71Pridee

หนังสอื ท่ีระลกึ ในวนั ปรีดี พนมยงค ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๖๐



หนงั สือทีร่ ะลกึ ในวันปรดี ี พนมยงค์ ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๖๐

ปรีดบี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐ หนงั สือทร่ี ะลกึ ในวาระ ๑๑๗ ปชี าตกาล ศาสตราจารย์ ดร.ปรีดี พนมยงค์ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์ รว่ มกับ มูลนิธิปรีดี พนมยงค์ จัดพิมพใ์ นวันปรีดี พนมยงค์ ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๖๐ จำ� นวน ๒,๐๐๐ เลม่ ข้อมูลทางบรรณานกุ รมของสำ� นกั หอสมุดแห่งชาติ ปรดี ีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐.-- กรุงเทพฯ : งานสอ่ื สารองค์กร กองแผนงาน มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร,์ ๒๕๖๐. ๑๖๐ หน้า. ๑. ปรีดี พนมยงค์, ๒๔๔๓–๒๕๒๖. I. มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร.์ II. ช่อื เรอ่ื ง. ๙๒๓.๒๕๙๓ ISBN 978-974-466-972-8 บรรณาธกิ าร กษดิ ศิ อนันทนาธร กองบรรณาธกิ าร สำ� นกั พิมพส์ วนเงินมมี า ภาพปก เทพศิริ สขุ โสภา ออกแบบปก Pianissimo Press จัดรปู เล่ม จนั ทมิ า แสงทองสขุ พสิ จู น์อกั ษร Try2Read ประสานงานผลติ สำ� นกั พิมพส์ วนเงินมมี า จัดทำ� โดย งานสื่อสารองคก์ ร กองแผนงาน มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ โทรศพั ท์ ๐–๒๕๖๔–๔๔๙๓, ๐–๒๕๖๔–๔๔๔๐ ถงึ ๗๙ ต่อ ๑๑๒๐–๑ พิมพ์ท ่ี โรงพิมพ์มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์ พ.ศ. ๒๕๖๐ โทรศัพท์ ๐–๒๕๖๔–๓๑๐๔ ถึง ๖, ๐–๒๕๖๔–๓๑๐๘ ถงึ ๑๐ โทรสาร ๐–๒๕๖๔–๓๑๑๙ http://www.tu.ac.th/org/tuprint

นายกษดิ ิศ อนนั ทนาธร บรรณาธิการ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์ รว่ มกบั มูลนิธปิ รีดี พนมยงค์ จดั พมิ พห์ นงั สอื ที่ระลึกในวันปรดี ี พนมยงค์ ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๖๐

สารประธานมลู นธิ ิปรีดี พนมยงค์ วนั ท่ี ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๖๐ เป็นวาระครบรอบ ๑๑๗ ปชี าตกาล ของนาย ปรีดี พนมยงค์ ซงึ่ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตรไ์ ด้ร่วมกับมลู นธิ ิปรดี ี พนมยงค์ จดั งานวันปรดี ี พนมยงค์ รำ� ลึกถึงทา่ นรัฐบุรุษอาวโุ สเรอ่ื ยมาเป็นเวลาหลาย ปีตอ่ เนื่องกัน นายปรีดีได้รับใช้ราษฎรไทยในหลายต�ำแหน่งหน้าที่ ไม่ว่าจะเป็น นายกรัฐมนตรี รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ มหาดไทย และ การคลงั ฯลฯ ตลอดจนไดร้ บั ใชส้ ถาบนั พระมหากษตั รยิ ด์ ว้ ยการเปน็ ผสู้ ำ� เรจ็ ราชการแทนพระองค์สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดลอีกด้วย แต่มี ๒ เรือ่ งใหญ่ ซงึ่ ทา่ นภาคภูมิใจ คอื เรื่องแรกคือ การ “อภิวัฒน์” เปล่ียนแปลงการปกครอง ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ ซ่ึงเกี่ยวข้องโดยตรงกับการก่อให้เกิดรัฐธรรมนูญฉบับ แรกของประเทศสยาม เมื่อวนั ท่ี ๒๗ มิถุนายน ศกน้นั อันเป็นการน�ำมาซ่งึ ระบอบประชาธิปไตย ใหร้ าษฎรไดเ้ ปน็ เจ้าของอ�ำนาจสูงสดุ ของประเทศ มี สิทธิเสรีภาพ และมีส่วนร่วมในการก�ำหนดชะตากรรมของสังคมท่ีพวกเขา อาศัยอยู่ แมจ้ ะผา่ นมา ๘๕ ปี แล้วก็ตาม แตส่ ่งิ ท่นี ายปรดี ไี ด้รเิ ร่ิมไว้ ก็ยงั มี อุปสรรคขัดขวางหนทางประชาธิปไตยอยู่มาก นับได้ตั้งแต่รัฐประหาร ๘ พฤศจกิ ายน ๒๔๙๐ ซงึ่ ถงึ จะผา่ นมา ๗๐ ปแี ลว้ แตม่ รดกของคณะรฐั ประหาร ซงึ่ มที ศั นะคนละอยา่ งกบั คณะราษฎร ไดเ้ บยี ดเบยี นผลงานของคณะราษฎร ไปไมน่ อ้ ย จนหลายคนเขา้ ใจผดิ วา่ ทป่ี ระชาธปิ ไตยไทยลม้ ลกุ คลกุ คลานเชน่ ๐๐๔ ปรีดีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ทกุ วนั นเ้ี ปน็ ความผดิ พลาดของคณะราษฎร โดยทไ่ี มพ่ จิ ารณาถงึ การกระทำ� ของคณะรฐั ประหารตง้ั แต่ ๒๔๙๐ เร่ือยมาจนการ “ปฏวิ ัต”ิ ของจอมพล สฤษด์ิ ธนะรชั ต์ และพวก เรือ่ งหลงั คอื การน�ำขบวนการเสรีไทย ในชว่ งสงครามโลกครงั้ ท่ี ๒ (๒๔๘๔–๒๔๘๘) ซง่ึ เปน็ ผลใหป้ ระเทศไทยไมต่ อ้ งเปน็ ประเทศผแู้ พส้ งคราม และมีสถานะเอกราชได้โดยไม่ต้องตกเป็นรัฐในอารักขาของประเทศฝ่าย สัมพันธมิตร โดยที่การท�ำงานในคร้ังน้ีนายปรีดีได้ร่วมมือกับผู้คนที่มีความ หลากหลาย ตั้งแต่เจ้านายที่เคยมีความขัดแย้งกันมาเมื่อตอนเปลี่ยนแปลง การปกครอง ข้าราชการต่างๆ นกั ศึกษามหาวทิ ยาลยั วชิ าธรรมศาสตร์และ การเมอื ง ไปจนถงึ ตาสตี าสาในชนบทหา่ งไกล บดั น้ี เวลาผา่ นมา ๗๒ ปี หรอื ๖ รอบนกั ษตั รแลว้ แตบ่ ทเรียนเรอ่ื งความปรองดองสมานฉันทใ์ นคราวนน้ั กลบั ไมไ่ ดร้ ับการเรียนรู้เอาเลย กล่าวได้ว่า มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง ซึ่งคือ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ในปจั จุบัน เปน็ สถานศกึ ษาที่นายปรดี ี พนมยงค์ มคี วามผกู พนั ดว้ ยเปน็ อยา่ งยิง่ เป็นตน้ ว่า วันสถาปนามหาวทิ ยาลยั คือวันท่ี ก่อเกดิ รัฐธรรมนูญฉบับแรก ๒๗ มถิ ุนายน มหาวิทยาลัยแห่งนีส้ รา้ งข้ึนเพอื่ ผลิตราษฎรให้เป็นก�ำลังของระบอบประชาธิปไตย และนักศึกษาของ มหาวทิ ยาลัยแห่งน้มี ีส่วนรว่ มในขบวนการเสรไี ทยอยู่ไม่นอ้ ย ๐๐๕

ต้องขอขอบคุณมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และผู้ที่เกี่ยวข้องทุกฝ่าย ทย่ี งั ระลกึ ถงึ นายปรดี ี พนมยงค์ และจดั งานรำ� ลกึ ถงึ ทา่ นเรอื่ ยมา โดยเฉพาะ ศษิ ยเ์ ก่า ต.ม.ธ.ก. ทุกทา่ น ทแี่ ม้วันเวลาจะผ่านมาเนนิ่ นาน แต่กย็ งั คงนกึ ถึง ท่านผปู้ ระศาสน์การตลอดมา สุดท้ายนี้ หวงั ว่าหนังสอื ปรดี ีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐ เลม่ นี้ จะชว่ ย ทำ� ให้ผ้อู ่านไดร้ ู้จัก ชวี ิต ผลงาน และความคิดของนายปรีดีมากขึ้น เพราะ ถา้ อยากรจู้ กั นายปรดี ี ไมม่ อี ะไรดไี ปกวา่ การกลบั มาอา่ นหนงั สอื ทท่ี า่ นเขยี น ตลอดจนท่ีเก่ียวเนื่องกับงานและความคิดของท่าน อาจกล่าวได้ว่าในส่วน งานที่ท่านภูมิใจน้ัน นายปรีดีสามารถรักษาเอกราชของประเทศเอาไว้ได้ก็ จริง แต่ระบอบประชาธิปไตยท่ีท่านและคณะสู้สถาปนาข้ึนนั้นยังนับว่าน่า เป็นห่วงอยู่มาก หวังว่าคนรุ่นหลังจะช่วยกันน�ำความคิดของนายปรีดีมา สืบสานและต่อยอดตอ่ ไป แมจ้ ะไม่ถึงสังคมพระศรอี าริย์ แต่อย่างน้อยก็ขอ ใหเ้ ปน็ สงั คมทม่ี คี วามปลอดภยั มคี วามสมบรู ณท์ างเศรษฐกจิ มคี วามเสมอ ภาค และมสี ทิ ธิเสรีภาพ โดยทร่ี าษฎรไดม้ ีโอกาสทางการศกึ ษาอย่างเต็มท่ี (นางสาวสุดา พนมยงค)์ ประธานมูลนิธปิ รดี ี พนมยงค์ ๐๐๖ ปรดี ีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

สารอธกิ ารบดีมหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ ในรอบปที ผี่ า่ นมาน้ี มเี หตกุ ารณท์ างสงั คมเกดิ ขน้ึ ในประเทศไทยและในสงั คม โลกอยมู่ ากมายหลากหลายเหตกุ ารณ์ ซงึ่ แตล่ ะเหตกุ ารณน์ น้ั ลว้ นเปน็ ผลมา จากการเปลี่ยนแปลงอย่างมีนัยส�ำคัญจากปัจจัยทางด้านสังคม เศรษฐกิจ และการเมอื ง เหตกุ ารณ์ตา่ งๆ ทีเ่ กดิ ข้นึ นั้นส่งผลกระทบไปอย่างกว้างขวาง ถงึ กนั ทว่ั โลกโดยทไ่ี มม่ ผี ใู้ ดหลกี เลยี่ งได้ ซงึ่ อาจจะมมี ากนอ้ ยกแ็ ตกตา่ งกนั ไป ตามความเกี่ยวข้อง แต่ส่ิงท่ีส�ำคัญท่ีสุดส�ำหรับเราทุกคน คือ การติดตาม เหตุการณ์เหล่าน้ันอย่างใกล้ชิด และคิดวิเคราะห์ด้วยความรู้สมัยใหม่ท่ีเรา จ�ำเปน็ ตอ้ งกา้ วตามใหท้ ัน สำ� หรบั ประเทศไทย สงั คมไทยไดก้ า้ วขา้ มยคุ สมยั เกา่ มาสยู่ คุ สมยั ใหม่ ท่ีมีความเจริญก้าวหน้าขึ้นตามล�ำดับ ความรู้ความเข้าใจท่ีมีต่อสังคมไทย และต่อสังคมโลกถูกเผยแผ่ไปสู่คนในวงกว้างมากข้ึน ซ่ึงหน่ึงในผู้น�ำการ เปลย่ี นแปลงทางสงั คมทสี่ ำ� คญั นนั้ คอื ศาสตราจารย์ ดร.ปรดี ี พนมยงค์ โดย ท่านได้ริเริ่มแนวคิดการเรียนการสอนระดับสูงสมัยใหม่ในรูปแบบ “ตลาด วิชา” เพ่ือเพ่ิมโอกาสในการเข้าถึงการศึกษาให้แก่ราษฎร ซึ่งสถาบัน อดุ มศึกษาท่เี ป็น “ตลาด” ของ “วชิ า” ดงั กล่าวก็คือ “มหาวิทยาลัยวิชา ธรรมศาสตร์และการเมือง” ที่สถาปนาขึ้นเพื่อสนองเจตนารมณ์ของคณะ ราษฎรท่วี ่า “จะต้องใหก้ ารศึกษาอยา่ งเตม็ ที่แกร่ าษฎร” ดังที่ท่านผู้ประศาสน์การกราบบังคมทูลต่อผู้ส�ำเร็จราชการแทน พระองคใ์ นวนั เปดิ มหาวทิ ยาลยั ๒๗ มถิ นุ ายน ๒๔๗๗ วา่ “ในสมยั ทป่ี ระเทศ ๐๐๗

ของเราด�ำเนินการปกครองระบอบรัฐธรรมนูญเช่นนี้แล้ว เป็นการจ�ำเป็น อยา่ งยงิ่ ทจ่ี ะตอ้ งมมี หาวทิ ยาลยั สำ� หรบั ประศาสนค์ วามรใู้ นวชิ าธรรมศาสตร์ และการเมอื งแกพ่ ลเมอื งใหม้ ากทส่ี ดุ ทจี่ ะเปน็ ได้ เปดิ โอกาสแกพ่ ลเมอื งทจ่ี ะ ใชเ้ สรภี าพในการศกึ ษากวา้ งขวางขนึ้ เพอื่ ประโยชนข์ องประเทศชาตสิ บื ไป”๑ และดว้ ยเหตนุ ี้ ประชาชนท่วั ไปในสงั คมจึงมี “สิทธ”ิ และ “โอกาส” ไดเ้ ขา้ ศกึ ษาในมหาวทิ ยาลยั จนจบปรญิ ญาและประกาศนยี บตั รในสาขาตา่ งๆ เพอ่ื นำ� ความรทู้ ไี่ ดร้ บั ไปประกอบสมั มาชพี โดยเปน็ พลเมอื งทดี่ ขี องประเทศชาติ รวมถึงน�ำไปคิดวิเคราะห์ความเป็นไปของประเทศไทยและโลกใบน้ี ทั้งใน ทางสงั คม เศรษฐกิจ การเมอื ง และอืน่ ๆ ตามความถนัด ในฐานะตัวแทนของผู้บริหารมหาวิทยาลัย ผมหวังเป็นอย่างย่ิงว่า แนวคิด อดุ มคติ และปณิธานของศาสตราจารย์ ดร.ปรีดี พนมยงค์ ท่ีทา่ น จะได้รับจากการอ่านหนังสือ ปรีดีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐ เล่มน้ี จะจุด ประกายความคดิ เรอื่ งสนั ตภิ าพ ประชาธปิ ไตยทส่ี มบรู ณ์ ความเปน็ พลเมอื ง ที่ดีในระบอบประชาธิปไตยของประเทศไทย และท้ายท่ีสุด ความใส่ใจใน ความเปลยี่ นแปลงทางสงั คม ใหแ้ ก่คนรุน่ ปัจจบุ ันในสงั คมไทยสืบไป (ศาสตราจารย์ ดร.สมคิด เลิศไพฑรู ย)์ อธิการบดีมหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์ ๑ ปรดี ี พนมยงค,์ ชีวประวัตยิ ่อของนายปรดี ี พนมยงค,์ พิมพค์ ร้ังท่ี ๔ (จัดพิมพเ์ นื่องในโอกาส ฉลองครบรอบ ๑๐๐ ปี ชาตกาล นายปรดี ี พนมยงค์ รัฐบุรษุ อาวโุ ส (๑๑ พฤษภาคม ๒๔๔๓– ๒๕๔๓)), น. ๕๐. ๐๐๘ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

บทบรรณาธกิ าร -๑- วันที่ ๑๓ ตุลาคม ๒๕๕๙ นบั เป็นวันมหาวิปโยค ทีร่ าษฎรไทยสญู เสยี พระ มหากษตั รยิ ผ์ ทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ไป โดยทห่ี ว้ งเวลาหลงั จากนนั้ ไดม้ กี าร พยายามรื้อฟื้นประวัติศาสตร์แบบผิดๆ ข้ึนมากล่าวร้ายป้ายสีท่านอาจารย์ ปรีดี พนมยงค์ ต่างๆ นานา ต้ังแตเ่ รือ่ งที่ทา่ นนำ� พาคณะราษฎร “อภวิ ัฒน”์ เปลยี่ นแปลงการปกครอง เม่ือวนั ที่ ๒๔ มถิ ุนายน ๒๔๗๕ ว่าเป็นการชิงสกุ กอ่ นหา่ ม เปน็ การรงั แกเจา้ นาย ฯลฯ เรอื่ ยมาจนถงึ กรณสี วรรคตของในหลวง รชั กาลท่ี ๘ ทพี่ ยายามทำ� ให้ชือ่ เสยี งของทา่ นมวั หมอง ต่อมาในช่วงสงกรานต์ ๒๕๖๐ ได้มีการถอนหมุดคณะราษฎร หรือ หมดุ กอ่ ก�ำเนิดรัฐธรรมนูญ ออกไปจากลานพระราชวงั ดสุ ิต โดยไมท่ ราบว่า เปน็ ฝมี อื ของใคร แตก่ เ็ ปน็ ประเดน็ ทถ่ี กเถยี งกนั อยา่ งกวา้ งขวางถงึ การกระทำ� ดงั กลา่ ว ตง้ั แตค่ วามเปน็ มาของหมดุ ผทู้ ม่ี ารอื้ ถอน ตลอดจนการตอบคำ� ถาม ของผู้สื่อข่าวจากผู้เป็นใหญ่ในบ้านเมือง เป็นผลให้ผู้คนจ�ำนวนมากหันมา สนใจประวัติศาสตร์เรื่องการ “อภิวัฒน์” เปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ ซ่ึงครบ ๘๕ ปีในปีน้ีพอดี และมีการอภิปรายเร่ือง เก่ียวเนื่องน้ีอย่างกวา้ งขวาง เม่ือเปน็ เชน่ นี้ กม็ คี นบางกลมุ่ โจมตีการกระท�ำ ดงั กลา่ วของคณะราษฎร และบดิ เบอื นประวตั ศิ าสตรห์ ลงั จากนน้ั ตา่ งๆ นานา โดยเฉพาะอยา่ งยงิ่ ความสมั พนั ธก์ บั เจา้ นายในสมยั นน้ั ซง่ึ มที า่ นอาจารยป์ รดี ี ๐๐๙

เป็นจ�ำเลยคนส�ำคัญ ทั้งๆ ที่ท่านผู้นี้มีบทบาทอย่างส�ำคัญเมื่อเป็นผู้ส�ำเร็จ ราชการแทนพระองคใ์ นหลวงรชั กาลที่ ๘ เปน็ ตน้ วา่ การถวายความปลอดภยั ใหส้ มเดจ็ พระพนั วสั สาอยั ยกิ าเจา้ ในระหวา่ งสงครามโลกครง้ั ที่ ๒ มพิ กั ตอ้ ง กลา่ วถงึ งานอ่นื ๆ เชน่ การผลักดันใหเ้ กิดหอสมุดดำ� รงราชานภุ าพ กย็ งั ได้ จะไมข่ อขยายความเรอื่ งของทา่ นอาจารยป์ รดี กี บั กรณตี า่ งๆ ทมี่ ผี ไู้ ม่ หวังดีพยายามท�ำลายชื่อเสียงเกียรติคุณของท่าน โดยเฉพาะก็เรื่องกรณี สวรรคตนน้ั มหี นังสอื ค�ำตดั สินใหม่ กรณีสวรรคต ร.๘ และ ข้อเท็จจรงิ กรณีสวรรคต ร.๘ ทพี่ ยายามจะเผยแพรส่ จั จะนั้นปรากฏในบรรณพิภพให้ ไดห้ าอ่านกันอยแู่ ล้ว๑ -๒- หนังสือ ปรีดีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐ หนังสือที่ระลึกในวันปรีดี พนมยงค์ ประจ�ำปี ๒๕๖๐ นี้ ได้รับความอนุเคราะห์จากผู้เขียนหลายท่านที่ได้ ส่งบทความพิเศษมาตีพิมพ์เป็นที่ระลึกในวาระ ๑๑๗ ปีชาตกาล ของ ศาสตราจารย์ ดร.ปรีดี พนมยงค์ ผู้ประศาสน์การมหาวิทยาลัยวิชาธรรม ศาสตร์และการเมือง เรม่ิ จากในบทแรก เปน็ บทความของครดู ษุ ฎี พนมยงค์ ศลิ ปนิ แหง่ ชาติ ทายาทของท่านผู้ประศาสน์การ เล่าเร่ืองที่มาและเบ้ืองหลังกว่าจะมีถนน ๑ ดู สนั ตสิ ขุ โสภณสริ ิ (บรรณาธกิ าร), คำ� ตดั สนิ ใหม่ กรณสี วรรคต ร.๘, พมิ พค์ รง้ั ท่ี ๔ (กรงุ เทพฯ: กองทนุ ปาล พนมยงค์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร,์ ๒๕๕๙) และ สุพจน์ ดา่ นตระกูล, ข้อเทจ็ จริงกรณสี วรรคต ร.๘ (กรุงเทพฯ: อรุณวิทยา, ๒๕๕๑) ๐๑๐ ปรีดบี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

สายตา่ งๆ ทตี่ ง้ั ขนึ้ เปน็ อนสุ รณใ์ หท้ า่ น ซง่ึ หลายเรอื่ งไมเ่ คยปรากฏในทใี่ ดมา กอ่ น ตอ่ ดว้ ย บทความที่กองบรรณาธกิ าร สยามใหม่ เขยี นเล่าเรอ่ื งบ้าน อองโตนไี ด้อย่างน่าสนใจ สะท้อนภาพบน้ั ปลายชีวติ ของรัฐบรุ ษุ อาวุโส ผไู้ ด้ รบั การเนรคณุ จากชนชนั้ ปกครองไทย ไดเ้ ปน็ อยา่ งดี แมว้ า่ ทา่ นจะถกู กระทำ� มาไมน่ อ้ ย แต่กใ็ ช้ชวี ติ อย่างมคี วามสุขในบา้ นชานกรุงปารีส อนั เป็นสถานท่ี จบชีวิตของทา่ นดว้ ย ถัดมาเปน็ การเรียบเรยี งการอภปิ รายในหวั ข้อ “การร่างรฐั ธรรมนูญ ประชาธิปไตย: บทเรียนจากป๋วยและปรีดี” ซึ่งจัดที่ตึกโดม มหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร์ เมอ่ื วนั ท่ี ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๕๙ ซง่ึ รองศาสตราจารย์สมชาย ปรีชาศิลปกุล รองศาสตราจารย์ ดร.สิริพรรณ นกสวน สวัสดี และผู้ช่วย ศาสตราจารย์ ดร.ปริญญา เทวานฤมิตรกุล ได้เช่ือมโยงแนวคิดของท่าน ผู้ประศาสน์การและอาจารย์ป๋วยมาอธิบายการร่างรัฐธรรมนูญในปัจจุบัน อันเหตุการณ์ร่วมสมัย ท�ำให้เห็นข้อคิดต่างๆ มากมาย อย่างน่าที่ผู้มีส่วน เก่ยี วข้องจะใครค่ รวญค�ำนึงถึง จากนัน้ คอื บทความทีผ่ ู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. อสิ ริยา นติ ทิ ณั ฑ์ประ ภาศ บุญญะศริ ิ ปรับปรุงมาจากงานเสวนาทส่ี ถาบันปรีดี พนมยงค์ เมื่อวนั ที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๕๕๙ โดยได้แสดงความเชื่อมโยงทางความคิดในการ ปรบั ปรุงคุณภาพชีวติ ของราษฎรไทยนับตงั้ แต่ เคา้ โครงการเศษฐกจิ ของ ท่านผู้ประศาสน์การ และบทความ จากครรภ์มารดาถึงเชิงตะกอน ของ ศาสตราจารย์ ดร.ป๋วย อึง๊ ภากรณ์ ศษิ ยเ์ กา่ ธรรมศาสตรค์ นแรกที่ได้กลบั มา เปน็ อธกิ ารบดี ๐๑๑

และบทความของคณุ องั คณา นลี ะไพจติ ร ทป่ี รบั ปรงุ มาจากปาฐกถา พูนศุข พนมยงค์ ประจำ� ปี ๒๕๖๐ ซ่ึงจัดขนึ้ ณ สถาบันปรดี ี พนมยงค์ เม่ือ วนั ที่ ๗ มกราคม ที่ผา่ นมา ซงึ่ กลา่ วถึงผหู้ ญงิ ความยตุ ิธรรม และความทรง จำ� บาดแผล ได้อย่างแหลมคม และชวนคดิ ปดิ ท้ายด้วยภาพชีวติ และถ้อยคำ� ของท่านผ้หู ญงิ พูนศุข พนมยงค์ ท่ี นำ� มาลงเป็นที่ระลกึ ในวาระ ๑๐ ปี แห่งการถงึ แกอ่ นจิ กรรมของท่าน ๑๒ พฤษภาคม ๒๕๖๐ อนึง่ เรือ่ งท่ี ๓ และ ๔ นน้ั มอี นสุ นธมิ าจากการเฉลมิ ฉลองในโอกาส ทอ่ี งคก์ าร UNESCO ยกยอ่ งใหอ้ าจารยป์ ว๋ ยเปน็ บคุ คลสำ� คญั ของโลก ผมู้ ผี ล งานดเี ด่นดา้ นการศกึ ษา สังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์ ในวาระ ๑๐๐ ปี ชาตกาล ๙ มนี าคม ๒๕๕๙ -๓- อาจารย์ป๋วย อึ๊งภากรณ์ เคยเขียนจดหมายถึงท่านผู้ประศาสน์การว่า “...อยากให้ท่านอาจารย์ได้รับความเคารพจากคนไทยทุกรุ่น สมกับที่ท่าน อาจารย์ได้ปฏบิ ตั แิ ละบำ� เพ็ญประโยชน์แกพ่ วกผมมาเป็นเวลานาน”๒ แมท้ า่ นผปู้ ระศาสนก์ ารจะไดท้ ำ� งานรบั ใชป้ ระเทศนมี้ าอยา่ งมหาศาล ทั้งในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และหน่วยราชการอีกมาก ซ่ึงกว้างขวาง ๒ ดู ป๋วย อ๊ึงภากรณ,์ “จดหมายจากป๋วย ถึงปรดี ี ลงวนั ท่ี ๒๐ กรกฎาคม ๒๕๑๕,” ใน มิตรแท้ ในยามยาก (กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, ๒๕๕๙), น. ๑๒๕. ๐๑๒ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

หลายแขนง ไมว่ า่ ในทางการปกครอง การตา่ งประเทศ เศรษฐกจิ การศกึ ษา รวมไปถึงการรักษาเอกราช แตน่ ่ันก็เนน่ิ นานผ่านมากวา่ ๗๐ ปีแล้ว หลาย เร่ืองถูกลืมเลือนไปตามกาลเวลา หลายเรื่องถูกจงใจบิดเบือนไปต่างๆ กัน อย่างไรก็ดี คงไม่เกินไปนัก ถ้าจะยืมค�ำของคุณกุหลาบ สายประดิษฐ์ มา ดดั แปลงวา่ งานของท่านผ้ปู ระศาสนก์ าร “ราวกับสิง่ ทีส่ ถิตอยู่บนยอดเขา อเี วอเรสต์ ซ่งึ ยากทใ่ี ครจะเหน็ งานน้นั ได้ตามสภาพท่ีเป็นจรงิ ”๓ การทท่ี า่ นผปู้ ระศาสนก์ ารจำ� ตอ้ งลภ้ี ยั ออกจากประเทศไปแตเ่ มอื่ เกดิ รัฐประหาร ๒๔๙๐ ซ่ึงครบ ๗๐ ปีในปนี ี้ นบั เปน็ การปิดฉากชวี ิตทางการ เมืองของรัฐบุรุษอาวุโสผู้น้ี ปิดโอกาสท่ีท่านจะได้รับใช้แผ่นดินเกิดที่ท่าน รักอีก แต่อย่างไรก็ดี “ผลของการท่ีก่อสร้างไว้ดีแล้วย่อมไม่สูญหาย” แม้ ประชาธปิ ไตยกด็ ี ความเทา่ เทยี มทางเศรษฐกจิ กด็ ี ความยตุ ธิ รรมในสงั คมกด็ ี จะยงั ไปไมถ่ งึ อดุ มคตทิ ที่ า่ นปรารถนา แตช่ วี ติ ผลงาน และอดุ มคตขิ องทา่ น ก็เป็นแรงบนั ดาลใจให้พวกเราไม่น้อยทีเดยี ว และนีม่ ิใช่หรอื คอื หนา้ ทขี่ อง เรา - คนร่นุ หลัง - ทจ่ี ะสานต่อภารกิจของท่าน ใหเ้ ป็นปฏิบัตบิ ูชา ทด่ี กี วา่ อามิสบูชาใดๆ ทงั้ ปวง (นายกษดิ ิศ อนันทนาธร) บรรณาธิการ ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐ ๓ดู กหุ ลาบ สายประดษิ ฐ,์ “แมท่ ำ� อะไรบา้ งหนอ?,” ใน แมจ่ า๋ , สมั พนั ธ์ กอ้ งสมทุ ร (บรรณาธกิ าร), พิมพค์ รั้งท่ี ๔ (กรุงเทพฯ: วสี ครีเอชั่น, ๒๕๕๘), น. ๕๘. ๐๑๓

สารบญั ๐๐๔ ๐๐๗ สารประธานมลู นิธิปรีดี พนมยงค์ ๐๐๙ สดุ า พนมยงค์ ๐๑๘ สารอธกิ ารบดีมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ๐๓๔ ศ.ดร.สมคิด เลศิ ไพฑูรย์ บทบรรณาธกิ าร ๐๔๘ กษิดศิ อนันทนาธร บนถนนสายปรีดี พนมยงค ์ ดษุ ฎี พนมยงค์ บญุ ทัศนกลุ บนั ทึกชวี ิตสมถะปัจฉมิ วัยทชี่ านกรุงปารีส กองบรรณาธิการ สยามใหม่ การร่างรฐั ธรรมนญู ประชาธปิ ไตย: บทเรยี นจากป๋วยและปรดี ี รศ.ดร.สิรพิ รรณ นกสวน สวัสดี รศ.สมชาย ปรีชาศิลปกลุ ผศ.ดร.ปริญญา เทวานฤมิตรกุล ๐๑๔ ปรีดบี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

มอง “เคา้ โครงการเศรษฐกิจ” และ ๐๙๒ “จากครรภม์ ารดาถงึ เชงิ ตะกอน” ในปจั จุบัน ๑๑๘ ผศ.ดร.อสิ ริยา นติ ิทัณฑป์ ระภาศ บญุ ญะศริ ิ ๑๕๐ ผหู้ ญิง ความยุตธิ รรม และความทรงจ�ำบาดแผล องั คณา นีละไพจิตร ภาพชีวติ ทา่ นผู้หญงิ พูนศขุ พนมยงค์ กษิดศิ อนันทนาธร ภาพปก จุลสารปรดี ี เนอื่ งในโอกาสวนั ท่ี ๒๔ มิถนุ ายน ๒๕๕๔ ๐๑๕

วาดโดย ดนย บญุ ทศั นกุล ๐๑๖ ปรีดีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

๐๑๗

บนถนนสายปรีดี พนมยงค์ ดุษฎี พนมยงค์ บญุ ทัศนกุล

บนถนนสายปรีดี พนมยงค์ ๐๑๙

ในโลกน้ี มีธรรมเนียมปฏิบตั ิอยู่อย่างหน่ึง เม่อื มีบคุ คลที่ทำ� ประโยชนใ์ ห้แก่ ชาตบิ า้ นเมอื งวายชนม์ จะมกี ารตง้ั ชอ่ื สถานทส่ี าธารณะเปน็ เกยี รตแิ กบ่ คุ คล นัน้ ๆ นอกจากเพอ่ื รำ� ลกึ ถึงคุณความดีของทา่ นแล้ว ยังเปน็ การเตอื นสติให้ ชนรนุ่ หลังถือเปน็ แบบอย่างในการดำ� เนนิ รอยตามอกี ดว้ ย ในประเทศไทย การตง้ั ชอ่ื ถนน สะพาน สถานท่ตี า่ งๆ เพ่ือการนมี้ มี า นานแลว้ และเปน็ ไปดว้ ยความราบรน่ื แตค่ งจะมเี พยี งคนเดยี วทค่ี วามเปน็ มาของการตงั้ ชอื่ ถนน ชา่ งสลบั ซบั ซอ้ น และผนั ผวนเฉกเชน่ เดยี วกบั ชวี ติ จรงิ ของบุคคลผนู้ น้ั นั่นคือ นายปรีดี พนมยงค์ ในท่นี ้ี จะกลา่ วถงึ การตัง้ ช่อื ถนนปรีดี พนมยงค์ และถนนประดิษฐ์ มนูธรรม ถนนปรีดี พนมยงค์ (สขุ ุมวิท ๗๑) วิกิพเี ดีย สารานกุ รมเสรี อธบิ ายวา่ เปน็ ถนนสายหนง่ึ ในกรงุ เทพมหานครมี ความยาวประมาณ ๓ กิโลเมตร มีจุดเริ่มต้นจากถนนสุขุมวิทที่ทางแยก สุขมุ วทิ ในแขวงพระโขนงเหนอื เขตวฒั นามงุ่ ไปทางทิศเหนอื ถนนนี้เดิมคือซอยสุขุมวิท ๗๑ สร้างในช่วงสงครามโลกครั้งท่ี ๒ ประมาณปี ๒๔๘๕-๒๔๘๖ เทศบาลนครกรงุ เทพไดร้ บั มอบมาจากแขวงการ ทางกรงุ เทพ (หนว่ ยงานของกรมทางหลวง) เมอ่ื ปี ๒๕๐๓ โดยกรมทางหลวง เรียกซอยนี้ว่า “ทางสายพระโขนง-คลองตัน (ซอยปรีดี)” ต่อมาคณะ ๐๒๐ ปรดี ีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

กรรมการ กลางตงั้ ชอื่ ถนนตรอกซอยและสะพานไดต้ ง้ั ชอื่ ถนนสายนวี้ า่ ถนน สขุ มุ วิท ๗๑ เมอ่ื ปี ๒๕๑๓ ต่อมาในปี ๒๕๔๒ สำ� นกั งานเขตวัฒนาโดยคณะกรรมการพจิ ารณา ต้ังช่ือถนนตรอกซอยและสะพานในพื้นท่ีเขตวัฒนาได้มีมติให้ตั้งช่ือถนน สุขมุ วทิ ๗๑ ว่า ถนนสุขุมวทิ ๗๑ (ปรีดี พนมยงค์) เพ่อื เปน็ เกียรตแิ กน่ าย ปรดี ี พนมยงค์ รัฐบรุ ุษอาวโุ ส ผู้ส�ำเร็จราชการแทนพระองค์ในรชั กาลที่ ๘ นายกรัฐมนตรีคนท่ี ๗ หัวหน้าขบวนการเสรีไทย และผนู้ ำ� พลเรอื นในคณะ ราษฎร เพ่ือสดุดีเกียรติคุณในฐานะบุคคลส�ำคัญของชาติและในวาระที่ องค์การศกึ ษา วทิ ยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) ประกาศใหน้ ายปรดี ี พนมยงค์ เปน็ บคุ คลสำ� คญั ของโลกในปี ๒๕๔๓ ซงึ่ เปน็ ปคี รบรอบ ๑๐๐ ปีชาตกาล และในฐานะท่ีนายปรดี ี พนมยงคไ์ ดส้ ่งั การให้ สรา้ งถนนเสน้ นใ้ี นสมยั ทดี่ ำ� รงตำ� แหนง่ นายกรฐั มนตรี โดยกรงุ เทพมหานคร ได้อนุมัติใหใ้ ชช้ ่อื ดงั กล่าวเมอ่ื ปี ๒๕๔๕ บนถนนสายปรีดี พนมยงค์ ๐๒๑

นคี่ ือความเปน็ มาของชือ่ ถนนปรดี ี พนมยงค์ อยา่ งเปน็ ทางการ ส่วนเบ้ืองหลังท่ีมาของช่ือถนน ผู้มีส่วนส�ำคัญในการผลักดันให้เกิด ชอื่ ถนนปรดี ี พนมยงค์ คอื คณุ สามารถ มะลลู มี อดตี สมาชกิ สภาผแู้ ทนราษฎร พรรคประชาธิปัตย์ อดีตสมาชิกสภาเขตพระโขนง และอดีตสมาชิกสภา กรงุ เทพ มหานคร ไดเ้ ล่าเกร็ดบางสว่ นเกย่ี วกับท่ีมาของชอ่ื ถนนปรีดี พนม ยงค์ (สุขุมวิท ๗๑) ดงั นี้ “สมยั เดก็ ๆ ผใู้ หญพ่ าไปหาญาตแิ ถวๆ คลองตนั กจ็ ะบอกวา่ พาไปปรดี ี (ไม่มคี ำ� วา่ ถนนนำ� หนา้ ชอ่ื ) เป็นอันร้กู ันวา่ บริเวณเชิงสะพานคลองตัน นาย ปรีดี พนมยงค์ เป็นผู้ด�ำริที่จะตัดถนนจากสุขุมวิทไปคลองตัน และเคยมา ส�ำรวจสถานท่ีนี้ด้วย ผมเคยเจอแผนผังถนนเขียนว่าถนนปรีดี เร่ืองนี้ พ.ญ.สดุ สาคร ตจู้ นิ ดา เปน็ พยานได้ ทา่ นอยแู่ ถวนม้ี าหลายสบิ ปี มที ด่ี นิ เยอะ มาก และไดก้ อ่ สรา้ งศูนยอ์ นามัย สดุ สาคร ต้จู นิ ดา ในบริเวณน้ี เมือ่ มกี ารปรารภท่จี ะเปลยี่ นชื่อถนนเนือ่ งในโอกาส ๑๐๐ ปชี าตกาล นายปรีดี พนมยงค์ ทไี่ ด้รับยกยอ่ งจากองคก์ ารยูเนสโกใหเ้ ป็นบุคคลส�ำคญั ของโลก อหิ มา่ มในละแวกน้ี เชน่ คณุ บญุ สง่ วงศเ์ ดอรี คณุ เกษม สวุ รรณดี ฯลฯ ล้วนยนื ยันวา่ ควรใชช้ ่อื ปรีดี พนมยงค์ เปน็ ชื่อถนน มบี างคนในสภา กทม. อาจไมค่ อ่ ยถูกใจเทา่ ไหร่ เลีย่ งไปพูดว่า “ใชช้ ่อื ถนนปรีดีเฉยๆ ไม่ตอ้ ง มีคำ� ว่า พนมยงค์ กไ็ ด้ ในที่สุด ท่ีประชุมสภากรุงเทพมหานครได้มีมติเป็นเอกฉันท์เปล่ียน ช่อื ถนนสุขมุ วทิ ๗๑ เป็นถนนปรีดี พนมยงค์ เม่ือปี พ.ศ.๒๕๔๕ ผมร้สู กึ ยนิ ดีเปน็ อยา่ งย่ิงทขี่ อ้ เสนอในการตง้ั ชือ่ ดังกลา่ วของผมบรรลุผล ๐๒๒ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

หลังจากเปล่ียนชื่อถนนสุขุมวิท ๗๑ เป็นถนนปรีดี พนมยงค์ มี จดหมายมาตอ่ วา่ ผมดว้ ยความไมพ่ อใจนบั สบิ ฉบบั ผมอา่ นแลว้ ทงิ้ ลงตะกรา้ ไปหมด รวมแล้วได้ ๓ ตะกร้า”๑ อนึ่ง เคยมีคนถามผู้เขียนว่า นายปรีดีฯ มีที่ดินบริเวณคลองตัน มากมายหรอื จงึ ไดม้ ีการต้ังช่อื ถนนให้ คำ� ตอบคอื นายปรดี ฯี ไมเ่ คยมที ดี่ นิ เปน็ ของตวั เองเลย แมต้ อนทนี่ าย เสยี ง พนมยงค์ (บดิ า) เสยี ชวี ติ พนี่ อ้ งทกุ คนไดร้ บั สว่ นแบง่ ทดี่ นิ ทอี่ ยธุ ยา แต่ นายปรดี ฯี ไมข่ อรบั สว่ นแบง่ นน้ั แมแ้ ตต่ ารางวาเดยี ว ดงั นน้ั ใครทอี่ ยากทราบ วา่ ทำ� ไม กทม. จงึ ตั้งชอ่ื ถนนปรดี ี พนมยงค์ (สขุ มุ วิท ๗๑) สมควรไปศกึ ษา ค้นคว้าเอาเอง ๑ สัมภาษณค์ ุณสามารถ มะลลู ีม, กุมภาพันธ์ ๒๕๖๐ บนถนนสายปรีดี พนมยงค์ ๐๒๓

ถนนประดษิ ฐม์ นูธรรม วิกิพเี ดีย สารานุกรมเสรี อธบิ ายไว้วา่ ถนนสายนม้ี ีความยาว ๑๒ กิโลเมตร เริ่มตน้ จากปลายซอยสขุ มุ วิท ๖๓ (เอกมยั ) ในพื้นทเ่ี ขตหว้ ยขวาง มุ่งเหนอื คอ่ นตะวันออกเฉียงเหนือตัดผ่านถนนพระราม ๙ ข้ามคลองลาดพร้าวเขา้ สู่ พื้นท่ีเขตวังทองหลางตัดกับถนนประชาอุทิศและถนนลาดพร้าว ข้าม คลองทรงกระเทียมเข้าสู่เขตลาดพร้าวจากน้ันตัดกับถนนประเสริฐมนูกิจ (เกษตร-นวมินทร์) ข้ามคลองโคกครามเข้าสูพ่ ้นื ทเี่ ขตบางเขนและไปสิน้ สุด เสน้ ทางทถ่ี นนรามอนิ ทรา บรเิ วณกโิ ลเมตรท่ี ๕.๕ ถนนมคี วามกวา้ ง ๖ ชอ่ ง จราจร (ขาเข้าและขาออกอยา่ งละ ๓ ช่องจราจร) มีเกาะกลางถนนโดยมี ทางด่วนยกระดับอยู่บนเกาะกลางถนนช่วงตั้งแต่ถนนพระราม ๙ ถึงถนน รามอนิ ซา กลา่ วไดว้ า่ ถนนสายนข้ี นานขนาบทางดว่ นชาวบา้ นจงึ มกั เรยี กวา่ “ถนนเลียบทางด่วนรามอินทรา” มีสะพานลอยรถข้ามทางแยกบริเวณจุด ตดั ถนนลาดพร้าวและถนนประเสริฐมนกู จิ ดว้ ย ชอ่ื ถนน “ประดษิ ฐม์ นธู รรม” ตง้ั ตามราชทนิ นามของ “หลวงประดษิ ฐ์ มนธู รรม” (ปรดี ี พนมยงค)์ เพอื่ สดดุ เี กยี รตคิ ณุ ในฐานะบคุ คลสำ� คญั ของชาติ และในวาระทอี่ งคก์ ารศกึ ษา วทิ ยาศาสตรแ์ ละวฒั นธรรมแหง่ สหประชาชาติ (UNESCO) ประกาศใหเ้ ปน็ บุคคลสำ� คัญของโลกในปี ๒๕๔๓ ซึ่งเป็นปีครบ รอบ ๑๐๐ ปีชาตกาล โดยกรุงเทพมหานครเป็นผู้จัดสร้างและดูแลรักษา ถนนสายน้ี ๐๒๔ ปรีดีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

เม่ือปี ๒๕๔๖ กรุงเทพมหานครได้ให้ทางเขตวังทองหลางและเขต ห้วยขวางเปลี่ยนชื่อถนนประดิษฐ์มนูธรรมเฉพาะช่วงถนนพระราม ๙ ถึง ถนนลาดพรา้ วเปน็ ชอื่ “ถนนประเสรฐิ มนกู จิ ” โดยใหเ้ หตผุ ลวา่ ถนนสายนม้ี ี ความยาวมากท�ำให้การระบุท่ีอยู่และช่ือผู้รับทางไปรษณีย์ทำ� ได้ไม่สะดวก อยา่ งไรก็ตามการเปลีย่ นชอ่ื ถนนประดิษฐ์มนูธรรมชว่ งดังกล่าวไดก้ อ่ ใหเ้ กิด เสยี งคดั คา้ นขน้ึ ทวั่ ไป ทางคณะกรรมการกลางตงั้ ชอื่ ถนนตรอกซอยวงเวยี น ทางแยกคลองสะพานและสถานที่ส�ำคัญในเขตกรุงเทพมหานครจึงได้ พิจารณาในเดือนธันวาคม ๒๕๔๗ และให้เปล่ียนชื่อถนนประเสริฐมนูกิจ กลบั มาเปน็ ถนนประดษิ ฐม์ นูธรรมตามเดิม บนถนนสายปรีดี พนมยงค์ ๐๒๕

คณุ สามารถ มะลลู มี ไดเ้ ลา่ เกรด็ เรอื่ งการเปลยี่ นชอื่ ถนนประดษิ ฐม์ นู ธรรมบางชว่ งเปน็ ถนนประเสริฐมนกู ิจ ว่า “มาจะกลา่ วถงึ ถนนประดษิ ฐม์ นธู รรมกเ็ ชน่ เดยี วกนั ผมเปน็ ผเู้ สนอใน ที่ประชุมสภา กทม. ซึง่ ทา่ นอภิรักษ์ โกษะโยธนิ กส็ นบั สนนุ ในขอ้ เสนอนใ้ี น ฐานะที่ท่านปรีดีฯหรือราชทินนาม ‘หลวงประดิษฐ์มนูธรรม’ เป็นรัฐบุรุษ อาวโุ ส อดตี ผสู้ ำ� เรจ็ ราชการแทนพระองคใ์ นรชั กาลท่ี ๘ อดตี นายกรฐั มนตรี หัวหนา้ ขบวนการเสรไี ทย และเป็นบุคคลสำ� คญั ของโลก จงึ เสนอให้ถนนตดั ใหมย่ าว ๑๒ ก.ม. ผา่ น ๕ เขตคอื หว้ ยขวาง วงั ทองหลาง ลาดพรา้ ว บางกะปิ และบึงกมุ่ ชื่อถนนประดษิ ฐม์ นธู รรม ตอ่ มาในปี ๒๕๔๖ นายสมคั ร สุนทรเวช ผู้วา่ กทม. บอกผมวา่ ถนน ประดิษฐ์มนธู รรมยาวเกินไปและยังไปบรรจบกบั ถนนพระราม ๙ ด้วย อาจ จะมปี ญั หาได้ อกี ประการหน่งึ ราชทินนาม ประเสรฐิ มนกู จิ คล้องจองกับ ราชทนิ นาม ‘ประดษิ ฐม์ นธู รรม’ ....จงึ ขอแบง่ ถนนสว่ นหนงึ่ ระยะทาง ๓ ก.ม. และตงั้ ชอ่ื ถนนวา่ ถนนประเสรฐิ มนกู จิ โดยใหเ้ หตผุ ลวา่ เปน็ ราชทนิ นามของ บคุ คลสำ� คญั คนหนงึ่ ของมหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์ นายสมคั รฯยงั พดู กบั ผม อกี วา่ สภา กทม. ขอช่ือถนนปรีดี พนมยงค์ ก็ใหไ้ ปแลว้ ตอนนี้ขอแบ่งส่วน หน่ึงของถนนประดิษฐม์ นธู รรม ให้ใชช้ ่ือถนนประเสริฐมนูกิจบา้ งก็แล้วกัน ผมไม่อยากมีปัญหาย่งุ ยาก กเ็ ลยยอมตามน้นั ”๒ ๒ เรือ่ งเดียวกนั ๐๒๖ ปรีดบี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

ถนนปรีดี พนมยงค์ จงั หวัดพระนครศรีอยธุ ยา วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี อธิบายว่าเป็นถนนสายหลักในจังหวัดพระนคร- ศรอี ยธุ ยาชว่ งแยกถนนพหลโยธนิ ถงึ ถนนศรสี รรเพชญ์ เรยี กถนนโรจนะและ ถนนปรีดี พนมยงค์ ทางหลวงดังกล่าวแบ่งออกเป็น ๓ ช่วงโดยช่วงต้นทางแยกจาก ถนนพหลโยธินบริเวณสี่แยกวังน้อยในเขตอ�ำเภอวังน้อย จังหวัดพระนคร- ศรีอยธุ ยาผา่ นทางหลวงแผ่นดินหมายเลข ๓๕๒ จากนน้ั ไดต้ ดั กบั ถนนสาย เอเชยี ทท่ี างแยกตา่ งระดบั อยธุ ยาอำ� เภอพระนครศรอี ยธุ ยาผา่ นวงเวยี นเจดยี ์ บนถนนสายปรีดี พนมยงค์ ๐๒๗

วัดสามปลื้มข้ามสะพานปรีดี-ธ�ำรง (ปัจจุบันจะสัญจรผ่านสะพานสมเด็จ พระนเรศวรมหาราชและสะพานสมเดจ็ พระเอกาทศรถซงึ่ เปน็ สะพานขนาน) เขา้ สเู่ กาะอยธุ ยาซงึ่ จะเรยี กวา่ ถนนปรดี ี พนมยงคก์ อ่ นจะบรรจบกบั ถนนศรี สรรเพชญ์ในเขตเทศบาลนครพระนครศรีอยธุ ยา คณุ วเิ ชยี ร กลนิ่ สคุ นธ์ ผเู้ ปน็ กำ� ลงั สำ� คญั ชว่ ยผลกั ดนั ใหม้ ชี อ่ื ถนนปรดี ี พนมยงค์ ในจังหวัดพระนครศรีอยุธยาซ่ึงเป็นบ้านเกิดของนายปรีดี พนม ยงค์ เลา่ ความเป็นมาของช่อื ถนนให้ฟังวา่ “เมอ่ื สบิ กว่าปีทแี่ ล้วทา่ นผ้หู ญงิ พูนศขุ พนมยงค์ ไดม้ าปรารภกับผม ในฐานะท่ีผมเป็นอดีต ส.ส.พระนครศรีอยุธยา และเป็นสมาชิกชมรม ต.ม.ธ.ก.สมั พนั ธ์ วา่ ‘ในชวี ติ ไมต่ อ้ งการอะไรอกี แลว้ ขอแตเ่ พยี งใหม้ ชี อ่ื ถนน ในบา้ นเกดิ นายปรดี สี กั สายหนงึ่ ’ ผมเหน็ ดว้ ยและรบั ความปรารภนน้ั มา ผม พยายามศึกษาการขอต้ังช่ือถนนว่าต้องท�ำอย่างไรบ้างต้องเริ่มจากฝ่าย บริหารคือเริ่มจากฝ่ายปกครองท�ำเร่ืองผ่านผู้ว่าราชการจังหวัดโดยท�ำ หนังสือให้เหตุผลต่างๆ ว่าท่านเป็นผู้ท่ีมีความส�ำคัญต่อจังหวัดอย่างไรต่อ ประเทศชาติอย่างไรบ้าง ถนนปรีดี พนมยงค์ นี้เป็นการตั้งช่ือถนนท่ียากที่สุดเท่าท่ีเคยมีมา เพราะใชเ้ วลานานมาก เปลยี่ นผวู้ า่ ราชการจงั หวดั ถงึ ๔ สมยั ไดร้ บั แตอ่ เุ บกขา คือ วางเฉย ไมส่ นับสนนุ และไมข่ ัดขวาง ๐๒๘ ปรีดบี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

ต่อมาสมัยท่ี ฯพณฯ โภคิน พลกุล เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวง มหาดไทย ทา่ นผนู้ ม้ี คี วามศรทั ธาทา่ นปรดี ฯี ในฐานะทเ่ี คยเปน็ ศษิ ยแ์ ละเคย ได้รับความเมตตาคราวท่ไี ปศึกษาต่อ ณ กรงุ ปารสี ประเทศฝรั่งเศส ไดช้ ว่ ย ผลกั ดนั ใหก้ ารตงั้ ชอ่ื ถนนปรดี ี พนมยงค์ ในจงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยาประสบ ความสำ� เรจ็ ผมไดเ้ สนอถนนแบบสัน้ ๆ ประมาณ ๒–๒.๕ กิโลเมตรขอใหเ้ ป็นช่อื ถนนปรดี ี พนมยงค์ ถนนนต้ี รงกบั สะพานปรดี -ี ธำ� รง ซงึ่ เปน็ สะพานขา้ มเขา้ เกาะเมืองเชื่อมถนนโรจนะไปต้ังต้นท่ีส่ีแยกวังน้อยจากถนนพหลโยธินเข้า มาแล้วก็ข้ามสะพานสะพานนี้ข้ามแม่น้�ำป่าสัก โดยตอนนั้นเทศบาลช่วย เหลือเต็มที่ นายกเทศมนตรีเป็นคนที่คุ้นเคย เขาท�ำป้ายใหญ่ตรงทางลง สะพานให้ แต่หลังจากติดป้ายช่ือถนนได้ ๗ วันป้ายนั้นก็หายไป ท้ัง ทา่ นผหู้ ญงิ และญาตๆิ ถามวา่ คณุ วเิ ชยี รทำ� ไมปา้ ยไมม่ ี ผมกแ็ กต้ วั วา่ ตอนนน้ั เร่งรีบ ถ้าสร้างเสร็จถาวรแล้วจะท�ำให้ใหม่ ต้ังแต่นั้นจนถึงกระท่ังเมื่อ พฤษภาคมนก้ี ย็ งั ไมม่ ปี า้ ยถนนปรดี ี พนมยงค์ กวา่ ถนนสายนจี้ ะชอื่ ถนนปรดี ี พนมยงค์ซอย ๑ ซอย ๒ กอ็ กี นาน แตป่ า้ ยชอ่ื ถนนไมม่ ี พยายามกู้กลับคืน มาทางจงั หวดั กร็ บั ปากผม คดิ วา่ ถนนทเ่ี ราตง้ั ชอ่ื แลว้ ไมค่ วรจะเสยี เปลา่ ตอ้ ง ใหค้ นรจู้ ัก เม่อื วนั ท่ี ๒ พฤษภาคม ๒๕๕๙ ปีทแ่ี ลว้ ครบรอบ ๑๐ ปกี ารเปิด ถนนจึงได้ท�ำพิธีร�ำลึกถึงถนนปรีดี พนมยงค์ เป็นความพยายามให้เกิดการ ร�ำลึกถึงชื่อของปรีดี-ธ�ำรงหมายถึงท่านอาจารย์ปรีดีและหลวงธ�ำรงนาวา สวัสด์ิซึ่งท่านเป็นคนบ้านเดียวกัน ผมจัดพิธีท�ำบุญฉลอง ๑๐ ปีและ บนถนนสายปรีดี พนมยงค์ ๐๒๙

ประกาศให้คนในพระนครศรีอยุธยารับรู้รวมทั้งได้รับความร่วมมือจาก หนังสือพิมพ์ เดลินิวส์ และหนังสือพิมพ์บางฉบับได้รับการสนับสนุนจาก สถานโี ทรทัศนข์ องจังหวดั ซึ่งเป็นโทรทศั น์ท่ีถา่ ยทอดไปทัว่ โลก ผมพยายามทสี่ ดุ ทจ่ี ะปลกุ ถนนนใี้ หม้ วี ญิ ญาณตลอดไป แตน่ บั วนั คน รนุ่ ผมกก็ ำ� ลงั จะลม้ หายตายจากไป คนทที่ ำ� งานในจงั หวดั สว่ นใหญไ่ มไ่ ดเ้ ปน็ คนอยธุ ยา ผมไดแ้ ตถ่ ามตวั เองวา่ ทำ� ไมงานของทา่ นปรดี จี งึ อยเู่ บอื้ งหลงั หวั ใจ คนในบ้านเกดิ ของทา่ นเอง และอยากใหช้ ว่ ยกันคิดว่าทำ� อยา่ งไรใหว้ นั ที่ ๒ พฤษภาคม ของทกุ ปีเปน็ วันคนดีกรุงเก่า ระหวา่ งทผ่ี มเปน็ ประธาน ต.ม.ธ.ก. สมั พนั ธ์ ผมไดร้ บั ทราบจากทา่ น ผู้หญงิ พนู ศขุ พนมยงค์ ว่าในชีวิตปฐมวัยของทา่ นปรีดฯี นี้ นอกจากท่าน จะเรียนหนังสือทใ่ี นเมอื งวัดข้างวงั วดั พนมยงคแ์ ลว้ ท่านก็ไปเรยี นต่อท่บี ้าน ญาตฝิ า่ ยคณุ ยาย เรือ่ งนีไ้ มเ่ ปดิ เผยเท่าไหร่ จากน้นั ไปเรยี นต่อที่โรงเรียนวดั ไม้รวก อ�ำเภอท่าเรือพระนครศรีอยุธยา ปัจจุบันโรงเรียนวัดไม้รวกเลิกไป แลว้ ผมและชมรม ต.ม.ธ.ก. สมั พนั ธ์ จงึ มดี �ำริสรา้ งอาคารหอสมดุ อนุสรณ์ “ปรีดี พนมยงค์” ข้ึนในบริเวณวัดไม้รวกนี้ โดยรวบรวมทุนทรัพย์จากทั้ง ญาตแิ ละศษิ ยเ์ กา่ อาคารนคี้ า่ กอ่ สรา้ งโดยประมาณ ๑,๕๐๐,๐๐๐ บาท สว่ น ใหญ่ ผมเป็นคนสนบั สนุนอยู่ แตอ่ าคารนีข้ ้นึ อยกู่ ับเขตเทศบาล ซ่ึงไมไ่ ดร้ ับ การสนบั สนนุ จากนายกเทศมนตรเี ทา่ ทคี่ วร การกอ่ สรา้ งไดร้ บั การสนบั สนนุ จากเจา้ อาวาสตอนนเี้ จา้ อาวาสเพง่ิ มรณภาพ ผมจงึ เสนอตวั เปน็ เจา้ ภาพใน พธิ ฌี าปนกิจศพทา่ น ๐๓๐ ปรดี ีบรรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ผมก็พยายามจะเผยแพร่ความเป็นอาจารย์ปรีดีฯ ที่มีคุณูปการต่อ ประเทศชาตใิ หส้ าธารณชนไดร้ บั ทราบกท็ ำ� ไดเ้ ทา่ ทท่ี ราบกนั อยอู่ ยา่ งน้ี การ มีช่ือท่านไว้เป็นอนุสรณ์ก็เพื่อให้ท้ังวิญญาณที่เป็นตัวตนของท่านยังคงอยู่ และวญิ ญาณอดุ มการณ์ของท่านอยูเ่ ป็นนริ ันดร์”๓ ๓ สมั ภาษณ์คณุ วิเชยี ร กล่ินสุคนธ์, มกราคม ๒๕๖๐ บนถนนสายปรดี ี พนมยงค์ ๐๓๑

อนสุ รณส์ ถานอ่นื ๆ อน่ึง นอกจากชื่อถนนปรีดี พนมยงค์ ท่ีมีความเป็นมาอันสลับซับซ้อน มี เงือ่ นงำ� บางประการแลว้ ยังมสี าธารณสถานท่ีตง้ั ชือ่ เปน็ เกียรตแิ กน่ ายปรีดี พนมยงค์ ด้วยความราบรน่ื อกี หลายแหง่ อาทิ แหง่ แรก มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์ มี (๑) อนสุ าวรยี ป์ รดี ี พนมยงค์ ท้งั ทีท่ า่ พระจนั ทร์ รงั สิต และลำ� ปาง (๒) หอ้ งอนุสรณ์สถานปรดี ี พนมยงค์ ทตี่ ึกโดม ท่าพระจันทร์ (๓) หอสมุดปรีดี พนมยงค์ ทท่ี ่าพระจันทร์ และห้อง อนสุ รณ์ ๑๐๐ ปี ปรีดี พนมยงค์ ในหอสมดุ ฯ (๔) วทิ ยาลัยนานาชาติปรีดี พนมยงค์ (๕) ถนนปรีดี พนมยงค์ ในศนู ยร์ งั สติ และ (๖) อนสุ รณส์ ถาน ปรดี ี พนมยงค์ จงั หวัดพระนครศรีอยุธยา๔ ถัดมาคือ มหาวทิ ยาลยั ธุรกิจบณั ฑิตย์ มี (๑) คณะนติ ิศาสตร์ปรีดี พนมยงค์ และ (๒) หอประชมุ ปรีดี พนมยงค์ และแห่งสุดท้ายคอื มลู นิธิปรดี ี พนมยงค์ มี สถาบนั ปรีดี พนมยงค์ ซ่งึ ครูองนุ่ มาลกิ มอบทดี่ ิน ๓๗๑ ตารางวา ในซอยทองหลอ่ เพ่ือก่อสรา้ ง สถาบันปรีดีฯ ส�ำหรับใช้ด�ำเนินกิจกรรมอันเป็นประโยชน์ต่อสังคมและ ราษฎรไทย ๔ ต้ังอยู่บริเวณถ่ินเกิดของนายปรีดีฯ ตรงข้ามวัดพนมยงค์ ต�ำบลท่าวาสุกรี อ�ำเภอพระนคร ศรอี ยธุ ยา เดมิ เปน็ กรรมสทิ ธข์ิ องมลู นธิ ปิ รดี ี พนมยงค์ ตอ่ มาในปี ๒๕๔๖ คณะกรรมการมลู นธิ ิ ปรดี ี พนมยงค์ เหน็ พอ้ งตอ้ งกนั วา่ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตรเ์ ปน็ องคก์ รทมี่ ศี กั ยภาพในการสาน ตอ่ เจตนารมณข์ องนายปรดี ฯี ใหบ้ รรลผุ ล จึงมมี ติมอบอนสุ รณ์สถานปรีดฯี เปน็ กรรมสทิ ธขิ์ อง มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์ ๐๓๒ ปรดี ีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

แมม้ อี ปุ สรรคขวากหนามและโศกนาฏกรรมบนถนนสายปรดี ี พนมยงค์ อย่างต่อเน่ือง แต่อุดมการณ์รับใช้ชาติและราษฎรไทยอย่างซ่ือสัตย์สุจริต ของนายปรดี ีฯ ยงั คงโดดเด่นอยบู่ นเสน้ ทางสายนตี้ ราบชั่วนริ ันดร์ สมดั่งพุทธวัจนะท่ีว่า อโถ สจุ ณิ ณฺ สสฺ ผลํ น นสฺสติ ผลของการทีก่ ่อสรา้ งไวด้ แี ล้ว ย่อมไม่สญู หาย บนถนนสายปรดี ี พนมยงค์ ๐๓๓

บันทึกชีวิตสมถะปัจฉิมวัยที่กรุงปารีส๑ กองบรรณาธกิ าร สยามใหม่ ๑ คัดจาก ฉบับร�ำลึกพระคณุ ท่านผปู้ ระศาสนก์ าร ปรีดี พนมยงค์ ของ ต.ม.ธ.ก. รุ่น ๒ พ.ศ.๒๕๒๗ (กรงุ เทพฯ: โรงพิมพอ์ กั ษรไทย, ๒๕๒๗), น. ๑๒๓–๑๒๘. สว่ นรปู ประกอบคดั มาจาก จนิ ดา ศริ มิ านนท.์ ความทรงจำ� จากบา้ นชานกรงุ ปารสี ปัจฉิมชีวิตของรัฐบุรุษอาวุโส ปรีดี พนมยงค์ (ท่านผู้หญิงพูนศุข พนมยงค์ จัดพิมพ์ เนอ่ื งในโอกาส ๑๐ ปีแห่งการจากไปของนายปรดี ี พนมยงค์ ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๓๖).

บา้ นอองโตนี นายปรีดี หนา้ ประตูบา้ น (ถ่ายโดย จริยว์ ัฒน์ สนั ตะบตุ ร) บนั ทึกชีวติ สมถะปจั ฉิมวยั ที่กรุงปารสี ๐๓๕

แอปเปล้ิ ตน้ นนั้ แผก่ งิ่ กานสาขาใหร้ ม่ เงา ครม้ึ อยภู่ ายในรว้ั เหลก็ ทกี่ น้ั บง่ บอก อาณาเขตของบา้ นสขี าวเลขท่ี ๑๗๓ ซึง่ ตัง้ อยู่บนถนนอะคนิ ติค บริอัง เขต ๙๒๑๖๐ เมอื งอองโตนี ถดั จากกรงุ ปารสี ลงมาทางใต้ประมาณ ๖ กโิ ลเมตร หากมองจากภายนอกรั้วจะเห็นสนามหญ้าเล็กๆ เขียวขจีปูลาดอยู่หน้าตัว บา้ นช้ันเดยี วทรงยโุ รปอยา่ งท่ีปลกู กนั อยู่ท่วั ๆ ไป “บ้านหลังนี้ซ้ือจากสองตายายชาวฝรั่งเศสโดยขายบ้านที่สาทร กรุงเทพฯ แล้วเงินมาซื้อหลังน้ีในราคาท่ีไม่แพงนักเพราะเป็นบ้านเล็กๆ” ดุษฎี บุญทัศนกุล บุตรคนรองสุดท้องของท่านปรีดี พนมยงค์ บอกเล่าถึง ความเปน็ มาและชวี ติ ความเปน็ อยขู่ องทา่ นรฐั บรุ ษุ อาวโุ สภายใตช้ ายคาแหง่ น้ีกบั สยามใหม่ หอ้ งหนงั สือ หอ้ งท่นี ั่งทำ� งานจนวาระสุดทา้ ย ๐๓๖ ปรดี ีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

หลายคนอาจคิดว่าคนอย่างท่านปรีดี บุคคลส�ำคัญระดับชาติ คงมี ชีวติ ความเปน็ อยู่โออ่ ่าภมู ิฐานดง่ั เช่นผนู้ ำ� ท่มี ีอนั จะกินคนอ่นื ๆ ทั่วไป แต.่ .. ในความเปน็ จรงิ สภาพภายในบา้ นเลก็ ๆ กะทดั รดั หลงั นนั้ เมอ่ื ผา่ นเขา้ ไปจะ พบห้องรับประทานอาหารท่ีใช้รับแขกในด้วยในตัว ถัดไปเป็นห้องท�ำงาน ของทา่ นปรีดที ีม่ ีหนงั สอื อัดแน่นอยูอ่ ย่างเป็นระเบียบ ต่อจากนั้นก็เป็นห้องนอนของท่านกับท่านผู้หญิงท่ีมีเพียงเตียงเดี่ยว ๒ ตัว ต้งั หา่ งกันคบื กวา่ ๆ มีตูใ้ ช้บรรจุเส้ือผา้ ของบคุ คลทั้งสองเพยี งไมก่ ่ชี ดุ โทรทศั นเ์ ครอ่ื งเลก็ ทบ่ี ตุ รหลาน ซอื้ ใหเ้ นอ่ื งในวนั คลา้ ยวนั เกดิ เมอื่ ๓ ปที ผี่ า่ น มา และหิ้งวางพระพุทธรูปกับภาพถ่ายของลูกๆ หลานๆ ด้านหลังของตัว บา้ นเป็นห้องครัวขนาด ๑.๕ คูณ ๓ เมตร มีตู้เย็นขนาดย่อมและเตาแก๊สหุง ตม้ อาหารเพยี งเทา่ นั้นก็แทบจะไมม่ ีพ้นื ท่ใี ห้เดินสวนกันได้ สว่ นล่างสดุ ทีล่ ึก ลงไปจากระดับพื้นบ้านใช้เป็นท่ีเก็บรถ ในขณะท่ีส่วนชั้นบนตรงห้องใต้ เพดาน ซ่ึงฝรั่งทั่วไปมักใช้เป็นที่เก็บของก็ต้องเจียดแบ่งให้หลานๆ ใช้เป็น ห้องหลับนอน เฟอร์นิเจอร์ ก็แสนจะธรรมดา นอกจากโทรทัศน์เครื่องเล็กในห้อง นอนทา่ นแล้ว กม็ ีเครื่องใหญอ่ ีกเครื่องผลติ ในฝรั่งเศสราคาไมแ่ พงนัก วิทยุ หนงึ่ เครอื่ งทท่ี า่ นใชฟ้ งั ขา่ วเสยี เปน็ สว่ นใหญ่ นอกนนั้ กเ็ ปน็ พวกตแู้ ละชนั้ วาง หนังสือโต๊ะเก้าอ้ีอีกไม่ก่ีตัว และบรรดาแผนที่กับรูปภาพต่างๆ ที่แขวนอยู่ ตามฝาผนัง เสือ้ ผา้ ท่ที ่านสวมใสก่ ม็ อี ยนู่ ้อยชดุ หากอยู่ภายในบา้ น ท่านมัก สวมกางเกงเสื้อเชิ้ตทับด้วยเส้ือไหมพรม และผ้าพันคอป้องกันความหนาว เยน็ บนั ทึกชีวติ สมถะปจั ฉิมวัยที่กรงุ ปารีส ๐๓๗

แตห่ ากออกไหนมาไหนนอกบา้ น กม็ กั จะใสส่ ทู สกี รมทา่ ตวั โปรดทตี่ ดั ทส่ี งิ คโปรเ์ มอ่ื ๓๐ กวา่ ปที แี่ ลว้ สวมหมวกและถอื ไมเ้ ทา้ ตง้ั แตม่ าอยทู่ ฝี่ รงั่ เศส ทา่ นไมเ่ คยตดั สทู ทนี่ เ่ี ลยเพราะราคาแพง เมอื่ ครง้ั อยทู่ จ่ี นี เคยตดั ชดุ เพยี งชดุ เดียว สว่ นเสอ้ื เชติ้ น้นั นานๆ จะซอ้ื สกั ตัวหนง่ึ ขา้ วของใชท้ ฟี่ มุ่ เฟอื ย เปน็ ตน้ วา่ นำ�้ หอมแปง้ นำ�้ มนั ใสผ่ ม ทา่ นไมเ่ คย ซ้อื หามาใช้เลย เคยใชแ้ ตน่ ำ้� ยาใสผ่ มกนั รงั แคกบั ไอซ์ โคโลญ แตก่ ็เพียงชัว่ ระยะหน่ึงแลว้ ก็เลิกไป เดือนหน่ึงทา่ นจะตดั ผม ๒ ครง้ั ทร่ี า้ นเล็กๆ อยหู่ า่ ง จากบา้ นไปไมไ่ กลนัก ของจกุ จกิ กม็ แี ตย่ าดมของสหการโอสถกับวคิ ที่ใชส้ ดู ดม และทาใหโ้ ลง่ จมูกหายใจคลอ่ งเทา่ น้นั ทา่ นปรดี ตี น่ื แตเ่ ชา้ เปน็ ปกติ เขา้ นอนแตห่ วั คำ�่ ตอนตหี า้ ครง่ึ ทา่ นตอ้ ง ตื่นขึ้นเพื่อรับฟังข่าวจากวิทยุท้ังจาก บี.บี.ซี. และสถานีของฝรั่งเศส จน กระทั่งถึง ๘ นาฬกิ าจึงค่อยรับประทานอาหารเชา้ มักเป็นพวกอาหารฝรง่ั มีแฮม ขนมปังทาเนยและชา เสร็จแล้วรอบุรุษไปรษณีย์น�ำจดหมายกับ หนังสือพิมพ์มาส่ง ซึ่งจะมาส่งเป็นประจ�ำทุกวันละหลายๆ เที่ยวจนบุรุษ ไปรษณยี ค์ นุ้ เคย จดจำ� ไดอ้ ยา่ งแมน่ ยำ� แมผ้ สู้ ง่ จะจา่ หนา้ ซองเขยี นทอ่ี ยคู่ ลาด เคลอ่ื น แตเ่ มอื่ เหน็ ชอ่ื ทา่ นหรอื คนในบา้ น กส็ ามารถนำ� มาสง่ ไดอ้ ยา่ งถกู ตอ้ ง หนังสือพิมพ์ไทยน้ันท่านรับแทบทุกฉบับท้ังรายวันและรายสัปดาห์ สว่ นหนงั สอื พิมพฝ์ รัง่ ก็มี อาทิ Herald Tribune, Le Monde Figaro ใน แตล่ ะเดอื นจงึ ตอ้ งจา่ ยคา่ หนงั สอื พมิ พเ์ ปน็ จำ� นวนมาก หากใครมาเยย่ี มเยยี น ทา่ น ไมว่ า่ จะเปน็ คนไทยหรอื คนชาตอิ น่ื ของฝากทที่ า่ นโปรดปรานมากทสี่ ดุ กเ็ หน็ จะเปน็ หนงั สอื ยกเวน้ หนงั สอื ประเภทมวย, ดารา หรอื ทไี่ มค่ อยมสี าระ เท่าน้นั ท่ีท่านไม่ชอบอา่ น ๐๓๘ ปรีดีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

รับประทานอาหารเช้า กบั ครฉู ลบชลัยย์ พลางกรู และคุณสภุ า ศริ ิมานนท์ ในห้องเรยี น (บนโต๊ะอาหาร ในหอ้ งอเนกประสงค)์ บนั ทึกชวี ิตสมถะปจั ฉมิ วยั ทก่ี รุงปารีส ๐๓๙

พอสายหนอ่ ยสกั ๑๐ นาฬกิ า กจ็ ะเรมิ่ ทำ� งาน ในระยะหลงั นงี้ านหลกั กค็ อื เขยี นชวี ประวตั ติ วั ทา่ นเมอื่ ๔-๕ ปกี อ่ นทา่ นจะพมิ พด์ ดี เอง แตม่ าในชว่ ง หลังทา่ นให้คุณวชิ ณิ ี สนุ ทร-วจิ ารณ์ หลานสะใภท้ า่ นผู้หญงิ เป็นเลขานุการ พมิ พจ์ ากข้อความท่ที า่ นเขียนให้ นอกจากน้ันก็อาจมผี ู้ขอให้ท่านช่วยเขยี น คำ� ขวัญต่างๆ ให้ หรือเรอ่ื งเกีย่ วกับคดฟี ้องรอ้ ง ทัง้ งานเขียนชีวประวตั แิ ละ คำ� ขวญั นัน้ กว่าจะเสรจ็ หรือได้ออกมาแต่ละหน้า มักต้องใช้เวลานานเพราะ ท่านต้องค้นคว้าหาหลักฐานอ้างอิงท่ีแน่ชัด และมีการตรวจทานแก้ไขเพ่ิม เติมจนกวา่ จะเป็นท่พี อใจ จนเท่ียง ก็รับประทานอาหารกลางวัน โดยมากจะเป็นอาหารจาน เดียว จำ� พวกปลาหรือไม่กอ็ าหารฝรง่ั เสร็จแลว้ ดูข่าวโทรทัศน์ บางวนั อาจ จะมนี อนพกั บ้าง พอบา่ ย ๒ โมง ก็ทำ� งานท่ีค่ังคา้ งจากชว่ งเชา้ ในช่วงบา่ ยนี้ บางทอี าจมอี าหารวา่ งเปน็ พวกพายและผลไมต้ า่ งๆ โดยเฉพาะกลว้ ยเผานนั้ ชอบมากท่ีสดุ ขนมขบเคยี้ วก็เป็นพวกทอ็ ฟฟห่ี รอื ถ่ัวปากอ้า ในบางวัน อาจจะมีแขกมาเยี่ยมเยือน มีบอ่ ยครั้งที่เป็นนกั ศึกษาไทย ในฝรัง่ เศส มาขอค�ำแนะนำ� ในการทำ� วทิ ยานิพนธ์ แต่หากมาขอแนะนำ� ดว้ ย เหตเุ พราะทา่ นเปน็ ผทู้ มี่ ชี อ่ื เสยี งหรอื มคี วามรมู้ าก โดยทผ่ี นู้ น้ั มไิ ดค้ น้ ควา้ มา ก่อนล่วงหน้าบ้างแล้วละก็ ท่านจะไลก่ ลบั ใหไ้ ปคน้ คว้ามาเสียก่อน ซ่งึ ท่าน มกั จะปรารภอย่เู สมอว่า “ต้องพยายามคน้ คว้าใฝห่ าด้วยตนเองใหม้ าก ฟัง ค�ำแนะนำ� แล้วอย่าเพ่ิงเช่ือ ใหค้ ดิ ตรติ รองใหด้ ี” บางทผี ทู้ ม่ี าขอความรแู้ ทนทจ่ี ะเปน็ ผซู้ กั ถามหรอื สมั ภาษณ์ กลบั เปน็ ฝ่ายถูกท่านสัมภาษณเ์ อาเสียเอง เนอื่ งจากมคี วามรูพ้ ื้นฐานในเรอื่ งนน้ั นอ้ ย ๐๔๐ ปรดี บี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

เกนิ ไป หรือไม่ศึกษามาเสยี กอ่ น บ้างหวงั แตจ่ ะมารบั จากท่านแตอ่ ยา่ งเดยี ว แต่ถึงอยา่ งไรก็ตาม ทา่ นก็มิได้รังเกียจที่จะให้ความรทู้ ่มี อี ยู่ ผู้ใดมาหาทา่ น มักจะไม่ค่อยผิดหวัง บางทีได้ความรู้ในเรื่องอื่นๆ แถมพกกลับไปอีกด้วย ท่านสามารถสนทนาได้กับบุคคลทุกวัย มิเคยถือยศถือศักด์ิ จนนักศึกษาท่ี นนั่ มกั เรยี กทา่ นวา่ “คณุ ปหู่ รอื คณุ ตา” เสยี มากกวา่ ทจ่ี ะเรยี กวา่ “ทา่ นครบั ... ทา่ นขา…” อาหารเยน็ ส่วนมากจะเปน็ พวกขา้ วตม้ หลังจากน้ันกด็ ูขา่ วโทรทศั น์ ตอ่ จากน้ันก็จะเปน็ ภาพยนตร์ ท่ีชอบมากที่สดุ กค็ ือพวกสารคดี โดยเฉพาะ เรื่องทางประวตั ศิ าสตร์หรือไม่กเ็ รอ่ื งเก่ียวกบั จกั รๆ วงศๆ์ ของรสั เซยี ด้วย ความทท่ี ่านมคี วามรเู้ รอ่ื งประวตั ศิ าสตรม์ าก ทา่ นก็มักจะอธบิ ายเพม่ิ เตมิ ให้ แก่ผู้ที่รว่ มชมอยู่ ณ ท่นี ้ันด้วย เรอื่ งท่ีไม่ชอบดเู ปน็ ท่ีสดุ กเ็ หน็ จะเป็นเรื่องที่ เกยี่ วกบั อนิ เดยี นแดงทสี่ รา้ งโดยชาวอเมรกิ นั ซำ้� ทา่ นยงั กลา่ วบรภิ าษอกี ดว้ ย ว่า “พวกอเมริกันน่ี ไปรุกรานเขาแล้วยังสรา้ งภาพยนตร์บดิ เบือนความจริง อีก เป็นการเอาเปรียบกนั เกนิ ไป” ในบางสปั ดาหอ์ าจมรี ายการพเิ ศษพกั ผอ่ นหยอ่ นใจนอกบา้ น เปน็ ตน้ วา่ ไปเดนิ ดูของทต่ี ลาด หรอื ไมก่ เ็ ดนิ เล่นตามสวนสาธารณะ หรอื อาจปิกนคิ ที่รมิ แมน่ �้ำกับทา่ นผ้หู ญิง และลูกๆ หลานๆ ท่านมีรถเปอโยต์ขนาดเล็กรุน่ ๓๐๕ ทซี่ ้ือเมือ่ เดือนเมษายน ๒๕๒๕ ในราคาแสนกว่าบาท แทนคันเก่าร่นุ ๕๐๔ ท่ใี ชม้ า ๑๒ ปจี นเสื่อมสมรรถภาพไปตามกาลเวลา แตเ่ นื่องจากทา่ น ขบั รถไมเ่ ปน็ จงึ ตอ้ งใหบ้ ตุ รหรอื หลานเปน็ ผขู้ บั ให้ ซง่ึ ทา่ นกม็ กั จะนง่ั ตอนหนา้ เคยี งคกู่ บั คนขบั เมอื่ รถผา่ นยงั สถานทใี่ ดทา่ นกม็ กั จะอธบิ ายถงึ ความเปน็ มา บนั ทึกชวี ิตสมถะปจั ฉมิ วัยทีก่ รุงปารสี ๐๔๑

หอ้ งอเนกประสงค์ ห้องทีม่ ีชีวติ ชีวาท่สี ดุ ของบา้ น เป็นท้ังหอ้ งรบั แขก น่ังเล่น รบั ประทานอาหาร และท�ำงาน ณ เกา้ อีห้ วาย ตวั ที่น่ังประจ�ำในห้องอเนกประสงค์ ๐๔๒ ปรีดบี รรณานสุ รณ์ ๒๕๖๐

ตลอดจนความสำ� คญั ของสถานทนี่ น้ั ใหแ้ กผ่ รู้ ว่ มเดนิ ทางฟงั อกี ดว้ ย แสดงให้ เห็นถงึ ความเปน็ ผู้มีพหสู ตู และสามารถจดจำ� สงิ่ ต่างๆได้เปน็ อยา่ งดี บคุ ลกิ ของทา่ นอกี อยา่ งหนง่ึ คอื ความมนี สิ ยั ออ่ นโยน รกั เดก็ และสตั ว์ เลี้ยง หากพบปะเด็กไม่ว่าท่ีใดก็ตามจะหยุดทักทายพูดคุย ยิ่งถ้าเป็นเด็กที่ ช่างคิด ตอบค�ำถามเก่ง ก็อาจคุยกันเป็นนานเอาเลยเสียทีเดียว ส่วนสัตว์ เลย้ี งนนั้ สมยั อยทู่ จ่ี นี ทา่ นเคยเลย้ี งสนุ ขั ตวั หนงึ่ ทง้ั แสนรแู้ ละซอื่ สตั ย์ แตเ่ มอื่ มาอยู่ท่ีฝรั่งเศสไม่ได้เลี้ยงเพราะค่าอาหารแพง แต่กระน้ันก็มีกระต่ายตัว นอ้ ยๆ ท่หี ลานของทา่ นเล้ียงไวท้ ่านก็คอยดแู ลเอาใจใสอ่ ยูม่ ไิ ดข้ าด เรอ่ื งอาหารการกนิ นน้ั ตอ้ งเปน็ รสจดื เพราะหมอซองส์ แพทยป์ ระจำ� ตวั สั่งหา้ มเอาไว้วา่ ไมค่ วรรบั ประทานอาหารท่ีมีรสจัดหรือมันเกนิ ไป ปกติ แล้วท่านจะไมด่ ม่ื สรุ า สมยั เม่ือครัง้ ยงั อยู่ในประเทศไทย ทา่ นเคยแตจ่ บิ เพ่อื เรียกน้ำ� ยอ่ ยกอ่ นอาหารเทา่ นนั้ ไมเ่ คยด่มื ถงึ ขนาดเมามาย ส่วนบุหร่นี น้ั ไม่ ไดส้ บู มาหลายปแี ลว้ และทา่ นยงั สง่ั หา้ มมใิ หผ้ ใู้ ดสบู บหุ รใี่ นบา้ นโดยเดด็ ขาด เพราะจะทำ� ใหผ้ ทู้ ไ่ี มส่ บู รบั ควนั เขา้ ไปดว้ ย แตใ่ นสมยั ทที่ า่ นยงั สบู อยนู่ น้ั เคย ท�ำสถิติมากถึง ๖๐ มวนในวันเดียว บุหรี่ที่ชอบสูบประจ�ำคือเบนสันและ โกลด์แฟล็กของอังกฤษ บุหรี่ในสมัยน้ัน มิได้บรรจุในซองเหมือนปัจจุบัน แต่จะบรรจุใน กระปอ๋ งรูปทรงกระบอก เวลาเปดิ กระป๋องครัง้ แรกจะมเี สยี งดัง ฟี.้ ..และถา้ หากท่านได้สูบบุหร่ีดีๆ มา ท่านจะไม่ยอมให้ผู้ใดเปิดกระป๋องก่อนเป็นอัน ขาด ด้วยเหตทุ ช่ี อบฟังเสยี ง ฟี้...นั่นเอง บันทึกชีวติ สมถะปจั ฉมิ วยั ทก่ี รุงปารีส ๐๔๓

เมอื่ ไม่ดื่มสรุ า ไมส่ ูบบุหร่ี และรับประทานอาหารตามท่ีแพทยส์ งั่ จึง ท�ำสุขภาพของท่านแข็งแรงดีเย่ียม ไม่ค่อยจะเจ็บป่วย จะมีก็เพียงแต่ท้อง เฟ้อเทา่ น้นั หมอเบนสันจะมาเย่ียมดแู ลทา่ นเพยี งเดอื นละคร้ัง แต่กม็ ีทบ่ี าง ทา่ นเห็นอาหารท่ีอยูใ่ นบญั ชีสง่ั ห้าม แต่อยากรับประทานขนึ้ มา ก็ลองแอบ ชมิ สักค�ำสองค�ำ พอบุตรหลานเหน็ เข้าและร้องห้าม ท่านกห็ ยุดทนั ทีพร้อม กับหัวเราะชอบใจ ส่วนสุขภาพของคนอ่ืนๆ ในบ้านน้ันท่านเอาใจใส่เป็น พเิ ศษ แมจ้ ะเพยี งปวดหวั ตวั รอ้ นเพยี งเลก็ นอ้ ยแตท่ า่ นกอ็ ตุ สา่ หก์ ระวกี ระวาด หยูกยามาใหท้ นั ที ญาตมิ ติ รผใู้ กลช้ ดิ ผหู้ นงึ่ เลา่ ใหฟ้ งั วา่ “ฝมี อื การทำ� อาหารของทา่ นปรดี ี น้ันเป็นเลิศท้ังเบ้ืองหน้าและเบื้องหลัง” แกงเขียวหวานของท่านนั้นอร่อย ยิ่งนัก โดยไม่จ�ำเป็นต้องใส่ผงชูรสหรือบร่ันดีแต่อย่างไร สมัยท่ีอยู่ในเมือง ไทยเคยมคี นแนะนำ� ใหท้ า่ นทำ� ไกอ่ บ โดยเอานำ้� มนั เนยฉดี เขา้ ไปในเสน้ เลอื ด แล้วน�ำไปอบกจ็ ะไดไ้ กอ่ บรสหอมหวานโอชาไม่น้อย ถงึ แมว้ า่ ทา่ นปรดี จี ะเปน็ นกั การเมอื ง แตท่ า่ นกม็ อี ารมณส์ นุ ทรยี ท์ าง ดา้ นศิลปะอยู่ในจติ ใจ ท่านชอบฟังเพลงทบี่ รรเลงดว้ ยเคร่ืองดนตรีไทยเปน็ อาจณิ หากผใู้ ดเคยไดช้ มภาพยนตรเ์ รอ่ื ง “พระเจา้ ชา้ งเผอื ก” ซง่ึ ทา่ นกำ� กบั การแสดงเองแล้วจะเห็นว่า ท่านสามารถจัดฉากและให้เพลงประกอบได้ อย่างดีเย่ียม ส่ิงนี้แหละแสดงให้เห็นได้อย่างชัดเจนว่า ท่านมีความซาบซึ้ง และเข้าใจในศลิ ปะได้ดเี พียงใด โดยเฉพาะเรื่องดนตรที ้งั ๆ ท่ที ่านเลน่ ดนตรี ไม่เป็นเลยสักอยา่ งเดยี ว แม้กระทั่งการเตน้ รำ� ท่านก็เต้นไมเ่ ปน็ ๐๔๔ ปรดี ีบรรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

กบั มติ รเกา่ ในสวนหลงั บา้ น (ขา้ งนายปรีดี คือ คณุ กนต์ธีร์ ศุภมงคล) ในสวนหลังบา้ น กับนกั เรยี นไทยในฝรง่ั เศส บันทกึ ชีวติ สมถะปัจฉมิ วยั ท่กี รงุ ปารีส ๐๔๕

มอี ยคู่ รงั้ หนง่ึ สมยั ทท่ี า่ นเปน็ นายกรฐั มนตรไี ดม้ กี ารจดั งานเฉลมิ ฉลอง วันพระราชทานรัฐธรรมนูญ ในงานน้ีมีการลีลาศ ตัวท่านในฐานะประธาน จดั งานตอ้ งออกมาลลี าศเปดิ ฟลอรต์ ามธรรมเนยี ม เมอื่ โฆษกกลา่ วเชญิ ทา่ น ก็จูงมอื ท่านผูห้ ญิงออกมาหน้าเวทที �ำใหผ้ ทู้ ่ีทราบว่าทา่ นเตน้ รำ� ไม่เปน็ ต่างก็ ฉงนอยใู่ นใจ แตท่ า่ นกแ็ กป้ ญั หาไดโ้ ดยการโคง้ คำ� นบั พรอ้ มกบั กลา่ วเชญิ ผมู้ า รว่ มงานใหอ้ อกมาลลี าศไดต้ ามอัธยาศยั แล้วทา่ นกจ็ ูงมอื ท่านผู้หญิงเดินลง เวทีไป ในเรอื่ งของความเชอื่ นน้ั ทา่ นปรดี นี ยิ มในความคดิ ทเี่ ปน็ วทิ ยาศาสตร์ ท่านจะไม่เชื่อในส่ิงท่ีงมงายอย่างเด็ดขาด เม่ือครั้งที่เกิดแผ่นดินไหวติดต่อ กนั ๒ ครั้งในประเทศไทย เมอ่ื ไมน่ านมานี้น้ัน ท่านกเ็ ลา่ เปน็ เชิงให้ความรู้ กับผู้ใกล้ชิดว่า คนสมัยโบราณความรู้ยังมีไม่มากมักถือว่า การเกิดแผ่นดิน ไหว ๒ ครั้งในระยะเวลาทไ่ี มห่ ่างกันมากนักนี้ จะต้องมบี คุ คลสำ� คัญผู้หนง่ึ ผู้ ใดตายลง ผใู้ กลช้ ดิ ท้งั หลายทอ่ี ยู่ ณ ท่ีน้นั ต่างก็รบั ฟงั ไวโ้ ดยคดิ แต่เพยี งวา่ เป็นความรไู้ มไ่ ด้เช่อื ตามคนโบราณ แตไ่ ม่มีใครเลยสักคนจะฉกุ คิดว่า บคุ คลสำ� คญั ทเี่ มืองไทยจะตอ้ งสูญ เสยี นน้ั จะเปน็ ทา่ นปรดี ี พนมยงค์ ๐๔๖ ปรดี บี รรณานุสรณ์ ๒๕๖๐

ทา่ นผ้หู ญิงพูนศุข พนมยงค์ กับร่างทไ่ี ร้ลมหายใจของ นายปรดี ี พนมยงค์ (๒ พฤษภาคม ๒๕๒๖) บันทกึ ชวี ติ สมถะปัจฉมิ วัยที่กรงุ ปารีส ๐๔๗

การร่างรัฐธรรมนูญประชาธิปไตย: บทเรียนจากป๋วยและปรีดี