατὰ τὸ λόγιό του– εἶχε ἐκφράσει ἐπανειλημμένως τὴν ἀπαρέσκειά του πρὸς τὰ «ψυχολογικὰ» βιβλία, ἀλλὰ καὶ πρὸς αὐτὴν τὴν ἴδια τὴν «ψυχολογία» καὶ τὴν «ψυχιατρικὴ», ἡ ὁποία ἀσκεῖται ἀπὸ ἐπιστήμονες καὶ ἰατρούς, οἱ ὁποῖοι δὲν πιστεύουν στὴν ὕπαρξη τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, ὅπως τὴν δέχεται ἡ θεολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Ὄντας ὁ ἴδιος 80Ἀναστασίου Τζαβάρα, Ἀ ν α μ ν ή σ ε ι ς ἀ π ὸ τ ὸ ν γ έ ρ ο ν τ α Π ο ρ φ ύ ρ ι ο , β’ ἔκδοση 1992, Ἐκδόσεις «Ἑπτάλοφος». 81Σωτήρη Ἀδαμίδη, Θε ραπε υτική τ ῶν Π ατέ ρων καί ψυχ ανάλυση , Ἐκδόσεις Σταμούλη 82Γέροντος Πορφυρίου Ἱερομονάχου, Ἀ ν θ ο λ ό γ ι ο Σ υ μ β ο υ λ ῶ ν , Ἔκδοσις Ἡ Μεταμόρφωσις τοῦ Σωτῆρος, Μήλεσι, ἔκδ.7η, 2008. 83Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Β ίος καί Λόγοι , Ἔκδοσις Ζ΄, Ἱερά Μονή Χρυσοπηγῆς, Χανιά 2006, (Στό ἑξῆς: Β ίος καί Λόγο ι Ζ΄), σελ. 370. 49
βαθὺς γνώστης, Χάριτι Θεοῦ, τοῦ μυστηρίου τῆς ἐνοικούσης στὸν ἄνθρωπο λογικῆς καὶ νοερᾶς ψυχῆς, τῶν φυσιολογικῶν ἀλλὰ καὶ τῶν παθολογικῶν ἐκδηλώσεών της, στενοχωριόταν καὶ ὑπέφερε πολύ, ὅταν ἔβλεπε τὶς βαριὲς ἀστοχίες καὶ τὰ λάθη στὴν ἀντιμετώπιση τῶν ἀσθενῶν αὐτῶν, τὰ ὁποία εἶχαν σοβαρότατες συνέπειες γιὰ τὸν ἀσθενῆ καὶ τὸ περιβάλλον του. Δεδομένου δὲ ὅτι οἱ πλεῖστοι ἀκαδημαϊκοὶ δάσκαλοι τῆς ψυχιατρικῆς θεωροῦν ὅτι τὰ «ψυχικὰ φαινόμενα» ἔχουν μόνον βιολογικὸ ὑπόβαθρο –θεώρηση, ἡ ὁποία συνιστᾶ ἄρνηση τῆς ὕπαρξης ἄυλης, νοερῆς καὶ λογικῆς ψυχῆς στὸν ἄνθρωπο– ἦταν πολὺ ἐπιφυλακτικὸς ἢ ἀρνητικὸς γιὰ πολλὲς «θεραπεῖες» ποὺ ἐφάρμοζαν οἱ προαναφερθέντες ψυχίατροι. Ὁ Γέροντας Παΐσιος, συμφωνόντας μὲ τὸν Γέροντα Πορφύριο θεωροῦσε ὅτι τὰ αἴτια τῶν περισσοτέρων ψυχικῶν ἀσθενειῶν εἶναι πνευματικὰ καὶ ὅτι τὰ «ψυχοφάρμακα» δὲν θεραπεύουν, ἀλλὰ ἔχουν μόνον κατασταλτικὸ χαρακτήρα, καὶ ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ χρησιμοποιοῦνται μὲ φειδὼ σὲ περιπτώσεις πασχόντων «ψυχασθενῶν», ἕως ὅτου καταστῆ ἐφικτὴ ἡ ἐπικοινωνία μὲ αὐτοὺς»84. Κατόπιν ἡ συμβολή τοῦ μυστηρίου τῆς Γενικῆς Ἐξομολόγησης εἶναι καθοριστική γιά τήν ὁριστική καί ὁλοκληρωτική ψυχική-πνευματική θεραπεία μέ τήν Θεία Χάρη. Εἴθε νά παύσει ὁ ἀποπροσανατολισμός τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου, πού τείνει νά ὑποκαταστήσει τόν Πνευματικό μέ τόν ψυχολόγο ἤ τόν ψυχίατρο καί ὁ ὁποῖος μάταια ἀναζητεῖ τήν ψυχική του θεραπεία ἐκεῖ πού δέν ὑπάρχει. «Πᾶνε νά ἡρεμήσουν οἱ ἄνθρωποι» παρατηρεῖ ὁ Γέρων Παΐσιος «εἴτε μὲ ἡρεμιστικὰ εἴτε μὲ θεωρίες γιόγκα, καὶ τὴν πραγματικὴ ἡρεμία, ποὺ ἔρχεται, ὅταν ταπεινωθῆ ὁ ἄνθρωπος, δέν τὴν ἐπιδιώκουν, γιά νά ἔρθη ἡ θεία παρηγορία μέσα τους»85. Ἡ ἀληθινή ἡρεμία ἔρχεται μέ τήν Θεία Χάρη, ἡ ὁποία προσλαμβάνεται ἀπό τούς ταπεινούς. «Ἡ ἐξωτερικὴ μόρφωση μὲ τὸ ἄγχος», ἐπισημαίνει πάλι ὁ σοφός Γέροντας, «ὁδηγεῖ καθημερινῶς 84Γέροντος Παϊσίου, Γ7. Π ρ ο ς Β α σ ί λ ε ι ο ν ,Τίμιος Σταυρός 23/7/1977. Βρίσκεται στό: Ψυχολογία - Βιβλία ψυχολογίας καί «ψυχολογικά» προβλήματα ( Γ έ ρ ο ν τ α ς Π α ΐ σ ι ο ς ) , http://hristospanagia3.blogspot.com/2010/09/blog-post_1291.html. Μαρτυρία ἀπό το βιβλίο: «ΚΕΙΜΕΝΑ-ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ Γέροντος ΠΑΪΣΙΟΥ του ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ 1924-1994», ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΑΓΙΟΤΟΚΟΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ, Θεσσαλονίκη 2009, ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΖΟΥΡΝΑΤΖΟΓΛΟΥ ΕΠΙΣΜΗΝΑΓΟΣ Ε.Α. 85Γέροντος Παΐσιου του Αγιορείτου, Λ ό γ ο ι Α ΄ , ΙΕΡΟΝ ΗΣΥΧΑΣΤΗΡΙΟΝ “ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ”, ΣΟΥΡΩΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2001 – Δεύτερο Μέρος – Κεφάλαιο 3ον « Ἁ π λ ο π ο ι ῆ σ τ ε τ ή ν ζ ω ή σ α ς , γ ι ά ν ά φ ύ γ η τ ό ἄγχος» 50
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173