หนังสือการพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ (ฉบับสมบูรณ์) ยังไม่ใส่ปก

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 139 ตารางท่ี 25 นํ้าหนักสด (ก.ก./ไร) ของปญ จขันธจ ากวธิ ีการปลกู 2 แบบ และอายุเกบ็ เก่ยี ว 3 ระยะ ลาํ ดบั ท่ี วิธีการปลกู อายุเก็บเก่ียว (เดอื น) คาเฉลยี่ ของแตล ะวธิ ปี ลูก 1 ปลกู แบบขนึ้ คา ง 2 3 4.5 479 2 ปลกู แบบไมขน้ึ คา ง 104 331 1,002 538 165 441 1,008 คาเฉลยี่ ของแตล ะอายเุ กบ็ เกยี่ ว 135 b 386 b 1,005 a cv (a) 8.2% cv (b) 45.4% เปรยี บเทียบคา เฉลย่ี น้าํ หนกั สดปญจขันธ ท่วี ิธีปลกู ตางกัน ในทกุ อายุเกบ็ เก่ยี ว LSD.05 = 537 กิโลกรัม/ไร เปรยี บเทียบคาเฉล่ียนาํ้ หนกั สดปญ จขนั ธ ทอี่ ายเุ ก็บเกี่ยวตางกนั ในทุกวิธีปลูก LSD.05 = 533 กโิ ลกรมั /ไร ตารางท่ี 26 น้ําหนักแหง (ก.ก./ไร) ของปญ จขนั ธจากวธิ กี ารปลูก 2 แบบ และอายุเกบ็ เกี่ยว 3 ระยะ ลาํ ดับที่ วธิ ีการปลกู อายุเกบ็ เกี่ยว (เดอื น) คา เฉล่ียของแตล ะวิธีปลูก 1 ปลูกแบบขึ้นคาง 2 3 4.5 88 2 ปลกู แบบไมข น้ึ คาง 15 57 192 83 24 64 160 คาเฉลีย่ ของแตล ะอายเุ กบ็ เกย่ี ว 19.5 b 61 b 176 a cv (a) 9.9% cv (b) 36.1% เปรยี บเทยี บคา เฉลยี่ น้ําหนกั สดปญ จขันธ ที่วธิ ปี ลกู ตา งกนั ในทกุ อายุเก็บเกี่ยว LSD.05 = 38 กิโลกรัม/ไร เปรียบเทยี บคาเฉล่ียน้ําหนักสดปญ จขันธ ทีอ่ ายเุ ก็บเกี่ยวตางกนั ในทกุ วธิ ีปลกู LSD.05 = 71 กโิ ลกรมั /ไร

140 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก 2. ปริมาณซาโปนนิ รวม ใหผ ลไปในทศิ ทางเดียวกับผลผลิตคือ การปลูกแบบขึ้นคางใหป ริมาณซาโปนนิ รวมไมแตกตา ง กนั ทางสถิติกับการปลูกแบบไมข้นึ คา งกลาวคอื การปลกู แบบขึ้นคา งใหปริมาณซาโปนินรวมเฉลยี่ 11.44 กรัม/นา้ํ หนกั แหง 100 กรัม และการปลกู แบบไมขึน้ คา งใหป รมิ าณซาโปนินรวมเฉลี่ย 8.92 กรัม/ นํา้ หนกั แหง 100 กรมั (ตารางท่ี 27) สําหรบั การเก็บเกีย่ วในอายทุ ่ีแตกตางกัน 3 ระยะคือ 2, 3 และ 4.5 เดอื น ใหปรมิ าณซาโปนิน รวมไมแตกตา งกนั ทางสถติ ิ ปรมิ าณซาโปนนิ รวมเฉลย่ี 10.25, 10.86 และ 9.44 กรัม/น้ําหนกั แหง 100 กรัม ตามลําดับ (ตารางที่ 27) ตารางที่ 27 ปริมาณซาโปนินรวม (กรัม/น้ําหนักแหง 100 กรัม) ของปญ จขันธจากวิธกี ารปลกู 2 แบบ และอายเุ ก็บเก่ยี ว 3 ระยะ ลาํ ดับท่ี วิธกี ารปลูก อายเุ ก็บเกย่ี ว (เดอื น) คาเฉล่ียของแตล ะวธิ ปี ลกู 1 ปลกู แบบขน้ึ คาง 2 3 4.5 11.44 2 ปลูกแบบไมข ึน้ คาง 11.89 11.27 11.18 8.92 8.60 10.45 7.70 คาเฉลยี่ ของแตล ะอายเุ กบ็ เกย่ี ว 10.25 10.86 9.44 cv (a) 13.71% cv (b) 12.22% เปรยี บเทียบคา เฉล่ียปรมิ าณซาโปนินรวมของปญ จขนั ธ ทว่ี ธิ ีปลูกตา งกัน ในทกุ อายุเกบ็ เกี่ยว LSD.05 = 4.90% เปรียบเทยี บคา เฉลีย่ ปรมิ าณซาโปนนิ รวมของปญจขนั ธ ทอี่ ายเุ กบ็ เกย่ี วตางกนั ในทุกวิธปี ลูก LSD.05 = 3.28% ผลการศึกษาพบวา เม่อื อายเุ กบ็ เกีย่ วนานขึ้น การปลูกแบบไมข ึ้นคางกลบั มนี าํ้ หนกั แหง ลดลง ทง้ั ท่ีน้าํ หนักสดเพม่ิ ข้นึ เนื่องจากลาํ ตนมีนํ้าสะสมอยมู าก ซง่ึ มาจากตนทอดเล้ือยไปตามผวิ ดินทมี่ คี วามชื้น ทาํ ใหเกิดรากทสี่ ว นขอของตน รากท่สี ว นขอจึงดดู นาํ้ สลู ําตนมาก ทาํ ใหน าํ้ หนักสดเพ่มิ ขนึ้ ซง่ึ การปลูก แบบข้ึนคางไมเกิดรากที่บริเวณสวนขอ การปลูกแบบไมขึ้นคางใหปริมาณสารซาโปนินรวมไมสมาํ่ เสมอ

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 141 นา จะมาจากสว นรากทเ่ี กิดบริเวณขอที่สัมผสั ดินดูดซบั ธาตอุ าหารไมสมํา่ เสมอ จงึ มีผลกระทบตอ การสรา ง สารสําคัญ จากอายเุ กบ็ เกี่ยว 3 ระยะ พบวา ถา อายุเกบ็ เก่ยี วมากขึ้นทาํ ใหผลผลติ เพิ่มขน้ึ แตปรมิ าณสาร ซาโปนินรวมมีแนวโนมลดลง ซงึ่ ผลการศกึ ษาคร้ังนย้ี งั ไมช ัดเจน ควรทําการทดลองซํา้ เอกสารอางอิง 1. กอบเกยี รติ บนั สิทธ,์ิ สจั จะ ประสงคท รัพย. GAP และการจัดการวัตถดุ บิ คณุ ภาพดา นสมนุ ไพร. เอกสารประกอบการประชุมเชิง ปฏบิ ตั กิ ารเรื่อง “แนวทางการเพาะปลกู แปลงสาธติ และการแปรรูปสมุนไพรจนี ในทองถ่ิน” ระหวา งวันที่ 26-28 เมษายน 2547 ณ โรงแรมเพชรงาม จังหวดั เชยี งใหม. 2. เย็นจติ ร เตชะดาํ รงสิน และคณะ. แนวทางการผลิตวัตถุดบิ ปญ จขนั ธในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : รา นพุม ทอง. 2548. 1-55. 3. เย็นจิตร เตชะดาํ รงสิน, เบญจนีย เภาพานิชย, จรัญ ดษิ ฐไชยวงศ และคณะ. การผลิตวตั ถุดิบโกฐจฬุ าลาํ พาตามแนวทางเกษตรดีท่ี เหมาะสม. เอกสารวิชาการในการประชุมวชิ าการปะจาํ ปก ารแพทยแผนไทย การแพทยพ นื้ บาน การแพทยท างเลือกแหง ชาติ ครัง้ ท่ี 3 ในงานมหกรรมสมุนไพรแหงชาติ ครง้ั ที่ 3. ระหวางวนั ท่ี 30 สงิ หาคม-3 กันยายน 2549. ณ ศูนยแ สดงสนิ คาและการประชุม อมิ แพ็ค เมืองทองธานี. 4. วชิ ยั โชควิวฒั น, ชวลิต สันติกิจรุงเรือง, เย็นจติ ร เตชะดาํ รงสิน และคณะ. การศกึ ษาเปรยี บเทียบคุณภาพของปญจขนั ธพ ันธุ พน้ื เมอื งและพนั ธุจนี . วารสารการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื ก. 2005; 3(2): 52-69. 5. จรญั ดษิ ฐไชยวงศ, ธีรยทุ ธ มาลาทอง, ธิดารตั น บุญรอด, นติ ยาพร ตนั มณ,ี เย็นจิตร เตชะดํารงสิน. วิธกี ารปลูกและอายุเกบ็ เกย่ี ว ของปญจขนั ธ. รายงานผลการดาํ เนินงานโครงการ “การผลิตและการแปรรูปสมุนไพรปญจขันธ”. ศูนยวิจัยพชื สวนพิจติ ร สํานักวิจัย และพฒั นาการเกษตรเขตที่ 2 กรมวิชาการเกษตร. 2549. จํานวน 8 หนา

142 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก บทท่ี 6 การควบคุมคณุ ภาพสมนุ ไพร การพัฒนาอุตสาหกรรมผลิตภณั ฑส มนุ ไพรใหม คี ณุ ภาพเปน ที่เช่ือถือแกผบู รโิ ภคน้ัน ตอ งมกี าร ควบคมุ คณุ ภาพเปน อยางดี มีขอ กาํ หนดคุณภาพมาตรฐานไวส าํ หรบั การอา งองิ ทงั้ ทเ่ี ปน วตั ถดุ บิ ผลิตภณั ฑ สมนุ ไพรเด่ยี ว หรือผลิตภณั ฑสมุนไพรตาํ รบั มีวธิ กี ารตรวจวิเคราะหท ีเ่ ปนมาตรฐาน ทั้งนสี้ มุนไพรมกั มี ปญ หาเรื่องความไมสมํา่ เสมอของคุณภาพ อาจเนือ่ งมาจากชนดิ พนั ธุ อายุ สภาพแวดลอ ม กระบวนการ ผลติ ท่ีไมไ ดมาตรฐาน รวมทง้ั การปนปลอม ปนเปอ น จึงจําเปน ตองมกี ารกาํ หนดมาตรฐานเพือ่ ใชเปนหลัก 1 ในการควบคุมคุณภาพของวัตถดุ ิบและผลติ ภณั ฑ 6.1 การควบคุมคุณภาพของวตั ถุดบิ ปญ จขันธ2 การควบคุมคณุ ภาพของสมุนไพรมคี วามสาํ คัญและจําเปนอยา งยิ่ง เพราะจะมผี ลตอ ประสิทธิผล ในการรกั ษาท่แี นนอนเช่ือถือได มคี วามปลอดภัยในการใชแ ละมีประโยชนในเชงิ พาณิชย มีรายงานวา สารออกฤทธ์ใิ นปญจขันธค อื กปี โนไซด (gypenosides) เปนสารประเภทซาโปนิน มีสตู รโครงสราง คลายคลงึ กับจนิ เซ็นโนไซด (ginsenosides) ท่พี บในโสม ซาโปนนิ ทพ่ี บในปญจขันธมี 82 ชนิด แต ซาโปนนิ ท่ีพบในโสมมเี พียง 28 ชนิด ในจํานวนน้มี ี 4 ชนดิ ทีเ่ หมือนกันคอื จินเซ็นโนไซดอารบ -ี 1 (กีป โนไซด-3) จนิ เซ็นโนไซดอารบ -ี 3 (กปี โนไซด- 4) เซ็นโนไซดอารด ี (กีปโนไซด- 8) และเซน็ โนไซดเ อฟ-3 (กีปโนไซด- 7) นอกจากสารประกอบกีปโ นไซดแลว ปญ จขนั ธยงั อุดมดว ยแรธ าตตุ า ง ๆ ไดแ ก ธาตุ แคลเซยี ม แมกนเี ซยี ม แมงกานสี ทองแดง เหล็ก โพแทสเซยี ม และโซเดยี ม วติ ามนิ ฟลาโวนอยด รวมท้ังกรดอะมโิ น จากการศกึ ษาคุณภาพทางเคมีของปญ จขันธ พบวา กปี โ นไซดซ่ึงเปนสารออกฤทธ์ิใน สมนุ ไพรชนิดน้ีสามารถละลายไดท ั้งในนํ้าและในเอทานอล และเน่อื งจากกปี โนไซดทพ่ี บนน้ั มีหลายกลมุ ยอ ย แตละกลมุ ยอ ยแสดงฤทธิ์ทางเภสชั วิทยาแตกตางกัน ดังน้ัน ในการสกดั สารสําคญั ทีแ่ สดงฤทธทิ์ ี่ ตองการ จงึ จําเปนตอ งเลอื กตวั ทาํ ละลายใหเ หมาะสม สาํ หรบั การควบคุมคณุ ภาพวัตถุดิบปญ จขนั ธ จําเปน ตอ งควบคุมปริมาณสารสําคัญใหสอดคลอ งกับสรรพคุณทเี่ ราตองการ การตรวจสอบเอกลักษณท างเคมีของวตั ถุดิบปญจขันธ โดยการตรวจสอบกลมุ ของสารออกฤทธ์ิ ในปญ จขันธ เชน ซาโปนิน ฟลาโวนอยด กรดอะมิโน เปนตน การตรวจสอบเอกลักษณทางเคมีท่นี ยิ มใช

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ 143 มี 2 วธิ ีคอื การตรวจสอบเบอื้ งตน และการตรวจสอบเพือ่ ยืนยนั ผล การตรวจสอบเบ้ืองตน ในที่นจี้ ะมงุ เนนสารออกฤทธ์ิกลุมซาโปนิน เนอ่ื งจากสารกลมุ นแี้ สดงฤทธิ์ ทางเภสัชวิทยาหลายอยาง และซาโปนินในปญจขันธเปนชนิด แดมมาเรน ซาโปนิน (dammarane saponins) โดยสารกลุมนีจ้ ะใหส ารละลายสมี วงเมื่อตรวจสอบดว ยสารละลายอ่มิ ตวั ของแอนติโมนีไตร คลอไรด และใหส แี ดงเมือ่ ตรวจสอบดว ยกรดกาํ มะถนั เขม ขน รวมทั้งเมื่อเขยาสารสกดั ปญ จขันธดวยน้ํา จะทาํ ใหเ กดิ ฟองซง่ึ มีลกั ษณะเฉพาะ คอื เปนรูป 6 เหลยี่ มเรยี งซอ นกนั เหมอื นรงั ผง้ึ และฟองนจ้ี ะคงตวั อยูประมาณ 30 นาที การตรวจสอบเพ่ือยืนยันผล เปนการตรวจหาองคประกอบของกลุมสารสาํ คัญที่ตรวจพบใน เบ้ืองตน มหี ลายวธิ ี แตท่ีนยิ มใชค ือวธิ โี ครมาโตกราฟ (chromatography) ซงึ่ มหี ลายชนดิ สาํ หรบั ปญ จ ขันธจ ะตรวจสอบโดยใชโครมาโตกราฟช นิดผวิ บาง (thin-layer chromatography) และ โครมาโตกราฟ ชนดิ ของเหลวความดนั สงู (high-performance liquid chromatography) ขอกาํ หนดมาตรฐานของวัตถดุ ิบปญ จขันธ (สว นเหนอื ดนิ ) การควบคมุ คุณภาพของวัตถุดบิ ปญจขนั ธท ําตามหลกั สากล โดยหาปรมิ าณสิ่งปนปลอม ปรมิ าณความช้ืน ปริมาณเถา สารสกัดดว ย ตวั ทาํ ละลายตาง ๆ ดชั นกี ารเกิดฟอง และปรมิ าณสารออกฤทธิ์ ตารางที่ 28 ขอ กําหนดมาตรฐานของสว นเหนอื ดนิ ปญ จขนั ธ รายการ ปรมิ าณ (% โดยน้าํ หนัก) ปรมิ าณสงิ่ แปลกปลอม ไมเ กนิ ไมนอยกวา ปรมิ าณความช้นื ปรมิ าณเถา รวม 2.0 ปรมิ าณเถาท่ไี มละลายในกรด 8.0 ปรมิ าณสารสกดั ดว ยนา้ํ 14.0 ปรมิ าณสารสกัดดว ยเอทานอล 2.0 ดัชนกี ารเกิดฟอง ปริมาณสารสกดั ชนดิ หยาบของซาโปนินรวม 21.0 ปรมิ าณกีปโนไซด 9.0 242 8.0 4.0

144 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก ส่ิงแปลกปลอม หมายถงึ สิ่งอน่ื ๆ นอกเหนอื จากสวนทต่ี องการ ไดแ ก สิ่งแปลกปลอมชนดิ สาร อนิ ทรีย เชน ช้ินสวนของพืชเดียวกนั แตไมใ ชส ว นที่ตอ งการ หรือชิน้ สวนของพืชอน่ื ทป่ี ะปนมา เปนตน และสงิ่ แปลกปลอมชนิดสารอนินทรีย เชน กรวด หนิ ดนิ ทราย เปนตน ความชื้น การกาํ หนดมาตรฐานความชื้นในสมุนไพรเปนส่ิงจาํ เปน เน่ืองจากถาความช้ืนมาก และมีอณุ หภูมทิ ี่เหมาะสม จะทําใหเอนไซมในสมนุ ไพรทํางาน เปนเหตใุ หส มุนไพรเสอ่ื มสภาพและขึ้นรา ไดงาย เถา หมายถงึ สิ่งปนปลอมท่ไี ดจากการเผาผงสมนุ ไพรจนเปน เถา ไดแ ก เถา รวม คอื เถาท่ีเกิด จากเน้ือเยอื่ ของสมุนไพร และอาจเกดิ จากส่ิงเจือปนตา งๆ เชน หิน ดนิ ทราย เปน ตน สว นเถา ทีไ่ ม ละลายในกรด คอื เถา ทเ่ี กดิ จากสิ่งเจอื ปนตา งๆ เชน หนิ ดนิ ทราย เปน ตน สารสกัดดว ยตวั ทาํ ละลาย การตรวจหาปริมาณของสารสกัดดวยตัวทําละลายตาง ๆ ท่ีเหมาะสม เปนการตรวจหาปริมาณของสารสาํ คัญ เพือ่ ควบคุมคุณภาพของสมุนไพรวธิ ีหนึ่ง ใชใ นกรณีทหี่ าวิธเี ฉพาะ ไมไ ด เนอ่ื งจากสารออกฤทธใิ์ นปญ จขนั ธล ะลายไดทง้ั ในน้าํ และในเอทานอล ดงั นั้น การหาปริมาณสาร สกดั ดวยตวั ทาํ ละลายจงึ เลือกนา้ํ และเอทานอลเปนตวั ทาํ ละลาย ดชั นกี ารเกิดฟอง สารออกฤทธ์ิในปญจขันธเปนสารประเภทซาโปนิน จงึ จําเปนตองหาคาดชั นี การหาคา ดัชนีการเกิดฟองซ่ึงเปน คุณสมบัตเิ ฉพาะตวั สารออกฤทธ์ิ การกาํ หนดปริมาณสารออกฤทธ์ิในสมุนไพร ถอื เปนหวั ใจสาํ คญั ท่ีสุดของการ ควบคุมคุณภาพ เพือ่ ประโยชนในการควบคุมตัวยาสาํ คญั ในสมุนไพรใหม คี ณุ ภาพสม่ําเสมอกนั ทุกรนุ การปนเปอนดว ยเช้ือจุลนิ ทรยี  ประเทศไทยมอี ากาศรอ นและชนื้ จุลนิ ทรยี ห ลายชนิดเจรญิ ไดด ี เพ่ือความปลอดภัยในการใชส มนุ ไพร จะตองระมัดระวงั เร่อื งการปนเปอ นดวยจลุ นิ ทรีย รวมทง้ั สารพษิ ที่ เกดิ จากเช้ือราบางชนดิ เชน อะฟลาทอกซิน ในเภสชั ตํารับของประเทศตา งๆ ไดก าํ หนดปรมิ าณจลุ ินทรีย ทอี่ าจมไี ดใ นยาจากสมนุ ไพร ประเทศไทยก็เชนเดียวกนั ไดมีการกาํ หนดการปนเปอ นของจลุ นิ ทรียใ นยา จากสมนุ ไพรไวใ นเภสัชตาํ รับของประเทศไทย (Thai Pharmacopoeia) โดยกําหนดคา มาตรฐานการ ปนเปอนเช้ือจลุ นิ ทรียไว ดังนี้ ยาสมนุ ไพรสาํ หรับรับประทานทไี่ มตอ งผานกรรมวธิ ฆี าเช้อื จุลนิ ทรียกอ นรบั ประทาน เชน ยา ผง ยาลูกกลอน ยาเมด็ ยาแคปซูล เปนตน ตวั อยางยาสมุนไพร 1 กรัม หรือ 1 มิลลิลติ ร กําหนดใหม ี ไมเ กิน 5.0 x 105 แบคทเี รียท่ีชอบอากาศ (Aerobic bacteria) ไมเกิน 5.0 x 103 แบคทเี รียท่ีชอบอาศยั ในลาํ ไส (Enterobacteria)

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ 145 ยสี ตแ ละรา ไมเกนิ 5.0 x 103 แบคทีเรียชนิด อี-โคไล (E. coli) ไมเ กนิ 5.0 x 10 แบคทีเรยี ชนิดสแตฟฟโ ลคอคคสั ออเรียส (Staphylococcus aureus) ตองไมมี และตัวอยางยา 10 กรัม หรือ 10 มิลลิลิตร ตองปราศจากเชื้อแบคทีเรียชนิดซาลโมเนลลา (Salmonella spp.) และ คลอสตริเดียม (Clostridium spp.) ยาสมุนไพรสําหรบั รับประทานทตี่ องผานกรรมวธิ ฆี าเชอื้ จลุ นิ ทรยี ก อ นรบั ประทาน เชน ชงใน นา้ํ เดือด รวมทั้งสมนุ ไพรท่ใี ชภายนอก ตัวอยางยาสมุนไพร 1 กรมั หรอื 1 มิลลิลติ ร กาํ หนดใหมี ไมเ กิน 5.0 x 107 แบคทเี รียท่ีชอบอากาศ (Aerobic bacteria) ไมเ กิน 5.0 x 104 แบคทีเรียท่ชี อบอาศยั ในลําไส (Enterobacteria) ไมเ กนิ 5.0 x 104 ยสี ตแ ละรา แบคทเี รยี ชนิด อี-โคไล (E. coli) ไมเ กิน 5.0 x 102 แบคทีเรียชนิดสแตฟฟโลคอคคสั ออเรยี ส (Staphylococcus aureus) ตอ งไมมี และตัวอยางยา 10 กรัม หรือ 10 มิลลิลิตร ตองปราศจากเชื้อแบคทีเรียชนิดซาลโมเนลลา (Salmonella spp.) และ คลอสตรเิ ดยี ม (Clostridium spp.) ยาเตรียมจากสมนุ ไพรสําหรบั รบั ประทาน ตัวอยา งยาสมนุ ไพร 1 กรมั หรือ 1 มิลลิลติ ร กาํ หนดใหม ี แบคทีเรียท่ีชอบอากาศ (Aerobic bacteria) ไมเกนิ 5.0 x 104 ไมเ กิน 5.0 x 102 แบคทีเรียทช่ี อบอาศยั ในลําไส (Enterobacteria) ไมเกนิ 5.0 x 102 ยสี ตแ ละรา แบคทเี รียชนิด อี-โคไล (E. coli) ตอ งไมม ี แบคทีเรียชนดิ ซูโดโมแนส แอรจู โิ นซา (Pseudomonas aeruginosa) ตอ งไมม ี แบคทเี รียชนิดสแตฟฟโ ลคอคคัส ออเรยี ส (Staphylococcus aureus) ตอ งไมมี และตวั อยางยา 10 กรัม หรือ 10 มิลลลิ ิตร ตอ งปราศจากเช้ือแบคทีเรยี ชนิดซาลโมเนลลา (Salmonella spp.) การปนเปอ นดว ยสารหนูและโลหะหนกั การปนเปอนโลหะหนกั อาจมาจากโลหะหนกั ท่ปี นเปอน อยใู นสง่ิ แวดลอ ม และจากสารพษิ ตกคา งซง่ึ มโี ลหะหนกั เปน องคป ระกอบ ปจจุบนั ยงั ไมมตี าํ รายาท่รี ัฐมนตรี กระทรวงสาธารณสุขฉบับใด กาํ หนดมาตรฐานการปนเปอนโลหะหนัก อยางไรก็ตามตาํ รามาตรฐานยา

146 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก สมนุ ไพรไทย (Thai Herbal Pharmacopoeia) ไดแนะนาํ ไว ดังนี้ สารหนู ไมเกิน 4 สว นในลานสว น แคดเมยี ม ไมเ กนิ 0.3 สว นในลานสว น ตะกวั่ ไมเกิน 10 สวนในลา นสวน การปนเปอนดว ยสารพษิ ตกคา ง ปจจุบนั มีการใชสารเคมกี ําจดั ศตั รพู ชื มาก ซึง่ อาจปนเปอ นใน สมนุ ไพรได หากใชส มุนไพรทป่ี นเปอ นเปนเวลานาน อาจเกิดการสะสมของสารพษิ ในรางกายได สารพษิ ตกคางในสมุนไพรทส่ี าํ คัญ มี 4 ประเภท ไดแก สารประกอบคลอรนี เชน คลอรเดน ดีดีที ดีลดริน เฮปตาคลอร เปน ตน สารประกอบฟอสเฟต เชน พาราไธออน มาลาไธออน ไดเมทโธเอท เปนตน สารคารบ าเมท เชน คารบารลิ เมทโธมลิ เปนตน สารไพรีทรอยด เชน ไซเปอรม ธี ริน เปอรมธี รนิ เปนตน 6.2 การหาปรมิ าณอารเ ทมิซนิ นิ ในโกฐจฬุ าลําพา3 โกฐจฬุ าลําพาหรอื ชงิ เฮา เปน สมนุ ไพรทม่ี ีศักยภาพทางเศรษฐกจิ มสี ารออกฤทธติ์ านเช้ือมาลาเรยี คือ ชิงเฮาซู หรอื อารเ ทมซิ ินิน การผลติ วัตถุดิบสมุนไพรโกฐจุฬาลาํ พาหรือชิงเฮาใหไ ดปริมาณอารเทมซิ นิ นิ (artemisinin) สูง คมุ คา ตอการลงทนุ เชงิ พาณชิ ย จาํ เปน ตองศกึ ษาคุณภาพของผลผลติ ในระยะเก็บเก่ยี ว ตาง ๆ เพ่อื ใหท ราบอายขุ องพชื และชว งเวลาเกบ็ เกีย่ วท่เี หมาะสม วิธีวิเคราะหปริมาณอารเทมิซินินที่มีประสิทธิภาพ สามารถเปรียบเทียบความแตกตางของ องคป ระกอบเคมีในตัวอยาง ซง่ึ เก็บจากแหลง ผลิตตาง ๆ จึงมคี วามสําคญั ตอ การควบคุมคุณภาพของ วัตถุดิบสมุนไพรท่ีผลิตได ศูนยตรวจสอบและรับรองคุณภาพสมุนไพร สถาบันวิจัยสมุนไพร กรม วทิ ยาศาสตรการแพทย จงึ ไดพ ัฒนาวธิ ีวิเคราะหปริมาณอารเทมซิ ินนิ ในสว นเหนือดนิ แหงของตนโกฐจุฬา ลําพาขึ้น โดยใชเ ทคนิคเดนซิโมเมทรกิ โครมาโทกราฟผวิ บาง สกดั ตัวอยา งโดยใชปโ ตรเลยี มอเี ทอรและ เฮกเซนเปนตัวทําละลาย สกัดโดยวิธีรฟี ลกั ซ วิธกี ารใชคลน่ื เสียงความถ่สี งู และวิธหี มัก อปุ กรณแยกใช แผนโครมาโทกราฟผิวบางชนิดเอชพีทีแอลซี น้ํายาแยกใชสารละลายผสมของปโตรเลียมอีเทอรและได เอทลิ อีเทอร ในอัตราสวน 3:2 ตรวจสอบอารเ ทมิซินนิ โดยใชน้ํายาอะนซิ ัลดีไฮด- กรดกํามะถนั ใหความ รอนทีอ่ ุณหภูมิ 110 องศาเซลเซยี ส นาน 3 นาที ต้งั ท้ิงไวท อ่ี ณุ หภมู หิ องนาน 5 นาที สารอารเทมิซนิ ิน จะปรากฏเปน แถบสเี หลือง วดั ความหนาแนนของแถบสอี ารเ ทมซิ นิ ินดวยเครือ่ งเดนซโิ ทรมเิ ตอรทคี่ วาม

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 147 ยาวคล่ืน 437 นาโนเมตร ภายใน 22 นาที คํานวณพนื้ ทีใ่ ตพคี (peak) โดยใชก ราฟมาตรฐานทเี่ ปน เสนตรง ประเมินผลการวเิ คราะหเชงิ ปริมาณ ไดแก ความถกู ตอง ความแมนยํา และชวงของการ วเิ คราะหท่เี หมาะสม พบวา กราฟมาตรฐานมีคา การเบี่ยงเบนนอยกวา 2% และมีคา r2 มากกวา 0.999 คา recovery อยรู ะหวา ง 80-120% คาสมั ประสทิ ธิค์ วามแปรปรวนนอยกวา 5% และชว งของการ วิเคราะหท ม่ี ีคาเปน เสน ตรงอยรู ะหวา ง 0.2-3.0 ไมโครกรมั ซง่ึ วิธีนีเ้ ปน วิธีทสี่ ะดวก รวดเร็ว และ ประหยดั เหมาะกบั การวิเคราะหต วั อยา งจํานวนมากได สําหรับการตรวจสอบการปนเปอนดว ยเช้อื จุลินทรียใ ชว ธิ เี ดียวกบั ทีก่ ลา วมาแลว ขา งตน 6.3 การประเมินคณุ ภาพชะเอมเทศในทองตลาด4 ชะเอมเทศ มีสารกลีไซรไรซินเปน สารสําคญั หลักทพ่ี บและเปนสารกลุมไทรเทอรพนี ซาโปนนิ มี รสหวานกวานํ้าตาล 50 เทา สารที่พบในปริมาณรองลงมาคือ สารลคิ วริ ิทิน ซง่ึ เปนสารกลมุ ฟลาโวนอยด ไกลโคไซด ชะเอมเทศเปน สมุนไพรท่มี ีประโยชนแ ละมกี ารใชอยา งแพรห ลายท้ังในรปู ของยา อาหาร และ เครื่องสาํ อาง ในทางยามีสรรพคุณทาํ ใหช ุมคอ แกไอ ขับเสมหะ รักษาแผลในกระเพาะอาหารและลําไส ใชแ ตง รสหวานหรอื กลบรสขมของยาบางชนิด ในเชงิ พาณิชยใ ชในอุตสาหกรรมลูกกวาด และใชเปน ตัว ปรบั ความชืน้ ในบหุ รี่ ยาเสน ยานตั ถุ รวมท้งั แตง รสหวานและกล่ินดว ย เน่อื งจากคุณภาพของชะเอมเทศในเชงิ พาณิชยม ี 5 ระดับ โดยจะแบง ตามขนาดผา นศูนยก ลาง ของราก เกรดเอ เกรดบี เกรดซี เกรดดี และเกรดอี มขี นาดผา นศูนยกลางของราก > 1.9, 1.3-1.9, 1-1.3, 0.6-1 และ < 0.6 เซนติเมตร ตามลําดับ โดยแตละเกรดจะมีปรมิ าณสารสาํ คญั แตกตางกนั คอนขางมาก ดงั นน้ั เพอ่ื ใหทราบภาพรวมของคุณภาพชะเอมเทศที่ใชใ นทองตลาด จึงไดด าํ เนินการ ศกึ ษาเพื่อประเมินคุณภาพทางเคมขี องชะเอมเทศ ซงึ่ สุมตวั อยา งโดยการซอื้ จากรา นขายสมนุ ไพรและ รานขายยาในกรงุ เทพฯ จํานวน 10 ตวั อยา ง นํามาศึกษาลกั ษณะทางกายภาพ เอกลกั ษณท างเคมี วเิ คราะหปริมาณความชน้ื ปริมาณเถา ปริมาณสารสกดั ดวยนา้ํ และปรมิ าณสาระสาํ คัญกลีไซรไ รซนิ เปรียบเทียบกับเกณฑม าตรฐานที่กาํ หนดไวใ นเภสชั ตํารับของประเทศอังกฤษ (British Pharmacopoeia) และเภสชั ตาํ รับของสาธารณรฐั ประชาชนจนี (Pharmacopoeia of the People’s Republic of China) ผลการศกึ ษาพบวา ชะเอมเทศในทองตลาดมีคณุ ภาพเขามาตรฐานทกุ ตวั อยา ง โดยมคี ณุ ภาพ ในระดบั บี ระดับซี และระดบั ดี จํานวน 1, 5 และ 4 ตวั อยา ง คดิ เปน รอยละ 10, 50 และ 40

148 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ตามลําดับ และไมมีตัวอยา งใดมีคณุ ภาพในระดบั เอหรือระดบั อี โดยสรปุ ชะเอมเทศในทอ งตลาดมีคณุ ภาพ อยูในระดบั ปานกลาง เอกสารอางองิ 1. คณะกรรมการพัฒนาอตุ สาหกรรมผลติ ภัณฑสมุนไพร. แผนยุทธศาสตรก ารพฒั นาอตุ สาหกรรมผลิตภัณฑส มุนไพร. กรม วิทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสุข. มิถนุ ายน 2547. หนา 7-8. 2. เยน็ จิตร เตชะดาํ รงสิน (บรรณาธกิ าร). แนวทางการผลิตวัตถุดิบปญ จขนั ธใ นประเทศไทย. กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและ การแพทยทางเลอื ก กระทรวงสาธารณสุข. กรงุ เทพฯ : รา นพมุ ทอง. 2548. หนา 15-19. 3. ประไพ วงศส ินคงมัน่ , ธนวัฒน ทองจีน, ธิดารตั น บุญรอด, ปราณี ชวลิตธํารง. การพฒั นาวิธีวิเคราะหปริมาณอารเ ทมซิ นิ ินใน โกฐจุฬาลําพา. เอกสารวชิ าการในการประชุมวชิ าการประจาํ ปก ารแพทยแผนไทย การแพทยพื้นบาน การแพทยท างเลือกแหง ชาติ ครัง้ ที่ 3 ในงานมหกรรมสมุนไพรแหงชาติ ครั้งท่ี 3 ระหวา งวันที่ 30 สงิ หาคม-3 กันยายน 2549. ณ ศูนยแ สดงสนิ คาและการ ประชุม อมิ แพ็ค เมืองทองธาน.ี 4. ธิดารัตน บญุ รอด, วารณุ ี จริ วฒั นาพงศ, ภูริทตั รตั นสิริ, ปราณี ชวลิตธาํ รง. คุณภาพสมนุ ไพรชะเอมเทศในทอ งตลาด. เอกสาร วิชาการในการประชมุ วิชาการประจาํ ปก ารแพทยแผนไทย การแพทยพน้ื บา น การแพทยท างเลอื กแหง ชาติ คร้ังที่ 3 ในงานมหกรรม สมุนไพรแหงชาติ คร้ังท่ี 3 ระหวา งวนั ท่ี 30 สิงหาคม-3 กนั ยายน 2549. ณ ศนู ยแ สดงสินคาและการประชมุ อิมแพ็ค เมืองทอง ธาน.ี

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 149 บทที่ 7 การพฒั นาสมนุ ไพรสเู ชิงพาณิชย ปจ จบุ นั กระแสความนยิ มผลติ ภณั ฑสมุนไพรกําลังเปน ทีต่ องการของตลาดทัง้ ในและตางประเทศ เชน สหรัฐอเมรกิ า ญี่ปนุ จนี และประเทศในแถบยุโรป รัฐบาลไดมีนโยบายสง เสรมิ การใชส มุนไพรให แพรห ลายมากขน้ึ โดยมงุ ใหเปนสวนหน่งึ ทีจ่ ะนาํ รายไดเ ขาสูป ระเทศ ทั้งที่เปนการใชสมนุ ไพรในรูปแบบ ของการสง เสริมการทอ งเที่ยวเชงิ สขุ ภาพ หรอื ท่ีเปนผลติ ภัณฑส มุนไพรซง่ึ ปรากฏในทอ งตลาดหลากหลาย รปู แบบ ไดแ ก ผลิตภณั ฑสารสกดั ผลิตภัณฑเคร่อื งสําอาง ผลิตภัณฑเสริมอาหาร และผลติ ภณั ฑยา ผลติ ภัณฑเหลา นเี้ ปนผลผลติ ที่มาจากการพัฒนาอุตสาหกรรมสมุนไพรในประเทศไทยที่แบง เปน 2 ระดับ คือ ระดบั อตุ สาหกรรมขนาดยอ มในครอบครัวหรือในชุมชน มีเทคโนโลยกี ารผลิตไมซบั ซอ นและระดับ อตุ สาหกรรมขนาดใหญ เปนโรงงานทมี่ กี ระบวนการผลิตซบั ซอ น มขี ั้นตอนการสกัด การทําใหสารสกดั หยาบสมนุ ไพรบรสิ ุทธม์ิ ากข้นึ เปนการผลติ ผลิตภณั ฑท ่ีมีปรมิ าณการใชม าก อตุ สาหกรรมสมนุ ไพรทัง้ 2 ระดบั นี้ จาํ เปนตองไดรบั การสงเสริมและพฒั นาควบคกู ันไป เพือ่ ใหไ ดผ ลิตภณั ฑส มุนไพรทม่ี คี ณุ ภาพ มาตรฐาน ซ่งึ ไมเ พียงแตเปน การคุม ครองผบู ริโภค ยงั จะเปนการสงเสริมใหเปนอตุ สาหกรรมระดับประเทศ ทสี่ ามารถพัฒนาเปน ผลติ ภณั ฑส มุนไพรเพ่ือการสง ออกที่ไดมาตรฐานสากลและแขงขนั ในตลาดตา งประเทศ 1 ไดดว ย 7.1 แนวทางการสง เสรมิ การผลิตวตั ถดุ บิ สมุนไพร2 การสง เสริมใหเกษตรกรปลกู พชื นน้ั มีปจ จัยตา ง ๆ ที่ตอ งนาํ มาพิจารณาคือ ปจจัยทางกายภาพ และปจ จยั ทางสงั คม ซ่ึงมีรายละเอยี ดที่เกี่ยวขอ ง ดงั นี้ 7.1.1 ปจจยั ทางกายภาพ ปจ จัยทางกายภาพ เปน ปจจยั ท่เี ก่ยี วขอ งกับการเจรญิ เตบิ โตของพชื ประเทศไทยตัง้ อยใู นเขต รอนชื้น มีฝนตกชุก ลักษณะภูมิอากาศมีหลากหลาย จึงเปนขอไดเปรียบในการปลูกพืชเพราะโดย ธรรมชาติแลว พืชจะเจริญเติบโตไดดีในสภาพแวดลอมท่ีเหมาะสม ปจจัยทางกายภาพที่มีอิทธิพลตอ การเจรญิ เติบโตของพชื ไดแ ก

150 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก สภาพภูมอิ ากาศ จะผันแปรไปตามฤดูกาล และในฤดกู าลเดยี วกัน จะแตกตางกันระหวา งทําเล ทีต่ ง้ั ของภูมปิ ระเทศ ขอมูลดา นภมู ิอากาศ ไดแก แสง ในประเทศไทยมชี ว งแสงมากนอ ยตา ง ๆ กันในแตละฤดูกาล ชวงแสงสัน้ จะกระตนุ ใหพืชสมุนไพรบางชนิดออกดอก แตพืชสมุนไพรหลายชนิดออกดอกโดยไมมีอิทธิพลจากชวงแสง นอกจากน้ีพืชสมุนไพรแตละชนิดตองการความเขมของแสงไมเทากัน บางชนิดตองการรมเงาในการ เจรญิ เติบโต เชน ปญจขันธ ขณะที่บางชนิด เชน ไพล กระชาย ตอ งการแสงมากในการเจรญิ เติบโต ตามปกติ อุณหภูมิในชวงฤดูกาลตาง ๆ อุณหภูมิท่ีแตกตางกันจะมีผลตอการงอกของเมล็ด การ เจริญเติบโตของพืชและในแตละพ้ืนท่ีนั้นอุณหภูมิจะแตกตางกัน พืชสมุนไพรหรือพืชทั่วไปตองการ อณุ หภมู ิในการเจริญเตบิ โตทแ่ี ตกตางกนั พืชบางชนดิ ตอ งการอุณหภูมิตา่ํ ในการเจริญเติบโตใหครบวงจร ความช้นื สมั พทั ธ เปน อีกปจจัยทม่ี ีผลตอ การเจริญเติบโตของพชื ความชืน้ สัมพัทธท ี่ต่ํา เกนิ ไป อาจจะมอี ทิ ธพิ ลตอ การผสมเกสร ซึง่ สงผลตอ ผลผลติ และความชนื้ สัมพทั ธท ่สี งู เกนิ ไปจะมผี ล ทาํ ใหเกิดโรคแมลงไดง า ย สภาพภูมิประเทศ มีความแตกตางกันในแตล ะพน้ื ท่ีซึ่งจะมีอทิ ธิพลตอ การเจรญิ เตบิ โตของพชื โดยตรง ดิน พบวาในประเทศไทยประกอบดวยดินกวา 300 ชุด ซึ่งดินแตละจุดจะจาํ แนกโดย อาศยั ลกั ษณะทางกายภาพ ทางเคมี และลักษณะพืชท่ปี ลูก ความสูงจากระดับน้าํ ทะเล เปน ความสงู ของผวิ ดนิ จากระดบั น้ําทะเล ความลาดชัน ปกติแลวพน้ื ทท่ี ่เี หมาะกับการปลกู พืช ไมค วรมคี วามลาดชันมากกวา 35% ความตอ งการของพชื (Crop Requirement) พืชแตล ะชนดิ ตองการภมู อิ ากาศและสภาพดนิ ทแ่ี ตกตางกัน Crop Requirement ของพชื แต ละชนดิ จะเปล่ยี นแปลงยาก การเปลย่ี นแปลงตอ งใชเวลานาน วธิ กี ารยุงยาก เชน การปรับปรุงพนั ธุ การ กระตนุ ดวยรังสี เปน ตน ดังนน้ั ในระยะสน้ั จงึ ตองหาพืน้ ที่ทีเ่ หมาะสมกับพืชแตล ะชนดิ 7.1.2 ปจจยั ทางสงั คม ในการปลูกพืชเลี้ยงสัตวสวนมากแลว อยูในสังคมเกษตร ดังนั้น การนํานวัตกรรมใหมมา ใหแ กเ กษตรนัน้ จําเปน ตองศกึ ษาความสัมพนั ธร ะหวา งวัฒนธรรมกับสงั คมเกษตรในแตล ะสงั คมเกษตร

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 151 วา เหมาะสมกันหรอื ไม เพราะเปา หมายสุดทายท่ตี องการคือ การยอมรบั ของเกษตร ปจจัยทเ่ี กย่ี วขอ งกบั การยอมรบั คือ การปฏบิ ัตแิ ละเทคนคิ ตองไมซับซอ น ไมลงทุนสงู จนเกินไป ไดร ับผลตอบแทนคมุ คา หรือมตี ลาดรองรับ รวมทง้ั พิจารณาพชื แขง ขนั ในทองถิ่นดวย สง่ิ ท่ีนําเขา ไปตอ งไมข ดั แยงกับประเพณี หรอื วฒั นธรรมในทองถิน่ นัน้ ๆ เกษตรกรตอ งมีทศั นคตทิ ีด่ ีตอ นวัตกรรมใหม 7.1.3 แนวทางการสงเสริมการปลูกสมุนไพร จากขอมูลท่กี ลาวมาแลว ขางตน จะเหน็ ไดว า มีปจจัยในมติ สิ งั คม และกายภาพที่เก่ียวขอ งกบั การสงเสรมิ การปลูกสมนุ ไพร สาํ หรบั แนวทางในการสง เสรมิ การปลูกสมนุ ไพรนน้ั อาจจะมีหลายแนวทาง แตกตางกันในรายละเอยี ดในแตละพืน้ ท่ี แตโดยหลกั แลว ควรดาํ เนนิ การดงั น้ี รวบรวมขอมลู ทางกายภาพ ในแตล ะพ้นื ที่ ไดแก ลักษณะดนิ ความชน้ื สมั พัทธ ปรมิ าณแสง อณุ หภูมปิ ริมาณนาํ้ ฝน ความสูงจากระดบั นา้ํ ทะเล รวมท้ังขอ มลู ความตอ งการของพชื ทีป่ ลกู แลว นํามา วิเคราะห ความเปนไปไดในการปลูก จดั ทาํ ปฏิทินการปลกู การดูแลรักษา การเก็บเก่ียว ใหส อดคลอ งกับฤดูกาล ทดสอบการปลกู โดยควบคุมปจ จยั การผลติ ตาง ๆ ที่เกี่ยวขอ ง เพ่อื ศกึ ษาวิธกี ารเขตกรรม ลักษณะประจําพันธุ รวมทง้ั ศึกษาขอมลู สารสาํ คัญของผลผลิตทไี่ ด ขยายพนั ธุ เพื่อเตรยี มการขยายพน้ื ท่ปี ลูก สงเสรมิ การปลกู ในแปลงเกษตรกร ตามกระบวนการสงเสรมิ การเกษตร คัดเลือกพ้ืนที่เหมาะสมกับชนิดพืช โดยเก็บขอมูลดานกายภาพ วิเคระห คัดเลือกพื้นท่ี เหมาะสมกับชนิดพืช ผลวเิ คราะหจะทําใหทราบถงึ ศักยภาพของพืน้ ท่ีวา เหมาะกับการผลิตพชื สมนุ ไพร กลุมใด หรืออาจไดขอ มูลจากสมุนไพรท่เี คยปลกู เดิม นอกจากสภาพพน้ื ทเี่ หมาะสมกับการเจรญิ เตบิ โตของ สมนุ ไพรแลว ตองเปน พื้นท่ที ี่หางจากถนนใหญ โรงงานอตุ สาหกรรม แปลงปลูกพืชชนิดอ่นื ๆ ทีม่ ีการ ใชสารเคมี รวมทงั้ หลกี เลีย่ งบริเวณท่อี าจมโี ลหะหนกั ในดนิ เชน บริเวณเหมอื งเกา เปน ตน คดั เลือกเกษตรกรเขา รวมโครงการ ใหคัดเลอื กเกษตรกรที่มที ัศนคตทิ ่ีดีกบั สมนุ ไพร มี แนวคิดการผลติ พืชแบบเศรษฐกิจพอเพยี ง มีความรูดานการปลูกพืช และเปนเกษตรกรที่มีลักษณะพอใจ ในการทาํ งานแบบมีสว นรวม มีความพรอมในการทํางานในรปู กลุม

152 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก ใหความรูแกเกษตรกรดา นการผลิตและการตลาด อยางตอเนอ่ื ง โดยกระบวนการเรียนเนน เรียนโดยการปฏิบัติจริง จัดทาํ ระบบควบคุมคณุ ภาพ เพ่อื ควบคมุ กระบวนการผลติ ใหไดผลผลิตทม่ี คี ุณภาพดี จดั ทํากลไกทางการตลาดรองรับผลผลติ 7.2 ความรวมมือในการพัฒนาปญ จขันธระหวางภาครัฐและเอกชน3 มิติใหมของการทาํ งานวิจัยในปจจุบันเนนความเปนรูปธรรม ทําอยางไรใหผลงานวิจัยที่ได สามารถนาํ ไปสกู ารใชป ระโยชนไ ดจ รงิ การวิจยั สรางความรคู อื การลงทนุ อยา งหน่งึ หากเราสามารถนาํ ความรู ทีไ่ ดเปน ตน ทุนไปพฒั นาตอ ยอดใหเกิดการใชป ระโยชน การลงทนุ วิจยั นัน้ ยอ มคุม คาไมสญู เปลา ในอดีต ทผ่ี า นมาการดําเนนิ งานวิจยั ดา นสมนุ ไพรของหนว ยงานภาครฐั มกั ไมส นองตอบความตอ งการของภาค เอกชน สมนุ ไพรหลายชนดิ ที่ผูประกอบการเห็นวามีความเปนไปไดในดานการตลาด แตภ าครัฐกลับไมม ี ขอ มลู วิชาการสนบั สนุนตามที่ภาคเอกชนตอ งการ และบอยคร้ังท่ผี ปู ระกอบการไมส ามารถหาวัตถดุ บิ ที่มี คุณภาพตามตองการได ในทางกลับกันสมุนไพรจาํ นวนไมนอยท่ีภาครัฐไดศึกษาวิจัยแลว แตผู ประกอบการและประชาชนสว นใหญไ มร ูจกั ปญ หาเหลานีเ้ ปน อุปสรรคตอ การพฒั นาอุตสาหกรรมผลิตภณั ฑ สมุนไพรของประเทศไทย ปญจขันธ มีช่ือวิทยาศาสตรว า Gynostemma pentaphyllum (Thunb.) Makino เปน พืช ในวงศ Cucurbitaceae สมนุ ไพรชนดิ นม้ี ีเขตกระจายพันธทุ ัง้ ในประเทศไทยและประเทศจีน และเปน สมุนไพรที่มกี ารจดสทิ ธิบตั รเพอ่ื คุมครองสิทธิ์หรือผลประโยชนอ ันพึงมี ทั้งดา นยา อาหาร และเครอ่ื ง สาํ อาง จํานวนมากกวา 365 รายการ จงึ นบั เปน สมุนไพรท่ีมศี ักยภาพเชงิ พาณชิ ยสงู แตการใชป ระโยชน ของปญจขันธในประเทศไทยไมประสบความสาํ เรจ็ เทา ท่ีควร ทงั้ นเ้ี นือ่ งจากมปี ญ หาในเรือ่ งคณุ ภาพของ วตั ถุดิบและปญ หาในดานกลไกการตลาด ราคาวัตถุดิบสมนุ ไพรท่ผี ลติ ไดในประเทศไทยเปนสามเทา ของ ราคาท่นี ําเขาจากประเทศจีน ในป พ.ศ. 2548 ทผ่ี า นมา กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทย ทางเลือกไดร ว มมอื กับเครือขา ยตางๆ ทงั้ ภาครัฐ เอกชน และชมุ ชน ทําการศกึ ษาเปรยี บเทยี บคณุ ภาพ ของปญจขันธพันธุพ้ืนเมืองและพันธุจีน เพื่อคัดเลือกพันธุพืชที่เจริญเติบโตเร็ว ใหผลผลิตสูงและมี คณุ ภาพดี คุมคาตอ การลงทนุ ไปศกึ ษาวจิ ัยตอยอดตอ ไป ผลการศึกษาวิจัยเบ้ืองตน พบวาปญ จขันธพ ันธุ จนี เจรญิ เตบิ โตเร็ว ใหผลผลติ สงู และมีคุณภาพดี เม่อื พืชมีอายุปลูก 76-78 วัน กส็ ามารถเก็บเกย่ี ว ผลผลติ ได โดยตรวจพบปริมาณแซโพนนิ รวมรอยละ 13.28 แตป ญจขันธพันธุพืน้ เมืองเจรญิ เตบิ โตชา

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 153 มากในชว งท่พี ชื มีอายุปลกู 1-3 เดือน หลงั จากนนั้ จะเจริญเตบิ โตเรว็ และจะสามารถเก็บเกย่ี วผลผลติ ไดเมือ่ พืชมีอายุปลกู 118 วัน โดยตรวจพบปริมาณแซโพนนิ รอ ยละ 13.64 เมอ่ื เปรยี บเทียบผลผลติ วัตถดุ บิ สมุนไพรแหงตอไร พบวาปญจขันธพ ันธุจีนใหผลผลติ เฉลย่ี 236 กิโลกรมั /ไร และปญ จขนั ธ พนั ธุพน้ื เมืองใหผ ลผลิตเฉลี่ย 177 กโิ ลกรัม/ไร ปญจขนั ธพันธจุ ีนใหผ ลผลิตสงู กวาปญ จขันธพ ันธุ พื้นเมอื งเฉลยี่ รอ ยละ 33.33 ดังนัน้ จงึ ไดคัดเลอื กปญจขันธพ นั ธจุ นี ไปศึกษาวิจยั ตอยอดใหครบวงจร ตง้ั แตก ารเตรียมกลา การเพาะปลกู ตามแนวทางเกษตรดีที่เหมาะสม และการควบคุมคณุ ภาพของวัตถุดิบ สมุนไพรทีผ่ ลติ ได การผลติ วัตถุดิบสมุนไพรตอ งสัมพนั ธกับความตอ งการของตลาด ทง้ั ชนดิ ปริมาณ และคุณภาพ เพ่ือไมใหเกิดการขาดแคลนวัตถุดิบสมุนไพรที่มีคุณภาพปอนใหภาคอุตสาหกรรม และไมใหวัตถุดิบ สมนุ ไพรมีมากเกินความตอ งการของตลาด ดงั นน้ั ความรวมมือในการพฒั นาปญ จขนั ธร ะหวางภาครฐั และเอกชน จึงเปน สงิ่ จาํ เปน และเปนหวั ใจสาํ คัญของการนาํ ความรทู ่ไี ดเปนตนทนุ ไปพัฒนาตอยอดใหเกิด การใชประโยชน กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือกจึงไดริเร่ิมโครงการพัฒนา ผลิตภณั ฑส ุขภาพจากปญจขันธข้ึนเปนการนํารอง เพื่อใหหนวยงานที่เกี่ยวของนําผลการวิจัยท่ีไดไป ผลกั ดนั ใหเ กดิ ความเปนรปู ธรรมตอ ไป วธิ ดี ําเนนิ งาน เปน การวจิ ยั ตอยอดโครงการเพาะปลกู ปญจขนั ธตามแนวทางเกษตรดที ีเ่ หมาะสม (GAP) โดย กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื ก ซึง่ ไดด าํ เนนิ การในพื้นที่ 4 แหง ไดแ ก ศูนยว ิจยั พืชสวนเชยี งราย กรมวชิ าการเกษตร สวนปา บา นหลวง สวนปา ขุนแมคํามี และสวนปาแมแจม องคการ อตุ สาหกรรมปาไม โดยมีกรมวทิ ยาศาสตรก ารแพทย องคการเภสชั กรรม กรมพฒั นาทด่ี ิน กรมวชิ าการ เกษตร กรมสง เสรมิ การเกษตร และองคการอตุ สาหกรรมปาไม รว มเปนภาคีในการดาํ เนินงานวจิ ัยแบบ บูรณาการ ตั้งแตการเพาะปลูกสูเชิงพาณิชย โดยไดเชิญผูประกอบการภาคเอกชนที่สนใจเขารวม โครงการจํานวน 3 ราย คือ บริษัท ลีโอเฮิรบส จํากัด บริษัท เขาคอทะเลภู จํากัด และ บริษัท กรีน เขลางค จาํ กัด เขา รวมดาํ เนินการเปน การนํารอง ในการดําเนนิ การ ผูประกอบการภาคเอกชนจะรว มเดนิ ทางไปลงพนื้ ทพี่ รอมกบั นกั วิชาการจาก หนวยงานตาง ๆ ที่เขารวมโครงการ เพ่ือใหทราบขั้นตอนการผลิตปญจขันธตามแนวทางเกษตรดีที่ เหมาะสม รวมทั้งทราบวิธีเตรียมวัตถุดิบสมุนไพรกอนออกสูตลาด เม่ือเก็บเกี่ยวผลผลิตจากพ้ืนที่ เพาะปลกู ทง้ั 4 แหงไดแ ลว จะนาํ มาแปรรปู เบ้ืองตนไดวัตถดุ ิบสมนุ ไพร สมุ ตัวอยางผลผลติ ที่ไดแ บง

154 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก เปน สองสว น สว นหนงึ่ นําสง สถาบนั วจิ ยั สมุนไพร กรมวิทยาศาสตรก ารแพทยเ พือ่ วเิ คราะหค ณุ ภาพทาง เคมี และอีกสวนหนึ่งนําสงสํานักวิทยาศาสตรเพื่อการพัฒนาที่ดิน กรมพัฒนาท่ีดิน เพื่อตรวจการ ปนเปอนดวยสารหนูและโลหะหนัก จากน้ันองคการเภสัชกรรมจะนําวัตถุดิบท่ีไดไปศึกษาเพ่อื ใหทราบ ขอ มลู เบอื้ งตน ในการพฒั นาผลติ ภัณฑ และถายทอดองคค วามรดู ังกลาวใหกับภาคเอกชนท่ีเขา รว มโครงการ เพอ่ื ใหมคี วามรูความเขา ใจในการพฒั นาผลติ ภัณฑสุขภาพจากปญจขนั ธ พรอมท้ังทําหนา เปนพ่เี ลย้ี งให จนกระทั่งผปู ระกอบการมคี วามพรอมในการผลติ สตู ลาด รูปที่ 46 พนื้ ท่ีเพาะปลูกปญ จขนั ธแบบแปลงสาธิต รูปที่ 47 แปลงเพาะปลกู ปญ จขนั ธต ามแนวทางเกษตรดที ีเ่ หมาะสม

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 155 รปู ที่ 48 ผลิตภัณฑช าชงสมุนไพรของบรษิ ทั กรนี เขลางค จาํ กดั รูปท่ี 49 ผลติ ภณั ฑปญจขันธของบริษทั ลีโอเฮิรบ ส จาํ กดั รูปท่ี 50 ผลิตภัณฑป ญจขนั ธขององคการอุตสาหกรรมปาไม

156 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ผลการศกึ ษา ผลการศึกษาสรปุ ได ดงั นี้ 1. จากการเดินทางไปลงพื้นท่ีเพาะปลูกรวมกันของผูประกอบการภาคเอกชนและนักวิชาการ จากหนวยงานตา ง ๆ ท่ีเขา รว มโครงการ ทําใหผ ปู ระกอบการไดร ับความรคู วามเขา ใจในกระบวนการผลิต วัตถุดิบตามแนวทางเกษตรดีที่เหมาะสม และจากการสัมภาษณเจาะลึกผูรับผิดชอบในพ้ืนท่ีของผู ประกอบการ ทาํ ใหทราบวา ขาราชการและเจาหนา ท่ีผูรบั ผิดชอบในพ้นื ที่ลว นไดรบั การฝก อบรมเชงิ ปฏบิ ตั ิ การกอ นเรมิ่ ดาํ เนินการ และมคี วามรคู วามเขาใจในการทําแปลงสาธิตการเพาะปลกู สมุนไพรในทอ งถ่ินได อยางถกู ตอ ง รวมทั้งมีความรูความเขาใจในกระบวนการพฒั นาวัตถุดบิ และการแปรรูปสมุนไพรครบวงจร ซึ่งสรางความมน่ั ใจในดานคณุ ภาพของวตั ถุดบิ สมนุ ไพรใหก บั ผูป ระกอบการ และเนอ่ื งจากการศกึ ษาวิจยั น้ีเปนการศกึ ษานาํ รอ ง เพ่อื ใหเจา หนาท่ีในพนื้ ท่ีท่เี ขา รว มโครงการเปนครสู อนและเปน พ่ีเลยี้ งใหเกษตรกร ในชุมชนตอ ไปในอนาคต เพื่อสรางรายไดใหกับชุมชน เสรมิ สรา งชมุ ชนใหเขม แข็งตามแนวทางเศรษฐกิจ พอเพยี ง และเปนจดุ เริ่มตน ในการนาํ ผปู ระกอบการมาพบกับผูผลติ วตั ถดุ ิบในพ้ืนที่โดยไมต องผา นคน กลาง ซงึ่ อาจนําไปสกู ารปลกู แบบมีสญั ญาขอตกลง (contract farming) หรอื รปู แบบอนื่ ทเี่ หมาะสม ตอไป 2. จากการสมุ ตัวอยางวตั ถดุ ิบสมุนไพรท่ีผลติ ไดจ ากพ้ืนท่ีเพาะปลูกท้ัง 4 แหง เพือ่ วเิ คราะห คณุ ภาพทางเคมีและการปนเปอ นดว ยสารหนูและโลหะหนกั พบวาผลผลติ ทไี่ ดในพ้ืนที่ทกุ แหง มคี ณุ ภาพ ทางเคมเี ขามาตรฐานตามเกณฑมาตรฐานของสวนเหนอื ดินปญจขันธซ งึ่ กําหนดโดยสถาบนั วจิ ยั สมนุ ไพร กรมวทิ ยาศาสตรก ารแพทย ดงั น้ี นอกจากนี้ผลผลิตท่ีไดในทุกพื้นที่ มีการปนเปอนดวยสารหนูและโลหะหนักอยูในเกณฑท่ี ปลอดภยั ดังน้ี สารหนู ไมเกนิ 4 สว นในลา นสวน แคดเมียม ไมเกนิ 0.3 สว นในลา นสว น ตะกั่ว ไมเกนิ 10 สว นในลา นสวน 3. องคการเภสัชกรรมนําวัตถุดิบสมุนไพรท่ีเก็บเกี่ยวไดไปศึกษาเพ่ือหาวิธีท่ีเหมาะสมในการ เตรียมสารสกัดเพื่อการเตรียมผลิตภัณฑชนิดตาง ๆ พรอมทั้งใหความรูกับผูประกอบการท่ีเขารวม โครงการ โดยไดพัฒนาผลิตภัณฑซ่ึงมรี ปู แบบผลิตภณั ฑ ดงั น้ี

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 157 บริษัท กรีนเขลางค จํากัด ไดผลิตชาใบหมอนผสมปญจขันธและสมุนไพรอ่ืนๆ เพ่ือเปนชา สําหรบั เวลาตา งๆ กนั โดยใชช่อื ทางการคา Morning Wake Up (สําหรบั ตอนเชา ), Afternoon Delight (สําหรับตอนกลางวนั ) และ Good Night Sleep (สาํ หรับตอนกลางคืน) โดยผลิตภัณฑช าชง สมนุ ไพรดังกลา วมงุ เนนตลาดตางประเทศเปน สวนใหญ เนื่องจากการดมื่ ชายังไมเปน ท่ีนยิ มในประเทศ ในสว นของ บริษทั ลีโอเฮิรบ ส จาํ กดั ไดน าํ ปญจขนั ธม าพฒั นาเปนเครือ่ งดื่มชนิดผง ในรูปแบบ สารสกัดปญจขนั ธเ ดี่ยว และสารสกัดปญ จขนั ธผสมสารสกดั สมนุ ไพรชนดิ อนื่ ไดแ ก สารสกดั ปญจขนั ธ (ขนาดบรรจุ ½, 1 และ 2 กโิ ลกรัม) แคปซลู อาหารเสริม ชาชงสาํ เรจ็ รปู และผลิตภัณฑเ คร่ืองสาํ อาง ชนดิ ตา งๆ เชน สบู แชมพู โลชน่ั ทาผวิ ครมี นวดผม เจลแตง ผม เปนตน โดยผลิตภัณฑดังกลาวมงุ เนน ตลาดท้งั ในและตางประเทศ นอกจากนี้ บริษทั เขาคอทะเลภู จํากดั ไดน ําปญ จขันธมาพฒั นาเปน ชาชงและเคร่ืองดื่มสมุนไพร ไดแก ชาสีมวง และเคร่ืองดื่มวานหางจระเขผสมสมุนไพรปญจขันธ เปนตน ในสวนขององคการ อตุ สาหกรรมปาไม ไดนาํ สมุนไพรปญ จขนั ธม าบรรจกุ ลอ งเพือ่ เปนชาและเตรยี มเปน เปนเคร่อื งด่มื ปญ จขนั ธ การวจิ ัยและพฒั นาสมุนไพร เพือ่ ใหสามารถผลิตในระดบั อุตสาหกรรมผลิตภณั ฑสมุนไพรของ ประเทศไทยยังอยใู นระยะเริม่ ตน และมปี ญหาอปุ สรรคมากมาย จาํ เปนตองระดมศกั ยภาพของหนวยงาน ตา ง ๆ ทที่ ํางานเกี่ยวของกับสมนุ ไพรเขา มามีสว นรวม โดยการสรา งเครือขายใหม กี ารเกือ้ หนุนซงึ่ กนั และ กัน และทํางานรวมกนั ระหวา งหนวยงานภาครฐั ธรุ กิจเอกชน และองคก รภาคประชาชน กรมพัฒนา การแพทยแ ผนไทยและการแพทยท างเลอื ก ในฐานะหนว ยงานดานวิชาการ ตระหนักถึงความสาํ คัญใน การวิจัยและพัฒนาสมุนไพรครบวงจร เพ่ือเสริมสรางการพัฒนาที่ย่ังยืนของประเทศ จึงไดรวมมือกับ เครือขายตาง ๆ และบริษัทเอกชนในการพัฒนาปญจขันธใหเปนผลิตภัณฑสุขภาพ ซ่ึงการศึกษาน้ีมี วัตถุประสงคเพื่อเปนรูปแบบตัวอยางนาํ รองในการทํางานรวมกันระหวางหนวยงานภาครัฐและเอกชน โดยคาดหวังวาเจาหนาที่ในพ้ืนที่ท่ีเขารวมโครงการจะสามารถนาํ ความรูและประสบการณท่ีไดจากการ ศึกษาวิจยั น้ไี ปถา ยทอดสูเกษตรกรหรอื ชุมชนใกลเคยี งตอ ไปในอนาคต เพ่ือสรา งรายไดใ หก บั ชมุ ชนและ เปนจดุ เร่ิมตน ในการนาํ ผูป ระกอบการมาพบกบั ผูผลติ วตั ถดุ ิบในพ้นื ทโี่ ดยไมตอ งผา นคนกลาง ซ่งึ อาจนํา ไปสูการปลกู แบบมสี ญั ญาขอ ตกลง (contract farming) หรอื รูปแบบอ่ืนท่เี หมาะสมตอไป ผลการดําเนินงานถือวาประสบความสาํ เร็จในระดับหนึ่ง โดยสามารถนําวัตถุดิบที่ผลิตไดจาก โครงการเพาะปลูกปญ จขนั ธตามแนวทางเกษตรดที ่ีเหมาะสม มาวิจัยตอยอดพฒั นาเปนผลติ ภัณฑตางๆ โดยเนน ผลิตภัณฑป ระเภทชาชงสมนุ ไพร เครื่องด่มื และเครื่องสาํ อางผสมสมนุ ไพรเปนการนาํ รอ ง สวน

158 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ผลิตภัณฑป ระเภทยาสมุนไพรน้ัน เนอื่ งจากมขี อ จํากัดคอ นขา งมาก จําเปนตอ งศึกษาวจิ ัยเพ่มิ เตมิ เพอ่ื หา ขอมลู สนบั สนนุ การใชใหมากขน้ึ อยา งไรก็ตาม สถาบนั วจิ ยั สมุนไพร กรมวิทยาศาสตรก ารแพทย กระทรวง สาธารณสขุ ไดเริม่ ดาํ เนินการศึกษาคณุ ภาพของสมนุ ไพรปญ จขันธเม่ือป พ.ศ. 2542 และตอมาไดข ยาย ผลการศกึ ษาวจิ ยั สมุนไพรปญจขันธท ้ังทางดา นเภสัชวทิ ยา พิษวทิ ยา และการวจิ ยั ทางคลนิ กิ โดยในสว น ของการวิจัยทางคลินิกไดเตรียมเปนยาแคปซูลจากสารสกัดสมุนไพรปญจขันธ มีการควบคุมคุณภาพ ของวตั ถดุ ิบและผลิตภณั ฑกอ นนําไปศกึ ษาวิจยั แมวาการดําเนินงานดังกลาวจะประสบความสาํ เร็จในเบ้ืองตน และสามารถใชเปนรูปแบบ ตัวอยา งของการทํางานรวมกนั ระหวางภาครฐั และภาคเอกชน แตใ นอกี ดา นหน่ึงพบวา เม่อื บริษทั เอกชน ท่ีเขารวมโครงการตองการซื้อวัตถุดิบมาพัฒนาเปนผลิตภัณฑสูการตลาด กลบั มีปญหาในเรื่องการหา วัตถุดิบเพ่ือปอ นการผลิต เนอ่ื งจากราคาวตั ถดุ ิบยังคงแพงเหมือนเดมิ แมวา จะเกบ็ เกีย่ วผลผลติ ไดมาก ขน้ึ กวาเดมิ กต็ าม อีกทงั้ ยงั มีปญ หาในดา นคุณภาพของวัตถดุ บิ ทงั้ น้ีเนอ่ื งจากเกษตรกรยังมคี วามคดิ วา ตอ งขายวตั ถุดบิ ไดใ นราคาเทา เดิม มิเชนนน้ั จะเสียเปรียบ อีกทงั้ ยงั เคยชนิ กบั วฒั นธรรมเดมิ ๆ อยู คดิ วา การปลกู สมนุ ไพรกเ็ หมอื นกับการปลกู พชื ผกั ทั่วไป ซึ่งมปี ระสบการณท่ไี ดสบื ทอดมาจากบรรพบุรุษ ทํา ใหเกษตรกรบางรายไมไดปฏิบัติตามแนวทางการผลิตปญจขันธที่ถูกตองตามท่ีเจาหนาที่ไดแนะนําไว เปนผลใหภ าคอุตสาหกรรมไมส ามารถดําเนินการได เนอื่ งจากตนทนุ วัตถดุ บิ แพงมาก ไมคมุ คา ตอการ ลงทนุ เชิงพาณชิ ย ซง่ึ ถือเปนอุปสรรคสําคญั ในการพัฒนาอุตสาหกรรมสมนุ ไพรไทย ดงั นนั้ หนว ยงาน ภาครัฐทเ่ี กี่ยวขอ ง เชน กรมสง เสริมการเกษตร องคก ารเภสชั กรรม เปนตน ควรนาํ ขอมูลเหลา นไ้ี ปใช ประโยชนใ นการผลกั ดนั ใหเกดิ ความเปน รปู ธรรมตอ ไป รูปท่ี 51 ผลิตภัณฑเครือ่ งด่มื สมนุ ไพรปญจขันธข องกรมวิทยาศาสตรก ารแพทย

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 159 ความรว มมือในการพฒั นาปญ จขันธระหวา งหนว ยงานภาครฐั เอกชน และชุมชน เปน มิตใิ หม ของการทาํ งานแบบบูรณาการ ทําใหห นวยงานภาครฐั และเอกชนมคี วามเขาใจซง่ึ กนั และกัน และสามารถ ตอบสนองตอความตองการของภาคอตุ สาหกรรมไดดีขนึ้ นอกจากนยี้ ังสามารถนาํ แนวทางนไ้ี ปประยกุ ต ใชกบั ความรว มมือในการวจิ ัยและพฒั นาสมนุ ไพรในดา นอน่ื ๆ ได เอกสารอางองิ 1. คณะกรรมการพัฒนาอตุ สาหกรรมผลิตภัณฑสมนุ ไพร. แผนยทุ ธศาสตรการพฒั นาอุตสาหกรรมผลิตภัณฑสมุนไพร. กรม วิทยาศาสตรก ารแพทย กระทรวงสาธารณสขุ . มถิ ุนายน 2547. หนา 8-10. 2. เย็นจิตร เตชะดํารงสิน (บรรณาธกิ าร). แนวทางการผลิตวัตถุดบิ ปญจขนั ธในประเทศไทย. กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและ การแพทยท างเลือก กระทรวงสาธารณสขุ . กรุงเทพฯ : รา นพมุ ทอง. 2548. หนา 25-27. 3. เบญจนีย เภาพานชิ ย, เย็นจิตร เตชะดํารงสนิ , ประคองศริ ิ บุญคง. ความรวมมือในการพัฒนาปญจขนั ธระหวา งภาครัฐและเอกชน. วารสารการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก. 2549; 4(2): 48-56.

160 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก บทท่ี 8 บทสรปุ ประเทศสาธารณรฐั ประชาชนจีนมที รพั ยากรพืชประมาณรอ ยละ 10 ของโลก ซ่ึงจดั เปน อนั ดบั ที่ 3 ของโลก รองลงมาจากประเทศบราซลิ (อันดบั 1) และประเทศมาเลเซยี (อันดับ 2) และจดั อยูใน กลมุ ประเทศท่ีมีการใชส มุนไพรกนั อยา งแพรหลาย (จีน อนิ เดีย อินโดนเี ซยี เกาหลี) เมอ่ื รวมสมุนไพรที่ ใชทาํ ยามีประมาณ 12,800 ชนดิ แหลง สมุนไพรในประเทศจะแบง เปน 8 เขต ไดแ ก เขตภาค ตะวันออกเฉียงเหนือ เขตภาคเหนือ เขตพื้นท่ีภาคกลาง เขตภาคตะวันตดเฉียงใต และเขตชงิ จง้ั ในแต ละเขตจะมีสมนุ ไพรทขี่ ้ึนช่อื และมคี ณุ ภาพดี (เรยี กวา authentic) แตกตา งกัน พืชสมนุ ไพรจนี มี ความสาํ คญั ในตลาดโลก และภาพรวมของมูลคา การสงออกสมนุ ไพรจีนมีแนวโนม เพ่มิ ข้ึนทุกป ประเทศ สาธารณรฐั ประชาชนจนี มีพื้นท่ีเพาะปลูกพืชสมุนไพรมากกวา 480,000 เฮกแตร โดยปลูกสมุนไพร มากกวา 13,000 ชนิด และไดผ ลผลติ กวา 550,000 ตนั นับเปน ประเทศที่มีความชํานาญและมี ประสบการณในการศึกษาวจิ ยั สมุนไพร และดา นพฤกษศาสตรแ ละเกษตรศาสตรเ ปนอยา งมาก ประเทศไทยอดุ มสมบรู ณดว ยทรัพยากรสมนุ ไพร มสี ภาพภูมิประเทศและภมู ิอากาศคลายคลึง กับเขตภาคตะวันตกเฉยี งใตแ ละภาคใตข องจีน เชน มณฑลเสฉวน ยนู นาน กยุ โจว กวางสี และเกาะ ไหหลํา เปน ตน จึงมพี ืชสมุนไพรหลายชนิดในมณฑลดงั กลา วทีค่ ลายคลงึ กับสมนุ ไพรไทย การใชส มนุ ไพร ในบา นเราสวนใหญจะเกบ็ จากปา หรอื แหลงธรรมชาติ มกี ารเพาะปลกู บางแตไมม าก และสวนใหญจะเปน การปลกู แซมในพ้ืนทีเ่ พาะปลกู หรือตามทอี่ ยูอาศัยใกลบ า น ซงึ่ จะใหผลผลติ ไมม ากจงึ ไมเ หมาะกับการ เพาะปลกู ที่ตองการสมนุ ไพรจาํ นวนมาก รวมทง้ั ทําใหการควบคุมคุณภาพวตั ถุดบิ สมนุ ไพรทําไดยากมาก ขึน้ ถา พ้นื ดินมีความแตกตางกันมากหากปลูกแบบกระจายในหลายพืน้ ท่ี การเกบ็ สมุนไพรจากแหลง ธรรมชาตเิ ปนผลใหส มนุ ไพรบางชนิดขาดแคลน หายาก หรอื อาจสญู พนั ธุไ ด จงึ จาํ เปน ตอ งอนุรักษพ ันธุ พืชเหลานโ้ี ดยวางแผนการปลูก นอกจากนี้มพี ชื สมุนไพรจํานวนไมน อยที่ใชกนั มากในตํารับยาไทย แต ตอ งนําเขา จากตา งประเทศ เชน ชะเอมเทศ โกฐชนิดตาง ๆ เปน ตน มรี ายงานวา ประเทศไทยมีการ นาํ เขาสมนุ ไพรจีนปละประมาณ 30,000 ลา นบาท ดังนนั้ หากเราสามารถปลกู สมนุ ไพรเหลา นี้ไดเ อง 1 แทนการนําเขาจากประเทศสาธารณรฐั ประชาชนจนี กจ็ ะประหยัดเงนิ ตราของประเทศไดปละไมน อย สมนุ ไพรสว นใหญไดมาจากพชื พชื แตล ะชนิดมแี หลง กระจายพนั ธแุ ละถ่นิ ท่อี ยแู ตกตางกนั สง ผล ใหส มนุ ไพรแตล ะชนิดมลี กั ษณะเฉพาะตวั มอี งคประกอบทางเคมี และสรรพคณุ ทางยาแตกตางกัน สวน

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 161 ของพชื สมุนไพรทีใ่ ชเ ปนยามี 5 สวน จะเกบ็ ในระยะที่มปี รมิ าณตวั ยาในพชื สงู สดุ ดังน้ี 1. รากและหัว (เหงา, ลาํ ตนใตดิน) จะเก็บในระยะทีพ่ ืชหยดุ การเจรญิ เติบโตแลว สว นใหญ เปนพืชลมลุกมักจะเกบ็ ตอนตน ฤดหู นาว ซงึ่ เปนชว งทผ่ี ลดั ใบ พืชจะเกบ็ สะสมอาหารไวท่ีรากและหัว 2. ใบหรอื ทั้งตน จะเกบ็ ในระยะทพ่ี ืชเจริญเติบโตมากทสี่ ุด แตบ างชนิดกจ็ ะกําหนดวาตองเก็บ อยางไร 3. เปลือกตน และเปลือกราก จะเก็บในระยะตนฤดูฝน เพราะเปน ชวงทมี่ ตี วั ยาสงู และลอกเปลอื ก งายกวา ชวงอนื่ ๆ 4. ดอก เกบ็ ในระยะดอกเริ่มบาน ยกเวน บางชนดิ ตอ งเก็บขณะยังตมู อยู 5. ผลและเมลด็ จะเก็บในระยะแกเตม็ ท่ี สารเคมใี นพืชมีหลายชนดิ แตกตางกันไปตามสวนตาง ๆ ของพืช การทราบสารเคมีจะชวยให สามารถนาํ สมนุ ไพรมาพฒั นาเปนยาไดอ ยางเหมาะสม กลมุ สารสําคัญทีพ่ บในพชื ไดแก แอลคาลอยด กลยั โคไซด นํ้ามันหอมระเหย แทนนนิ ฟลาโวนอยด สเตอรอยด เทอรปน อยด ยางไม สารอนื่ ๆ เชน ไขมนั คารโ บไฮเดรต โปรตนี กรดอะมิโน เอน็ ไซม วิตามิน เรซนิ และบาลซัม เปนตน เนื่องจาก ประสิทธผิ ลของยาจากสมุนไพรมคี วามสัมพนั ธกบั คุณภาพของสมนุ ไพร องคป ระกอบทที่ ําใหสมนุ ไพรมี คณุ ภาพแตกตา งกนั คอื ความแตกตางของสารประกอบเคมใี นพชื ซ่งึ อาจเกดิ จากพันธุ ระยะเวลาในการ 2 เก็บเกี่ยว เปน ตน การปลูกสมนุ ไพรเพอ่ื ใหไดผ ลผลติ ที่สามารถทดแทนการนําเขา ไดน ั้น สมนุ ไพรทผี่ ลติ ไดจะตอง สามารถแขง ขันไดท งั้ ในเรอื่ งคณุ ภาพและราคา อกี ทั้งสมนุ ไพรจนี เปา หมาย ไดแ ก โกฐจุฬาลาํ พา โกฐสอ โกฐเขมา โกฐเชยี ง โกฐหัวบวั ชะเอมเทศ อบเชยจีน และปญ จขันธ ที่รัฐบาลสาธารณรัฐประชาชนจนี จะ มอบใหกระทรวงสาธารณสุขนํามาทดลองปลูกในประเทศไทยนั้น แมว า สมุนไพรเหลา น้จี ะมีการใชก นั มาก ในการแพทยแ ผนไทย แตสมนุ ไพรดังกลาวไมไดมถี ่ินกาํ เนดิ ในบานเรา การเพาะปลูกสมนุ ไพรเหลานี้ เพอ่ื ทดแทนการนาํ เขา ในอนาคตจึงถอื วาเปนงานท่ยี ากมาก ดังนั้น เพือ่ ใหก ารวิจยั สามารถบรรลุเปา หมาย เบื้องตนทต่ี อ งการและเปน ประโยชนในการตอยอดวจิ ยั ตอ ไป จาํ เปน ตองอาศยั นักวชิ าการจากหลายสาขา มารวมกันคดิ รว มกันทําใหค รบวงจร โดยอาศยั จุดแขง็ ของแตล ะหนว ยงานและศกั ยภาพของนกั วจิ ยั แตล ะ คน กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลือก กระทรวงสาธารณสุข จึงไดจ ัดทําโครงการวจิ ัย แบบบูรณาการขึน้ จาํ นวน 2 โครงการ คือ “โครงการสาํ รวจพนื้ ที่เพาะปลูกสมุนไพรจีนเพือ่ ลดการนาํ เขา” และ “โครงการการผลติ และการแปรรูปสมุนไพรจีนเพ่อื ลดการนําเขา ”

162 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก การดําเนินการ “โครงการสาํ รวจพ้นื ทีเ่ พาะปลกู สมนุ ไพรจีนเพื่อลดการนําเขา ” เริ่มจากอธบิ ดี กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือกไดมีคําสั่งแตงตั้งคณะทํางาน ซึ่งประกอบดวย นกั วชิ าการจากกรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื ก กรมวทิ ยาศาสตรก ารแพทย องคก าร เภสัชกรรม กรมวชิ าการเกษตร กรมสงเสริมการเกษตร กรมพฒั นาท่ีดนิ และองคการอตุ สาหกรรมปาไม โดยคณะทาํ งานไดมกี ารศกึ ษาขอ มลู ทัว่ ไปและขอ จาํ กัดเฉพาะของสมนุ ไพรเปา หมายแตละชนิด รวมท้งั ขอมูลแหลง เขตกรรมของสมุนไพรเปา หมายในสาธารณรัฐประชาชนจนี และขอ มูลพ้ืนทีข่ องประเทศไทย ทใี่ กลเ คยี งกบั ความตอ งการของสมุนไพรเปา หมาย จากน้ันไดม ีการประชุมคณะทํางานเพอื่ วางแผนสาํ รวจ พน้ื ท่ี ดาํ เนินการสาํ รวจพนื้ ท่แี ละเกบ็ ตวั อยางดนิ และนํา้ จากพ้นื ที่เปา หมายสง สํานกั วทิ ยาศาสตรเ พ่อื การ พัฒนาท่ดี ินตรวจวิเคราะห จากผลการดําเนนิ การดงั กลาว คณะทํางานสามารถสาํ รวจพนื้ ทไ่ี ดทงั้ สิ้นจาํ นวน 35 แหง ใน19 จังหวดั ไดแ ก แมฮ อ งสอน เชยี งราย เชยี งใหม พจิ ติ ร ลําปาง สโุ ขทยั อตุ รดติ ถ แพร นาน พิษณุโลก เพชรบูรณ เลย อุดรธานี หนองคาย ขอนแกน กาฬสนิ ธุ กาญจนบุรี ชัยภูมิ และระยอง คณะทํางานไดคดั เลอื กสถานทส่ี าํ หรับทดลองปลกู โดยดจู ากลกั ษณะทางกายภาพ สภาพแวดลอ มของพ้ืนท่ี และประวัติการใชที่ดินเพื่อประเมินวาเปนพ้ืนท่ีเส่ียงตอสารพิษตกคางและโลหะหนักหรือไม รวมทั้งดู ความพรอมของพ้ืนทว่ี ามีผูร บั ผิดชอบหรอื ไม หลงั การสาํ รวจพน้ื ที่ คณะทาํ งานสามารถเลอื กพนื้ ทีส่ าํ หรับ ปลูกสมุนไพรเปา หมายได ดังน้ี 1. ปญ จขันธ จงั หวัดเชยี งใหม เชยี งราย 2. โกฐจฬุ าลําพา/ชงิ เฮา จังหวดั เชยี งราย แพร พิษณุโลก อตุ รดิตถ ระยอง กาญจนบรุ ี 3. โกฐสอ จงั หวัดเชียงราย แพร 4. โกฐเขมา จงั หวดั เชยี งราย แพร พิษณโุ ลก ลําปาง 5. โกฐหัวบัว จังหวดั เชียงราย แพร พิษณุโลก ลาํ ปาง 6. ชะเอมเทศ จงั หวดั อดุ รธานี ชยั ภมู ิ ขอนแกน กาฬสนิ ธุ 7. อบเชยจีน จังหวัดเชยี งราย เลย หนองคาย อุดรธานี สาํ หรบั โกฐเชยี งน้ัน ไมพบพ้นื ท่ีท่ีเหมาะสม เนื่องจากไมส ามารถหาพ้นื ที่ทสี่ งู จากระดับน้ําทะเล 2,000-2,900 เมตรได การเดนิ ทางไปสาํ รวจพน้ื ทนี่ ้นั นอกจากคณะทํางานจะไดพ ้ืนทส่ี าํ หรบั ปลกู สมุนไพรเปาหมายแลว ยงั ไดมโี อกาสศึกษาสมนุ ไพรไทยที่เกดิ ขน้ึ เองตามปา ธรรมชาตใิ นพน้ื ท่สี าํ รวจ โดยไดส ัมภาษณเ จา หนาท่ี และคนในพ้นื ที่ เชน ในพน้ื ทีจ่ ังหวดั เชียงรายพบสมนุ ไพรทเ่ี กดิ ขึน้ เองตามธรรมชาตเิ ปน จํานวนมาก คือ

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 163 โดไมรลู ม ซงึ่ อดุ มสมบรู ณมาก และสมนุ ไพรท่มี กี ารเพาะปลกู ไดผ ลดคี อื ขงิ ขา กวาวเครือขาว กวาวเครือ แดง เปนตน นอกจากน้ีคณะทํางานยังพบวา ผูรับผิดชอบในพนื้ ที่สวนปาหลายแหง ทีค่ ณะทาํ งานไดไ ป สํารวจ เปน ผมู คี วามรแู ละมปี ระสบการณด า นงานสวนปา และสวนสมนุ ไพรสูงมาก อีกทงั้ มีความตัง้ ใจ และทํางานดวยจิตวญิ ญาณ หากเราสามารถเชญิ บคุ คลเหลาน้ีใหมาเปน เครือขายในการสนับสนนุ วตั ถุดบิ สมนุ ไพรสาํ หรบั การศึกษาวจิ ัยแลว นอกจากจะทาํ ใหผวู จิ ยั ทราบรายละเอยี ดของขอมูลวตั ถดุ บิ สมุนไพร เชน การเก็บเก่ียว อายุ การแปรรปู สภาพแวดลอมในการเจรญิ เตบิ โต ฯลฯ ซ่งึ จะสง ผลใหก ารวจิ ยั ทาง พรีคลินิกมคี ุณภาพแลว ยงั เปน ประโยชนอ ยา งยง่ิ ตองานวิจยั และพัฒนาสมนุ ไพรของหนว ยงานตา ง ๆ ของ ภาครัฐ การดาํ เนินการ “โครงการผลติ วตั ถุดบิ และการแปรรูปสมนุ ไพรจนี เพ่อื ลดการนําเขา ” ไดดาํ เนินการ ขยายผล “โครงการสํารวจพืน้ ท่ีเพาะปลูกสมุนไพรจนี เพ่อื ลดการนาํ เขา” โดยเรมิ่ จากการจดั ประชมุ เชิง ปฏิบัติการใหแกขาราชการและเจาหนาที่ของหนวยงานที่เขารวมโครงการและเกี่ยวของกับการเพาะปลูก สมนุ ไพร จาํ นวนกวา 40 คน เพอ่ื ใหทกุ คนมคี วามรคู วามเขาใจในการทําแปลงสาธติ การเพาะปลกู สมนุ ไพร อยา งถูกตอ ง และมีความเขาใจในกระบวนการพัฒนาวตั ถุดบิ และการแปรรปู สมนุ ไพรครบวงจร จากนนั้ คณะทาํ งานไดม ีการประชมุ เพ่ือจดั ลําดับชนิดของสมุนไพรทจ่ี ะดําเนนิ การศึกษากอ นหลัง โดยพิจารณา จากขอ มลู ทไ่ี ดแ ละความพรอ มของสมุนไพรท่ีจะดําเนนิ การ และไดค ัดเลอื กสมุนไพรปญจขันธดําเนนิ การ เปนอนั ดับแรก ตามดวยโกฐจฬุ าลําพา/ชงิ เฮา ในสว นของปญ จขนั ธน น้ั คณะทาํ งานไดต ดิ ตอขอเมล็ด พนั ธ/ุ ตน พนั ธุป ญจขันธจ ากเขตปกครองตนเองสิบสองปน นาในมณฑลยูนนาน นาํ มาศกึ ษาเปรยี บเทียบ คุณภาพกบั พันธพุ น้ื เมอื งของไทย เพอ่ื การคัดเลอื กพันธุพ ชื ท่ีเจริญเติบโตเร็ว ใหผลผลติ สงู และมคี ณุ ภาพ ดี คุมคาตอการลงทุนไปศึกษาวิจัยตอยอดตอไป ผลการศึกษาวิจัยเบื้องตนพบวาปญจขันธพันธุจีน เจริญเตบิ โตเรว็ ใหผ ลผลิตสูงและมคี ณุ ภาพดีเมอ่ื พชื มีอายปุ ลกู 76-78 วัน ก็สามารถเกบ็ เกี่ยวผลผลติ ได แตปญจขนั ธพ ันธพุ ้ืนเมืองเจรญิ เติบโตชา ในชวงทพ่ี ชื มีอายุปลกู 1-3 เดอื น หลงั จากนนั้ จะเจรญิ เตบิ โต เรว็ และปญจขนั ธพ นั ธุจ นี ใหผลผลิตสงู กวาปญจขนั ธพ ันธพุ ืน้ เมอื งเฉล่ียรอยละ 33.33 ดงั น้ัน คณะ ทํางานจึงไดคดั เลือกปญ จขันธพนั ธจุ นี ไปศึกษาการเพาะปลกู ตามแนวทางเกษตรดีท่เี หมาะสมตอไป จากผลการดําเนนิ งานดังกลา ว คณะทาํ งานไดจ ัดทาํ คมู ือ “แนวทางการผลติ วตั ถุดิบปญจขนั ธ ในประเทศไทย” ซึ่งมีเนือ้ หาครอบคลุมตงั้ แตข อ มูลทวั่ ไปของปญ จขันธ ลกั ษณะพชื การใชป ระโยชน การขยายพันธุ ขอ จาํ กัดเฉพาะของปญ ขันธ การคัดเลอื กสถานทปี่ ลูก ปจ จยั การผลติ ทางการเกษตรเพือ่ การผลติ วตั ถดุ บิ ปญจขนั ธ การผลติ วตั ถุดิบปญ จขันธ การควบคมุ คุณภาพของวตั ถดุ บิ ปญ จขันธ และ

164 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ภาคผนวกซงึ่ รวบรวมขอ มูลทางวิชาการทเ่ี ปน ประโยชนและแบบบันทกึ ขอมลู ระบบการจดั การคณุ ภาพ : GAP ของพชื สมนุ ไพร เพื่อใหเ กษตรกรและผผู ลติ วตั ถดุ ิบปญ จขันธไดใชเปน แนวทางในการปฏิบตั ิได อยา งถูกตอง นอกจากน้ีคณะทาํ งานยังไดร ว มมอื กับภาคเอกชนในการพฒั นาปญจขนั ธส เู ชิงพาณิชย โดย ไดเ ชิญผูประกอบการภาคเอกชนท่สี นใจเขา รวมโครงการจาํ นวน 3 ราย คือ บรษิ ัท ลโี อเฮริ บส จํากดั บรษิ ทั เขาคอ ทะเลภู จาํ กัด และบริษัท กรีนเขลางค จํากัด เขารว มดาํ เนนิ การเปน การนาํ รอ ง ทาํ ให ผปู ระกอบการไดร ับความรคู วามเขา ใจในกระบวนการผลติ วัตถดุ ิบตามแนวทางเกษตรดที ่ีเหมาะสม และ เปนจุดเร่ิมตนในการนาํ ผูประกอบการมาพบกับผูผลิตวัตถุดิบในพื้นท่ีโดยไมตองผานคนกลาง ซ่ึงอาจ นาํ ไปสกู ารปลูกแบบมีสญั ญาขอตกลง (contract farming) หรอื รูปแบบอนื่ ทีเ่ หมาะสมตอ ไป ในสวนของโกฐจฬุ าลําพา/ชงิ เฮา คณะทาํ งานไดติดตอขอเมล็ดพนั ธุโกฐจุฬาลําพา/ชิงเฮา จาก สถาบนั พฤกษศาสตรค นุ หมิงมาทดลองปลูกเปน การนาํ รอ ง ณ ศูนยว ิจยั พืชสวนพจิ ิตร ศนู ยสง เสริมและ พฒั นาอาชีพเกษตร (พชื สวน) จงั หวดั เชียงใหม และพ้นื ทส่ี วนปาขององคก ารอุตสาหกรรมปา ไม พบวา ลกั ษณะใบและดอกมคี วามแตกตา งกันมาก เนอ่ื งจากพืชชนิดน้ีขยายพันธดุ ว ยเมล็ดและถา ยเรณูโดยลม และแมลง จงึ สามารถผสมขา มตนไดง า ยซึง่ แตกตา งจากพืชอืน่ ในวงศเดยี วกนั ทาํ ใหพันธุท น่ี ํามาทดลอง ปลกู นน้ั ยงั ไมแ นนอน นอกจากนีย้ ังพบวา หากดินมีความเปน กรดสงู เชอ้ื ราบางชนิดเจรญิ ไดดี ซ่งึ เปน ปญหาทําใหรากของพืชเนาตายได ตอมาคณะทํางานไดรับเมล็ดพันธุโกฐจุฬาลําพาจากศูนยกสิกรรม ธรรมชาติทามะขาม อาํ เภอเมอื ง จงั หวัดกาญจนบรุ ี ซ่งึ ไดรบั เมลด็ พันธุครั้งแรกจากคณะทํางานศนู ยพันธุ วิศวกรรมและเทคโนโลยีชวี ภาพแหง ชาติ ซึ่งเมล็ดพนั ธุดงั กลาวคอนขา งแนนอน นํามาศึกษาตอ ใหค รบ วงจร ผลการดาํ เนนิ งานดงั กลาว คณะทาํ งานไดจ ัดทาํ เอกสารเผยแพร “การผลติ วัตถุดิบโกฐจฬุ าลาํ พาตาม แนวทางเกษตรดที เี่ หมาะสม” โดยมีเน้ือหาครอบคลุม ลักษณะพืช ถน่ิ กาํ เนิดและการกระจายพนั ธุ การ ขยายพันธุ การใชป ระโยชน ขอจํากดั เฉพาะของโกฐจฬุ าลาํ พา การคดั เลอื กสถานท่ีปลกู การเตรยี ม แปลงปลกู การเพาะกลา การปลูก การดูแลรกั ษา การเก็บเกีย่ ว และการปฏิบตั หิ ลงั การเกบ็ เกย่ี ว เพอ่ื ให เกษตรกรและผผู ลติ วตั ถดุ บิ โกฐจฬุ าลาํ พาไดใ ชเ ปนแนวทางในการปฏิบัติไดอยา งถกู ตอง อยา งไรก็ตาม เพ่ือใหไดเ มล็ดพันธุโกฐจฬุ าลาํ พาท่มี คี ุณภาพแนนอน จงึ ควรศึกษาดานการพัฒนาพันธตุ อไป ในสว นของสมุนไพรชะเอมเทศ คณะทาํ งานไดดําเนินการเฉพาะในสว นของปจ จัยการผลิตที่ เหมาะสมตอ การผลิตชะเอมเทศ รวมท้งั การประเมนิ คุณภาพของชะเอมเทศในทอ งตลาด ผลการศกึ ษา ทําใหค ณะทาํ งานไดทราบวา ชะเอมเทศในทอ งตลาดมคี ุณภาพเขา มาตรฐานโดยสว นใหญมีคุณภาพในระดบั ปานกลาง

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 165 โดยสรปุ การผลติ วัตถดุ ิบสมุนไพรตามแนวทางเกษตรดีทเี่ หมาะสม (GAP) น้ัน มคี วามสาํ คัญ และจาํ เปนยง่ิ ในตลาดโลกปจจุบนั เพราะแนวโนม การตลาดของผบู ริโภคเขา สยู ุคกระแสบริโภคอาหาร ปลอดภัย (food safety) และยุคการคา เสรีท่มี มี าตรการดานสขุ อนามัยในการบรโิ ภคของคนและ สขุ อนามัยพชื ตา งประเทศเพิม่ ความเขมงวดกบั การใชส ารเคมีมากข้นึ การผลติ วัตถดุ บิ ตามแนวทาง เกษตรดที ีเ่ หมาะสมนั้น เปนการประกนั คณุ ภาพของวัตถุดบิ และสนับสนุนการจัดทํามาตรฐานการผลติ วตั ถดุ บิ สมนุ ไพรในประเทศไทย การดําเนินการ “โครงการผลติ วตั ถดุ ิบและการแปรรูปสมนุ ไพรจนี เพือ่ ลด การนําเขา ” นับเปน รูปแบบตัวอยา งที่ดขี องการพัฒนาสมนุ ไพรแบบบรู ณาการและครบวงจร โดยไดใช ศักยภาพของคณะทาํ งานทกุ คนอยา งเต็มท่ี ไดเ รียนรสู มนุ ไพรไทย-จนี ในหลายมติ ิ ไดสรา งนกั วิจัยในพืน้ ท่ี จาํ นวนมาก นอกจากน้คี ณะทํางานยังไดรับประโยชนจ ากการแลกเปล่ียนความคดิ เห็นและประสบการณ ซึ่งกันและกนั รวมท้งั ไดเ ครือขา ยความรวมมือในการศึกษาวจิ ยั การปลูกสมนุ ไพรแบบครบวงจร ระหวา ง หนวยงานภาครฐั ชมุ ชน องคก ารบรหิ ารสวนทองถิน่ และภาคเอกชน เอกสารอางองิ 1. เย็นจิตร เตชะดาํ รงสิน. รายงานฉบับสมบูรณ โครงการนาํ รอ งสาํ รวจพื้นท่ีเพาะปลูกสมุนไพรจนี เพื่อลดการนําเขา . กลุมงานความ รว มมอื การแพทยไ ทย-จีน กองการแพทยทางเลอื ก กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลือก. พ.ศ. 2546. 59 หนา . 2. วิชัย โชควิวฒั น. คุณภาพสมุนไพร. วารสารการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื ก. 2004; 2(2): 84-91.

166 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ภาคผนวก 1. หลกั เกณฑมาตรฐานการผลิตผลติ ผลเกษตรอนิ ทรยี  ขององคก ารอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาติ เลขท่ี 890020153 เง่ือนไขสภาพแวดลอ ม 1. ปรมิ าณโลหะหนักท่ีปนอยใู นดินที่ทําการเพาะปลกู จะตองไมเ กนิ มาตรฐานปริมาณโลหะหนักในดนิ ของพืน้ ทีท่ ่ีไดก ําหนดไวกอนแลว โดยสาํ นักคมุ ครองสภาพแวดลอ มแหง สภาพบริหาร และตามหลักการ มาตรฐานช้ัน 3 ท่ีกาํ หนดไวใ นตารางการจําแนกและจดั ลําดับดนิ ถาหากมีเหตกุ ารณพเิ ศษ จะตอ งแนบ ขอมลู ทเ่ี ก่ยี วขอ งสง ใหค ณะกรรมการชวยเหลอื แนะแนวพจิ ารณาปรับปรุงแกไขตอไป 2. คุณภาพของนํ้าจะตอ งเหมาะสมตามมาตรฐานคณุ ภาพน้ําท่ีใชในการชลประทาน ซง่ึ กําหนดโดย องคก รสว นราชการ 3. พน้ื ท่ีสวนที่ลาดเนินตอ งประกอบการใหถูกตอ ง อาจเหมาะเปน พืน้ ทเี่ ลีย้ งสัตว การควบคุมวัชพชื 1. กาํ จดั วัชพชื ดวยแรงงานคนหรอื ใชเคร่อื งยนต ไมกาํ จดั วัชพชื ดว ยสารเคมีสงั เคราะห 2. ใชว ธิ คี ลมุ ดิน คลมุ ตาขา ย ไถพรวน หรือปลกู พชื หมุนเวียนสําหรบั ลดการเกดิ ของวชั พชื การจดั การดูแลการใสป ุย 1. การเพาะปลูกแบบอินทรียท้ังหมด 1.1 กาํ หนดเวลาที่แนนอนในการเก็บตวั อยางดินไปวเิ คราะหใหร ูสภาพทางฟสิกสแ ละเคมี ตลอดจนความอดุ มสมบูรณข องดนิ เพอ่ื จะไดใชเปน หลักในการจดั การดแู ลใสป ยุ บาํ รงุ ดิน 1.2 ใชป ุย อนิ ทรยี สารจากการผลติ ของเกษตรกรเอง โดยผา นการหมักการสลายตวั เรยี บรอย จนเปน ปุยหมกั หรอื ใชปุย อนิ ทรยี ส ารอืน่ ๆ เพอ่ื ปรบั ปรุงสภาพแวดลอ มของดนิ และใหธ าตุอาหารท่ีพืช ตอ งการ 1.3 ไมใชป ุย เคมี (รวมทัง้ จลุ ธาต)ุ และสารจลุ นิ ทรียท่มี ีปยุ เคมีรวมอยดู ว ย และปุยอินทรยี  ผสมปุยเคมี 2. การเพาะปลูกแบบอนิ ทรียไมทั้งหมด 2.1 กําหนดเวลาที่แนน อนในการเก็บตวั อยา งดนิ ไปวิเคราะหใ หรสู ภาพทางฟส กิ สแ ละเคมี

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 167 ตลอดจนความอดุ มสมบูรณข องดนิ เพ่อื จะไดใชเปน หลกั ในการจดั การดแู ลใสป ยุ บํารุงดนิ 2.2 ใชปยุ อนิ ทรยี ทเี่ กษตรกรผลิตขน้ึ มาเองใหมากท่ีสุด โดยผา นการหมกั สลายตัวเรียบรอย จนเปนปยุ หมกั หรือใชปุยหมกั หรือใชปยุ อนิ ทรียส ารอนื่ ๆ เพื่อปรบั ปรงุ สภาพแวดลอ มของดินและใหธาตุ อาหารทีพ่ ชื ตอ งการ ในระยะการเจริญเติบโตทางลําตน (Vegetative Growth) ของไมผลพจิ ารณาให ใชป ยุ เคมี ปรมิ าณการใชตองไมเกนิ สภานแ้ี นะนาํ ใหใ ช 30% ของธาตุอาหารหลกั 3 ชนดิ กับพชื ปลูก ตน ชา พิจารณาใหใชปยุ เคมีไนโตรเจน ปริมาณการใชตองไมเกินคําแนะนาํ ใหใชดังกลาวโดยมีปริมาณธาตุ ไนโตรเจน 20% 2.3 นอกจากขอ กําหนด 2 ขอดงั กลาวแลว หา มใชปุยเคมี (รวมทั้งจลุ ธาต)ุ สารจลุ นิ ทรียท ่มี ี ปยุ เคมรี วมอยูดว ยและปยุ อนิ ทรียผสมปุย เคมี การปองกนั กําจดั โรคแมลง 1. การปลูกแบบอนิ ทรียท ั้งหมด 1.1 พยายามปองกนั กําจัดดวยรปู แบบการปลูก ปอ งกันกาํ จดั โดยทางฟส ิกส ปอ งกันกาํ จัด โดยทางชวี ภาพปลกู พชื ท่โี รงแมลงไมช อบ และปอ งกนั โดยใชวสั ดุธรรมชาติอ่ืน ๆ เพื่อปอ งกนั การทาํ ลาย ของโรคและแมลงท่ีจะเกดิ ข้ึน 1.2 หามใชยาเคมีสงั เคราะหต ลอดจนสารจากพชื และวสั ดุที่เปน แรธาตุท่เี ปนพษิ ตอมนษุ ย 2. การเพาะปลูกแบบอนิ ทรยี ไ มท ัง้ หมด 2.1 พยายามปอ งกนั กาํ จัดดว ยรปู แบบการปลูก ปอ งกันกําจัดโดยทางฟสกิ ส ปอ งกันกาํ จัดโดย ทางชีวภาพปลกู พชื ทโี่ รงแมลงไมช อบ และปองกนั โดยใชว ัสดุธรรมชาติอ่ืน ๆ เพอื่ ปองกันการทําลายของ โรคและแมลงท่ีจะเกดิ ขน้ึ 2.2 ในระยะทีไ่ มผลกําลังออกดอกถงึ ระยะเก็บเกย่ี ว ไมใ ชย าเคมสี ังเคราะห สวนในระยะเจรญิ เตบิ โตอนื่ ใหป ฏิบัตติ ามการแนะนาํ ในการปอ งกนั โรคแมลงกบั พชื ปลกู ตา ง ๆ ของสภาพนี้ ถาไมม คี วาม จาํ เปน กไ็ มพ นยาเคมสี ังเคราะห 2.3 ตนชาท่ีอยูร ะหวา งการเจริญเติบโตในชว งฤดูหนาว หรือเกบ็ เก่ยี วชาแลว จนถงึ กอ นตนชา แตกยอดในฤดตู อ ไป จะตองใชว ิธีปอ งกนั กําจัดตามท่ีสภาพนแ้ี นะนาํ ดงั ไดก ลาวมาแลว ถา ไมมคี วาม จาํ เปน ก็ไมพ น ยาเคมีสังเคราะห 2.4 นอกจากตามขอกําหนดท่ี 2.2 และ 2.3 แลวหามใชย าเคมีสงั เคราะหตลอดจนสารจาก พืชและวัสดุที่เปนแรธ าตุทเ่ี ปนพษิ ตอ มนุษย

168 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก 2. มาตรฐานสินคาประเภทปจ จัยการผลิตทางการเกษตร ท่รี ับรองโดยกรมพัฒนาทด่ี ิน ปยุ หมกั เปน ปยุ อินทรยี ท่ีเกิดจากกจิ กรรมของจุลินทรียห ลายชนิดในการยอ ยสลายวสั ดอุ ินทรยี  และไดสารอินทรียวัตถุทม่ี คี วามคงทน ไมมีกลิ่น มสี ีนํา้ ตาลปนดํา มาตรฐานที่กาํ หนด คอื 1. ปรมิ าณอนิ ทรยี วัตถอุ ยูระหวาง 25-50 เปอรเซ็นต โดยน้ําหนกั 2. อตั ราสว นคารบ อนตอไนโตรเจน (C/N ratio) ไมเ กนิ 20:1 3. คา การนาํ ไฟฟาไมเกนิ 3.5 เดซซิ ีเมนตอ เมตร 4. คา ความเปนกรดเปน ดาง (pH) อยรู ะหวาง 5.5-8.5 5. ปรมิ าณธาตุอาหารหลกั - ไนโตรเจน ไมต ํา่ กวา 0.5 เปอรเซน็ ต โดยนํ้าหนกั - ฟอสฟอรสั ไมตา่ํ กวา 0.5 เปอรเ ซ็นต โดยน้ําหนัก - โพแทสเซยี ม ไมตาํ่ กวา 1.0 เปอรเซน็ ต โดยนํา้ หนกั 6. ปรมิ าณความช้ืนของปุยหมกั ไมเกิน 35 เปอรเซน็ ต โดยนา้ํ หนัก 7. การผานตะแกรงรอ นขนาด 12.5 x 12.5 มลิ ลิเมตร ไดห มด 8. ปริมาณหนิ กรวด ทราย เศษพลาสตกิ หรอื อื่น ๆ ไมเกนิ 10 เปอรเ ซน็ ต โดยน้ําหนัก 9. ไมม วี ัสดุเศษแกว วสั ดุคมและโลหะอ่ืน ๆ 10. ปลอดภัยจากสารพษิ และธาตุโลหะหนัก - สารหนู (As) ไมเกนิ 50 มิลลิกรัมตอกโิ ลกรัม - แคดเมียม (Cd) ไมเ กิน 5 มลิ ลิกรมั ตอ กโิ ลกรมั - โครเมยี ม (Cr) ไมเกนิ 300 มิลลิกรมั ตอ กิโลกรมั - ทองแดง (Cu) ไมเ กิน 500 มิลลกิ รัมตอกิโลกรัม - ตะกวั่ (Pb) ไมเกิน 500 มลิ ลกิ รมั ตอ กิโลกรัม - ปรอท (Hg) ไมเ กนิ 2 มิลลิกรัมตอกโิ ลกรมั 11. ตอ งผานการตรวจสอบการเจรญิ เติบโตของพืช ซง่ึ จะทําการทดสอบโดยปลูกขา วโพดหวาน ในดนิ ทรายท่ีไมใสปุย เปนเวลา 15 วนั แลว ดกู ารเจริญเติบโตเปรียบเทยี บกับการเจรญิ เตบิ โตของตน ขาวโพดท่ปี ลูกโดยใสป ยุ หมกั อตั รา 6 ตันตอ ไร และที่ใสปยุ หมกั ในอัตราสวน 1:1 (น้าํ หนกั ดิน : ปุย หมักที่ความชื้นประมาณ 35 เปอรเซ็นต) ซง่ึ ปลกู เปนระยะเวลา 15 วนั เทากัน

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ 169 3. แบบฟอรม การสงตวั อยา งดนิ เพ่ือตรวจวเิ คราะห เมอ่ื เราใชท ดี่ นิ การเกษตรมาเปน ระยะเวลาหนึ่ง ความอุดมสมบูรณของดนิ จะลดลงเพราะปรมิ าณ ธาตอุ าหารพชื ถูกดึงดูดไปใชเพอ่ื การเจรญิ เติบโต และออกดอกออกผล นอกจากน้ีคณุ สมบัตทิ างเคมี อื่นๆ และคณุ สมบัตทิ างฟส ิกสก็จะเปล่ียนแปลงไปดวย ประกอบกับการเกษตรแผนใหมท่เี นนการเพิม่ ผลผลิตตอไรใหส ูงขึน้ รวมทง้ั การใชท่ดี นิ เพ่อื การเกษตรตอ เนอ่ื งกันมาเปน เวลานานๆ จึงสง ผลใหม กี าร สูญเสยี และเปลยี่ นแปลงดงั ทก่ี ลาวมาแลว มากยิง่ ข้นึ แมว า จะมีการใสปยุ ใสป ูน เพอ่ื ชดเชยธาตอุ าหาร พชื ทส่ี ูญเสียไปและเพอื่ ปรับสภาพดนิ ใหด ขี ึ้นก็ตาม การตรวจดนิ เปนครง้ั คราวเพ่ือตรวจสอบวาดนิ น้ันมี ปรมิ าณธาตุอาหารพชื พอเพียง มีปรมิ าณความเปนกรดเปนดา งเหมาะสมหรือไมส าํ หรบั พชื ทปี่ ลูก จึง จาํ เปนอยา งยงิ่ ทเี่ กษตรกรควรกระทาํ เพราะหากมีการขาดธาตุอาหารพชื หรือเสยี สมดุลธาตุอาหารพชื แมเพยี งชนดิ เดยี ว ก็จะทําใหผลผลติ และรายไดของเกษตรกรลดลง การวิเคราะหดนิ โดยความหมายทีแ่ ทจ รงิ และสมบูรณ หมายรวมถงึ 1. การเก็บตวั อยางดนิ ทถ่ี ูกตอง 2. การวเิ คราะหด นิ ดวยวิธกี ารมาตรฐาน ซง่ึ เชอื่ ถือได 3. การเขา ใจ และแปลความหมายของคา วิเคราะหอยา งถกู ตอง 4. การใหค าํ แนะนํา การใสป ูน และปยุ โดยใชค าวเิ คราะหเปนหลกั อยา งถูกตอ งและมี ประสิทธิภาพ แหลง ที่มา: ระบบการจดั การคณุ ภาพ GAP พชื สมุนไพรสําหรบั เกษตรกร. กรมวิชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและ สหกรณ 2547

170 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก สาํ นักวิทยาศาสตรเพอื่ การพัฒนาท่ดี ิน กรมพัฒนาท่ีดนิ บันทึกรายละเอียดการสงตัวอยา ง ชนดิ ของตัวอยาง……………………………………………….......... เลขรบั ที่……………………………วันท…ี่ ……………………………………………….. เลขปฏบิ ตั กิ าร……………………………………………………………………………… จํานวนตัวอยา งที่สง…………………………………………….......... … เอกชน แหลงท่มี าของการนําสงตัวอยา ง … สวนราชการ/อ่ืนๆ……………………………………………………………..... … เกษตรกร … กอง/สาํ นัก/สพข. งานวจิ ัย/โครงการ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………................ รายการวเิ คราะหตรวจสอบ ดําเนนิ การวิเคราะหตรวจสอบโดย : ………………………………………………………………………… … สวนวิจยั เคมีดนิ : ………………………………………………………………………… … สวนวจิ ยั กายภาพดิน : ………………………………………………………………………… … สวนวจิ ัยส่ิงแวดลอ มดนิ : ………………………………………………………………………… … สว นวจิ ัยแรและจลุ สัณฐานดิน : ………………………………………………………………………… … สว นวเิ คราะหวจิ ยั พชื ปยุ สง่ิ ปรับปรุงดนิ : ………………………………………………………………………… … สวนมาตรฐานและการพัฒนาระบบการวเิ คราะห : ………………………………………………………………………… … สว นวิทยบริการ รายละเอียดเกี่ยวกับตัวอยางที่สงวเิ คราะหตรวจสอบ ชือ่ ผนู าํ สงตัวอยา ง……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………................. ชื่อผเู ก็บตวั อยา ง………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………................ พืน้ ท่ีเกบ็ ตัวอยา ง………………..……….เลขท…ี่ ……………………หมูท …่ี ……………………………บา น………………………………………………………................ ตาํ บล………………………………………อาํ เภอ………………………………………………….จังหวดั ……………………………………………………………................... ช่อื เจา ของตวั อยาง……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………................. จํานวนเนอ้ื ที…่ …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………................ ผลผลติ ทไ่ี ดรับหรอื เคไดรบั …………………………………………………………………………………………………………………………………………….................... ปญหา/อุปสรรคและอื่น ๆ (ถาม)ี ……………………………………………………………………………………………………………………………………................... ขอมลู รายละเอยี ดตัวอยางสอบถามจาก … เจาของตวั อยาง … ผเู กบ็ ตวั อยาง … ผนู ําสงตวั อยาง ชอ่ื ผรู บั ผลวิเคราะห…………………………………………………..โทรศพั ท/โทรสาร E-mail……………………………………………................. ทอี่ ย…ู …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………................... พิจารณาโดยสวนทเ่ี กีย่ วขอ ง

การพฒั นาสมุนไพรแบบบูรณาการ 171 บันทกึ ขอ มลู รายละเอยี ดตวั อยางทส่ี ง วเิ คราะหต รวจสอบ เลขท่.ี .......................................เลขปฏิบตั ิการ...................................วนั ท.ี่ .......................................... ลําดับท่ี รหสั ตัวอยา ง รายละเอยี ดขอมูล พื้นทเ่ี ก็บตวั อยา ง ช้ัน/ความลึกของดนิ เลขปฏบิ ตั ิการ Code No. และจลุ พิกัด (ถาม)ี Horizon/Depth (cm) Lab No.

172 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก 4. การวเิ คราะหป ริมาณโลหะหนักทั้งหมดในดนิ อารเซนกิ (As) ตะกวั่ (Pb) ทองแดง (Cu) สังกะสี (Zn) แคดเมยี ม (Cd) และโครเมยี ม (Cr) ทําการยอ ยตวั อยางดินดวยกรด HClO4/HNO3 (2:1) แลวนาํ สารละลายทยี่ อ ยไปวัดความเขม ขนดวย เครือ่ ง FAAS วธิ ี HClO4/HNO3 (2:1) (ดดั แปลงจาก Hossner, 1996 และ Burau, 1982) อุปกรณ : Digestion tubes, Block digestion, ตูอบ (Oven), Flame atomic absorption spectrophotometer (FAAS) สารเคมี : Conc HClO4, conc HNO3 เพ่ือกาํ จัดการปนเปอน ควรนําเคร่อื งแกวท่ีจะใช ทงั้ หมดแชใน 5 N HCl ไวค างคนื แลว ลา งกรดดว ย de-ionized water กอนนาํ มาใช วิธีการ 1.ชัง่ ตวั อยา งดนิ จํานวน 1.0000 กรัม ทบ่ี ดอยา งละเอยี ดและรอ นผานตะแกรงขนาด 0.2 มิลลิเมตร โดยเครอ่ื งชงั่ ชนดิ ละเอียด (ทศนยิ ม 4 ตําแหนง) ใสลงในหลอดแกวขนาด 50 มิลลลิ ติ ร 2. เติม HClO4/HNO3 5 มิลลิเมตร ตั้งท้ิงไวคา งคนื นาํ ไปใสใน block digestion ทีต่ งั้ อณุ หภมู ิไวท ี่ 80 0C เมอื่ ควันสีนา้ํ ตาลหมดไปเพมิ่ อุณหภูมเิ ปน 120 0C เปนเวลา 3 - 4 ชัว่ โมง คอย ๆ เพมิ่ อุณหภูมิเปน 140 0C จนกระท่งั เหลอื HClO4/HNO3 ประมาณ 1 มลิ ลิลิตร และตวั อยางดนิ เปล่ยี นสเี ปน สเี ทาซดี ถาตวั อยา งดินมอี ินทรยี วัตถเุ หลอื อยใู หเ ตมิ HClO4/HNO3 จํานวน 5 มิลลิลติ ร แลวยอ ยตัวอยา งดินตอไปจนเปลี่ยนสีเปน สเี ทาซดี 3. ตง้ั ท้งิ ไวใ หเ ย็น แลวเตมิ de-ionized water ประมาณ 5 มิลลิลิตร เขยาหลอดดว ย vortex mixer ลางหลอดดว ย de-ionized water แลว กรองใสล งใน volumetric flask ขนาด 25 มิลลลิ ติ ร โดยใชก ระดาษกรอง Whatman No.42 4. นําสารละลายทีไ่ ดไ ปวดั หาความเขม ขน ของโลหะหนักดว ยเครือ่ ง FAAS การคาํ นวณ X× V × D ปรมิ าณโลหะหนกั ในดนิ (mg/kg) = W X = ความเขมขนของโลหะที่อา นไดจ ากเครอื่ ง V = ปริมาตรของสารละลายตวั อยางที่เตรียม W = นํ้าหนักตัวอยาง D = Dilution

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 173 การวิเคราะหปรมิ าณอารเ ซนกิ ปรมิ าณนอ ย วิธีการท่ี 1 (ดดั แปลงจาก EPA, 1992; Kent และ Arthur, 1986) อุปกรณ : Teflon Beaker ขนาด 100 มิลลิลิตร เตาไฟฟา (Hotplate) เครอ่ื ง FAAS ที่ ติดตั้งเครือ่ ง Vapor Generation สารเคมี : Conc HClO4, conc HNO3, conc HCl, conc HF, 10 % KI, 0.6% NaBH4 ในสารละลาย 0.5% NaOH, 10% Ascorbic acid เพอื่ กาํ จดั การปนเปอ น ควรนาํ เคร่ือง แกว ทีจ่ ะใชท้ังหมดแชใน 5 N HCl ไวคา งคืน แลว ลางกรดดว ย de-ionized water กอ นนาํ มาใช วธิ กี าร 1. ชง่ั ตัวอยางใหไดน าํ้ หนกั ท่ีแนน อนประมาณ 0.1-0.5 กรมั ท่ีบดอยา งละเอียด โดยเครือ่ งช่งั ชนดิ ละเอยี ด (ทศนยิ ม 4 ตําแหนง ) ใสใน Teflon Beaker ทาํ ใหต วั อยา งเปย กดว ยการฉีดดวยนาํ้ กล่นั เล็กนอ ย 2. เตมิ conc HNO3 6 มลิ ลิลติ ร แลว นําไปตั้งบนเตาไฟฟา ทตี่ งั้ อุณหภมู ไิ ว 100 0C ใหค วาม รอ นอยางตอเน่อื งจนสารละลายเกอื บแหง เหลือประมาณ 2 มิลลิลิตร ระวังอยา ใหสารละลายแหง ถายัง มีควนั สีนา้ํ ตาลใหเตมิ conc HNO3 6 มิลลิลติ ร แลวทาํ เหมือนเดมิ 3. ยกลงจากเตาไฟฟา ท้ิงไวใ หเย็นประมาณ 5 นาที จงึ เตมิ conc HClO4 2 มิลลลิ ิตร และ conc HF 6 มลิ ลลิ ิตร แลว นําไปยอ ยสลายบนเตาไฟฟาอีกครั้งจนควันขาวของ HClO4 เกิดข้ึน แลวตั้ง ตอจนกระทั่งสารละลายเกือบแหง ยกลงจากเตาไฟฟา ทิ้งไวใหเย็นประมาณ 5 นาที แลวเติม conc HClO4 2 มิลลิลิตร และ conc HF 6 มิลลิลติ ร แลวนําไปยอยสลายบนเตาไฟฟาอีกคร้งั 4. เตมิ conc HClO4 2 มลิ ลลิ ิตร นาํ ไปต้งั บนเตาไฟฟา ทาํ การยอ ยสลายตอ จนสารละลาย เกอื บแหง 5. ยกลงจากเตาไฟฟา เตมิ น้าํ กลนั่ 10 มิลลลิ ติ ร แลวเตมิ conc HCl 25 มลิ ลลิ ติ ร แกวง บกี เกอรใหส ารละลายผสมกนั ดี แลวนําไปตม บนเตาไฟฟาจนตัวอยางละลายหมด 6. ยกลงแลว ทง้ิ ไวใ หเ ย็น แลว เทสารละลายทง้ั หมดลงใน volumetric flask ขนาด 100 มิลลลิ ติ ร จากนน้ั ฉีดนา้ํ กล่นั ลา งบีกเกอรห ลายครง้ั เทรวมลงใน volumetric flask 7. เติม 10% KI 5 มลิ ลลิ ติ ร เขยาใหสารละลายเขา กัน ต้งั ทง้ิ ไวทอี่ ุณหภมู หิ อ งประมาณ 1 ช่ัวโมง หรือนําไปอุน บนเตาไฟฟา ที่อณุ หภมู ิ 90 0C เปน เวลา 15 นาที แลวยกลง ต้งั ทงิ้ ไวใ หเ ยน็ 8. เติม 10% Ascorbic acid 2 มลิ ลิลิตร เติมนํ้ากล่นั ปรับปรมิ าตรเปน 100 มิลลิลติ ร ปด ฝาเขยา ใหเ ขา กนั จะไดส ารละลายตัวอยางท่มี คี วามเขมขนกรดเกลือประมาณ 25% พรอมนําไปวดั หา

174 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ปรมิ าณของอารเ ซนิกดวยเครื่อง AAS โดยวิธี Vapor Generation ตอไป 9. เตรียมสารละลายมาตรฐานของอารเซนกิ โดยการเตรยี มจากสารละลายมาตรฐานความเขมขน 1000 มิลลิกรมั /กโิ ลกรมั แลว เตรียมใหม ีความเขม ขน 100 และ 10 มิลลกิ รมั /กโิ ลกรัม ตามลาํ ดบั เตรยี มชวงความเขมขนของกราฟมาตรฐานตามคูมือของเคร่อื ง AAS โดยใช volumetric flask ขนาด 100 มิลลลิ ติ ร เตมิ conc HCl 25 มลิ ลิลติ ร แลวดาํ เนินการตามขอ 7 และ 8 เชน เดียวกับสารละลาย ตวั อยางทกุ ประการ จะไดสารละลายมาตรฐานทมี่ ีความเขมขน ตามที่กําหนด 10. นําสารละลายตวั อยางและสารละลายมาตรฐานทีเ่ ตรยี มไว ไปวดั หาปรมิ าณของอารเ ซนกิ ดว ยเคร่อื ง AAS โดยวธิ ี Vapor Generation ตอไป ในการวดั ปรมิ าณของอารเซนิกโดยวิธี Vapor Generation ใชส ารละลาย 50% HCl และ 0.6% NaBH4 ในสารละลาย 0.5% NaOH เปนตัวทําใหเ กดิ ปฏิกริ ิยาไดไอของอารเซนกิ ในกระบวนการ Hydride Generation การคํานวณ Abs × ppbstd × V ปรมิ าณอารเ ซนิกในตัวอยา ง (สว นในพันลา นสวน: ppb) = Absstd × W Abs = คาการดูดกลืนแสงของสารละลายตวั อยา ง Absstd = คาการดดู กลืนแสงของสารละลายมาตรฐาน ppbstd = ความเขมขน ของสารละลายมาตรฐาน W = น้าํ หนักของตัวอยางเปน กรัม V = ปรมิ าตรของสารละลายตวั อยา งทงั้ หมด วิธีการท่ี 2 ยอ ยตวั อยา งดวยวิธี HClO4/HNO3 (2:1) หรอื HClO4/HNO3 (1:2) (ดดั แปลงจาก EPA, 1992; Kent และ Arthur, 1986) ทําตามขนั้ ตอนดังนี้ 1. นําตัวอยา งมาจาํ นวนท่ตี อ งการ แลวเติม conc HCl 25 มลิ ลลิ ิตร เตมิ 10 % KI 5 มิลลลิ ติ ร เขยาใหสารละลายเขา กนั ตัง้ ท้งิ ไวที่อณุ หภูมหิ องประมาณ 1 ชว่ั โมง หรือนาํ ไปอนุ บนเตาไฟฟา ท่อี ณุ หภมู ิ 90 0C เปน เวลา 15 นาที แลวยกลง ต้งั ทง้ิ ไวใ หเ ย็น 2. เติม 10% Ascorbic acid 2 มิลลลิ ิตร เติมนาํ้ กลน่ั ปรบั ปริมาตรเปน 100 มิลลิลิตร ปด ฝาเขยา ใหเ ขา กนั จะไดสารละลายตัวอยางทมี่ ีความเขมขน กรดเกลอื ประมาณ 25% พรอ มนําไปวัด

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 175 หาปรมิ าณของอารเ ซนกิ ดวยเคร่อื ง AAS โดยวธิ ี Vapor Generation ตอ ไป 3. เตรียมสารละลายมาตรฐานของอารเ ซนิก โดยการเตรียมจากสารละลายมาตรฐานความ เขมขน 1000 มิลลกิ รัม/กโิ ลกรมั แลว เตรียมใหม คี วามเขม ขน 100 และ 10 มลิ ลิกรมั /กโิ ลกรมั ตามลําดบั เตรียมชวงความเขม ขนของกราฟมาตรฐานตามคูมือของเครอ่ื ง AAS โดยใช volumetric flask ขนาด 100 มิลลลิ ติ ร เตมิ conc HCl 25 มลิ ลลิ ติ ร แลวดาํ เนนิ การตามขอ 1 และ 2 เชน เดยี วกับสารละลายตวั อยา งทุกประการ จะไดสารละลายมาตรฐานท่มี คี วามเขม ขนตามทกี่ าํ หนด 4. นําสารละลายตัวอยางและสารละลายมาตรฐานท่ีเตรียมไวไปวัดหาปริมาณของอารเซนิก ดวย เคร่อื ง AAS โดยวิธี Vapor Generation ตอ ไป ในการวัดปริมาณของอารเซนิกโดยวิธี Vapor Generation ใชสารละลาย 50% HCl และ 0.6% NaBH4 ในสารละลาย 0.5% NaOH เปนตัวทําใหเกิดปฏิกิริยาไดไอของอารเซนิกในกระบวนการ Hydride Generation ท้ังสองวธิ ใี หคาวเิ คราะหท ี่ใกลเคยี งกนั สามารถใชแ ทนกันได การคาํ นวณ (Reading – Blank)× Df ปรมิ าณอารเ ซนิกในตวั อยาง (mg/kg) = 10× W หรอื V Reading = คา ท่อี า นไดข องสารละลายตวั อยาง Blank = คาท่อี า นไดของ blank Df = จํานวนเทาทเี่ จอื จาง W = น้ําหนักของตวั อยา งเปน กรัม V = ปริมาตรของปุยอินทรียนา้ํ การวเิ คราะหโ ลหะหนักละลายในนา้ํ (กรมอนามัย, 2537) (อารเซนิก (As) ตะกัว่ (Pb) ทองแดง (Cu) สงั กะสี (Zn) แคดเมยี ม (Cd) และโครเมียม (Cr) โลหะหนักละลาย (dissolved heavymetals) คอื โลหะหนักทีห่ าไดจ ากสว นตา งๆ ซงึ่ สามารถผา นเย่อื กรอง (membrane filter) ขนาด 0.45 ไมโครเมตรได การหาปริมาณของโลหะหนกั ละลาย ตองกรองตวั อยางนาํ้ ดว ยเยอื่ กรอง ขนาด 0.45 ไมโครเมตร เร็วที่สุดเทาที่จะทําไดหลังจากเก็บตัวอยาง เคร่ืองมือท่ีใชในการกรองควรใชพลาสติกหรือแกว ใชตัวอยาง นํ้าประมาณ 50-100 มิลลิลิตร ของนํ้าตัวอยางลางขวดท่ีรองรับ เทน้ําสวนนี้ท้ิงไป แลวเก็บตัวอยางที่

176 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก กรองมาได จนไดปริมาตรตามตองการ นํานํ้าตัวอยางท่ีไดจากการกรองมาทําใหเปนกรดดวย HNO3 (1:1) 3 มิลลิลิตร จากน้นั นํานาํ้ ตัวอยางทไี่ ดไปวดั หาความเขม ขน ของโลหะหนกั ดวยเครอื่ ง FAAS ตารางท่ี 29 มาตรฐานคณุ ภาพน้าํ ชลประทานท่ีใชในการเพาะปลกู รายละเอยี ดสวนประกอบท่มี อี ยูในนํา้ ปริมาณท่ีควรจะมไี ด pH อุณหภูมิ 5.0-9.0 สารท่ีมอี ยูในน้าํ ทงั้ หมด (Total Solid) 40 องศาเซลเซยี ส คลอไรด < 1,900 ppm. 200-750 ppm. ซัลเฟต < 960 ppm. 0.2-3.8 ppm. โบรอน 750-2,100 การนาํ ไฟฟา (EC) ไมโครไมล/ชม. SAR (Sodium Adsorption Ratio) RSC (Residual Sodium Carbonate) <4 SSP (Soluble Sodium Percentage) < 2.5 Meq./l < 60 เปอรเซ็นต แคดเมียม ตอ งไมมีเลย ppm. แคลเซียม 20-40 ppm. คารบ อนไดออกไซด 20-40 ppm. คารบ อเนต < 10 โครเมียม ตองไมม ีเลย ppm. ทองแดง > 2.0 ไซยาไนด ตอ งไมมเี ลย ออกซิเจนที่ละลายในนํ้า (Dissolved Oxygen, DO) > 2.0 ppm. สารแขวนลอยในนํา้ ตอ งไมม ีเลย แมกนีเซียม < 20 ppm. นํา้ มนั < 5 ppm. 0.005-0.020 ppm. ฟนอล โซเดียม < 10 ppm. สารละลายในนาํ้ (Total Dissolved) 1,500 ppm. ทีม่ า : การตรวจสอบคณุ ภาพนํ้าในงานชลประทาน กองจดั สรรนํา้ และบาํ รงุ รักษา กรมชลประทาน

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ 177 ระดบั เกณฑพืน้ ฐาน (background levels) หรือ ระดับตรวจสอบ (investigation levels) ซ่งึ เปนระดับความเขมขนทนี่ ํามาใชเ พื่อประเมินการปนเปอนระยะแรก ระดับเหลานไ้ี มไดบ งชี้ถึงอันตราย ที่ อาจเกดิ ขน้ึ ) ตารางที่ 30 ระดบั เกณฑพนื้ ฐาน ท่แี นะนาํ สําหรบั โลหะหนักในดินประเทศไทย ธาตุ ระดับเกณฑพ ื้นฐาน (มก./กก.) สารหนู แคดเมยี ม 30 โคบอลต 0.15 โครเมียม 20 ทองแดง 80 ปรอท 45 นิกเกลิ 0.1 ตะกั่ว 45 สงั กะสี 55 70 ทมี่ า : กรมวิชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ ตารางท่ี 31 การปนเปอนโลหะหนกั ตามมาตรฐานตาํ รายาสมนุ ไพรไทย ธาตุ คามาตรฐานในสมุนไพร (มก./กก.) สารหนู (As) <4 แคดเมียม (Cd) < 0.3 ตะก่วั (Pb) < 10

178 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ตารางที่ 32 สมั ประสทิ ธิ์การเคล่ือนยา ยของโลหะหนักในระบบดินและพชื ธาตุ สัมประสทิ ธก์ิ ารเคลื่อนยา ย ธาตุ สัมประสทิ ธ์ิการเคล่อื นยา ย As 0.01-0.1 Ni 0.1-1 Be 0.01-0.1 Pb 0.01-0.1 Cd 1-10 Se 0.1-10 Co 0.01-0.1 Sn 0.01-0.1 Cr 0.01-0.1 Tl 1-10 Cu 0.01-0.1 Zn 1-10 Hg 0.1-1 ทีม่ า : Kloke, A. (1984) เอกสารอางอิง 1. นติ ยาพร ตันมณ.ี รายงานฉบับบสมบูรณ โครงการศกึ ษาวจิ ัยปจจัยการผลิตสมนุ ไพรชะเอมเทศและการศึกษาการปนเปอ นของสาร หนแู ละโลหะหนักของสมนุ ไพรชะเอมเทศที่สุมตวั อยา งจากพน้ื ทเ่ี ปา หมายทกุ แหง . สถาบนั การแพทยไทย-จีน เอเชียตะวันออกเฉยี งใต กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข, นนทบรุ ี. 2549. หนา 1-45.

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ 179 5. การวเิ คราะหปรมิ าณโลหะหนักละลายในนํ้า อารเ ซนิก (As) ตะกัว่ (Pb) ทองแดง (Cu) สงั กะสี (Zn) แคดเมยี ม (Cd) และโครเมยี ม (Cr) (กรมอนามยั , 2537) โลหะหนกั ละลาย (dissolved heavy metals) คอื โลหะหนกั ท่ีหาไดจากสว นตาง ๆ ซ่งึ สามารถผา นเยื่อกรอง (membrane filter) ขนาด 0.45 ไมโครเมตรได การหาปริมาณของโลหะหนักละลาย ตองกรองตัวอยางน้ําดวยเย่ือกรอง ขนาด 0.45 ไมโครเมตร เร็วที่สุดเทาท่ีจะทําไดหลังจากเก็บตัวอยาง เครื่องมือที่ใชในการกรองควรใชพลาสติกหรือ แกว ใชตัวอยางน้ําประมาณ 50-100 มิลลิลิตร ของนํ้าตัวอยางลางขวดที่รองรับ เทน้ําสวนนี้ท้ิงไป แลวเก็บตัวอยางที่กรองมาได จนไดปริมาตรตามตองการ นําน้ําตัวอยางที่ไดจากการกรองมาทําใหเปน กรดดวย HNO3 (1:1) 3 มลิ ลลิ ิตร จากนน้ั นําน้ําตวั อยางท่ีไดไปวัดหาความเขมขนของโลหะหนักดวย เครอ่ื ง FAAS ระดบั เกณฑพ ้นื ฐาน (background levels) หรอื ระดับตรวจสอบ (investigation levels) ซงึ่ เปนระดับความเขมขน ท่ีนํามาใชเพือ่ ประเมินการปนเปอนระยะแรก ระดับเหลานี้ไมไดบ ง ชี้ถึงอันตรายท่ีอาจ เกดิ ข้ึน)

180 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก 6. แบบบันทึกขอ มลู ระบบการจดั การคุณภาพ : GAP ปญ จขันธ แบบบนั ทกึ ท่ีเกษตรกรตอ งใชสาํ หรับบนั ทกึ การปฏบิ ัติงานเพื่อผลติ พืชสมุนไพรตามระบบการ จัดการคุณภาพ : GAP ปญจขนั ธ ประกอบดว ยแบบบนั ทกึ ตาง ๆ ตามพฒั นาการของพชื สมุนไพร และตามระบบการจดั การคณุ ภาพ รวมทง้ั สิ้น 4 แบบ 1. บญั ชแี ละแหลงที่มาของปจจยั การผลิต จาํ นวน 6 แผน 2. แหลง ที่มาของเลด็ พนั ธุ จาํ นวน 1 แผน 3. การใชส ารเคมีปอ งกนั กําจัดศัตรูพืชสมุนไพร จํานวน 2 แผน 4. การเก็บเกี่ยวและการปฏิบตั ิหลังการเกบ็ เกย่ี วพืชสมุนไพร จาํ นวน 1 แผน แหลง ที่มา: ระบบการจัดการคณุ ภาพ GAP พชื สมนุ ไพรสําหรบั เกษตรกร. กรมวชิ าการเกษตร กระทรวงเกษตรและ สหกรณ 2547

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 181 แบบบนั ทกึ ขอมูลประจาํ แปลงเกษตรกร การจัดทาํ ประวตั แิ ปลงและการใชประโยชนที่ดินในแปลง โดยรวมชื่อเจาของแปลง ผูดแู ล แปลง ทต่ี ง้ั แปลง แผนทภ่ี ายในแปลง ชนดิ พืชและพนั ธทุ ปี่ ลูก ประวตั ิการใชท ี่ดนิ ยอ นหลังอยา งนอย 3 ป และรายละเอยี ดอนื่ ๆ ตามแบบบนั ทึกขอ มูลประจาํ แปลง แหลง ที่มา: ระบบการจัดการคุณภาพ GAP พชื สมุนไพรสําหรบั เกษตรกร. กรมวชิ าการเกษตร กระทรวงเกษตรและ สหกรณ 2547

182 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก ระบบการจดั การคณุ ภาพ: GAP ปญ จขันธ กรมวชิ าการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ หมายเลขเอกสาร........................ แบบบนั ทกึ ขอ มูลประจําแปลง เอกสารจดั ทําคร้ังที่ 1 หนา 1/4 ขอมลู ประจําแปลงป................................. เจา ของแปลงชอ่ื นาย/นาง/นางสาว...........................................นามสกลุ ............................................ หมายเลขประจําฟารม พชื .............................................. จาํ นวน.....................ไร แยกเปน......................แปลง ท่อี ยู ช่ือหมูบาน....................................................................................................................................................... เลขท.ี่ ......................หมทู ่.ี .......................ถนน......................................ตรอก/ซอย................................................... แขวง/ตาํ บล............................................เขต/อาํ เภอ.............................จังหวดั ......................................................... รหสั ไปรษณีย.........................................โทรศพั ท.................................โทรสาร........................................................ e-mail.......................................................................... website............................................................................ ชือ่ ผตู ดิ ตอหรือผูแ ทน นาย/นาง/นางสาว...............................................................นามสกลุ ......................................................................... ทอี่ ยู ช่ือหมบู าน........................................................................................................................................................ เลขท.่ี ......................หมูที.่ .......................ถนน.......................................ตรอก/ซอย................................................... แขวง/ตาํ บล............................................เขต/อําเภอ..............................จงั หวดั ......................................................... รหัสไปรษณยี .........................................โทรศัพท..................................โทรสาร........................................................ e-mail.......................................................................... website............................................................................. ลงชอ่ื เจา ของแปลง.................................................................... (............................................................) ลงช่อื ผูติดตอหรือผูแทน........................................................... (............................................................)

การพัฒนาสมุนไพรแบบบูรณาการ 183 ระบบการจัดการคุณภาพ: GAP ปญ จขนั ธ กรมวิชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ หมายเลขเอกสาร........................ แบบบันทึก ขอมูลประจาํ แปลง เอกสารจดั ทําคร้ังที่ 1 หนา 2/4 เจาของแปลงชอ่ื นาย/นาง/นางสาว.................นามสกลุ ........................แปลงที่............ปท ่ดี ําเนนิ การ เลขประจําแปลง ท่ตี งั้ แปลงเลขท่.ี ..................หมทู ี.่ ..................ตาํ บล............................................อําเภอ.............................................. จงั หวัด.........................................................รหัสไปรษณยี .................................โทรศัพท.......................................... รวมท้ังสิ้น จาํ นวน.........................................แปลง จาํ นวน.................................................................................ไร แผนผงั ทต่ี ั้งแปลง แสดงเสน ทางคมนาคม และสถานท่ีสาํ คัญในบริเวณใกลเคยี ง เพอ่ื อาํ นวยความ สะดวกในการเดินทางไปยงั แปลง N

184 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก ระบบการจดั การคณุ ภาพ: GAP ปญ จขนั ธ กรมวชิ าการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ หมายเลขเอกสาร........................ แบบบันทึก ขอ มูลประจําแปลง เอกสารจดั ทาํ ครั้งท่ี 1 หนา 3/4 แปลงที.่ ...........ปท ด่ี าํ เนนิ การ........................ ทีต่ งั้ แปลงเลขท.่ี ....................ตาํ บล............................................อําเภอ.................................................................... จงั หวัด.....................................................................................พืน้ ที่...................................................................ไร 1.1 พันธุท ปี่ ลกู พนั ธุ.................................ระยะปลูก.....................จาํ นวนตน........................วันทีป่ ลกู (อายุตน)..................... พันธุ.................................ระยะปลูก.....................จํานวนตน........................วันที่ปลูก (อายุตน )..................... พันธุ. ................................ระยะปลูก.....................จํานวนตน........................วันทป่ี ลูก (อายุตน)..................... พันธ.ุ ................................ระยะปลูก.....................จาํ นวนตน........................วันท่ปี ลกู (อายุตน)..................... 1.2 ระบบน้ําทใ่ี ช. .................................................อัตราการจายนํ้า........................................................ลิตร/ช่วั โมง 1.3 ประเภทดนิ ..................................................................................................................................................... 1.4 ประวัตกิ ารใชพืน้ ท่ีการผลิต กอ นปลูกพืชปจ จบุ นั ยอ นหลัง 3 ป พ้นื ทไี่ มเคยใชประโยชนท างการเกษตร ปท ่ี 1..................................... พ้นื ที่ใชป ระโยชนทางการเกษตร ชนิดของพืชทีเ่ คยปลูกมากอ น ปท่ี 2..................................... ปท ี่ 3..................................... 1.5 ประวตั ิการแพรร ะบาดของศัตรูพชื และการจัดการ ชือ่ ศตั รพู ืช.........................ปที่ระบาด........................พื้นที่ระบาด รอ ยละ..................การกาํ จดั ....................... ช่อื ศัตรูพืช.........................ปท่ีระบาด........................พ้ืนท่ีระบาด รอยละ..................การกาํ จัด....................... 1.6 ขอมลู อ่ืน ๆ 1.6.1 อน่ื ๆ ................................................................................................................................................

การพัฒนาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 185 ระบบการจดั การคุณภาพ: GAP ปญจขนั ธ กรมวิชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ หมายเลขเอกสาร........................ แบบบนั ทกึ ขอ มูลประจาํ แปลง เอกสารจัดทาํ คร้ังท่ี 1 หนา 4/4 แปลงที่............ปทด่ี าํ เนนิ การ........................ แผนท่ีภายในแปลง (ระบุ แหลง นํา้ อาคาร หรือส่งิ กอสรา งอืน่ ๆ ท่ปี รากฏในแปลง) N

186 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก 7. แบบบนั ทึกบัญชีและแหลงทมี่ าของปจจัยการผลติ จัดทํารายการและรายละเอยี ดเฉพาะของปจจยั การผลติ ท่ีสาํ คญั ไดแ ก พนั ธุ ปุย สารเคมี ปอ งกนั กาํ จัดศัตรพู ืชทใี่ ชใ นการปฏิบตั กิ ารผลติ พรอมทั้งจดั ทาํ บญั ชีรายการ ปริมาณ วัน เดือน ป ท่ี จดั ซอ้ื จดั หาลงในแบบบนั ทกึ แหลงที่มา: ระบบการจดั การคณุ ภาพ GAP พชื สมุนไพรสาํ หรบั เกษตรกร. กรมวชิ าการเกษตร กระทรวงเกษตรและ สหกรณ 2547

การพฒั นาสมุนไพรแบบบรู ณาการ 187 ระบบการจดั การคณุ ภาพ: GAP ปญจขนั ธ กรมวชิ าการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ หมายเลขเอกสาร........................ แบบบนั ทึก บัญชแี ละแหลง ท่มี าของปจ จัยการผลิต เอกสารจดั ทาํ ครั้งที่ 1 หนา 1/6 วนั ท่ี เจาของแปลง ชื่อ นาย/นาง/นางสาว..................นามสกุล.................เลขประจําแปลง แปลงท.่ี ...............................ปที่ดาํ เนนิ การ......................... ประเภทของปจจยั การผลิต ปุยเคมี และปุยอินทรีย รายการปจ จยั การผลติ 1/ วัน เดือน ป ปริมาณที่จดั ซ้อื แหลง ท่ีไดม า2/ ผูบ นั ทกึ ทจ่ี ัดซ้ือ แตละครัง้ หมายเหตุ 1/ ระบุประเภท (เคมี หรืออนิ ทรยี ) ชนดิ (ทางดนิ ทางใบ ปุยพชื สด ปุยคอก ปุยหมัก และเกรดปยุ ) 2/ ระบชุ ือ่ หนวยงาน บริษทั หรอื หางราน ทีซ่ อื้ หรอื ไดปจ จัยการผลิตมา

188 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก ระบบการจดั การคณุ ภาพ: GAP ปญจขนั ธ กรมวิชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ หมายเลขเอกสาร........................ แบบบันทึก บัญชแี ละแหลง ท่ีมาของปจจัยการผลติ เอกสารจดั ทาํ คร้ังท่ี 1 หนา 2/6 วนั ท่ี เจา ของแปลง ชือ่ นาย/นาง/นางสาว..................นามสกลุ .................เลขประจําแปลง แปลงท่.ี ...............................ปท่ีดาํ เนนิ การ......................... ประเภทของปจจยั การผลิต สารปอ งกนั กาํ จัดโรค รายการปจจยั การผลติ 1/ วัน เดือน ป ปรมิ าณท่จี ัดซ้อื แหลง ท่ไี ดมา2/ ผูบันทึก ที่จัดซอ้ื แตล ะคร้งั หมายเหตุ 1/ ช่อื สามัญ และชื่อการคา 2/ ระบชุ อื่ หนวยงาน บรษิ ัท หรอื หางราน ที่ซ้อื หรือไดปจจัยการผลิตมา