"Монголын соёл, урлаг судлал" сэтгүүл 45-р боть

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË A RESEARCH OVERVIEW OF MONGOLIAN STAMPS ON THE THEME OF DINOSAURS Ulziitseren S. Munkhtsetseg B. Abstract: Postmarks are a direct reflection of the country’s history, socio-economics. Dinosaurs have been depicted on postmarks of many subjects around the world. Our country has depicted dinosaurs on 14 series of stamps dating from 1967-2022. Analyzing the depictions on these postmarks, Mongolia has a long-standing culture and tradition of stamps, and on this basis, artists and researchers have shown that it is possible to produce valuable and deep content works on the domestic and foreign markets. Keywords: Dinosaurs, postage stamps, biometrics, interpretation Хавсралт Зураг 1: Эрт галавын амьтад Төрөл: 8 нэр ХХТОөэгавнрвлөосэлорс::аэ81лн9нт6тэо7Зро-у0:р31а-83г51,10:0Э0рбтаггцалавын амХьАтаВдСРАЛТ ТХХОөаэгрнввөлослэорс::аэ81лн9тн6тэЗо7руо-р0: 3а1-г83511,:0Э00ртбаггацлавын амьтад Огноо: 1967-03-31 Хэвлэсэн тоо: 185,000 багц Хавсралт зураг 2: Эрт галавын амьтад Огноо: 1977-05-07 Төрөл: 7 нэр Хэвлэсэн тоо: 250,000 багц ХОагнвосор:а1л9т7з7у-р0а5г-027: Эрт галавын амьтад ТХХөэарввөлслэрс:аэ7лннттэозроу:р2а5г02,:00Э0рбтаггацлавын амьтад Төрөл: 7 нэр Огноо: 1977-05-07 Хэвлэсэн тоо: 250,000 багц 101

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Хавсралт зураг 3: Эрт галавын амьтад ТХөарвөслр:а7лтнэзру,р1агблХ3о:акЭвсррталгталзуарваыгн3:аЭмрьттагадлавынХаэмвльэтсаэдн тоо: 280,000 багц, блок 30,000 ОТөгнроөло: 719н9э0р-,018-б1лТ5оөкрөл: 7 нэр, 1 блок ширхэг ХОэХгвнлаоэовс:эс1нр99тао0ло-0:т82-81з0ОХ5у,эг0рвн0лоа0эогс:бэ1на49г9т:цо0,о-“0:б8Ф2л-8о10л5к,0и3000н,б0та0сг0цт,шоблинорыкх3эх0г,о00н0 шМирохнэгголд зочилсон нь” Төрөл: 9 нэр, 2 блок Огноо: 1991-02-10 Хэвлэсэн тоо: 280,000 багц, блок 30,000 б а г ц Хавсралт зураг 4: “Флинтстоныхон Огноо: 1991-02-10 Монголд зочилсон нь” Хэвлэсэн тоо: 280,000 багц, блок 30,000 Төрөл: 9 нэр, 2 блок багц 102

Төрөл: 9 нэр, 2 блок Огноо: 1991-02-10 Хэвлэсэн тоо: 280,000 багц, блок 30,000ÌбÎаÍгÃÎцËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Хавсралт зураг 5: АлХтамвөснргаөлнт зфуорлаьгг5о:нАмлатрмкөнгөн фольгон марк Төрөл: 18 нэр, 18 блокТөрөл: 18 нэр, 18 блок Огноо: 1993-01-05 Огноо: 1993-01-05 Хэвлэсэн тоо: 10,000 бХаэгвцл,эбслэонкт1о0о,:01000,0б0а0гцбагц, блок 10,000 багц Хавсралт зураг 5: Алт мөнгөн фольгон марк Төрөл: 18 нэр, 18 блок Огноо: 1993-01-05 Хэвлэсэн тоо: 10,000 багц, блок 10,000 багц 103

Хавсралт зураг 6: Эрт галавын аХмавьсртаалтдзураг 6: Эрт галавын амьтад Төрөл: 5 нэр, 1 блок Төрөл: 5 нэр, 1 блок ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈОÉгÍноÈоÕ: 1Ñ9Ó9Ð4Ã-Ó1Ó1Ë-3Ü0, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓОÄгнËооÀ: 1Ë99Û4-1Í1-3Õ0 ¯ÐÝÝËÝÍ Хэвлэсэн тоо: 10,000 багц, блок 10,000 ширхэг Хэвлэсэн тоо: 10,000 багц, блок 10,000 ширхэг Хавсралт зураг 6: Эрт галавын амьтад Хэвлэсэн тоо: 10,000 багц, блок 10,000 Төрөл: 5 нэр, 1 блок ширхэг Огноо: 1994-11-30 Хавсралт зураг 6: Эрт галавын амьтад Төрөл: 5 нэр, 1 блок Огноо: 1994-11-30 Хэвлэсэн тоо: 10,000 багц, блок 10,000 ширхэг ХавсХраавлсртазлутрзаугра9г: 9С:кСакуатутбабаббааййггаалльь Огноо: 2001-09-01 ТөрөТлө:рХөлэ:лХхээлэх3э-э230-2н0энрэр Хэвлэсэн тоо: 30,000 багц ОХганвосОорг:анл2от0о0:з12у0р-00а19г--700:91-С0к1аут ба байгаль ХТөэрвөлХлэ:эсвХэлнээлстхэоэноэт:3о3-о20:0,30н00э,0р0б0абгацгц 104

Хавсралт зураг 7: Мянганы нээлтүүд ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Төрөл: Хэлхээ 1-17 нэр Огноо: 2000-10-05 Хэвлэсэн тоо: 30,000 ширхэг ОХганвосроа: л2т00зу0р-1а0г-80:5Мянганы нээлтүүд ХТөэрвөллэ:сХэнэлтхоэоэ:13-01,70н0э0рширхэг 105

ÑХΨаËвсÓрÐËалÀÃтÈзÉуÍраÈгÕ 8Ñ:ÓЭÐÃКÓСÓËПÜО, ÑÎ- ¨2Ë00Ó1Ð,ËЯÀпà оÑнÓÄуËлÀсËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Төрөл: Хэлхээ 1-5 нэр ХОавгснроаол:т2з0у0р1а-г097:-Э0К1СПО - 2001, Япон улс Огноо: 2001-07-01 ТХөрэөвлл:эХсээлнхэтэо1о-:53н0э,р000 ширхэг Хэвлэсэн тоо: 30,000 ширхэг 106

Хавсралт зураг 10: Монголд зочлох жилд ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Төрөл: Хэлхээ 2-8 нэр ОХганвсороа:л2т0з0у3ра-0г 710-1: 1Монголд зочлох жилд Огноо: 2003-07-11 ХТөэрвөллэ:сХээнлхтэоэо2:-83н0э,р000 багц Хэвлэсэн тоо: 30,000 багц 107

ХÑÎа¨вËсрÓаÐлËтÀÃзÈуÉраÍгÈ1Õ1:ÑÓЕÐвÃрÓоÓпËыÜ,нÑÎхо¨лËбÓоÐоËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Төрөл: Хэлхээ 6-12 нэр, нэр 1-12 ОХагвнсороа:л2т0з0у6р-а0г21-10:1Европын холбоо Огноо: 2006-02-01 ХТөэрвөллэ:сХэнэлтхоээо:6-1102,0н0эр0, бнаэгрц1-12 Хэвлэсэн тоо: 10,000 багц 108

Хавсралт зураг 12: Тарбозавр батаар Хавсралт зураг 12: ТарбоТзөавррөлб:ат2анарэр, хэлхээ 1-4 нэр Хавсралт зурагХОТ1өэг2внр:лөоТэлоса::эр22нб0но1тэоз4рао-,0в:х7р2э-0л2б,х4а0эт0эа0а1бр-а4гнцэХОрэгнвлоэос:э2н01то4Ìо-Î0:Í72Ã-02Î,40Ë0Û0ÍбÑаÎгц¨Ë, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Төрөл: 2 нэр, хэлхээ 1-4 нэр Огноо: 2014-07-24 Хэвлэсэн тоо: 20,000 багц Хавсралт зураг 13: Орчин цагийн шинжлэх ухааны 100 жил Төрөл: 1 блок Огноо: 2021-12-24 Хавсралт зурагО1г3н:оОор: ч2и0н21ц-1аг2и-2й4н шинжлэх ухааны 100 жил Хэвлэсэн тоо: 11,000 ш Төрөл: 1 блок Хэвлэсэн тоо: 11,000 ширхэг 109

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ ХХааввссррааллттзузруарга1г4:1М4:оМнгоолныгнолүлыэнг гүүлрэвгэлгиүйрнвсэолриойлндвсоорруудолдворууд Төөррөөлл: :44нэнрэ,р1, б1лобклок ООггнноооо: :2202022-20-50-350-30 ХХээввллээссэнэнтотоо:о2:0,2800,08б0а0гцб,абглцо,кб1л1о,0к0011ш,и0р0х0эгширхэг 110

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.10 ДӨРВӨН УТАСТ ХУУРЫН ТӨРӨЛ, ТЭДГЭЭРИЙН ОНЦЛОГИЙН ТУХАЙД Д.Хөгжилт* Ц.Цэвэгсүрэн** Хураангуй: Дөрвөн утаст хуур нь монголчуудын аж амьдрал, нүүдэлч сэтгэлгээтэй холбогдох, эртний нумт хөгжимдүүрийн нэг билээ. Энэхүү хөгжимдүүр нь эдүгээ Монгол улс болон БНХАУ-ын ӨМӨЗО, Тува зэрэг улс орнуудаар тархан үлгэр, туульстай холбоотой уламжлагдаж байна. Дөрвөн утаст хуурыг Өвөр монголд хүнгэнэм, хангинам, цангинам гэж, Монголд тэмээн хуур, үхэр хуур, хонин хуур, ямаан хуур гэх байдлаар эгшиглээ, хийц-бүтээцийн шинжтэй нь уялдуулан төрөлжүүлэн ангилдаг. Бид энэ судалгаагаар Өвөр монголд уламжлагдаж буй хүнгэнэм, хангинам, цангинам гурван төрлийн хөг эгшиглээ, онцлогийн талаар судлан тоймлон бичсэн болно. Түлхүүр үг: Дөрвөн утаст хуур, төрөл, онцлог, арга барил Оршил Монгол улсад Ө.Лувсан гэгч алдартай хуурч байсан төдийгүй, Г.Дэчин хэмээх урлаач, авьяастан XIII зууны Монголын шанаган хуур хэмээх хөгжмөөс санаа авч тэмээн хуур, үхэр хуур, хонин хуур, ямаан хуур зэрэг төрлүүдийг зохиож, аймгийнхаа Соёлын ордонд бэлэглэж, энэхүү хөгжимдүүрээр “Говийн өглөө” хэмээх дууг аймгийн уран бүтээлчид дуулж хөгжимдөн Залуучууд оюутны наадмаас алтан медаль хүртэж байсан түүх бий. Хэсэг хугацаанд уламжлал нь мартагдаад байсан уг хөгжимдүүрийн тэмээн хуур, хонин хуур, ямаан хуур зэрэг төрлүүдийг Монгол улсын Соёл урлагийн их сургуулийн хуучрын багш Ж.Цэнгэлмаа сэргээн урлуулж, сургалт, уран бүтээлийн эргэлтэд оруулаад байна. Тэгвэл Тува улсад үхэр толгойтой дөрвөн утаст хуурыг голчлон хөөмийг хавсран хөгжимдөх байдлаар ашиглаж байна. Харин Өвөр монголд Сүн Лян, Сү Маа, Тэ ган, Чулуу, Үү Юүн Лүн, Жао шуан хуу, Алтанбагана зэрэг алдарт хуурч, зүтгэлтнүүд энэхүү хөгжимдүүрийн уламжлал, шинэчлэлийг хослуулан хөгжүүлж, өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлсэн. Үлгэр, холбоо хэлэхэд хүнгэнэм хуурыг, ардын хөгжмийн цөөхүүлийн хамсралд хангинам хуурыг, мэргэжлийн буюу орчин үеийн зохиол бүтээлийг хөгжимдөхөд цангинам хуурыг хэрэглэж байна. * Д. Хөгжилт, СУИС-ийн Хөгжмийн урлагийн сургуулийн докторант. ** Ц.Цэвэгсүрэн, Доктор (Ph.D), дэд профессор 111

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Үндсэн хэсэг Дөрвөн утаст хуурыг хүнгэнэм, хангинам, цангинам хэмээн төрөлжүүлэн нэрлэх нь 1990 үеэс эхтэй билээ. Учир нь энэхүү хөгжимдүүрийн төрлүүд нь өөр өөрийн онцлогтой бөгөөд хөгжлийн явц нь хүнгэнэм хуураас хангинам хуурт замнаж, дахин хангинам хуураас цангинам хуур болж төрөлжсөн. Энэхүү дөрвөн утаст хууруудын ерөнхий шинжийг тэмдэглэвээс, дөрвөн чавхдас нь хос. Хос хосоороо ижил хөгтэй ба гүйлгэн болон бөмбөрүүлэн хуурдах, няслан хуурдах, тонгоруу нумдах, цуурдан хуурдах зэрэг онцлог аргуудаар нийтлэг хөгжимддөг. Чавхдасыг, гадар буюу 1, 3-р, дотор буюу 2, 4-р чавхдас гэх ба чавхдас хоорондын хөглөгөө нь цэвэр тавцаар /И5/ хөглөдөг уламжлалтай. Харин хүнгэнэм, хангинам, цангинам төрлүүд нь өөр өөр хөгүүдээр хөглөгдөх ба царааны хувьд нь ч харилцан адилгүй байна. Зураг 1. Хүнгэнэм, хангинам, цангинам дөрвөн утаст хуур Эдгээр төрлүүдийг хөг эгшиглээ хийгээд хөгжимдөх арга барилын онцлог талаас нь энд дэлгэрүүлье. Хүнгэнэм дөрвөн утаст хуур. Хүнгэнэм дөрвөн утаст хуурыг том хуур, аргил хуур хэмээн нэрлэх нь бий. Хүнгэнэм хуурын эгшиглээ нь аргил хүнгэнэсэн дуутай, голчлон хуурын үлгэр, холбоо хэлэх, үлгэрт дуу дуулах болон ардын хөгжмийн найралд хэрэглэгддэг юм. Хэлбэрийн хувьд бүс нутагт өөр өөр байх нь элбэг. Хүнгэнэм дөрвөн утаст хуур нь Монгол болон Өвөр монголын Тунляо хот (хуучнаар жирэм аймаг), Чифэн хот (хуучнаар жаовуда аймаг), Хянган аймагт илүү тархсан байдаг. Хүнгэнэм дөрвөн хуур нь төмөр утастай, ясан тэвхтэй бөгөөд ардын хөгжмийн цөөхүүлд хамтран хөгжимдөхдөө 1,3-р чавхдасыг их наймцын ре/d/, ля/a/ эгшгээр, 2, 4-р чавхдасыг их наймцын ля/a/, бага наймцын ми/e/-ээр хөглөж, үлгэр тууль хайлахад ямааны 112

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË өлөн гэдсээр хийсэн ёнхор утас хэрэглэж, үндсэн хөгийг тухайн хуурч өөрийн хоолойн өндөрлөгт тохируулан хөглөж хэрэглэдэг. Дуугаралтын цараа нь төмөр утастай хуур их наймцын ре /d/ -ээс 1-р наймцын до /с/ нь хооронд байдаг. Зураг 2. Хүнгэнэм хуурын цараа 1950-иад он хүртэл энэхүү хөгжимдүүрийн талаар бичиж тэмдэглэсэн зүйл ховор байсан бөгөөд Ли юи вэн1, Мэндбаяр2, Самбалноров3, Надмид, Бао фү лин4, Цогжуу, Буянцуглаа5, Ли чин сүн6 С. Алмаз7, Бао юи лин, Баян8, нар болон Дундад улсын ISB төв9-ийн хэвлэсэн бүтээлүүдэд хүнгэнэм дөрвөн утаст хуурын ая, аялгуу болон хурууны хуваариллыг бичиж тэмдэглэсэн байдаг. Харин хөгжимдөх арга барилын талаар бичиж тэмдэглэсэн зүйл байхгүй байна. Үүнээс үзэхэд энэ нь голчлон аман болон дагуулан сургах уламжлалт сургалтын хэлбэрээр тархсантай холбоотой юм. Хүнгэнэм хуурын уламжлалт хөгжимдөх арга барилын талаар тэмдэглэхэд, хуурыг зүүн тийш ташуу бөхийлгөж, зүүн гараараа хуурын ишийг барьж, чавхдасыг дарах, атгах байдлаар, баруун гараар нумыг хөрөөдөж хөгжимддөг. Зүүн гарын дарлагын хувьд зөөлөн гулгуулан шувтарч, няслах, алагдах, малтах, чавхдасыг дарж хам эгшиг /интервал/ дуурьсган, чимэглэлээр баяжуулан хөгжимдөх ба харин баруун гарын нум таталт аяархан хэмнэлтэй байж, нумаар хуурын бортогыг тогших, онцлогтой байдаг. Хангинам дөрвөн утаст хуур. Хангинам хуурыг дунд хуур хэмээн нэрлэх нь бий. Хуурын эгшиглээ нь эрдүү, цээлхэн тунгалаг бөгөөд ёнхор утастай байснаа сүүлийн үед төмөр утсыг хэрэглэх болсон. Тэвхийг яс буюу шишийн тариан түрүү хэсгийн нарийвтар ишээр хийж хэрэглэдэг. Мөн сүүлийн үед модоор хийдэг болжээ. Хангинам дөрвөн утаст хуурыг гоцлол буюу найрал хөгжмийн бүрэлдэхүүн, үлгэрт ардын дуу дуулахад хамсран хөгжимддөг. 1 Ли юи вэн. Өвөр монгол дөрвөн чавхдасын гоцлолын цуглуулга. -Хөх хот., 1957 2 Мэндбаяр. Монгол үндэсний ардын уламжлалт үлгэрийн аялгууны сонгомол. -Хөх хот., 1990 3 Самбалноров . Хорчин дуурилга. -Хөх хот.,2003 4 Надмид Бао фү лин. Үлгэрийн аялгуу 300 бадаг. -Тунляо хот.,1989. 5 Цогжуу, Буянцуглаа. Монгол хуурын заавар. -Хөх хот., 2003 6 Ли чин сүн. Хуурчны үлгэр хэлэх. -Шэньян хот., 2000 7 С. Алмаз. Холбооны судалга. -Хөх хот.,1990 8 Бао юи лин, Баян.Үлгэрийн аялгуу. -Хөх хот.,1980 9 Дундад улсын ISB төв. Дундад улсын дуурлаг хөгжмийн нэгдэл. Өвөр монгол боть. -Бээжин хот., 2001 113

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Дуугаралтын цараа нь бага наймцын соль /g/ буюу 1-р наймцын ре /d/-ээр хөглөж, бага наймцын соль /g/-иос 2 -р наймцын соль /g/ хүртэл эгшиглэдэг. Зураг 3. Хангинам хуурын цараа Энэ хөгжимдүүр нь Өвөр монголын Тунляо хот (хуучнаар жирэм аймаг), Хянган аймагт өргөн тархаж байдаг. Хангинам дөрвөн утаст хуурыг “холбоо” болон “ардын дуу” дуулахад хамсран хөгжимддөг уламжлалтай ба хүнгэнэм хуур шиг өргөн хэрэглэдэггүй. Гэвч орчин үед гоцлол болон цөөхүүл, найрал хөгжимд хэрэглэх болсноор хөгжилтийн үе шат эхэлж хөгжимдөх арга барил хөгжсөн байна. Хангинам хуураар чадварлаг хөгжимддөг нэрт зүтгэлтэн Сүн лян, Сүмаа, Тиа ган нар нь энэ хөгжимдүүрийн уламжлал шинэчлэлд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Хангинам хуураар “Найман аялгуу”, “Асар аялгуу”, ардын дууг голчлон хөгжимддөг байсан бол одоогоор мэргэжлийн зохиолчдын гоцлол, мөн цөөхүүл, найрал хөгжмийн бүтээлүүдийг хөгжимддөг болсон. Цангинам дөрвөн утаст хуур. Цангинам хуурыг бага хуур, өндөр хөгт хуур гэж нэрлэх нь бий. Цангинам хуур нь хэмжээний хувьд хангинам хуураас жижиг, эгшиглээ нь яруу тод, цээлхэн тунгалаг, хурц эрмүүн, уянгалаг дуурьсалтай байдаг. Төмөр утастай бөгөөд 1-р наймцын ре /d/ буюу ля /a/-аар хөглөдөг. Царааны хувьд 1-р наймцын ре /d/-ээс 3-р наймцын ля /a/ хүртэл эгшиглэдэг. Зураг 3. Цангинам хуурын цараа Энэхүү хөгжимдүүрийг мэргэжлийн заан сургалтад өргөн хэрэглэж байна. Цангинам хуур нь дундад улсын монгол үндэстэн оршин амьдарч байгаа газар орон бүрд тархаж байна. Цангинам хуурын хэмжээ жижиг авсаархан болсон нь барил тавилд хялбар болж, илүү зүүн гарын ур чадвар шаардсан бүтээлүүдийг хөгжимдөх боломж бүрэлдсэн. Ардын дуу хөгжмийг хуурдахад яруулаг, тод эгшиглэнтэй болж, том 114

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË хэлбэрийн бүтээлийг гоцлон хуурдах түвшинд хүрч, цөөхүүл, найрал хөгжимд өргөн хэрэглэгдэх болсон. Цангинам дөрвөн утаст хуурт зориулсан Эү Юн Лүний “Адуучин залуу”, “Тал нутгийн морьт цэрэг”, “Бөхчин”, “Жаргалын зам”, “Үлгэрийн ая”, Жао Шуан Ху-ийн “Эмнэгчин”, “Баясгалант малчны талбай”, Алтан-Уулын “Баясгалант тал нутаг”, Буянхишигийн “Үлгэрийн хүүрнэл ая”, Ли Ши Шан-ийн “Үлгэрийн түрэгдэл ая” зэрэг том хэлбэрийн хөгжмийн бүтээлүүдийг дурдаж болно. Энэхүү цангинам дөрвөн утаст хуур нь ийм хөгжлийн шатанд хүрэхэд үе үеийн дөрвөн утаст хуурын зүтгэлтнүүд, түүн дотроос их багш Сүн Ляны гавьяаг тодорхойлон тэмдэглэх нь зөв юм. Сүн Лян багшийн олон жилийн нөр их хөдөлмөр, бүтээлч эрэл хайгуулын үр дүнд тухайн хөгжимдүүрийн хийц-бүтээцэд өөрчлөлт, шинэчлэл хийгдэх үндэс суурь бий болсон. Мөн “Сүн Лян багш шинэ үеийн шилдэг хуурчдыг хүмүүжүүлэн гаргаж, шинэ цаг үеийн хуурын урлагийн үйлсийн ахин дэвших ирээдүйн саруул дардан замыг нээж өгсөн юм”10. Миний бие 2015 онд Монгол улсын Соёл урлагийн их сургуульд дөрвөн утаст хуураар магистрын зэрэг хамгаалахаар суралцаж, Монголын хөгжмийн зохиолчдын болон сонгодог том хэлбэрийн бүтээл, сонат концертуудыг хөгжимдөх шаардлага бий болж, эдгээр бүтээлүүдийг хөгжимдөхийн тулд олон янзын сорилтуудыг хийж үзсэн юм. Үүнд, хөглөгөөг 1-р наймцын си буюу соль -оор хөглөж, царааг нь 1-р наймцын си /h/ -ээс 4 -р наймцын си/с/ болгож, гамм унших боломжийг хангасан билээ. Уран бүтээлийн урын сандаа А.Вивальдийн “Хавар” 3 ангит концертыг монгол дөрвөн утаст хуураар хөгжимдсөн нь анхных бөгөөд цаашид ийм бүтээлүүдийг хөгжимдөх боломж байна гэдгийг харсан зүйл байсан билээ. ДҮГНЭЛТ Дөрвөн утаст хуурын төрөл, тэдгээрийн онцлогийн тухайд судалсны үр дүнд: 1. Дөрвөн утаст хуур нь хүнгэнэм хэмээх үлгэр, холбоо хэлэхэд өргөн хэрэглэдэг том хэмжээтэй, өргөн баргил эгшиглээтэй хөгжимдүүр нь уламжлалынхаа явцад хэмжээний хувьд жижгэрсэн хэлбэрийн хангинам, цангинам төрлүүдээр баяжсан байна. 2. Хөгжимдүүрийн хэмжээ жижгэрч байгаатай холбоотой хөг эгшиглээ нарийн шингэн болж байна. 3. Чавхдасыг малын өлөн гэдэс, ёнхор утсаар хийдэг уламжлал нь төмөр утсаар хийдэг болж байна. 4. Хөгжимдүүрийн төрлүүд нэмэгдсэнээр урын сан уламжлалт байдлаас мэргэжлийн хөгжмийн бүтээлүүдийг гоцлон хөгжимдөх, цөөхүүл найрал хөгжимд өргөн хэрэглэх боломж нээгдсэн байна. 5. Хэмжээний хувьд жижгэрч байгаа нь хөгжимдөх арга барилд сайнаар нөлөөлж, олон шинэлэг арга барилуудаар хөгжимдөх боломж бүрдсэн байна. 10 Гэрэлт Н. Монгол хуурын сургалтын материал. - Хөх хот.,2014. -Х.1. 115

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Ном: 1. Гэрэлт Н. Монгол хуурын сургалтын материал. - Хөх хот., 2014 2. Ли юи вэн. Өвөр монгол дөрвөн чавхдасын гоцлолын цуглуулга. -Хөх хот., 1957 3. Мэндбаяр. Монгол үндэсний ардын уламжлалт үлгэрийн аялгууны сонгомол. -Хөх хот., 1990 4. Самбалноров. Хорчин дуурилга. -Хөх хот., 2003 5. Надмид, Бао фү лин. Үлгэрийн аялгуу 300 бадаг. -Тунляо хот.,1989. 6. Цогжуу, Буянцуглаа. Монгол хуурын заавар. -Хөх хот., 2003 7. Ли чин сүн. Хуурчны үлгэр хэлэх. - Шэньян хот., 2000 8. С. Алмаз. Холбооны судалгаа. -Хөх хот., 1990 9. Бао юи лин, Баян.Үлгэрийн аялгуу. -Хөх хот.,1980 10. Дундад улсын дуурлаг хөгжмийн нэгдэл. Өвөр монгол боть. -Бээжин., 2001 THE TYPES OF FOUR-STRINGED FIDDLES AND THEIR CHARACTERISTICS Hugejiletu D. Tsevegsuren Ts. Abstract: The four-stringed fiddle is one of the ancient bowed instruments related to the work life and nomadic spirit of Mongolians. These instrument are now being handed down in connection with tales and epics that have spread throughout Mongolia and China’s Inner Mongolia Autonomous Region and Tuva. Four-stringed fiddles are classified as hungenem, hanginam, and tsanginam in Inner Mongolia, and camel fiddles, cow fiddles, sheep fiddles, and goat fiddles in Mongolia. In this research, we have researched and written an overview of the three types of music, Hungenem, Hanginam, and Tsanginam, which have been handed down in Inner Mongolia. Key words: Four-stringed fiddle, types, features, methods 116

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.11 ТЕАТРЫН БОЛОВСРОЛООС ДРАМЫН БОЛОВСРОЛЫГ ЗААГЛАХ НЬ Г.Тунгалаг* Д.Батсайхан** Хураангуй. Монгол улсын боловсролын тухай хуульд бага дунд, ахлах ангийн сурагчдын судлах хичээлийн хөтөлбөрт урлаг, театрын боловсрол олгох агуулга хангалттай тусгагдаагүй байна. Урлагийн боловсролоор дамжуулж ирээдүйд зөв хүн байх тухай ойлголт хийгээд нийгмийн тухай ухагдахууныг хүүхдийн ухамсарт суулгах боломжтой. Ингэснээр эрүүл нийгэм бүтээхэд сургуулийн боловсролын чиг үүрэг нийцэх учиртай бөгөөд хүн бүр математикч гоц ухаантай байх албагүй харин зөв хүн байх, зөв хүн байхад багш сурган хүмүүжүүлэгч, сургалтын орчин чиглүүлж өгөх хэрэгтэй. Ийм орчинг драмын боловсрол бий болгож чадна. Төрөөс математик болон шинжлэх ухааны мэдлэгт гол анхаарлаа хандуулж тус хичээлүүдийг уртасгасан цагаар сурагчдад оруулж, төгсөлтийн шалгалтанд голлож бэлдэх хандлагатай байна. Ингэснээр театрын боловсрол олгох хичээлүүдийг чухал бусад тооцон, төрөөс урлагийн боловсрол, тэр дундаа театрын боловсрол нь бие хүн, нийгэмд хэрхэн нөлөөлөх, ач холбогдлыг ойлгохгүй, хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа гэж үзэж болох юм. Ийм учраас манай улсын ерөнхий боловсролын ихэнх сургуулиудад монгол хэл, уран зохиолын хичээлийг багасгасан цагаар үзэж байгаа нь шинэ үеийнхэнд театрын тухай ойлголт авахад хангалтгүй байна. Театр боловсролын цөм нь зөв хүн байх тухай юм. Энэ нь цаанаа хүн хоорондын харилцаанд суурилсан янз бүрийн нийгмийн бүтцэд тулгарч болзошгүй олон асуудал хүн ба “дүр” ямархуу шийдэл гаргаж ямар үр дүнд хүрч болох тухай хийсвэр хийгээд бодит туршилт буюу хүний ухамсарт далд байдлаар нөлөөлөх чадвартай сургалтын аргазүй юм. Иймд бусад улс орны театрын боловсролын түүхэн хөгжил, төрөөс явуулж байгаа бодлогын талаар харьцуулан судалж театрын боловсрол олгох арга зүйг сайжруулах арга замын талаар энэхүү илтгэлд авч үзсэн. Түлхүүр үгс.Урлаг, Театр, Драм * Г.Тунгалаг, СУИС-ийн ТУС-ийн докторант ** Д.Батсайхан, Доктор (Ph.D), дэд профессор 117

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ ОРШИЛ Ариусахуйн ертөнц сэтгэл зүйн төвийн судалгаанаас үзвэл, насанд хүрээгүй хүн гэмт хэрэг үйлдэж байгаа шалтгааныг тодруулж “Хүүхдийн хүмүүжил бас нэгэн шалтгаан болдог нь хэрэгт холбогдсон хүүхдүүдийн 77% нь эрхэлж өссөн хүүхдүүд байгаагаас харагдаж байна”1 гэж дүгнэжээ. Мөн Ж.Даваа (нар) “...Гэр бүлийн хүрээнд хүүхдийн анхдагч хэрэгцээ бүрэн хангагдахгүй байх, тэднийг хүмүүжүүлэх арга зүй эзэмшээгүй томчууд хүүхдийн эсэн мэнд амьдрах, хөгжих, боловсрол, хамгаалуулах, эрхийг ханган зөв оновчтой нөлөөлж чадахгүй байгаа нь тэдний хөгжил, төлөвшилд сөрөг нөлөөтэй байна”2 гэжээ. Нөгөө талаас ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид комьпютер тоглоомонд донтох, сургуулиас завсардах, сөрөг зан үйл үйлдэх явдал буурахгүй байна. Энэ талаар БСШУЯ-ны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газраас тавьсан илтгэлд “Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч, өсвөр үеийнхний дунд PC тоглоомонд донтох, үе тэнгийнхнээ дарамтлах, гэр бүл, насанд хүргэгчид, багш сурган хүмүүжүүлэгчидтэй харилцааны зөрчилд орох, сурах дургуйн улмаас сургуулиас завсардах явдал буурахгүй байна”3 гэж дурьджээ. Урлагийн боловсрол тэр дундаа театрын боловсрол нь дээрх асуудлыг шийдэхэд чухал үүргийг гүйцэтгэдгийг зарим судлаачид онцолжээ. Тухайлбал, Ардын жүжигчин Б.Мөнхдорж “Театр хүний тухай, хүнээр дамжуулж хүргэдэг. Хамгийн жирийн элементээр хүн өөрийгөө олж авахаас биш боловсрол гэдэг том үгээр олж авдаг юм биш”4 гэж Өдрийн сонинд өгсөн ярилцлагандаа хэлжээ. ХБНГУ- ын Хөгжим, театр урлагийн сургуулийн профессор, теарт судлаач Мариан Куестер “Театрын боловсрол нь нийгмийн зөрчил, тэмцлийг багасгадаг гол хэрэгсэл”5 гэсэн байна. Мөн Зүүн өмнөд азийн боловсрол хариуцсан захирал доктор Вэйн Ибле “Сургуулиудад хэрэгжүүлж байгаа урлагийн томоохон цогц хөтөлбөрүүд нь сургууль завсардалтыг үгүй хийхэд томоохон дэмжлэг болдог байна”6 гэжээ. Түүнчлэн 2006 онд Португали улсын Лисабон хотод ЮНЕСКО-гоос зохион байгуулсан Дэлхийн Урлагийн Боловсролын анхдугаар чуулганаар “Урлагийн боловсролын хөтөч” хэмээх удирдамж бичгийг баталж, 2010 онд Дэлхийн Урлагийн Боловсролын II чуулганыг зохион байгуулсан байна. Тухайн чуулганаар “Урлагийн боловсрол нь нэг талаас технологийн үсрэнгүй дэвшлээр тодорхойлогдон, хурдацтай хөгжиж буй даяаршлагдсан дэлхий ертөнцөд хүүхдийн хэрэгцээг хангах үүднээс боловсролын тогтолцоог бүтээлчээр шинэчлэх, нөгөө талаас нийгэм соёлын тулгамдсан асуудал, тэгш бус байдлыг шийдвэрлэхэд чухал үүрэг 1 Ариусахуйн ертөнц сэтгэл зүйн төв “Насанд хүрээгүй хүн гэмт хэрэг үйлдэж байгаа шалтгаант нөхцлийг судлах нь” Хүүхэд гэмт хэрэг үйлдэж байгаагийн шалтгаан нөхцлийн судалгааны тайлан, гарын авлага. -УБ.,2013. -Х.36 2 Даваа Ж, Жамц Л, Содов Ц, Сүхбат Г. Боловсрол судлалын үндэс. -УБ.,2009. -Х.117. 3 Насанбаяр Б. Авьяас, ном хөтөлбөр. Соёл ба хөгжил сэдэвт олон улсын соёлын чуулганы эмхтгэл. - УБ.,2013.-Х.73. 4 Мөнхдорж Б. Театрт хүн өөрийгөө олж харна шүү дээ. Өдрийн сонин. 2016.05.29 5 МҮОНРТ, 2014 оны 09-р сарын 07-ны өдрийн “Хүүхэд-театрын боловсрол” хэлэлцүүлэг 6 Вэйн Ибле. Сургалтын хөтөлбөр дэх урлагийн боловсрол. Соёл ба хөгжил сэдэвт олон улсын соёлын чуулганы эмхтгэл. -УБ., 2013. -Х. 80. 118

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË гүйцэтгэнэ”7 гэж тодорхойлжээ. Иймд урлагийн боловсролыг хөгжүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэх хэрэгцээ шаардлагад тулгуурлан урлагийн боловсрол, тэр дундаа Театрын боловсролоос Драмын боловсролын онцлогыг тодотгож, өөрийн улсад нутагшуулах, хөгжүүлэх арга замыг дэвшүүлэх нь тус илтгэлийн гол зорилго юм. ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ Урлагийн боловсрол нь Драмын боловсрол /Drama in Education/ болон Театрын боловсрол /Theatre in Education/гэсэн ойлголтуудыг багтааж байна. Драм боловсрол /Drama in Education/ нь сургуулийн багш, эсхүл сургуулийн өөр багштайгаа хамтран жүжигчилсэн тоглолт хийж театрын боловсролыг олгодог. Гол зохион байгуулагч нь соёл, урлагийн ажилтнаас илүү багш юм. Харин Театрын боловсрол /Theatre in Education/ нь соёл, урлагийн ажилтан нь тухайн сургуульд зочлох эсвэл театрын тайз, тусгайлан бэлтгэсэн тайзан дээр жүжигчилсэн тоглолт хийж театрын боловсролыг олгодог байна. Винифрэд Вард /Winifred Ward/ нь Драмын боловсролыг анх “Бүтээлч драма /Creative drama/” гэж нэрлэж байжээ8. Тэрээр “дүрд тоглох, хөгжүүлэх, үггүй жүжиглэлт, хөдөлгөөн болон дуугаар дамжуулан хүний туршлага болон ургуулан бодоход нөлөөлөх оролцогчдын албан бус драм хэлбэрт тулгуурласан процесс юм” гэж онцолжээ.9 Жосеп Агофур /Joseph Agofure/ нь өөрийн судалгааны ажилдаа драмын боловсрол болон театрын боловсролын ялгааг дараах байдлаар тодорхойлжээ. Үүнд10: Хүснэгт 1. Театрын боловсрол, драмын боловсролын ялгаатай талууд Д/д Театрын боловсрол Драмын боловсрол /Theatre in Education/ /Drama in Education/ Бүтээлд анхаарлаа төвлөрүүлж, үр Өөрийн суралцах үйл явцад анхаарлаа 1 дүн болон гүйцэтгэлийг тодорхой төвлөрүүлж, бүтээлч хийгээд шинийг стандартад нийцүүлэхийг эрмэлзэнэ. эрэлхийлэхийг эрмэлзэнэ. Онцгой авьяас, чадвар болон Хүн бүрийн жүжиглэлт болон илүү 2 мэргэжлийн жүжиглэлтэд гол төлөв туршлагатай болох, практик дадал хийх анхаардаг. болон тусгай чадваруудыг хөгжүүлэхэд гол төлөв анхаардаг. 7 Даваасүрэн Б, Эрхэмтөгс Ж. Улаанбаатар хотын хүн амын урлагийн боловсролын эрэлтийн судалгааны зарим асуудал. Монголын соёл урлаг сэтгүүл. - УБ.,2013. -Х.214-215. 8 Idogho, Joseph Agofure, Drama /Theatre in Education and Theatre as an Academic Discipline: A Question of Nomenclature, Techniques and Effects, An International Journal of Arts and Humanities Bahir Dar, Ethiopia, Vol.2 (3), S/No 7, July 2013, p. 240 9 From the website of the American Alliance for Theatre and Education: www.aate.org 10 Idogho, Joseph Agofure, Drama /Theatre in Education and Theatre as an Academic Discipline: A Question of Nomenclature, Techniques and Effects, An International Journal of Arts and Humanities Bahir Dar, Ethiopia, Vol.2 (3), S/No 7, July 2013, p. 245 119

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Жүжгийн агуулга, жүжигчдийн Театрын сэдэв мөн эсэхээс үл хамааран 3 мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүү- тухайн сэдвээс суралцахыг чухалчилдаг. лэхийг чухалчилдаг. Шүүгчийн шалгуур зэрэг тодорхой Тухайн жүжгийн сэдэвт сонирхлоороо 4 стандартад нийцүүлэх шаардлагын холбогдох бөгөөд энэ нь тухайн хүн бүрт улмаас нийтлэг стресс бий болдог. стресс бий болдог. 5 Тодорхой цөөн жүжигчний тог- Анги, нийтээрээ бүхий л хугацаанд лолтыг бусад бүлэг, оюутнууд үзнэ. оролцоно. 6 Мэргэжлийн ур чадвар болон Мэдрэмж болон асуултуудыг бусадтай техникийг бусадтай хуваалцана. хуваалцана. Тодорхой чиглүүлэгчийн удирдлага дор Театрын тоглолт болон техникээс 7 дасгал, сургуулилт хийнэ. хамааран дасгал, сургуулилтыг судалж бэлдэнэ. Тухайн жүжгийн зохиолоос хамааран Өөрсдийн бүтээлч сэтгэхүйд тулгуурлан 8 тайз засгийг төлөвлөж, тухайн найруулга хийн, үйл явдлыг зохиох тайз засалд нийцүүлэн үйл явдлыг байдлаар гүйцэтгэнэ. тохируулна. Хамгийн сайнаар гүйцэтгэлийг Алдаа, дутагдал, бүтэлгүйтэл болон 9 хийхийг сайшаан дэмжиж, тухайн практик сургуулилтаас туршлага жүжигчид, оюутнууд төгс төгөлдөр хуримтлуулахыг дэмжиж, тухайн байхыг эрмэлзэнэ. оюутнууд суралцахыг эрмэлзэнэ. 10 Бэлтгэл, сургуулилтын үед чухал Гүйцэтгэж болохуйц болон жижиг зүйлүүдийг онцлон бэлдэнэ. хэсгүүд дээр нэмж суралцана. Театрын ур чадварыг мэргэжлийн Театрын ур чадварыг мэргэжлийн өндөр 11 өндөр түвшинд бэлтгэх, мөн урт түвшинд бэлтгэх, мөн урт хугацаанд хугацаанд олон талт чадваруудыг олон талт чадваруудыг эзэмшүүлнэ эзэмшүүлнэ. 12 Олон нийтийн өмнө хувь хүн байхыг Олон нийтийн дунд байхыг заадаг. заадаг. Хариуцлагатай байх, дуу хоолойны Өргөн мэдлэг болон хувь хүний орон зайг 13 чадвар болон уян зөөлөн хийгээд хөгжүүлнэ. хүчтэй бие бялдар зэргийг хөгжүүлнэ. Тайзны жүжигт тоглоход давтлага, Бүтээлчээр сэтгэн баяжуулах чадвар 14 сургуулилт хийх, ой тогтоолт болон шаардагддаг. тухайн дүрдээ орох, зохицох чадвар шаардагддаг. 15 Жүжгийн зохиол, дүрдээ ордог. Өөрийнхөөрөө байж нийгмийн хувь хүн болон бие хувь хүнийг заагладаг Бэлтгэл сургуулилтыг бие даан хийж, Бүлгээрээ хамтран ажиллах бөгөөд 16 өвөрмөгц гайхалтай, төгс байснаар бүлгийн үйл явц нь үнэлэгддэг. үнэлэгддэг. Жүжгийн зохиолын дагуу бэлтгэл Тодорхой хэм хэмжээнээс хэтрэн 17 сургуулилтыг хийн, тайз засал өөрсдийн уран сэтгэмж, бүтээлч бэлтгэх зэрэг өргөн хүрээтэй зохион сэтгэхүйд тулгуурлан үйл явдлыг зохиох, байгуулалт хийдэг. өөрчлөхийг зөвшөөрдөг. Өөрсдийн хувийн амьдралаа нууцлан Хувийн амьдрал нь заримдаа олон нийтэд 18 жүжгийн зохиолын дагуу үг хэллэг тодорхой хэмжээнд ил болох тохиолдол болон үйл хөдлөл хийдэг. бий. 120

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Тодорхой хэмжээнд санал бодлоо Хоорондоо санал бодлоо чөлөөтэй солилцох боловч тухайн тайз засал солилцон, хэлэлцэн ярилцсаны үндсэн дээр 19 болон бусад нөхцөл байдалд нийцүүлэн сонголтыг хийдэг. сонголтыг жүжгийн зохиолд тохируулан сонголтыг хийдэг. Ургуулан бодох чадварыг хөгжүүлэн, Олон сонголтуудаас бие даан шийдвэр 20 хүчтэй, олон талт чадварлаг байдалд гарах чадварыг эзэмшинэ. суралцан, ухаалаг сонголтыг хийдэг болно. Дээрх Театрын боловсрол болон Драмын боловсролыг хэрхэн хөгжүүлж байгааг Англи улс болон Япон улсын жишээн дээр харьцуулж үзье. ХАРЬЦУУЛСАН СУДАЛГАА Англи улс: Англи улс нь урлагийн боловсролын хувьд баялаг түүхтэй улс юм. Энэ талаар Д.Батсайхан “Английн театр 18-р зуунд соён гэгээрүүлэх драмын жүжгийн зохиолын эх үүсвэрийг тавьж өгсөн бөгөөд өөрийн нэмэр хандив оруулсан билээ. Соён гэгээрүүлэх театр нь шинэ төрөл бий болгожээ. Энэ нь борчуудын драмын зохиол буюу хөрөнгөтний эмгэнэлт жүжиг гэж нэрлэгдэх болжээ”11 гэжээ. Англи улс нь “Драм” гэдгийг “Театр” гэдгээс зааглаж байх бөгөөд “Театр нь үзэгчтэй харилцахыг чухалчилж, үзэгчгүйгээр оршин байдаггүй бол драм нь хүүхдийг өөрийг нь бодитоор дадлага хийлгэхийг чухалчилж, заавал үзэгч байхыг шаарддаггүй”12 зэрэг ялгааг дурьдсан байна. Англи улсынДрамын боловсрол нь “Петер слайд /Peter Slide/ болон Брайн вай /Brian way/ нарын хувь нэмэр, оролцоотойгоор нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөх болсон”13 байна. Петер слайд /Peter Slide/ нь “Хүүхдийн байгалиас өгөгдсөн өөрийгөө илэрхийлэх чадварыг онцолж, тайзан дээр гаргахыг эсэргүүцэх байр суурь барьдаг”14гэж дүгнэсэн бол Брайн вай /Brian way/ нь “Драмын боловсролыг жүжиглэж байгаа хувь хүнийг хөгжүүлэх бүхий л үйл ажиллагаа гэж онцолж, хүүхдээс гадна насанд хүрэгчид бусдаас айж эмээхгүй, сандрахгүй байх сэтгэлзүйн бэлтгэлтэй болтол анхаарлаа төвлөрүүлж сурах нь зүйтэй”15 гэж тус тус онцолжээ. Дээрх хоёр судлаачийг шүүмжилж “Уламжлалт драмагын үйл ажиллагааг дасгал хөдөлгөөн /биеийн хөдөлгөөний дасгал болон тоглоом зэрэг богино хугацааны үйл ажиллагаа/, драм тоглох /драм жүжиг тоглох/, театр /тусгайлсан 11 Батсайхан Д. Өрнөдийн театрын хураангуй түүх. -УБ.,1996. -Х.126. 12 Yoshinari Kagawa, \"Drama Education in England,\" Journal of Educational Research, No. 14, 1 9 9 8 , p.129 13 加藤, 裕明「演劇教育による協働的創造性育成過程の質的研究 : 演劇部活動における高校 生の変化」2016-03-24、Hokkaido university, p.12 14 Toyoko Shimizu, «Modern Society and the Pioneering Spirit of Sir Peter Slade» (Japan Theater and Education, Vol.394, Theater Education Association), 1989, p.57 15 Way B. (translated by Yo Okada and Michi Takahashi), Expression Education through Drama, Tamagawa University Press, 1977, p.25 121

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ тайз засал хийж, үзэгчдэд өгөгдсөн зохиолын дагуу жүжигчлэн тоглох/ ”16 гэсэн гурван хэлбэрт хуваан авч үзсэн судлаач бол Гавин Болтон /Gavin Bolton/ юм. Энэхүү драмын гурван төрлийн үйл ажиллагааг хослуулснаар хүүхэд нь Драмыг өөртөө хүлээн авахаас гадна өөрөө хөгжүүлэх туршлагыг олж авах юм. Дродэй Хэйткот /Drothey Heathcote/ нь Брайн вай /Brian way/ -ын Драмын боловсролын талаархи үзэл баримтлалыг залгамжилж, багшийг драмад гол үүрэгтэйгээр өөрөө жүжиглэн тоглосноор хүүхдүүд өөрийгөө нээн илрүүлэх, бүтээлч үйл ажиллагаанд хөтлөхийг практик судалгаагаар нотлосон. Тэрбээр багшийн үүрэг оролцооны талаар “Багш нь драмагын гол цөм болох мэдрэмжийг яриад заана гэж байхгүй. Харин драмад үүрэг оролцоотойгоор оролцсоноор зааж чадна”17 гэжээ. Түүнчлэн Дродэй Хэйткот /Drothey Heathcote/ нь драма боловсролын гол зорилгын тухайд хүүхдийг бодуулах, асуудлыг шийдвэрлүүлэх, өөрийг нь амьдралд чиглүүлэх юм18 гэж онцолжээ. Сэсили Онэйл /Cecily O’Neill/ нь Гавин Болтон /Gavin Bolton/ болон Дродэй Хэйткот /Drothey Heathcote/ нарын судалгааны дараагаас драма боловсролын олон талт үйл явцыг драма үйл явц /process drama/ гэх ойлголтоор илэрхийлсэн. Тэрбээр Гавин Болтон /Gavin Bolton/-ны дэвшүүлсэн дасгал хөдөлгөөн, драма тоглох, театр ангиллыг үргэлжилсэн нэг цогц үйл явц болгох нь драма боловсролын зорилго гэж үзсэн. Ийнхүү үргэлжилсэн цогц үйл явц болгохын тулд үр нөлөөтэй материал буюу үлгэр домог, аман зохиол, түүх эсвэл бодит болсон явдал зэргийг ашиглах юм. Тухайлбал, Софоклийн “Грекийн эмгэнэлт жүжиг”, Шексперийн жүжгүүд гол төлөөлөл юм. Түүнчлэн сонгодог жүжгүүдийг суурь болгон орчин үеийн жүжгийн гол материал болгон ашигладаг19. Ерөнхий боловсролын сургуулийн драма хичээлийн заах аргыг нийтлэг байдлаар авч үзвэл, хичээлийн бэлтгэл болгож төрөл бүрийн тоглоом, дасгал буюу ялангуяа анхаарал төвлөрүүлэх тоглоом, мэдрэхүйг сайжруулах дасгал, ургуулан бодох дасгал зэргийг хийнэ. Дараа нь тодорхой сэдвийг сонгож, энэхүү сэдвийн талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Ингэснээр хоёр хүн тус бүр хамтран жүжиглэх, дараа нь 4, 5 хүн хамтран багаар жүжиглэнэ. Энэхүү жүжиглэлтүүд нь үгтэй, үггүй байх бөгөөд өөрсдийн үүргийг сольж жүжиглэнэ. Багшийн хувьд драмад үүрэг оролцоотой оролцож болно. Ингээд тухай сэдвийн талаар эцэст нь дүгнэлт гаргах, асуулт хариулт, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх юм. Сэдвийн хувьд янз бүрийн сэдвүүд байх ба арьс өнгөний ялгаварал, гэр бүл салалт, хар тамхи, архинд донтох, үхэл, мөрөөдөл болон бодит байдал гэх мэт олон асуудлуудыг хөндсөн сэдвүүд байдаг. 16 Bolton G., Towards a Theory of Drama in Education, Longman,1979,p.3-11 17 Johnson L.,O’Neill C.eds.,Dorothy Heathcote: Collected Writings on Education and Drama, Northwestern University Press,1991,p.101 18 加藤, 裕明「演劇教育による協働的創造性育成過程の質的研究 : 演劇部活動における高校 生の変化」2016-03-24、Hokkaido university, p13 19 加藤, 裕明「演劇教育による協働的創造性育成過程の質的研究 : 演劇部活動における高校 生の変化」2016-03-24、Hokkaido university, p13 122

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Япон улс: Япон улсын боловсрол нь Мэйжигийн үеэс (1868-1912) улс төр, урлаг, соёлын томоохон өөрчлөлтүүд гарч эхэлсэн байдаг ба театрын боловсролын хувьд төдийлөн хөгжөөгүй байсан. Учир нь Япон улс соёлын хувьд хаалттай улс байснаас гадна өөрсдийн онцлог соёл болох “кабүки”, “но” зэрэг театрын соёлыг чухалчилдаг байжээ. Энэ талаар Широ Кобаяаши /Shiro Kobayashi/ нь “Япон улс нь хэдийгээр барууны соёл хүч түрэн орж ирж байсан ч өөрсдийн онцлог соёл болох “Но театр”, “Кабүки театр” болон “Хөгжим” зэрэг оршин байсан”20 гэжээ. Улмаар Япон улс нь урлаг, соёлын онцлогоос шалтгаалж театр болон боловсролыг холбон авч үзэх ойлголт хүлээн зөвшөөрөгдөхөд урт хугацааг туулсан байх бөгөөд “Япон улсад урлаг, соёлын ажилтнууд анх боловсролд театрыг оруулж, боловсролтой хамт авч үзэх болсон нь 20-р зууны сүүлийн хагасаас”21 гэжээ. Цүбоүчи Шиоёо /Tsubouchi Shiyoyo/ нь Япон улсад анх Америкийн нэгдсэн улсын драма, театрын үйл ажиллагаа танилцуулсан22 байна. Цүбоүчи Шиоёо /Tsubouchi Shiyoyo/ нь нийгмийг сайжруулахын тулд хүүхдийг урлагаар сайжруулахаас эхлэлтэй гэж үзэх болсон ба түүний 1924 онд бичсэн “Хүүхдийн боловрсол ба театр” нь хүүхдийн театрын онолыг нэгтгэсэн бүтээл бөгөөд Япон улсын хувьд хүүхдийн театр, сургуулийн театрт онолын үндэс болсон байна. Түүнчлэн тэрбээр бүтээл туурвихын зэрэгцээ 1924 оноос 1925 оны хооронд театрын боловсролын практик хөдөлгөөнийг зохион байгуулсан. Ингэхдээ Японы олон хотуудаар хүүхдийн театрыг тойрон тоглож, хүүхдийн театрын хөгжлөөс гадна сургуулийн театрын шинэчлэлд томоохон нөлөө үзүүлсэн байна.23 Ийнхүү театрын боловсрол олгох хөдөлгөөн эрчимтэй өрнөж, сургуулиуд дахь театрын боловсрол олгох цар хүрээ нэмэгдэж байсан боловч 1924 онд Сургуулийн театрыг хориглох тушаал гарсантай холбогдож, театрын боловсрол олгох явдал маш хязгаарлагдмал болсон”24 байна. 1951 онд Боловсролын удирдамжид “бага сургуулийн хэлний хичээлийн удирдамжийн зорилгын “ярих” хэсэгт утга зохиолын бүтээлээр илтгэх, дүрд тоглох” гэж тусгагдажээ. Гэтэл хүүхдийн эцэг, эхчүүдээс “ханзаар сайн бичдэггүй”, “тооцоолон бодох чадвар муу”, “газар нутгийн нэрийг мэдэхгүй”, “түүхэн хүмүүсийг мэддэггүй” зэрэг шүүмжлэлүүд гарч, боловсролын чанар бүхэлдээ муудсан гэсэн шүүмжлэлд өртөх болсон. Улмаар судалгааны байгууллагуудын судалгааны үр дүнд хэлний ойлгох чадвар, тооцоолон бодох чадвар суларсан нь тодорхой болсон учир асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлж эхэлсэн ба ингэхдээ “боловсролын 20 Shiro Kobayashi Various aspect of drama & theatre in education in Japan (what is the true nature of Drama & Theatre in Education in Japan) 21 Shiro Kobayashi Various aspect of drama & theatre in education in Japan (what is the true nature of Drama & Theatre in Education in Japan) 22 中山京子, 小林由利子「英米のドラマ教育の視点からみる低学年における劇活動」平成25 年（2013 年）3 月帝京大学教育学部紀要1、p.88 23 Shiro Kobayashi Various aspect of drama & theatre in education in Japan (what is the true nature of Drama & Theatre in Education in Japan) 24 中山京子, 小林由利子「英米のドラマ教育の視点からみる低学年における劇活動」平成25 年（2013 年）3 月帝京大学教育学部紀要1、p.88 123

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ удирдамж”, “сурах бичиг”, “боловсрол олгох арга”-уудыг дахин судлах болсон. 25 1958 онд Боловсролын удирдамжид театрын боловсролыг хэлбэрийн төдий л тусгах болсон ба улмаар 1968 онд Боловсролы удирдамжид сурах бичигээс театрын материалуудыг хассан байна.26 1970 оноос 1980 оны эхэн үед Америкийн нэгдсэн улсын бүтээлч драма / creative drama/, Англи улсын драмын боловсролын /Drama in Education/ талаар судалсан ном сурах бичиг, бүтээлүүд27 ар араасаа хэвлэгдэн гарч 1980 оноос хойш Англи, Америкийн нэгдсэн улс, Европын театрын боловсролын талаар нийгэмд танигдах болсон байна. Япон улс нь “1980 онд цомхон гэр бүлүүд ихэссэн, хот руу төвлөрөл бий болсныг дагаад нийгмийн хамтын ухамсар суларсан, гэр бүлийн боловсрол доройтсон зэрэг асуудлууд үүсэж эхэлсэн. Мөн сургуулиудад ногдох сурагчдын багтаамж хэтэрч, сургалтын орчин, чанар муудаж эхэлсэн ба үүний үр дүнд өсвөр насны хүүхэд гэмт хэрэгт холбогдох, гэмт зан үйл ихсэж, нэгнийгээ дээрэлхэх, сургуульд сурахаас татгалзах, сургуулийн дотор хүч хэрэглэсэн үйлдлүүд ихэссэн зэрэг нийгмийн асуудлууд үүсэж эхэлсэн”28байна. Дээрх асуудлын хүрээнд Япон улсын Засгийн газар 1984 онд Ерөнхий сайдын дэргэд зөвлөх байгууллага болох “Түр хугацааны боловсролын хяналтын хороо”-г байгуулж, 1984 оноос 1987 он хүртэлх хугацаанд үйл ажиллагаа явуулж, 4 боть материалыг нэгтгэн гаргасан29 байна. Япон улсын боловсролын системд “драма”, “театр” гэх тусгайлсан хичээл байхгүй боловч тодорхой хичээлийн хөтөлбөрүүдээр дамжуулан театрын боловсрол олгож байна. Мөн Үндэсний хөтөлбөр хүрээнд театрын боловсролыг олгох үйл ажиллагаа явуулж байна. Энэ нь нэг талаас боловсролын системд тусгай үйл ажиллагаа гэх цагтай бөгөөд тус цагт дунд, ахлах сургуулийн театрын сурагч нар тайзан дээр тоглож, нөгөө талаас 150 гаруй театрын бүлгэмүүд олон талт үйл ажиллагааг зохион байгуулж байна. 25 Shiro Kobayashi Various aspect of drama & theatre in education in Japan (what is the true nature of Drama & Theatre in Education in Japan) 26 Shiro Kobayashi Various aspect of drama & theatre in education in Japan (what is the true nature of Drama & Theatre in Education in Japan) 27 中山京子, 小林由利子「英米のドラマ教育の視点からみる低学年における劇活動」平成25 年（2013 年）3 月帝京大学教育学部紀要1、p.88 28 Shiro Kobayashi Various aspect of drama & theatre in education in Japan (what is the true nature of Drama & Theatre in Education in Japan) 29 Shiro Kobayashi Various aspect of drama & theatre in education in Japan (what is the true nature of Drama & Theatre in Education in Japan) 124

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË ДҮГНЭЛТ • Драмын боловсрол болон Театрын боловсрол нь өөр хоорондоо ялгаатай ойлголтууд байх бөгөөд Драмын боловсролд сурагчдыг нийтээр оролцуулан, тусгайлан тайз засал хийхгүйгээр чөлөөтэйгөөр сэтгэн жүжгийг тоглох боломжтой байдаг бол Театрын боловсролд тусгайлан тайз бэлтгэн тодорхой тооны дүрийг бүтээлгэн өгөгдсөн жүжгийн зохиолын дагуу тоглодогоор гол ялгаатай байна. • Англи улс нь драма боловсролыг хөгжүүлж тоглоом дасгал, хөдөлгөөн, драма жүжиг, театр гэсэн гурван хэсгээр драма боловсролыг олгож байна. Мөн үндсэн хичээлийн хөтөлбөрт драма боловсрол олгох сургалт багтсан. • Япон улс нь манай улстай адил нийгмийн асуудлууд болох хэт төвлөрөлт, сургуулийн хүрэлцээгүй байдал, сургууль дахь гэмт зан үйлүүд өссөн зэрэг асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд урлагийн боловсролд анхаарсан байх ба боловсролын системд “драма”, “театр” гэх тусгайлсан хичээл байхгүй ч тодорхой хичээлийн хөтөлбөрүүдээр дамжуулан урлагийн боловсролыг олгож байна. • Манай улсын хувьд нийгмийн асуудлууд нэмэгдэхийн хэрээр Драма боловсролын талаар нарийвчлан судалж, Ерөнхий боловсолын хичээлийн хөтөлбөрүүдэд тусгах хэрэгцээ шаардлага улам бүр нэмэгдэж байна. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Ном: Монгол хэлээр. 1. Ариусахуйн ертөнц сэтгэл зүйн төв. Насанд хүрээгүй хүн гэмт хэрэг үйлдэж байгаа шалтгаант нөхцлийг судлах нь. Хүүхэд гэмт хэрэг үйлдэж байгаагийн шалтгаант нөхцлийн судалгааны тайлан, гарын авлага. -УБ., 2013 2. Батсайхан Д. “Өрнөдийн театрын хураангуй түүх” Уб., 1983 3. Вэйн Ибле. Сургалтын хөтөлбөр дэх урлагийн боловсрол. Соёл ба хөгжил сэдэвт олон улсын соёлын чуулганы эмхтгэл. -УБ., 2013 4. Даваа Ж. нар Боловсрол судлалын үндэс. -УБ.,2009 5. Дашдондог С. Жаран жилийн шастир (тэргүүн дэвтэр). -УБ.,2016 6. Мөнхдорж Б. Театрт хүн өөрийгөө олж харна шүү дээ. 2016 оны 05-р сарын 29-ний өдөр, Өдрийн сонин 7. Насанбаяр Б. Соёл ба хөгжил сэдэвт олон улсын соёлын чуулган эмхтгэл. - УБ., 2013 8. МҮОНРТ, 2014оны 9-р сарын 7 “Хүүхэд-театрын боловсрол” хэлэлцүүлэг Англи хэлээр. 1. Idogho, Joseph Agofure, Drama /Theatre in Education and Theatre as an Academic Discipline: A Question of Nomenclature, Techniques and Effects, 125

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ An International Journal of Arts and Humanities Bahir Dar, Ethiopia, Vol.2 (3), S/No 7, July 2013 2. Shiro Kobayashi Various aspect of drama & theatre in education in Japan (what is the true nature of Drama & Theatre in Education in Japan) 3. Bolton G., Towards a Theory of Drama in Education, Longman,1979 4. Johnson L.,O’Neill C.eds.,Dorothy Heathcote: Collected Writings on Educationand Drama, Northwestern University Press,1991 5. Yoshinari Kagawa, “Drama Education in England,” Journal of Educational Research, No. 14, 1998 6. Toyoko Shimizu, “Modern Society and the Pioneering Spirit of Sir Peter Slade” (Japan Theater and Education, Vol.394, Theater Education Association), 1989 7. Way B. (translated by Yo Okada and Michi Takahashi), Expression Education through Drama, Tamagawa University Press, 1977 Япон хэлээр. 1. 清水　豊子「イギリスの演劇教育の展開―教科としてのドラマの誕 生」千葉大学教育学部研究紀要第３４巻、 2. 加藤, 裕明「演劇教育による協働的創造性育成過程の質的研究 : 演劇 部活動における高校生の変化」2016-03-24 Hokkaido university 3. 中山京子, 小林由利子「英米のドラマ教育の視点からみる低学年にお ける劇活動」平成25 年（2013 年）3 月帝京大学教育学部紀要 4. 川野　哲也「演劇教育の意義とアレントの公共性概念」Yamaguchi Gakugei University、研究紀要 2013年第４号　 5. 平田オリザ「演劇を授業に導入するヒント」２０１３年、IAPL Journal Vol.2、 126

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË DISTINGUISHING THEATRE EDUCATION FROM DRAMA EDUCATION Tungalag G. Batsaikhan D. Abstract: The education law of Mongolia does not sufficiently include the content of art and theater education in the lesson syllabus for the elementary and high school students. Through art education, the concept of being a good person in the future and the principles on the society can be planted in the child’s consciousness. In this way, the function of school education should be compatible with the establishing of a healthy society. Everybody shouldn’t be a genius mathematician, but should become a good person, and teachers, educators, and learning environments should guide them to the appropriateness. Drama education can create such an environment. The government focuses on mathematics and science knowledge and tends to make these courses available to students for extended hours and prepare them for the final exam. Thus, it can be considered that the government does not understand and recognize the significance of art education, especially how theater education affects individuals and society. For this reason, Mongolian language and literature classes are taught in reduced hours in most of the country’s secondary schools, which is not enough for the new generation to understand art and theater. The core of theater education is about being the good person. It is an abstract and real experiment or a pedagogical method which influences to human unconscious on how people and “characters” can solve many problems in various social structures based on interpersonal relationships and what results can be achieved. Therefore, the historical development of theater education in other countries, the policies implemented by the government, and ways to improve the methodology of theater education were compared and discussed in this article. Key words: Art, Teatr, Dram 127

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.12 ОРЧИН ҮЕИЙН ЭМЭГТЭЙЧҮҮДИЙН ХУВЦАС ДАХЬ ЯСАН БИЧГИЙН ГРАФИК ДИЗАЙНЫ ПРАКТИК ХЭРЭГЛЭЭ Чэн Сиюань* Н.Гэрэлт** Хураангуй: Ясан бичгийн график нь эртний хятад тэмдэгт төдийгүй хятад үсгийн анхны уг эх төдийгүй график дүрслэлийн эх загвар гэгддэг бөгөөд урлагийн дизайны салбарт өөрийн чухал байр суурьтай. Энэхүү өгүүлэлд инновацийн график дизайн хийхэд ясан бичгийн хэвийг хэрхэн ашиглаж буй болоод орчин үеийн эмэгтэйчүүдийн хувцасны загварт хэрэглэсэн жишээнүүдийг нэгтгэж, ясан бичгийн хэвд агуулагдах загварчлал, уран сайхны төсөөллийн гоо сайхныг харуулах болно. Түлхүүр үгс: ясан бичиг, график, шинэлэг дизайн Оршил Ясан бичээс нь бүх графикийн үндэс суурь болдог. Өөрсдийн фонтоор дамжуулан зураг унших, ярих гэсэн утгатай. Мөн энэ нь хятадын уламжлалт соёлын маш тод бэлэг тэмдэг бөгөөд өнөөгийн загварын чиг хандлагад нийцсэн бүтээлч нээлтийн нэг цэг юм. Энэхүү өгүүлэлд эртний ясны бичгийн хэлбэрийн бүтцийг дизайны эхлэл болгон авч, ясны бичгийн уран сайхны шинж чанаруудад дүн шинжилгээ хийж, ясны бичгийн хэлбэр, утга санааг гүнзгий авч үзэж, эмэгтэйчүүдийн хувцсанд ясны бичгийг дахин дизайн хийхээр сонгох, мөн үүнийг эмэгтэйчүүдийн хувцасны шинэлэг загварт хэрэглэж, хувцасны хэл нь дизайны сэдвийг илэрхийлэхийн тулд текстийг нэгтгэж, уламжлалт ясан бичээсний урт удаан хугацааны гоо сайхныг, загварын чиг баримжааг харуулж, хятадын уламжлалт хувцасны өвийг илүү сайн судлах болно. Ясан бичгийн хэв, онцлог: Эртний ясны бичээснүүд нь уран зургийн шинж чанартай эртний зураг дүрслэл бүхий баатрууд бөгөөд тэдгээрийг графикаар тодорхойлоход хялбар байдаг онцлогтой. Ясан бичгийн хэв дүр бүтээх янз бүрийн * Чэн Сиюань, Гуаньдуны технологийн их сургуулийн багш, СИТИ их сургуулийн докторант ** Н.Гэрэлт, ЮНЕСКО-гийн ивээл дор Нүүдлийн соёл иргэншил судлах ОУСХ, (Ph.D) 128

голчлон хутгаар сийлбэрлэх бөгөөд ихэнх дүрүүд нь тод, анхаарал татахуйц байдаг. Ясны бичээсийг ойролцоогоор хоёр төрөлд хуваадаг. Нэг нь нимгэн, бат бөх, шулуун, нөгөө нь зузаан, хүчтэй. График илэрхийлэл нь текстээс илүү мэÌдрÎэÍмÃжÎтËэÛйÍбаÑйÎд¨аËг,. ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Яасрнгыа ббиайчдэаэсг.ниГйолүчслгоинйнзуфроангтднүьрсилхээлв,члюэмнсдыөгрвдөулрждаихн,, охйалргьоцха,нгдууйу наивмиагэнны, уүрнтд,сзэунраас нь годлчээлроноршшуилжуубна,йндаугм. хЯэслнбыэрбтэийч,ээдсөирйвгөлгожличнлоднугхуйттгайар хсоисйоллбсэорнл,эхзубрөагаөсөдньихнэинмхгэн, шулуутднөү,ррбөүалүтддбхнөуьхвабтааодйдах,г.наНньэххгаүанмрьаүнлүисттмагэтэнангх,иубййанцтэббрөаххйэ,дмшасгэу.глЯугосуноны,снаөбйгихөнчөэыэнгсьибйзэуглзэагоалйнэр,дохэлгүц.чоЯтоэсгйно.ыоГррбаихфчоиэёэкрс нь ерөнхиилйэхрэхлибйэлрээлэсньньтехкасртаэхэасдитлэүгүшмхээдмр,эмтэжнтцэвйэрбтайбдаайгд.ал, нямбай байдал, хэлбэр, шугамын гоо сайхнЯысгнхыарбуиучлэжэснчиайддүасггибйөнгөфөоднтбинчьгиихйэнвчулрэнчдадөвраврөлнжьинур, ханарсьацйахннгуыйшниимнгжэнч,аунратр, тай байдазгу. рЭаратснниьйгоялсчнлыонбишчуэлэсунуүнү, ндиумйнхэилхбээнрхтэнйь, дтуөхравйөнлжзиүнйлдиуйгнуйбтоадйихтосхоэлбсэорн,эзсуврэаласүньдсэн шинжнЯичсамнныгаэрнбы,ишчнэуэдлсаугнууьну,еббрүаөттнэбхэөигхйдсбхэаэнйлхббэанрйьэдэхасүгм.нүьҮүхзсаэтсргэаэнхлгаэиднйттнэгхэшэрлххбэээммрс,энгтьэгнояцосвнсэыарйтбхбинаычйэгдэабслнэл,иэнйгялмхэадбмаэггй.ийн үндсэнбагйодоалзү, йхнэлшбэирн,жшчуагнамарыюн мг.ооЖсиашйэхэныньг,х“абрууху”л-жынчатдодлаггойбөнгьөэөндгбиийчнгпиийкнтоугррчаамдмв,адрунд босоотнхуьэхсуаэрйганннзьүсйүалхйирхйиннйынбошндүииүнтржхиэйчлгаб,нэдарэрээтсдавйтэалблүаынйнддсабэго.нсЭшороитнхнжоиёйчраябнсоансрыоыонбндиьачгээуэвусрнибүйүүтгдэдиэүгйрднссээинлхсбээаннйхдбаногьл.овч энгийҮн ззэусргаэалсэнть хүэхлрбиэйрннтьолясгонйыгбтиочдэдэсүрнсиэйлхжамчагдидйанг.ү“нЛдсуэун” гшоиогзаүмйнташй.иЭннжэчнаьнтаорлюгомй., бие, сүүлтэй бЖөгиөшөдэээнньэ, н“бьулху”у-ынын тдоүлргсоиййнгь тэондгиийлнэприхкитйолгдрэагм. мӨ,өдрунндэгбожсиошо хэээсбэголньуүрхтрчиийхнтэй, ангайснаүнүраимйтга,йд,эбэодгтианлоыснүбүолстоэйо хжоиёжрибгосаомоьтнньыэвхрэилйбгэрдиүйргсэдлүсрэснэблосэлнов“чтуэнулгаийй”н гзэусрэанасэннгьийн үхрийн толгойг тод дүрсэлж чаддаг. “Луу” шиг амтай. Энэ нь толгой, бие, сүүлтэй шугамбөюгмөө. д“Бэанрэ” н(бьалру)ухнэыдидйүгрээсрийхгэдтхоэдниэлнэгрихйинйлцдоэхги. лӨтоөоррнхэигйжсэиншбэоэлбоовлч убратрычнихдтоэгйш, ин, хүчирахнэгахйүсчаннийамштаийн,жбчоагнианроысгүтүолдтоэрйхожйилжсоинг баөмгьөтөндыэнхээнлбьэхрэилйбгэрд,үсрүснэслтсээйнб“атйудуалга. й” Згбуэорслэаонгвч1э.нбАгаимрйыьнтндшдыоунггшадмүирнюс,лмхэ.үл“ч, БиЖарархн”эгШ(бхаүяроч)мнхииэйндишбйаиггншэжэирйчхнаэнядасхраэыннгбэитночгдииогйрнхоцйолхсиолнтобоөргөхөидйсээннэ нь хэлбэр, сүнстэй байдаг. а. үхэр б. луу в. туулай г. бар Зураг 1. Амьтдын дүрслэл, Жан Шяомин багшийн ясан бичиг ЯсанбгирчаэЯфэссинакүнүшдгирннаьэфлхиэүгкнддишгзарийанфнэилыкэтгаачйдхибозалайбйдоанггыд. оТлаэ:дчЭорхрточнлиибнйогүхдеяотилайд:ныЭднүряртсүннүиыдйэбэихсячитэлэасдүныүүнгүрдяансфьниыхкүнд графидкүтрасйлэблаиййднаг.виТзэудалорэчфифнекүте,иймнэддэүэрлүэлүддээасмжиулуүлүахграэфффиекктдиүйрсглэиллиүйүн сваийзнуатлусэгфафжект, мэдээлчбаээллдгддэадагм.лОижйрунауклоларихшйэинфхяуфсйенгкытиилбйэиргчхэииэлсйүлнүдьсэүаггйбинөйгтнөуөосдргашджүирхчсуалйдэдтхаө,гду.итОгйыгрүнакйдладивүйхрнасрляэүсхнүытрээмбгтидэчэйгэ,,эсссоонёёьллыыүннгийн үнэ цэнэ нь өөрөө илэрхий байдаг. Орчин үеийн баатруудтай харьцуулахад ясны бичээснүүд нь мэдээлэл дамжуулах дохио болж уран сайхны шинжтэй, соёлын өв болж гоо зүйн өндөр үнэ цэнтэй байна. 129

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Соёлын хувьд, ясны бичээс нь олон мянган жилийн өмнөх соёлын үнэ цэнийг агуулсан байдаг бөгөөд 19-р зууны төгсгөлд хүмүүс түүний үнэ цэнийг олж мэдэхийн тулд шаргуу ажилласны дараа археологи, түүх, хэл шинжлэл, уран бичлэг, урлаг гэх мэт ясны бичээснүүдийг судлан тогтоож Хятадын соёлын хамгийн чухал өв нэг болжээ. Ясны бичээс нь урлагийн хувьд ч, судалгааны хувьд ч ач холбогдолтой. Дэлхийн соёл цэцэглэн хөгжиж, дизайн жирийн хүмүүсийн амьдралд нэвтэрч буй орчин үеийн нөхцөлд ясны соёлыг орчин үеийн гоо зүйн хэрэгцээнд хэрхэн тохируулах, шинэ эрч хүчийг гаргаж, өнөөгийн нийгэмд хамаарах харааны туршлагыг судлах нь онцгой чухал болоод байна. Дизайнеруудын урам зоригийг өдөөж, ирээдүйн загварт зориулсан шинэ санаа, материалаар хангах хэрэглэгдэхүүн болж өгдөг. Ясан дүрсний инновацын арга: Ясан бичээс нь ердийн зурган зураг бөгөөд тэдгээрийн дүрслэл нь онцгой утгатай бөгөөд тэдгээрийг бүх графикийн эх загвар, дизайны хэлбэрүүдийн эх хэлбэр гэж нэрлэдэг. Дизайны шинжлэх ухаанд график дизайны үйл явцад судалгааны объектыг бодож, шинжлэх, сонгох, хуваах, нэгтгэх, хувиргах замаар харааны гоо зүйн хэлбэрийг харуулдаг. Үсгэн графикууд: Ясан бичгийн хэв нь өөрөө графикийн шинж чанарыг агуулдаг бөгөөд график фонт нь ясан бичгийн хэлбэрийг ideographic болон график дүрслэлтэй холбож, шинэ текстийн дүр төрхийг бий болгоход оршино. Тухайлбал, подвалкны хээний загварт ясны бичгийн хятад зурхайн «азарган тахиа, сармагчин, үхэр, нохой» үсгийн фонтыг сонгосон.Текстийн функцийг сулруулж, ясны бичгийг шууд хөрвүүлсэн. График болгож, шугамын зузааныг өөрчилж, үсгийн фонтыг тэгш хэмтэй болгож, 2-р зурагт үзүүлсэнчлэн маягтын гоо зүйг сайжруулах зорилгоор шинэ график дизайн хийсэн. зураг 2. Ясан бичгийг фодвалк дээр ашигласан нь Зураг 2. Ясан бичгийг фодвалк дээр ашигласан нь Дизайныг өөрчлөх: Ясан бичгийн хэвийг хуваах нь текст эсвэл зураасыг тодорхой дүрэм, Дизайныг өөрчлөх: Ясан бичгийн хэвийг хуваах нь текст эсвэл зураасыг харилцтаоадноырхдойагудуүрзаэмда, лхжа,рхиүлмцаүаүнсыийднагтуөусөөзалдлаилйжг, өхдүөмөүжүсбиойлнохтхөисөйөслвлэирйгхарөадаөнөыж эффектийг бий бозблаогллогохаххы,хнчиөйтлсуөвлэөдрлөдххаа,хряаилангнаызхо,эхдфиафовехнкцтбуиауйлйгагхубуиглйэхабхмо,лэзгта.олхҮгыаснхги,тйучнлөдлфөодөналтх,иөнхзу,зряоалахгсиыаохнг, ббдааайявгжхууцуулулаужхл,,ах гэх мэт. Үсгийнөөфрчоинлтс,нзөуөрраяассаынгббиачягжийунулджүр,иөйөнрзчаиглвасрнөбөүррдяөсөарн өбөирчдгүирйнтөдрүх,ридайрнуузабгавйадрлыбгүрд өөр өөр нэмж оруулснаар ясан бичгийн дүрүүдийг илүү уян хатан болгох боломжтой. дүр төрЖхи,шдэаэрлубуэлб,ацйэдцлэыг гхэнлэбмэжртэойрухуэлэснньаабружясиаанхбэлибчэгритйтнулдгүуруүрүлданий«гВиэнльү»ү хуэямнээххатан болгох боломжтой. Жишээлбэл, цэцэг хэлбэртэй хээ нь бужиа хэлбэрт тулгуурлан \"Вэнь\" хэмээх ясны би13ч0ээсний фонттой хослуулан цэцгийн хэлбэрийг хослуулж, 3-р зурагт өгүүлсэнчлэн хүмүүсийн зүрх сэтгэлд дэлгэрч буй \"соёлын\" цэцэгсийг харуулах зорилготой.

бий болгохын тулд дахин зохион байгуулах, залгах, чөлөөлөх, ялгах, давхцуулах гэх мэт. Үсгийн фонт, зураасыг баяжуулж, өөрчилснөөр ясан бичгийн дүрийн загвар бүрд өөр өөр дүр төрх, даруу байдлыг нэмж оруулснаар ясан бичгийÌнÎÍдүÃÎрËүÛүдÍиÑйÎг¨иËл, үÓүÐËуÀяÃнÑхÓаÄтËаÀнËболгох боломжтой. Жишээлбэл, цэцэг хэлбэртэй хээ нь бужиа хэлбэрт тулгуурлан \"Вэнь\" хэмээх ясны бичяөэсгэүнсүынлисйбэинфччэолэнэснтнтхиоүйймфүхоүонсстилтйуонуйлзүахнрохсцслээуцтугглиэалйндндцхэээлцлггбэирэйчрнибйухйгэлх«бсоэосрёлилйуыгунл»хжоц,сэ3лцу-эруглсзжуи,йрга3г-тхраөрзгууүурүлаалгхтсэнчлэн хүмүүсийзнорзиүлргхотсоэйт.гэлд дэлгэрч буй \"соёлын\" цэцэгсийг харуулах зорилготой. ЗуЗруарга3г 3“В“эВнэьн”ь”цэццэгцигиййннххээввммааяягг Үсгийн хэв гажҮислгти:йҮнсгхиэйвнгхаэжвиглажт:илҮтсггэидйэнг нхьэвтегкасжтинльтсгээтдгээлг хнөьдтлеөклситйгньилсээртхгиэйллхэөхдилйөнлтиуйлгд үсгийн өвөрмөц хэиллбээррх,изйулрэахасиыйгн утруалндсаүйсхгниыйнгрөавфөиркмаөарц бхоэллобвэсрр,уузлуархааясвыдгалуюрамн. Үссагйихйнныхэгврагафжикиалатыр н хувьд үхазнэүвхүагаларсжчэинүлзчтбүтэыузолхлэлгэхдшонбвшаүэсахсаХрржгаудрияүулдйүтлалнлаагаэахдгбхтыаяааитвйййнад.гнйааҮ.лстлсҮуоиюглйсёидмнглй.инүхйҮсэихнглсэирхбгвйгэиэнэвгрйанингбжйшаахигжйэллгивбтиалыаглйтраиныьжнйжзннио,лсзрхтбооиэыүрёллитлгнбэлоыээхгрнлуониьчвйньүгьббдгаүбаихйагяйэдрилвнаьйалжгншг,а,ижшсбнахииүэнлутнатэсрэаэыаислнгбамчаонбатдба,эллаахуйы,ажтдулггүатыыүлагглы,нгэхбсгхаиаибианйийлрайнчбаэорблхогидолхйыолдгсэн ий огрошёимнсоо. гЭбнзоуэлрнгаьоахзсоодхюиоомрнш. биүнтоэ.эгЭчниэдноьлознохуидоана бмүөтрэдэөгжчи, дхаорльоцнууулджа,асмэтөгрэднөжбо,дхоахрыьнцуүурлждү,нсдэтбгиэйн болдог. Мөн үг, графикийн хэлбэр, агуулгын хувьд гүнзгий түвшин, мэдрэмж, оновчтой байдал, динамик, статик гэх мэт илэрхийлэл нь дизайн юм. Ясан үсгийн хэв гажилтын график дизайнаар дамжуулан илэрхийллийн янз бүрийн хэлбэрийг бүрэн тусгаж чаддаг. Жишээлбэл, 2008 онд манай улсад болсон Олимпын наадмын спортын дүрс тэмдгүүдийн загвар нь ясны бичээснээс үүдэлтэй бөгөөд дүрс нь энгийн зураас дээр суурилж, ясны бичээсний зураг дүрслэлийг нэгтгэж, эрч хүч, эрч хүч нэмсэн. Эртний ясны бичээснүүдийн спортын фонтууд нь олимпын дүрсийг энгийн, ерөнхийд нь тодорхойлж, хялбархан таних чадварыг илэрхийлээд зогсохгүй хөдөлгөөнийг бүрэн дүүрэн, эерэг энергиэр дүүрэн харуулдаг. 4- Зураг 4. 2008 оны зуны олимпын лого Зураг 4. 2008 оны зуны олимпын лого Орчин үеийн эмэгтэйчүүдийн хувцсанд хэрэглэсэн ясны бичэ1э3с1ний диза к

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ бодохын үр дүнд бий болдог. Мөн үг, графикийн хэлбэр, агуулгын хувьд гүнзгий түвшин, мэдрэмж, оновчтой байдал, динамик, статик гэх мэт илэрхийлэл нь дизайн юм. Ясан үсгийн хэв гажилтын график дизайнаар дамжуулан илэрхийллийн янз бүрийн хэлбэрийг бүрэн тусгаж чаддаг. Жишээлбэл, 2008 онд манай улсад болсон Олимпын наадмын спортын дүрс тэмдгүүдийн загвар нь ясны бичээснээс үүдэлтэй бөгөөд дүрс нь энгийн зураас дээр суурилж, ясны бичээсний зураг дүрслэлийг нэгтгэж, эрч хүч, эрч хүч нэмсэн. Эртний ясны бичээснүүдийн спортын фонтууд нь олимпын дүрсийг энгийн, ерөнхийд нь тодорхойлж, хялбархан таних чадварыг илэрхийлээд зогсохгүй хөдөлгөөнийг бүрэн дүүрэн, эерэг энергиэр дүүрэн харуулдаг. 4-р зурагт үзүүлсэнчлэн Хятадын соёл иргэншлийн соёлын баялаг хуримтлалыг илэрхийлсэн ясны бичээсний гоёмсог зураас юм. 4. Орчин үеийн эмэгтэйчүүдийн хувцсанд хэрэглэсэн ясны бичээсний дизайны практик Ясны бичээсний гоо зүйн дүр төрх, хэлбэр дүрс, үгийн утга агуулга, контекст хоорондын хамаарлыг «эмэгтэй» гэдэг үгийн сэдвээр илэрхийлдэг. Дүрүүдийн хэлбэрийн шинж чанарт дүн шинжилгээ хийснээр тэгш хэм, хасах, нэмэх замаар бүтээлч загвар зохион бүтээж, хувцасны загварчлалын өвөрмөц гоо сайхныг харуулсан хувцастай нэгтгэдэг. 1. Ясан үсгийн шинжилгээ Ясны бичээсний «эмэгтэй», «ээж» гэсэн тэмдэгтүүд нь үзэл суртлын тэмдэгт бөгөөд бүрдэл хэсгүүд нь «өвдөг сөхрөн суугаа хүний ​​дүрс», «хөхтэй өндөр гэх мэт» биеийн дээд хэсэг нь эгц, цээжний урд хоёр гараа тэвэрсэн байдаг. Энэ дохио нь Зураг 5, Зураг 6-д үзүүлснээр эмэгтэйн гоо сайхныг илэрхийлдэг. Ззуурраагг55.. ЯЯссааннүүссээггнньь““ээммээггттээйй”” Зураг з6у.рЯасга6н. үЯссэагннүьс“ээгхн”ь “эх” 2. Ясан график дизайн 2. Ясан график дизайн График дизайнд фонтын үндсэн хэлбэрийг хуваах, сэргээх, тэмдэгтийн зураас График дизайнд фонтын үндсэн хэлбэрийг хуваах, сэргээх, тэмдэгтийн зуранаэсмыэггднүэүмлээгхд,үүблаэгха,сбгаагхасггэасхэнгэсхэонёрхохёүрчхиүнчизнүйзлүийлйигйггоглочллчолнонббооллооввссррууууллссаанн болно. Загв болхниой. хЗдаэгэвагррафхиийкхбдоэлэогнряасфаинк фбоонлтоынг яүснаднсэнфоднээтыөөгрүчнлдөсгдэнөдөэгэүйөбөарйчллгөагхдыөөггүхйичээж, дизай байлгахыг хичээж, дизайны явцад зохих устгах эсвэл нэгтгэх ажлыг хийнэ. явцад зохих устгах эсвэл нэгтгэх ажлыг хийнэ. Үсгийн хэлбэрийг хадгалах үндсэн дэ 132\"эмэгтэй\" ясны бичээснүүд нь хувцасны загварчлалын өвөрмөц гоо сайхныг харуулах тулд зураасыг толигор болгодог. Харааны гоо зүй, баялаг. Суудлын байрлалыг \"ээж\" гэс ясны бичээснээс хасаж, дээд хэсгийг нь энгийн тэгш хэмтэй давхцуулахын тулд гарг

хийхдээ график болон ясан фонтыг үндсэндээ өөрчлөгдөөгүй байлгахыг хичээж, дизай явцад зохих устгах эсвэл нэгтгэх ажлыг хийнэ. Үсгийн хэлбэрийг хадгалах үндсэн дэ \"эмэгтэй\" ясны бичээснүүд нь хувцасны загвÌарÎчÍлÃаÎлËыÛнÍөÑвÎө¨рËм,өÓцÐËгÀоÃоÑсÓаÄйËхÀнËыг харуулахы Үстгуилйднзхуэрлабаэсрыигйгтохлаидггоарлабхоүлнгдосдэонг.дХээарра«аэнмыэггтоэйо»зүяйсн, ыбабяилчаэгэ. сСнуүуүддлныьнхбуавйцраслнаылыг \"ээж\" гэс заягвсанрычлбаилчыэнэсөнвэөэрсмхөцасгаожо, сдаэйэхдныхэгсхгаирйугулнаьхыэннгитуйлнд тзэугршаасхыэмг ттэойлидгаоврхбцоулуглоадхоыг.н тулд гарг Харааны гоо зүй, баялаг. Суудлын байрлалыг «ээж» гэсэн ясны бичээснээс хасаж, дэаэвдсхаэнсгбиөйггөнөьдэнэгниэйнньтээгцшэсхтэмнтьэйтдэагвшхцхуэумлатхэйынхтэувлдмгааярггиайжнавхсаарнаабнөыгөөэдфэфнеэкнтьийг харуулд эцЭэсцтсниьйнтэшгшугхаэммытэнйнхоэоврмоагянгөилйөнөхгарЗауарнаыг 7эф-дфеүкзтүиүйлгэвх.аруулдаг. Эцсийн шугамын ноорог нөлөөг Зураг 7-д үзүүлэв. Зураг 7. Ясан график дизайн 3. Хувцасны эффект дизайн Зураг 7. Ясан график дизайн Эн3эх. үХүуцвуцварсанлыынэзфафгвеакртыдгиязсанйанас санаа авсан. Ясны бичээсний элементүүдийг орчин үеийн эмэгтэйчүүдийн хувцасны загвартай хослуулан, ясны бичээсний элеменЭтүнүэдхүбүолцоунвроарлчыинн үзеагивйанрсыогёляыснганаэсгстагэннааорачвисаннү. еЯисйнныэмбиэгчтэээйсчнүиүйдиэлйенмхеэнвтүүдийг орч маүяегииййнг хэамрэугутлэсйачнүбүодлинйон. Яхусвнцыасбниычээзсангвиайротнацйлхоогсшлуиунлжанч,аняасрнаыасбяисчнэыэсмнаитйерэилаелментүүд бол өнгөний шинж чанар, бичээсний үсгийн хэлбэр, ясны хагарлын жигд бус ул мөр, ясны бичээсний цаад утгыг гаргаж авч, Хувцасны силуэт дээр орикулын ясны бичээсний гоёмсог шугамуудыг ашигласан. Хувцасны тэгш бус хүрэм, зах, цуваа жигд бус банзал, захын контур зэрэг нь хувцасны шугамын мэдрэмжийг сайжруулахын тулд цагаан ирмэгийн туузаар оёдог. Тэгш хэмтэй гоо сайхныг харуулсан ясны бичээсийг графикаар зохион бүтээсэн бөгөөд ашигласан ясны бичээсийг орчин үеийн хятад үсгээр хослуулж, эмэгтэй хүний ​​сэдвийг шингээж, хувцасны хэл, үг хэллэгийг хослуулан дизайны сэдвийг илэрхийлсэн байна. Цуврал хувцаснууд нь голдуу H ба А төрлийн дүрсийг үндсэн дүрс болгон ашигладаг бөгөөд хувцасны ирмэгээс ясны дүрсийг гаргаж авдаг. Ясны бичээснүүд нь шугамын өөрчлөлтийг агуулдаг бөгөөд хувцасны дүрсний загвар нь мурийлттай байдаг. Хачирхалтай ясны бичээсний хэв маягтай хослуулан бага зэрэг тансаг хар, цагаан өнгийг ашигладаг. Даавуу нь харьцангуй хатуу бөгөөд ясны хатуу элементүүдийг ялгаж, хувцасны дүрсний шугам, давхаргыг тодотгож өгдөг. 133

хувцасны дүрсний загвар нь мурийлттай байдаг. Хачирхалтай ясны бичээсний хэв маягтай хослуулан бага зэрэг тансаг хар, цагаан өнгийг ашигладаг. Даавуу нь харьцангуй хатуу бÑөÎгө¨өËдÓяÐсËнÀыÃÈхаÉтÍууÈэÕлеÑмÓеÐнÃтÓүÓүËдиÜй, гÑÎял¨гËажÓ,ÐхËуÀвÃцаÑсÓнÄыËдÀүËрÛснÍиÕй¯шÐÝугÝаËмÝ, Íдавхаргыг тодотгож өгдөг. Зузруарагг88.. ББууддааххссххеемм Зураг 9ЗЗ.ууЦррауагвгр99а..лЦЦхууввррцаааллсхнхуыуввцэцафасфснныеыкэтфэиффйфенкезткуитрийгйнинйзунзрушгригуйигнаймншшуургулагамагмурулралгаг Зураг 10. Хувцасны дүрслэлийн цуврал Зураг 10. Хувцасны дүрслэлийн цуврал 134 Зураг 10. Хувцасны дүрслэлийн цуврал Дүгнэлт Дүгнэлт

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË ДҮГНЭЛТ Эртний ясны бичээс нь хятад бичгийн чухал хэсэг бөгөөд дэлхийн соёлын өвд хамгаалах ёстой чухал объект юм. Хувцасны загвар зохион бүтээх чиглэлээр бид ясны бичээс, хувцас хоёрын нэгдэх цэгийг олж, хувцасны загварыг тээгч болгон ашиглаж, ясны бичээсний хэлбэр, өнгө, бүтээлч байдлыг илүү сайн илэрхийлж, хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралд аажмаар нэвтрүүлэх ёстой гэж үзэж байна. Урлаг нь хувьсан өөрчлөгдөж даяарчлагдсанаар үндэсний соёлын жинхэнэ үнэ цэнийг бий болгодог. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Ном: 1. Фан Зивэй, Ван Зижюнь, Жан Вэнжу, Ли Цюци.\"Ораклийн ясны бичээс\"- ийн дизайны элементүүдийн дадлага, хэрэглээ.Драмын ордон, 2019 2. Лю Янчин.Хятад үсгийн үүднээс эртний Хятадын хувцасны соёлын хөгжил Ланжоу академийн сэтгүүл, 2010 3. Лю Жие.Хятад үсгээс үзэх эртний Хятадын хувцасны соёл. Хятадын соёлын форум, 2010 4. Чен Шүжие Хувцасны урлалд орикул ясны бичээсийг ашиглах нь. Чилу технологийн их сургууль, 2017 5. Фан Мэнтин. Орчин үеийн загварын дизайн дахь хятад дүрийн хэв маягийн хэрэглээний судалгаа. Ханжоу: Жэжян шинжлэх ухааны технологийн их сургууль, 2020 6. Шен Жианхуа, Цао Жинянь. Oracle ясны дүрүүдийн хүснэгт. Шанхай. Шанхайн толь бичгийн хэвлэлийн газар, 2017 THE DESIGN PRACTICE OF ORACLE BONE INSCRIPTIONS IN MODERN WOMEN'S CLOTHING Siyun Chen, Geriletu Abstract: Oracle is a kind of ancient Chinese characters, also the source of Chinese characters, known as the embryonic form of graphics, which has an important enlight- enment in the field of art design. This paper mainly uses oracle bone inscriptions for graphic innovation design, and applies them to modern women’s clothing design with examples to show the beauty of shape and artistic conception contained in oracle bone inscriptions. Key words: oracle bone inscriptions, Graphical, Innovative design 135

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.13 “АОЛУГУЯ” МЮЗИКЛ ЖҮЖГИЙН УЛАМЖЛАЛТ СОЁЛЫГ ИННОВАЦАД ОРУУЛАХ НЬ Гүн Юй (GONG, YU)* Хураангуй: “Аолугуя” тайзны жүжиг нь Эвэнх үндэстний уламжлалт соёл, амьдралыг харуулсан Хятадын анхны соёлын бүтээгдэхүүн бөгөөд орчин үеийн амьдралаас тэс өөр соёлыг харуулсан бүтээл юм. Миний бие БНХАУ-д цаа буга өсгөж тэжээдэг Эвэнх хүний хувьд уг жүжигт ихэд анхаарал хандуулж, зарим зүйлийг эргэцүүлэн бодож судалгааны эргэлтэд оруулан инновацийн шинэ бүтээгдэхүүн болгохыг зорьсон. Орчин үед хятад улс соёлын бүтээн байгуулалтад ихээхэн ач холбогдол өгч байгаа нь зах хязгаар нутгийн соёл танигдан гарч ирэх боломжийг олгосон. Мөн үндэсний соёлыг хөгжүүлэх үйл явцыг “Аолугуя” тайзны жүжгээр бүрэн тусган харуулахыг зорьсон. Түлхүүр үгс: Аолугуя, уламжлалт соёл, тайз, инновац Оршил Хятадын эдийн засгийн төрөл бүрийн салбар, нэгжүүд хөгжихийн хэрээр соёлын бүтээн байгуулалт эрчимтэй хөгжиж, цэцэглэн хөгжих шатандаа оржээ. Хятадын Коммунист намын XIX дүгээр их хурлын илтгэлд “Соёл бол улс орон, үндэстэн угсаатны амин сүнс” гэж онцлон тэмдэглэсэн байдаг. Шинэ зуунд соёлын үйлдвэрлэл нь Хятадын үндэсний эдийн засгийн тулгуур салбар болж, үүний чухал чанар нь үндэсний стратегийн хэмжээнд хүрсэн ба соёлын бүтээн байгуулалт нь тодорхой зорилготой, логик нь ойлгомжтой, бүтэц нь бүрэн бүтэн, баялаг агуулгатай байх шаардлагатай. Мөн цаг үетэйгээ хөл нийлүүлэн алхаж, тухайн үеийн түүхэн эрхэм зорилгоо биелүүлэх нь чухал билээ. “Аолугуя” тайзны жүжиг нь Хятадын соёлын онцлох бүтээлүүдийн нэг бөгөөд уламжлалт соёлын өвөрмөц онцлогтой. Зах зээлийн хүчтэй ойлголтоороо олон орны анхаарлыг татаж, хүмүүсийн уламжлалт соёлд хандуулах анхаарлыг нэмэгдүүлж, нэгийг эргэцүүлэн бодоход хүргэж чадсан бүтээл юм. * Гүн Юй (GONG, YU), Хөлөнбуйр дээд сургуулийн багш, докторант 136

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË “Аолугуя” тайзны жүжиг нь Хятадын Эвэнх үндэстний Ши цаатан овгийн ёс заншил, уламжлалт соёлд тулгуурлан бүтээсэн бүтээл билээ. Жүжиг бүхэлдээ талархал, эв найрамдлын сэдэв дээр тулгуурладаг. Жүжгийн зохиол нь Эвэнх үндэстний эртний удирдагч Мария Суогийн залуу насны бодит амьдрал болон зохиомол өрнөл бүхий хайрын түүхээс сэдэвлэсэн. Эвэнх охин Айяама болон залуу анчин Берикан нарын хайрын түүхээр голлож, уг үндэстний уламжлалт дуу бүжиг, хувцас хэрэглэл, хөгжмийн зэмсэг, ёс заншил, зан үйлийг бодитоор харуулдаг. Ши цаатан Эвэнх овгийн цаатны соёл, бөөгийн соёл, ан агнуурын соёл, түүнчлэн Эвэнх хүмүүсийн мэргэн ухаан, үнэнч шударга байдал, тэсвэр тэвчээр болон бусад шинж чанарууд, оюун санааны эрэл хайгуул, үндэстний өвөрмөц соёлыг харуулдаг. Байгальд хүндэтгэлтэй хандах, амьдралыг хүндэтгэх, байгальтай зохицох итгэл үнэмшил зэргийг мөн харуулсан байдаг. Эвэнх хүмүүсийн хатуу ширүүн орчинд тууштай, өөдрөг байгаа сэтгэлийг дуугаар илэрхийлдэг. Эвэнх хүмүүсийн гоо зүйн таашаал, оюун санааны итгэл үнэмшил, амьдралыг үзэх үзэл зэргийг уг тайзны бүтээлд гүн шингээсэн байна. Мөн алс Дорнод Сибирийн нутаг дэвсгэрт нууцлаг Эвэнх үндэстний нууцийг тайлсан бүтээл юм. Амжилттай бичсэн уран бүтээл хамгийн багадаа үндсэн хоёр нөхцөл шаардлагыг хангасан байх ёстой. Нэгдүгээрт, соёлын эх үүсвэрийг бүтээлдээ шууд тусгах явдал. Хоёрдугаарт, уламжлалт соёлыг өвлөн үлдээж, түүхэнд нэвтрэн шинэ хэлбэрээр үзэгчдэд хүргэнэ. “Аолугуя” жүжгийн үйл явдлын өрнөлийг эртний үндэстэн болох Эвэнхийн соёлын эх үүсвэрээс сонгодог хэсгийг авч, уламжлалт соёлоо өвлөн авч үлдэхийг хичээн найруулсан нь соёлыг хөгжүүлэх чухал ач холбогдолтой. Хил дамнасан соёлын шинэлэг арга замууд: Эвэнх нь хил дамнасан үндэстэн тул Хятад, Оросын үндсэн соёл уг үндэстний соёлд хүчтэй нөлөө үзүүлсэн байна. Ингэснээр уг үндэстний соёлыг олон төрлийн шинж чанартай болгож өгсөн. Уран бүтээлийн багийнхан бүтээлээ эхлүүлэхдээ Хятад, Орос хоёр улсын хил орчмоор тархан суурьшдаг Эвэнх үндэстний нутгийн гүнд очиж судалгаа хийсэн. Хятадын Аолугуя Ши цаатны Эвэнх үндэстэн нь өнөө цагт цаа буга өсгөн тэжээж, ан агнуур хийж буй цор ганц овгийнхон юм. 2003 онд ан агнуур хийхийг хориглосноос хойш цаа буга тэжээж өсгөх нь Аолугуя Эвэнхчүүдийн амьдрах үндсэн арга хэрэгсэл болсон байна. Хятадын Аолугуя Эвэнх үндэстний хүн ам цөөн, харийн соёлын нөлөөгөөр үндэстний олон уламжлалт урлаг, соёл, ёс заншил устах ирмэгт тулаад байгаа юм. Үүнээс үүдэн судалгааны материал тун хос байдаг байна. Харин нэг үндэс язгууртай Оросын Ши цаатан Эвэнхчүүдийн хувьд эрт дээр үеэс ан агнуур, цаа бугын аж ахуй эрхэлж, уламжлалт соёлоо сайн хадгалсаар ирсэн байна. Иймээс “Аолугуя” жүжгийг бүтээхэд Оросын Ши цаатан Эвэнхчүүдийн соёлын хэлбэрийг ихээр ашигласан байна. “Аолугуя” жүжгийг төлөвлөх үе шатанд Хятад, Оросын Эвэнх үндэстний ардын уран бүтээлч, эрдэмтдэд зориулсан хэд хэдэн семинар, арга хэмжээг зохион байгуулж, хоёр Эвэнх үндэстний соёлын нийтлэг байдал, онцлог шинжийн талаар ярилцаж, судалж, тайзны жүжгийг бүтээх бэлтгэл ажлыг бүрэн хангасан байна. 137

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ “Аолугуя” тайзны жүжгийн ерөнхий найруулагчаар Урнаа, уран сайхны удирдагчаар Монгол хөгжимчин Бүрэнбаяр, зохиолыг нь дотоодын нэрт Эвэнх зохиолч ноён Ужерту бичиж, Оросын нэрт бүжигчин Дандел Барудев урилгаар бүжиг дэглээчээр ажилласан. Үүний зэрэгцээ Хятад, Оросын Эвэнх үндэстний ардын бүжиг, дуу, шашин шүтлэг, соёл зэрэг олон төрлийн элементүүдийг хослуулсан нь Хятад, Оросын уран бүтээлчдийн хамтын ажиллагаа, солилцооны үр дүн юм. “Аолугуя” тайзны жүжгийн хөгжмид цаа буга, баавгай, чоно, тогоруу гэх мэт олон төрлийн амьтдын дуу чимээг оруулж өгсөн байна. Найруулагч Урнаа ойн дуу чимээг гаргахдаа Оросын цаатан Эвэнхчүүдийн гаргадаг өвөрмөц дуу чимээг ашиглаж, энгийн хэллэгүүдийг тайзны хөгжмийн урлагт шингээж өгчээ. Энэ нь Эвэнх хүмүүсийн байгальтайгаа харьцах чадвар, байгалийн бүх зүйлийг хүн төрөлхтний “багш” болгож үздэгийг илэрхийлж байна. Эдгээр ур чадвар, туршлагыг дараа дараагийн хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх хэрэгтэй. Орос улсын нутагт дэвсгэрт амьдардагч Эвэнхчүүдийн хөгжмийн зэмсийн төрөл харьцангуй олон байдаг байна. “Аолугуя” жүжигт Оросын Эвэнхчүүдийн нутгаас “Конкавор” цохивор хөгжмийн зэмсгийг авчирч ашигласан. Конкавор нь олон төрлийн цохивор хөгжмийн зэмсгүүдийн нийлбэр хөгжим юм. Уг хөгжмийн зэмсэг нь модоор хийсэн их бие дээх том, жижиг харилцан адилгүй хэмжээтэй 6 нүх байх бөгөөд саваа ба халбага хэлбэртэй генераторыг суурилуулж өгсөн байна1. Эдгээр саваа нь хоёроос дөрвөн өөр резонансын зүсэлттэй бөгөөд бүгд саваа руу нэвтэрдэг. Өөр өөр хэсгүүдийг товшиж, хусуурыг хусснаар ойд амьдардаг шувуу, уулын тогоруу, тахиа, зэрэг янз бүрийн амьтдын дууг гаргаж болно. Уг хөгжмийн зэмсгийн бүтэц маш сонирхолтой бөгөөд тоглох үед ойд араатны амьтны дуу чимээ, жиргээгээр хүрээлэгдсэн мэт мэдрэмж төрнө. Уламжлалт соёл, амьрал ба орчин үеийн жүжиг: “Аолугуя” тайзны жүжгийн үйл явдал нь Эвэнх үндэстний уламжлалт соёл, ёс заншлыг харуулах бөгөөд орчин үеийн тайзнаа тоглогдож байна. Соёл байнга байдаг. Эвэнх үндэстний соёл ч мөн өөрчлөгдсөөр байна. Бурдьегийн үзэл баримтлалаар нь нийгмийн соёлын динамик хөгжлийн явцад соёлыг тасралтгүй нөхөн төлжүүлэх зарчмаар өвлүүлэн үлдээж, нийгэмд илүү удаан хугацаанд оршин тогтнуулах боломжтой байна. 2 “Аолугуя” жүжгийн тайзны засалт, хувцас хэрэглэл, багаж хэрэгсэл зэрэг нь бүхэлдээ Эвэнх үндэстний уламжлалт соёл, амьдралыг харуулна. Өвөрмөц том энгэр, хүзүүвчний доод үзүүр нь урвуу харсан гурвалжин чимэглэлтэй урт хувцас, ан агнуурын сонирхолтой үйл явц, ой модоор хүрээлэгдсэн “куолюози”, амьтны арьс, хус модны холтос зэрэг нь уг жүжгийг илүү баялаг болгожээ. “Баавгай агнах”, “баавгай тахих” гэсэн хоорондоо зөрчилдсөн үйлдлүүд нь Эвэнх ард түмэн, уулс, гол мөрөн, амьтан, ургамлын бүлгүүдийн хоорондын нарийн 1 Урнаа. Эвэнхийн хөгжмийн соёл. Бээжин., 2017.- Х.225-229 2 Бурдье, Паслон-Нөхөн хөгжүүлэлт-Боловсролын тогтолцооны онолын үндэс. // Орч.Син Кечао, Бээжин. 2002.- Х.19 138

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË төвөгтэй, нарийн харилцан хамаарлыг илэрхийлдэг. Эвэнх хүмүүс байгалийг хүндэтгэж, байгальд талархаж, байгалиас заяасан бүхнийг бурханчлан шүтэж, байгалийг бишрэх сэтгэлтэй байдаг. Энэ нь зөвхөн Эвэнх ард түмэнд байдаг, өнө удаан жил үргэлжилт буй философийн мэргэн ухаан юм. “Аолугуя” жүжгийн хувьд Эвэнх үндэстний уламжлалт ан агнуурын хэрэгсэл “бугын шүгэл”-ийг тайзны үзүүлбэрт хөгжмийн зэмсгүүдийн эгнээнд нэмж, дууны эффектийг баяжуулж, хүмүүсийг Эвэнх үндэстний бодит амьдралын орчинд шууд оруулж чадсан. Энэ төрлийн бугын шүглийг нарс модоор хийдэг. Нэг үзүүр нь бүдүүн, нөгөө үзүүр нь нарийн. Бүдүүн үзүүрээс эр бугынхтай төстэй, нарийн үзүүрээс эм бугынхтай төстэй дуу авиа гардаг. Энэ төрлийн бугын шүгэлээр бугыг, бугын мөрийг олох амархан байдаг байна. Мөн цаа бугын дуудаж болдог байна.3 Хэдийгээр уламжлалт ан агнуурын хэрэгслийг орчин үеийн тайзан дээр ашиглаж байгаа ч энэ нь уламжлалт соёлыг илэрхийлэх нэгэн урлаг юм. Орчин үеийн нөхцөлд технологийн өөрчлөлт нь үндэсний соёлыг нөхөн үржүүлэхэд чухал хөдөлгөгч хүч болж байна. “Аолугуя” тайзны жүжиг нь Эвэнх үндэстний уламжлалт соёлын ой санамжийн холбоосоор дамжуулан үндэстний соёл уламжлалыг малтаж, хөгжүүлэх, дахин үйдвэрлэхийг эрмэлзсэн байна. 4 Нөхөн үйлдвэрлэлийн явцад Эвэнх соёл нь сэдэв, соёлын бэлгэдлээр хангадаг бөгөөд энэ хоёрыг хослуулж, сурталчлах нь соёлын цогц материал, дэвшилтэт харилцааны сувгуудыг бий болгодог. “Аолугуя” тайзны жүжгийг бүтээхэд Эвэнх үндэстэн амьдардаг Гэньхэ хотын Ардын засгийн газар ихээхэн дэмжлэг үзүүлэн ажилласан байна. Ингэснээр тухайн нутгийн соёлын зах зээлийг хөгжүүлж, олон түмэн уг жүжигт дурласнаар тухайн газар нутагт анхаарлаа хандуулж эхэлсэн байна. Соёлын дахин түгээх, үйлдвэрлэхэд “Аолугуя” тайзны жүжиг чухал нөлөө үзүүлжээ. Соёлын харилцан үйлчлэлийн явцад хязгаарын соёл нь үндсэн соёлтой ойртохыг эрэлхийлсээр ирсэн бөгөөд энэ нь үндэстний соёлын бүтээгдэхүүнийг хөгжүүлэхэд чухал түлхэц, чиглэл болсон. Олон салбарын салбарын одоо байгаа судалгааны үр дүнгээс үзэхэд “Аолугуя” нь эрдэмтдийн судалгааны гол объект буюу судалгааны агуулга болсон нь харагдаж байна. СНКИ-ийн системээс хайлт хийхэд холбогдох 1338 илтгэл, 536 судалгааны ажил байна. Үндэстний соёлын капитал бүрэлдэх, болон бусад нөлөөлөх хүчин зүйлүүд нь эрдэмтдийн анхаарлыг татсанаар олон олон салбарын шинжлэх ухааны өнцгөөс уг соёлыг тайлбарлаж, хөгжүүлэх нэгэн төрлийн арга хэлбэр юм. “Аолугуя” жүжиг нь соёлын бүтээлийн хувьд зарим нэг найруулгын арга техник, илэрхийллийг ашигласан, өөрийн гэсэн тогтвортой үзэгчидтэй гэдгээрээ онцлог бөгөөд эртний уламжлалт соёлыг ашиглан олон талт дуу дүрсний найруулга, утга илэрхийллийг агуулсан байна. 3 Гүн Юй (GONG,YU). Шилу Эвэнх ардын ёс заншил, амьдрал ба соёл. Хөлөн Буйр.- Х.201-202 4 Жан И (ZHANG YI). Соёл ба тэмдэглээний эрх: Бурдюгийн соёлын социологийн танилцуулга Бээжин: 2005.- Х.8, 10 139

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Ном: 1. Бурдье, Паслон-Нөхөн хөгжүүлэлт-Боловсролын тогтолцооны онолын үндэс. // Орч.Син Кечао, Бээжин., 2002. 2. Гүн Юй (GONG,YU). Шилу Эвэнх ардын ёс заншил, амьдрал ба соёл. Хөлөн Буйр. 3. Жан И (ZHANG YI): Соёл ба тэмдэглээний эрх: Бурдюгийн соёлын социологийн танилцуулга. Бээжин., Хятадын нийгмийн шинжлэх ухааны хэвлэлийн хүрээлэн . 2005 4. Урнаа. Эвэнхийн хөгжмийн соёл. Бээжин., Төв Хятадын Үндэстний их сургуулийн хэвлэлийн газар, 2017 INVOLVING THE TRADITIONAL CULTURE OF THE MUSICAL PLAY \"AOLUGUYA\" INTO INNOVATION GONG, YU. Summary: The stage play “Aoluguya” is the first Chinese cultural product that shows the traditional culture and life of the Ewenkh people, and it shows a culture that is completely different from modern life. As a person who raises and feeds reindeer in China, I paid a lot of attention to the play, thought about some things, and put them into the research cycle, aiming to turn them into a new innovation product. In modern times, China attaches great importance to the development of culture, which has given the opportunity for the recognition of the culture of the peripheral regions. Also, the process of developing national culture was intended to be fully reflected in the stage play “Aoluguya”. Keywords: Aoluguya, traditional culture, stage and innovation 140

МАГИСТРАНТЫН НАМРЫН УЛИРЛЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭ-ОНОЛ ПРАКТИКИЙН ХУРАЛ

JOURNAL OF ARTS AND CULTURAL STUDIES IN MONGOLIA Mongolian National University of Arts and Culture Research Institute of Culture and Arts Tom.45 2022 Fasc.14 МОНГОЛЫН ТЕЛЕКИНО ҮЙЛДВЭРИЙН УРАН БҮТЭЭЛҮҮДИЙН ТӨРӨЛ ЗҮЙЛД ХИЙСЭН СУДАЛГАА Ж.Алтантуяа* Ч.Отгонбаяр** Хураангуй: Телекино үйлдвэрийн 25 жилийн хугацаанд бүтээсэн 296 нэрийн бүтээлд төрөл зүйлийн судалгаа хийв. Бид телекино үйлдвэрийн түүхийг судлахдаа түүхэн зүйн аргыг, тус үйлдвэрийн баримтат киноны урын сангийн агуулга төрөл зүйлд судалгаа хийхдээ бүтэц үүргийн болон төрөл зүйлийн ангиллын аргуудыг хэрэглэсэн. Энэхүү судалгааны ажил нь телекино үйлдвэрийн бүтээлүүд тэр дундаас төрөл зүйлийг нарийвчлан судалж байгаа нь шинэлэг бөгөөд монгол телевизийн телекино үйлдвэрийн урын санг бүртгэлжүүлж, төрөл зүйлийн ангилал хийж, судалгааны эргэлтэд оруулснаар шинжлэх ухааны болон практик ач холбогдолтой болсон гэж үзэж байна. Цаашид энэхүү сэдвийг улам гүнзгийрүүлж, уран бүтээлийн агуулга хийгээд уран бүтээлчдийн ур чадварын онцлогийг судлах нь зүйтэй хэмээн үзлээ. Түлхүүр үг. Ангилал, бүтээл, хадгалалт хамгаалалт Үндсэн хэсэг Анх 1967 онд Монголын зурагт радиогийн байгуулагдсан үеэс 1971 оныг хүртэл дүрс бичлэгээ хадгалж нөөцлөх нөхцөл боломж бүрдээгүй байжээ. Ямар ч нэвтрүүлэг, жүжиг, тоглолт ганцхан удаа шууд эфирт яваад бичлэг хийгдэлгүй өнгөрдөг байв. Харин телевизийн нэвтрүүлгийн амин сүнс болсон дүрийг сайжруулах, дуутай сюжет, баримтат болон богино хэмжээний уран сайхны киногоор нэвтрүүлгийг хангах зориулалттай телекино үйлдвэрийг монголын зурагт радиогийн “Кино цех”-ийг өргөтгөн 1971 оны 12 дугаар сард ашиглалтад оруулсан нь нэвтрүүлгээ шууд явуулдаг байсан технологийг өөрчилж, тэдгээрийг урьдчилан бэлтгэх, уран сайхны нэвтрүүлэг хийх шинэ боломжийг тухайн үедээ бүрдүүлж өгсөн байна. Телекино үйлдвэр монголын радио телевизийн улсын хороонд харьяалагдан үйл ажиллагаагаа 1990 он хүртэл явуулж тус онд “Өлзий пүүс” * Ж.Алтантуяа, СУИС-ийн РТМУС-ийн магистрант ** Ч.Отгонбаяр, СУИС-ийн РТМУС-ийн КТТ-ийн багш, докторант 142

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË болон өөрчлөгдөж, 1992 онд үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоосон. Энэ хугацаанд 16 мм-ийн нийт 2 сая 872.9 мянган метр нэвтрүүлэг, мэдээ, сюжет, кино материал бэлтгэсэн нь ойролцоогоор 4000 орчим цагийн нэвтрүүлэгтэй тэнцэнэ. Телекино үйлдвэр 25 жилийн хугацаанд уран сайхны, баримтат, хүүхэлдэйн киноны төрлөөр 296 нэрийн бүтээл туурвижээ. Бид Монголын үндэсний архивын “Кино гэрэл зураг дуу авиа баримтын архив”-ийн телекино үйлдвэрийн баримтат киноны урын сан дахь хэвлэмэл болон дүрс дуутай материалууд; теле кино үйлдвэрт уран бүтээл туурвиж байсан уран бүтээлчид, тэдгээрийн дурсамж яриа, ном, хэвлэмэл материалууд; монголын үндэсний олон нийтийн телевизийн кино архив, алтан сан хөмрөгт хадгалагдаж буй телекино үйлдвэрийн баримтат кинонуудыг судалгаандаа эх сурвалж болгосон. Судалгааны эх хэрэглэгдэхүүний бүртгэл мэдээлэл зөрөөтэй, зарим уран бүтээл нь аналог технологийн 16 болон 35 мм-ийн хальсан дээр хадгалагдаж байгаа нь тулгамдаж буй гол асуудал байв. Телекино үйлдвэрийн түүх, болон уран бүтээлчдийн намтарын судалгаа нэлээд байгаа ч уран бүтээлийн төрөл агуулгын талаарх судалгаа хомс байна. Тухайлбал: М.Чойжил1 нарын уран бүтээлчид монгол телевизийн телекино үйлдвэрийн түүх, уран бүтээлийн бодлого, уран бүтээлийн жагсаалт гаргасан нь бидний судалгааны гол эх хэрэглэгдэхүүн байв. Мөн Д.Жаргал2 нарын уран бүтээлчид Монгол улсад телевизийн урлаг үүсэж хөгжсөн түүхэн замналын тухай мэдээ материалыг монгол телевизийн түүхийг өгүүлэх 4 цуврал номны эхний 2 бүлэгт багтааж өгчээ. Харин найруулагч Г.Жамсран3 теле кино үйлдвэрт ажилласан өөрийн дурсамжаа бичсэн бол, сэтгүүлч зохиолч До.Чулуунбаатар4 нар телекино үйлдвэрийн товч түүх хийгээд, “Өлзий пүүс” болон өөрчлөгдсөн өөрчлөлт хувьслын тухай, М.Наранбаатар5 нарын уран бүтээлчид тайлбар толь бичгийн зарчмаар бүтээсэн номд холбогдох тайлбарыг оруулж, судлаач Ч.Отгонбаяр6 теле кино үйлдвэрийн баримтат кинонуудад соёлын өвийн судалгаа хийжээ. Судлаачид телевизийн нэвтрүүлгийг олон янзаар ангилж иржээ. Телевизийн нэвтрүүлгүүдийг зорилтот бүлгээр (хүүхдийн, залуус, насан хүрэгчид...гм), өгүүлэн буй сэдвээр (нийгэм, улс төр, эдийн засгийн, байгаль орчин, спортын, соёл урлагийн, кино...гм), хөтөлбөрөөр (мэдээ, мэдээллийн хөтөлбөр, нийгэм улс төрийн хөтөлбөр, сургалт, танин мэдэхүйн хөтөлбөр, шинжлэх ухааны хөтөлбөр, урлаг, уран сайхны хөтөлбөр, баримтат кино, нэвтрүүлэг, уралдаан, цэнгээнт шоу.. гм), төрөл зүйлээр (хөрөг, сурвалжилга, асуудал хөндсөн , эрэн сурвалжилга, ярилцлага, теле сэтгүүл...гм) гэх зэргээр ангилж иржээ. Бид судалгаандаа төрөл зүйлээр ангилан үзэх болно. 1 Дожоодорж Д., Чойжил М., Хишигт Д., Цэдэвсүрэн Д. нар. Зурагт зулын хойморт заларсан нь / Хян Чойжил М. - УБ.: Интерпресс, 1997- Х.310 2 Жаргал Д., Болд Ч., Банзрагч М., Ганбаатар Б. нар. Эргэн дурсах он жил (1967-1977). -УБ., 2012- Х.67 3 Жамсран Г. Миний мэдэх телекино үйлдвэр. -УБ., 2016 Х.33 4 Чулуунбаатар До. UBS телевиз үзүүлж байна. -УБ. Master Page, 2007 5 Мэндхүү Г., Өнөрсайхан Т. Ред. Зулькафиль М. Телевизийн тухай А-Я. УБ., 2014- Х.120 6 Монголын соёл урлаг судлал.- УБ., 2016- №ХХ.- 214-222х 143

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Телевизийн нэвтрүүлгийн бичлэгийн төрөл, зүйл (Jenres of TV journalism. Телевизионные жанры) бол түүхэн хөгжлийн явцад төлөвшиж бий болсон бүтээлийн хэв маяг юм. Телевизийн нэвтрүүлгийн бичлэгийн төрлүүд нэг талаар утга зохиол, нийтлэл зүйн үндсэн дээр, нөгөө талаар, холимог театр, кино урлагийн зэрэг шинж чанарыг агуулах замаар үүсэж төлөвшсөн нэгдмэл үйл явц бөгөөд телевизийн бичлэгийн төрлүүд тэдний өвөрмөц холимог хувилбар юм. Үүний хамт энэ бол техникийн (телекамер, нүүдлийн теле-станц, цахим техникийн өвөрмөц үйлдэл г.м.) тусламжтайгаар бодит байдлыг тусгах уран сайхны үйл явц мөн. Сэтгүүл зүйн төрөл зүйлийн тухай ойлголт байнга өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж, судлаачдын дунд маргаантай байдаг. Төрөл зүйл нь тухайн сэдэв, агуулгыг илэрхийлж буй бичлэгийн арга хэлбэр юм. Агуулга, хэлбэр, арга нь төрөл зүйлийн гурван гол тулгуур юм. Эдгээрийн нийлмэл цогц бол төрөл зүйл гэсэн үг. Төрөл зүйл нь нэгэн ижил хуулийг үндэслэн туурвисан бүтээлийн онцлог шинжийг тодорхойлно7. Судлаачид дараах байдлаар ангилан судалсаар иржээ. Хүснэгт 1. Телевизийн нэвтрүүлгийн төрөл № Төрөл Ангилал Энэ хэсгийн бичлэгийн төрлүүд телевиз Мэдээлэл - ба тогтмол хэвлэлийн нийтлэг шинжийг нийтлэлийн илэрхийлдэг бөгөөд үүнд сэтгүүл зүйн бичлэгийн уламжлалт бичлэгийн төрөл болох төрлүүд мэдээ, сурвалжилга, зураглал, тайлан, найруулал, шог найруулал, улс төрийн шог зэрэг төрөл багтдаг. 1 М.Зулькафиль8 Теленайруулал мэдээлэл - нийтлэлийн Баримтат уран болон энэ хэсгийн бичлэгийн сайхны бичлэгийн төрлүүдийн аль алины шинжийг өөртөө төрлүүд агуулж тэдний зааг дээр оршдог онцлогтой юм Энэ хэсэгт тележүжиг, телекино, Зохиомжит зохиомжит нэвтрүүлэг олон ангит төрлүүд цуврал, телефильм, телефильм роман зэрэг нэвтрүүлэг багтдаг Мэдээллийн төрөл мэдээ, сурвалжилга, ярилцлага, сурвалжилсан тэмдэглэл, тойм мөрдлөг, туршилт, хэвлэлийн тойм, Г.Мэндхүү, Шинжлэлт төрөл мэтгэлцээн, тайлбар, ток шоу, теле гүүр, Т.Өнөрсайхан9 телемарафон Уран сайхны найруулал, тэмдэглэл, зураглал, төрөл уралдаант, цэнгээнт нэвтрүүлэг теле театр 7 Наранжаргал Х., Ред. Эрдэнэтуяа Ю. Телевизийн сэтгүүл зүйн үндсэн ойлголт, зөвлөмж. УБ., 2006- Х.66 8 Зулькафиль М. Монголын олон нийтийн мэдээлэл: нэг намын үзэл суртлаас олон ургальч үзэл хүртэл.- УБ., 2010.- Х.210 9 Мэндхүү Г., Өнөрсайхан Т. Ред. Зулькафиль М. Телевизийн тухай А-Я.- УБ., 2014.- Х.111 144

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Драмын (Fiction.) нэвтрүүлэг (Студийн нэвтрүүлэг, Энтертайнмент Цэнгээнт нэвтрүүлэг. Хөгжмийн нэвтрүүлэг, нэвтрүүлэг Урлагийн оддын тухай нэвтрүүлэг, Ярилцлагын нэвтрүүлэг) Соёл урлагийн (Хөрөг баримтат нэвтрүүлэг, Соёлын нэвтрүүлэг танилцуулах нэвтрүүлэг. Түүхийн нэвтрүүлэг) 2 Мурамацү Ёоко10 Мэдээллийн (Амьдралын тухай нэвтрүүлэг, Нийгмийн нэвтрүүлэг нэвтрүүлэг. Эдийн засгийн нэвтрүүлэг) Шинжлэх ухааны (Байгалийн нэвтрүүлэг. Амьтны нэвтрүүлэг нэвтрүүлэг, Эрүүл мэндийн нэвтрүүлэг (Хүүхдийн нэвтрүүлэг,г Сургуулийн Боловсролын боловсролын нэвтрүүлэг, нийгмийн нэвтрүүлэг халамжийн нэвтрүүлэг, Сонирхлын нэвтрүүлэг Мэдээ мэдээллийн (Мэдээ ) нэвтрүүлэг Мэдээллийн 3 Х.Наранжаргал11 Баримтат Уран сайхны Харин “Монгол улсын сан архивын сан хөмрөгийн баримтын нэгдсэн ангилал”- ын дагуу: Уран сайхны кино, баримтат кино, хүүхэлдэйн кино, шинжлэх ухаан танин мэдэхүйн кино12 гэсэн ерөнхий ангиллын доор хадгаламжийн нэр үүсгэн хадгалдаг байна. Үндэсний архивын кино гэрэл зураг дуу, авианы баримтын архивын телекино үйлдвэрт хийсэн 16, 35 мм-ийн баримтат кино (1970-1988) бүртгэл, МҮОНТ-ын кино архивын 16, 35 мм-ийн хальсны кино, “16 мм кино төсөл”-ийн 16, 35 мм-ийн хальсны дахин сэргээсэн киноны бүртгэл, М.Чойжил, Д.Хишигт нарын “Зурагт зулын хойморт заларсан нь” нийтлэл номын тавдугаар бүлэг болох “Ирээдүй маань өнгөрсний үргэлжлэл” хэсгийн телекино үйлдвэрийн баримтат киноны бүртгэл судлаачдын төрөл зүйлийн ангилал зэргийг нэгтгэн судалж дүгнэсэн. Тухайн үед бүхий л бүтээлээ кино хэмээх нэрийн доор бүртгэлжүүлсэн бөгөөд 296 кино бүтээсэн. Эдгээр киног монгол улсын сан архивын сан хөмрөгийн баримтын ерөнхий ангиллын дагуу үзэхэд 231 нь баримтат кино, 22 киноконцерт, 13 телевизийн уран сайхны кино, зургаан сургалтын кино, 20 хүүхэлдэйн кино, хоёр кино жүжиг, хоёр кино дуурь бүтээсэн байна. 10 Ё око Мурамацу. Баримтат кино.- УБ., 2015.- Х.6 11 Наранжаргал Х., Ред. Эрдэнэтуяа Ю. Телевизийн сэтгүүл зүйн үндсэн ойлголт, зөвлөмж. -УБ., 2006.- Х.66 12 Архивын ерөнхий газар. Монгол улсын сан архивын сан хөмрөгийн баримтын нэгдсэн ангилал.- УБ., 2012. 145

кино бүтээсэн. Эдгээр киног монгол улсын сан архивын сан хөмрөгийн баримтын ерөнхий ангиллын дагуу үзэхэд 231 нь баримтат кино, 22 киноконцерт, 13 телевизийн уран сайхны кино, зургаан сургалтын кино, 20 хүүхэлдэйн кино, хоёр кино жүжиг, хоёр кино дуурь бүтээсэн байÑÎн¨аË. ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Зураг 1. Телекино үйлдвэрийн бүтээлийг төрлөөр харуулбал Зураг 1. Телекино үйлдвэрийн бүтээлийг төрлөөр харуулбал Телекино үйлдвэр 1968 оны эцсээр “Монгол уянгаас” хэмээх 2 бүлэг кино ТелекинбкооүнтүцэйэелрлчтддывигэйрнМ1оо9нр6го8оллцоонкоыитноэойцгсоүэойэрлрдбвү“этрМэиэойсннэгнотенлхьуняМинкоигнайганосл”быахнаэзмдзэуээрэхраг2ттбэрдүанлдиэийгогкзииайрнниомакноухрннацынертыг Монгол кикнионо үбйоллсдовнэрбиаййнна. тИеххэнвичклиэнйнурабнаабзүтэдээлэчрдийтнэдтноиглйолтз,атрүиүмнийугрданүрсжбүүтүэлэслэнчдийн оролцоотойхгэолобрэрбээүртэбэүстээнэсэннькиМнонкгоонлцыернтуудзунрьагготллроахдбиаойгрисйунураинйгхнэызэлжкибнаойнбао. лсон байна. Харин 1970 онд Ж.Жамьянгийн “Хонгио” өгүүллэгээр зохиолч Д.Пашка, найруулагч Ц.Рагчаа, зураглаач М.Биндэръяа нар богино хэмжээний уран сайхны 211230Н1А2ар.р-хаинвжыанргеарбкжблөоаиүХнйгнжхг.ио,иаинРйагобе,ггүдхаад.тэазуЭэмсаэурржбср.дээүьМэнэрннозээниэттнругейояглхклаеиэивмйЮуниглжозс.эытиТбэайнаенйлнйисзенайнваанаин.казаТхиисренйнхлынниоевьсвхыкэиоштнизёгниуүсроаүуй,ндлнцюхзжубүөмвүиймр.жнчраТиөилүгжгенихлднйеэсьанлвэвжбничбэзүоарижүйрэйлзииэнүгмгроү,тлб1лбытү3эү,ннжтзунэөгтрэээвугсалндхэөнжснамэүйсжннжна.аэйи-нгбУхггү,бниБдтуыл.,уэса2эуалкл0л.д-ии0аУн6йнл.огтьБ- .Х, .66 дүрс бичлэгийн хальснаа хадгалан ү4лдээдэг, тайзны жүжгийг мизансцена өрөлт, тавилтаар баяжуулж телевизийн студид бичдэг гэсэн хоёр төрөл байдаг. Эхний шууд бичлэгийн хэлбэрийг ямар бүтээлийг буулган үлдээснээс шалтгаалан кино дуурь, кино жүжиг, кино бүжгэн жүжиг гэж нэрлэдэг. 1969 онд Халхын голын ялалтын 30 жилийн ойд зориулан төрийн шагналт зохиолч агсан С.Удвалын “Монголын нэгэн Катюша” өгүүллэгээр найруулагч Д.Туваанжав “Сүүн цагаан сэтгэл” богино хэмжээний жүжиг тавьсан нь манай телевизийн драмын анхны бүтээл боловч монгол телевиз 1972 он хүртэл дүрс бичиж нөөцлөн хадгалж авах боломжгүй байсан тул шууд студид тоглоод өнгөрч байжээ. Театрын тайзнаас “Учиртай гурван толгой”, “Амарсанаа” хоёр жүжгийг тайзнаас бичиж, “Анхны яргуй”, “Хүний ёс” жүжгүүдийг дэлгэцийн болгожээ. Заах сургах зорилго бүхий, үнэн бодит мэдээлэл суурилсан, ямар нэгэн уран сайхны шийдэлгүй дэлгэцийн аргаар бүтээсэн хичээлийг сургалтын нэвтрүүлэг гэж нэрлэх бөгөөд телевизийн ур хийцийн аль ч хэлбэрийг ашиглаж болдог. Энэ төрлийг баримтат киноны төрөлд багтааж үзсэн ангилал ч байдаг. Сургалтын зургаан бүтээл байгаагаас малчдад чиглэсэн тухайн цаг үед зааж сургах, таниулах 146

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË хэрэгцээнд суурилан бүтээсэн кино, шинжлэх ухааны хялбаршуулсан кино, хөдөө аж ахуйд зориулсан сургалтын кино, эрүүл мэндийн зөвлөгөө өгсөн кино багтаж байна. Тухайлбал: “Дотрын халдварт хордлого”, “Эктопаразитийн хөнөөл”...гм мал маллахад шаардлагатай мэдлэгийг зааж сургасан байна. Зохиолын дагуу хөдөлгөөнгүй дүр болон дүрсийг кадрын аргаар болон компьютерийн аргаар хөдөлгөөнт дүрс, дүрс болгон хувиргаж бүтээсэн киног хүүхэлдэйн кино гэж нэрлэдэг. Хүүхэлдэйн киног дэлгэцийн анимейшныг арга техникээр нь үндсэн 5 төрөлд хуваажээ. Үүнд: Уламжлалт анимейшн (Traditional animation), Стоп моушн анимейшн (Stopmotion), Дижитал хоёр хэмжээст анимейшн (2D animation), Дижитал гурван хэмжээст анимейшн (3D animation), Моушн график (Motion graphic). Телекино үйлдвэрт нийт 20 хүүхэлдэйн кино бүтээснийг дээрх киноны жанраар ангилахад: Уламжлалт аргаар есөн хүүхэлдэйн кино, стоп моушн аргаар 11 хүүхэлдэйн кино бүтээсэн байна. Харин бусад төрөл хараахан хөгжөөгүй байсан учир тухайн жанрын бүтээл байхгүй ажээ. Харин тухайн үед хүүхэлдэй бүтээх аргаар нь хавтгайн, зурмал, объёмны, хүүхэлдэйт...гм ангилах хандлага байсан бөгөөд Зохиолч сэтгүүлч Г.Ловор, найруулагч Ж.Гомбосүрэн, зураач Ц.Даваахүү, кино зураглаач Д.Тунгалаг нар 1973 онд зөвлөлтийн мэргэжилтэн А.Н.Сорокинтой хамтран, монгол ардын үлгэрийн сэдвээр “Би хамгийн хүчтэй нь” гэдэг хавтгай хүүхэлдэй хийсэн нь монгол телевизийн хүүхэлдэйн кино бүтээх гэсэн анхны оролдлого болсон юм. Баримтат кино: Документальный фильм (Documentary film) нь: “Үнэн бодит байдал, түүнд бүтээлчээр хандах”(Жон Грирсон) буюу болж буй, бас болоод өнгөрсөн бодит үзэгдэл үйл явдлыг нотлох баримтаар кино телевизийн хальснаа, дэлгэцнээ үнэн мөнөөр нь буулгаж үзэгчдэд баримтат үнэнийг баримт нотолгоотой, сонирхолтой бүтээлчээр хүргэх зарчимд суурилдаг дэлгэцийн бүтээлийн нэг төрөл юм. Баримтат киног судлаачид хэд хэдэн байдлаар ангилж иржээ. Үүнд: Хүснэгт 2. Баримтат киноны ангилал БАРИМТАТ КИНОНЫ АНГИЛАЛ Билл Николс13 /АНУ/ Патрисия Ч.Чимэд14 Ц.Наваан, Кино шүүмжлэгч Ауфдерхайде найруулагч Ж.Солонго15 онолч Судлаач Кино найруулагч Баримтат киноны танилцуулга номд ‘’Documentary “Баримтат кино film - 2007’’ бүтээхүй” Товч тайлбар баримтат кино Мэдээллийн баримтат Мэдээллийн кино баримтат кино Оролцооны - нийтлэл Эмхэтгэлийн кино Кино сурвалжилга баримтат кино Ажиглалтын -түүхэн Түүхэн баримтат Түүхэн баримтат кино Түүхэн баримтат баримтат кино кино, кино 13 Nichols, Bill. Introduction to Documentary Film. Bloomington: Indiana University Press, 2010 14 Чимэд Т. Баримтат кино бүтээхүй.- УБ., 2010.- Х.150 15 Наваан Ц., Солонго Ж. Монгол баримтат киноны түүхэн товчоон.- УБ., 2005.- Х.26 147

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Үнэн буюу бодит кино Рефлекс – хөрөг Кино хөрөг Баримтат хөрөг16 баримтат кино Кино туурь Баримтат тууж Баримтат тууж Уран сайхны баримтат Шүүмжлэл бүхий Кино нийтлэл Ан амьтны кино баримтат кино баримтат кино Кино эргэцүүлэл Ажиглалтын баримтат Уран сайхны Уран сайхны баримтат Уран сайхны кино баримтат кино баримтат кино кино Зар сурталчилгааны кино Эдгээр ангиллыг харьцуулан үзэхэд хэд хэдэн ангиллын санаа давхцаж байна. Тухайлбал түүхэн болон уран сайхны баримтат кино дөрвөн судлаачийн агууалнггаиалраала аддэиэрлхаагну, умлгэадаэрэлаалиайднилххөарнө,г мэбдаэрэилмлтиайтн кхиөнроөг губравранимстуадтлакаичнодээгруравдаинлхан байнсау.длМааөчн дтэуэсрсуаддлиалахчаднынбаайннгаи. лМлыөгн хтаурсьцсууудллааначүдзыэжн таенлгеиклилныог үхйалрдьвцэуруилйанн бүазрэижмтат кинотгелдеакрианаох түөйрллдүвүэдрэиэйрнабнагриилмантаатвчкиүнзоэгв.дҮарүанадх: Мтөэрдлэүэүлдлэиэйрнабнагриилматнатавкчиүнзоэ,вн.иҮйүтнлэдл:ийн бариМмэтдаэтэлклиинйон, тбүаүрхиэмнтабтаркимнота, тникйитнлоэ,лиүнйэннбабруиюмутабтодкитнок, итнүоү,хэхнөрбөагрибмартиатмткаитнок,ино, бариүмнтэантбтууюууж,бобдаийтгаклиьноа,нхаөмрөьтгнбыарбиамртиамтткаитнкои, нбоа,риумратнатстауйухжн,ыбабйаграилмьтатн акминьтоныгэсэн наймбанриамнтгаитлаклинбоай, унра.ан сайхны баримтат кино гэсэн найман ангилал байна. ТелеТкеилнеокиүнйолдүвйэлрдтвэнритйтни2й3т1 2б3а1рибматраитмткаитнокибнүотээбсүнтиэйэсгнидйээгрхдэбэаррхимбтаартимктиантоны жанкриаанронаынгжилаанхраада:рҮаүннгэиэлсахкиандо: Үниүйнтэлээсликйиннотөнрилйөөтрлэхлаимйгнийтнөрилхөбөурюхуам53гибйүнтэиэлх тбуууюрвуисан байн5а3. бХүатрэиэнл бтуаруирмвитсаатнхөбраөйгнат.өрХлаөөррин11бабрүитмээтлаттухуөррвөигжтэөэр.лөөр 11 бүтээл туурвижээ. ЗЗуурраагг22..ББааррииммттааттккиинноонныыааннггииллаалл 1М6 өнМуөнратнэндсайхны баримтат кино 41, түүхэн баримтат кино 36, баримтат тууж 16, мэдээллийн баримтат кино 34, кино сурвалжилга 21, байгаль ан амьтны тухай 19 кино байна. 148Нийт баримтат киноны 77 хар цагаан, 154 нь өнгөт кино хальсан дээр бүтээсэн. 35 мм-ийн кино хальсны камераар 65 баримтат кино, 16 мм-ийн хальсны камераар 146 баримтат кино, дүрс бичлэгээр төхөөрөмжөөр 21 баримтат киноны зургийг авсан байна.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÑΨË, ÓÐËÀà ÑÓÄËÀË Мөн уран сайхны баримтат кино 41, түүхэн баримтат кино 36, баримтат тууж 16, мэдээллийн баримтат кино 34, кино сурвалжилга 21, байгаль ан амьтны тухай 19 кино байна. Нийт баримтат киноны 77 хар цагаан, 154 нь өнгөт кино хальсан дээр бүтээсэн. 35 мм-ийн кино хальсны камераар 65 баримтат кино, 16 мм-ийн хальсны камераар 146 баримтат кино, дүрс бичлэгээр төхөөрөмжөөр 21 баримтат киноны зургийг авсан байна. ЗурагЗ3у.раТге3л.еТкеилнекоиүнойлүдйвлдэврэирйинйнббааррииммттааттккинионноыныстсаттиасттиисктүзиүкүлүэзлүтүлэлт Монгол телевизийн кино урлагийн хөгжил, түүний үндэсний онцлог хэл хэллэгийн өвөрмөц шинжМончгаонлартыеглевниэзэижйн ткөилнөовушрүлаүглиэйхнэдхөгтжелиле,китүнүониүййүлнддвээсрниййноннцалойгрухуэллагчид гол үүргийг гүхйэцлэлтэггэисйэннөювөмрм. Нөцайшриунужлачгачндаырынгбнүэтээжэстэөнлөквишнүоүнлыэхэтдоотеслэедквиэнэорүайнлгдивэлржийүнзэхэд: нсэадйврэуэурлаагнчгиидлжгоүлзэүхүэрдг:Хиүйсгнгэүгйтцэ3т.гБэсаэрнимютм.аНтакйирнуоулнаыгчадныгнилблүытгээнсаэйнркуиулнаогнчыаатроонь авч үзвэл Ангилал Хүснэгт 3. Баримтат киноны ангиллыг найруулагчаар нь авч үзвэл Ангилал Түүхэн Түүхэн Баримтат хөрөг Баримтат хөрөг Баримтат тууж Баримтат тууж Байгаль ан Бааймгьатлаьнаанмьтан мэдээлмлэидйэнэллийн уран сауйрханнысайхны Кино Кино сурвалсжуирлвгаалжилга НийтлэНлииййтнлэлийн Найруулагч 231 36 11 16 19 34 41 21 53 Д.Хишигт 48 10 1 2 6 2 10 2 15 Д.ЮндэнНдаойрржуулагч 50 23113 36 3 11 2 16 3 19 3 34 1241 821 653 Д.Хишигт 48 10 1 2 6 2 10 2 15 Б.СодДн.Юомндэндорж20 50 13 312 3 12 3 3 12 1 8 36 Д.Долгор 19 6 5 1 43 Д.ЖамъБДя..нСДоодлнгоомр 19 12903 6 1 3 12 3 21 433 5 5 1 1 1 4 Д.Лхагважав 13 1 44 4 Б.Бямбадорж 6 1 1 12 1 Ч.Тогтох 5 1 14 Д.Даваасүрэн 62 1 2149 Л.Умбанямба 5 5

ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ, ÑÎ¨Ë ÓÐËÀà ÑÓÄËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ Д.Жамъян 19 3 5 1 3 124 Д.Лхагважав 13 1 Б.Бямбадорж 6 44 4 5 Ч.Тогтох 62 1 1 12 1 Д.Даваасүрэн 5 Л.Умбанямба 14 1 12 5 Я.Герскович 3 3 Г.Жамсран 3 21 Ц.Дашдондог 2 11 2 2 Х.Чүлтэм 1 1 П.Туваанжав 2 2 Б.Санжмятав Ж.Солонго 2 1 1 Л.Балхжав 1 1 Б.Донров 1 1 Д.Тунгалаг 1 1 О.Соёлт 1 1 Ц.Элбэг 1 1 Т.Өлзийбаяр 1 1 Ч.Билэгсайхан 1 1 Н.Нямдаваа 1 1 М.Чойжил 1 1 М.Биндэръяа 2 11 Ц.Жандал 1 1 Ч.Баяраа 1 1 Бусад 12 1 1 2 323 Эдгээр 231 нэрийн баримтат киноны 50 (22%) кинонд Д.Юндэндорж найруулагчаар ажилласан бол 48 (21%) киног найруулагч Д.Хишигт, 20 (9%) киног найруулагч Д.Содном, 19 (8%) киног найруулагч Д.Долгор, 19 (8%) киног найруулагч Д.Жамъян нар бүтээжээ. Мөн дээрх 231 киноны 12 буюу 5% киноны найруулагчийн мэдээлэл тодорхойгүй байна. Хадгалалт хамгаалалтын өнөөгийн байдал: МҮОНРТ-ийн Алтан сан хөмрөгт 16мм –ийн кино хальс 5000 гаруй, 35 мм хальс 30000 гаруй байгаа (МҮОНТ-ийн архивын бүртгэл 2021 он) ба нэг хальс ойролцоогоор 10-15 минут үргэлжилнэ. Харин Телекино үйлдвэрийн кино бүтээлүүд МҮОНТ-ийн “Алтан сан хөмрөг”-т техникийн хөгжлөөс шалтгаалан хар цагаан, өнгөт дүрсээр 16мм, 35мм болон дүрс бичлэгийн хальсан дээр, харин бүтээлд хамаарал бүхий хэвлэмэл материалууд, баримт бичгүүд болон зарим 150