Osep Tokat Armenian Master Silversmiths from Ani EGU TEMMUZ 2009

Bu kitap, 2005 yılında Van Publishing, Inc. tarafından yayımlanan Hay Ardzatakordz Varbedner, Armenian Master Silversmiths adlı Ermenice-İngilizce kitabın gözden geçirilmiş Türkçe-İngilizce baskısıdır. This book is revised Turkish-English edition of the book Hay Ardzatakordz Varbedner, Armenian Master Silversmiths, printed by Van Publishing, Inc. in 2005.

ERMENİ GÜMÜŞ USTALARI ARMENIAN MASTER SILVERSMITHS

Aras Yayıncılık İstiklal Cad. Hıdivyal Palas No: 231 – Z - Tünel / Beyoğlu (34430) İstanbul - Türkiye Telefon No +90 (212) 252 65 18 Fax +90 (212) 252 65 19 www.arasyayincilik.com [email protected] ARAS-108 -108 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Osep Tokat Türkçe Çeviri/Turkish Translation Beril Eyüboğlu Kapak Tasarımı/Cover Design Savaş Yıldırım Kapak Resmi/Cover Photograph --- Baskı/Printing Punto Baskı Çözümleri Halaskârgazi Cad. Sait Kuran İş Merkezi No: 145 Kat: 5, Şişli, İstanbul www.puntops.com Cilt/Binding Punto Baskı Çözümleri Eylül 2009, İstanbul September 2009, Istanbul ISBN 978-975-7265-9x-x

ERMENİ GÜMÜŞ USTALARI ARMENIAN MASTER SILVERSMITHS OSEP TOKAT



İthaf Dedication viii Önsöz 1 Foreword Ermeni Halkının Kısa Tarihi 5 A Brief History of the Armenian People Van’ın Kısa Tarihi 41 A Brief History of Van Gümüş ve Altın İşlerinde Ermeni Bezeme Sanatı 65 The Ornamental Art of Armenian Silver- and Gold-Making Van’da Altın ve Gümüş Kuyumculuğu 77 Armenian Gold- and Silver-Making in Van Van Dışındaki Ermeni Altın ve Gümüş Kuyumculuğu 205 Armenian Gold - And Silver - Making Beyond Van Teşekkür 269 Acknowledgement Sonsöz 271 Epilogue Dizin 272 Index Bibliyografya 273 Bibliography

İTHAF Bu naçizane çalışmamı, 1915’te sağ kalan ve bir avuç zarif Ermeni sanat eserini kurtarabilmiş anne ve babam Ovsanna Sarkisyan-Tokat ile Bedros Anbedyan-Tokat’a ithaf ediyorum. Bugün bu eserler beni araştırmaya teşvik ederken, o zor günlerde yetenekleri hayatlarını kurtarmaya yetmemiş olan muhteşem ustaların isimlerini ölümsüz kılma isteğimi de pekiştiriyor. DEDICATION I dedicate this small work to my parents Bedros Anbedian-Tokat and Ofsanna Sarkissian-Tokat, survivors of 1915, who were able to save a handful of delicate Armenian artworks. Those artworks have led me to my present research, and strengthened my resolve to help immortalize the names of all the wonderful master craftsmen whose talent proved insufficient for saving their lives, in those horrific days of carnage.

Peri Çayı (Kiğı Çayı) üzerindeki köprü. Büyükbabam Mardiros Sarkisyan 1914'te, doğum yerim olan Kiğı'da bu köprüyü inşa etmiştir. Geçmiş, bizi geleceğe bağlıyor. Osep Tokat In 1914, my grandfather, Mardiros Sarkissian, built this bridge on the river of Kghi, my birthplace, in Turkey. The past connects us to the future. Osep Tokat



Ermeni Gümüş Ustaları 1 Armenian Master Silversmiths ÖNSÖZ FOREWORD Gümüşe karşı duyduğum derin sevgi beni My profound fondness for silver inspired bu mütevazı çalışmayı yapmaya yö­nelt­ti. me to embark on this modest work. Even Her ne kadar sanat tarihçisi olmasam da, though I am not an art historian, I found it halkımın gümüşçülük alanındaki muhteşem impossible to ignore my people’s splendid eserlerini görmezden gelmek, onlarla büyü- achievements in the sphere of silver-making, lenmemek ve gurur duymamak imkânsızdı. impossible not to admire and feel proud of them. Aslında, sanat ve zanaatın bir millete veya kişiye değil, tüm insanlığa ait olduğuna In reality I believe that the arts and crafts inanırım. Nitekim, onları korumak ve muha- do not belong to a people or a person, but the faza etmek yine insanlığın görevidir. Fakat, whole of humanity; consequently the task of anıtlarımızın tahrip edilmesi, değişikliğe protecting and preserving them likewise falls uğratılması, hatta küçük, zarif elişi ürünle- on all of humanity. But as I became aware of rin Ermenilerin elinden alınıp başkalarına the destruction and desecration of our monu- mal edilmesi gibi nahoş gerçekler karşısında ments, and the pillaging of delicate Armenian kayıtsız kalmam olanaksızdı. handicrafts, whose creation was subsequent- ly credited to others, I could not remain İşte bu yüzden, elimden geldiğince, dün- indifferent toward such bitter realities. yaya Ermenilerin zulüm görmüş ve ezilmiş bir miletten ibaret olmadığını göstermek To the best of my ability, I sought to show istedim. Ermeniler en zor günlerinde bile to the world that the Armenians are not aydın/sanatçı, mucit/yaratıcı, öğrenen/öğre- merely a persecuted and downtrodden peo- ten olmuş, şarkı söyleyip dans etmiştir. ple. The Armenians have been and still are intellectuals/craftsmen, inventors/creators, Ermenilerin sanat alanındaki üretkenliği students/teachers, singers and dancers, even sadece Osmanlı İmparatorluğu ile sınırlı kal- in the most trying of their hours. mamış, Rusya, İran, Gürcistan, Avrupa, Arap ülkeleri, Hindistan ve Birleşik Dev­let­ Armenians have been the transmitters of ler’e kadar uzanmıştır. many arts and crafts, not only within the borders of the Ottoman empire, but through- Ermeniler yeteneklerini sanatın birçok out Russia, Iran, Georgia, Europe, Arab coun- alanında ortaya koymuş, hatta kimi alanlar- tries, India, and the United States. da zirvedeki konumlarını asırlar boyu koru- muşlardır. Armenians have demonstrated their tal- ent in a variety of arts and crafts, in several Osmanlı İmparatorluğu sınırları dahilin- of which they have occupied top positions, de, Ermenilerin yetenekleri yaratıcılığın her and have done so for centuries. alanında fark edilir nitelikteydi. Bu konuda Osmanlı yönetiminin Ermeni zanaatkâr ve Within the Ottoman empire, Armenian tal- sanatçılara yönelik destekleyici tavrının da ent has reached prominence in virtually büyük rolü vardı. every creative endeavor, owing in no small measure to the fact that the Ottoman govern- Gümüş işçiliği üzerine çalışmaya başladı- ment has often been greatly supportive of ğımda, doğal olarak aklıma Ermeni gümüş Armenian artists and craftsmen. işçiliği mirasında çok özel bir yeri olan Van şehri geldi. Bu mirası oluşturan diğer önemli When I decided to write about Armenian merkezler arasında İstanbul, Kayseri, İzmir, silver-making, Van predominantly and natu- İzmit, Trabzon, Erzurum ve Diyarbakır da rally came to my mind, given its unique and vardı. enormous role in the Armenian silver-mak- ing heritage. Among the other constituent Bu çalışmam esas olarak Van ve çevresin- centers of that heritage have been Istanbul, deki geleneksel Ermeni gümüş işçiliğini ele Kesaria, Izmir, Izmit, Trebizond, Karin, and almakla birlikte, 1915 sonrasında, Türkiye Tigranakert. sınırlarının dışında Vanlı ustaların katkısıy-

2 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths la canlanan gümüş işçiliğini de kapsamakta- The present work pertains mainly to the dır. Öyle ki, bu kitapta Van şehrinin tarihine, Armenian silver-making of Van and its sur- kültürüne, demografik yapısına, insanları- rounding areas, as well as those silver-mak- nın uğraşlarına ve özellikle de el sanatlarına ing traditions that the master craftsmen of yer verdim. Van helped flourish beyond the borders of Turkey after 1915. Thus I have included Ayrıca, gümüş işçiliğini Ermeni kültürü- chapters on the history of Van as well as its nün genelinde ele alıp değerlendirebilmek culture, demographics, professions, and, için, Ermeni halkının tarihinden kesitlere ve chiefly, its crafts. belli bir dereceye kadar da, Van dışında Er­men­ i gümüş işçiliğinin gelişimi ve gelenek- Furthermore, for an appreciation of silver- lerine de yer vermeyi ihmal etmedim. making within the broader context of Arme­ nian culture, I have devoted sections to the Eserim ilk kez Ermenice-İngilizce olarak history of the Armenian people, and, to a les­ 2005 yılında Erivan’da basılmıştı. Şimdi ise ser degree, the traditions and developments bazı ilavelerle İstanbul’da Türkçe-İngilizce of Armenian silver-making beyond Van. yayımlanıyor. Bu kitabın, yüzyıllarca bera- ber yaşamalarına rağmen Ermeni halkını My work had been first published in tanımayan ve de tanımasına imkân verilme- Arm­ enian and English in 2005, Yerevan, yen Türk halkına, el sanatları, mimari, Armenia. Now it is being published in Turkish müzik, tiyatro, opera vb. alanlarındaki eser- and English in Istanbul, Turkey with some leriyle Türk kültürünün gelişmesinde önemli additions. Despite having lived alongside bir rol oynayan Ermeni toplumunu tanıtma Armenians for centuries, Turkish people ve aradaki perdeyi aralama bakımından da have not known Armenians well enough and katkısı olması dileğiyle... they have not given any chance to realize how Armenians played a great role with their Osep Tokat contributions to the development of Turkish Los Angeles, 2005 culture (i.e. architecture, music, opera, the- atre, craftsmanship, etc.). I hope this book also brings its contribution in introducing Armenians to Turkish public and removing the curtain between the two nations. Osep Tokat Los Angeles, 2005 Yukarıda solda, yazarın annesine ait yüksükler. Van yapımı, gümüş. Birinci ve üçüncü yüksükler savatlı. Yukarıda sağda, yazarın babasına ait kehribar ağızlık. Solda, yazarın babasına ait kehribar tespih. Above left: thimbles that belonged to the author’s mother. Silver, made in Van. First and third thimbles are nielloed. Above right: amber pipe that belonged to the author’s father. Left: amber worry beads that belonged to the author’s father.

Ermeni Gümüş Ustaları 3 Armenian Master Silversmiths Yukarıda, yazarın büyükbabası Mardiros Sarkisyan’a ait mühür. Solda, yazarın babasına ait gümüş üzerine savatlı, Van yapımı tabaka. Aşağıda, yazarın annesine ait, gümüş üzerine savatlı, Van yapımı kemer. Above: the seal of the author’s grandfather, Mardiros Sarkissian. Left: nielloed silver tobacco box made in Van that belonged to the author’s father. Below: nielloed silver belt made in Van that belonged to the author’s mother. Van yapımı gümüş çay süzgeci. 18 gr. Yazarın koleksiyonu. Silver tea strainer of Van. 18 gr. Author’s collection.

4 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths En üstte, solda, yazarın çocukluğundan kalma çay bardağı. En üstte, sağda, Kiğı’nın Khups [Yazgünü] köyündeki Surp Garabed Kilisesi’nin mihrabındaki ipek ikona. Yukarıda, dökme gümüşten rahip haçı. Top left: the author’s childhood tea cup. Top right: silk altar picture from the St. Karapet Church of the village of Khups [Yazgünü] of Kiğı. Above: cast silver priest’s hand cross.

Ermeni Gümüş Ustaları 5 Armenian Master Silversmiths ERMENi HALKININ KISA TARiHi A BRIEF HISTORY OF THE ARMENIAN PEOPLE İn­sanl­ a­rın çok Armenia is one of es­ki za­manl­ar­dan the world’s oldest be­ri yaş­ ad­ ı­ğı bir ül­ke continually inhabited olan Erm­ en­ is­tan ba­zı countries, and many ta­rih­çil­e­re gör­ e historians consider it uyg­ ar­lı­ğın be­şi­ği­dir. a cradle of civiliza- Er­me­ni menk­ ı­be­le­ tion. ri, güç­lü bir ti­tan olan Hayg’ın Pel’e karşı zaferi. According to Pel’le vur­ uş­ up onu Hayk’s victory over Bel. Armenian legend, the yenm­ ey­ i ba­şa­ran Armenian Plateau ti­tan Hayg’ın soy­ un­ was first inhabited by dan ge­lenl­er­ in, Er­me­ the tribe of the titan nist­ an Plat­ os­ u’nun ilk Hayk, who had sak­ inl­e­ri old­ uğ­ un­ u emerged victorious di­le get­ i­rir. Hayg’ın adın­dan ötür­ ü Er­men­ ist­ an’a “Hay­ asd­ an” from a clash with Bel, another titan. Thus de­nil­miş­tir. Ba­zı dil­bi­limc­ i­ler, “Hay” ya da Armenia was named “Hayastan” after “Er­men­ i” sözc­ ü­ğün­ ün Sans­krit di­lin­de Hayk. Some linguists believe that the word “mal­ik” anl­am­ ın­ a geld­ i­ği gör­ ü­şün­ded­ ir. “Hay,” or “Armenian,” is Sanskrit for “pos- An­cak Akadl­ar, Pers­ler, (Es­ki) Yun­ anl­ı­lar sessor.” However, the Akkadians, Persians, ve bi­lah­ ar­ e tüm dün­ya, “Hays” ül­ke­sin­ i and Greeks, and subsequently almost the Erm­ e­nist­ an di­ye adl­and­ ır­mış­tır. Yal­nızc­ a entire world, has called the land of the Gür­cül­er “Somekh­ i” de­mek­ted­ ir. “Hays” “Armenia.” Only the Georgians call it “Somekhi.” Ermenistan eskiden beri büyük güçlerin kavş­ ağ­ ınd­ a yer al­dı. Ay­rı­ca elv­ er­ işl­i coğr­ af­ i From earliest times Armenia has been kon­ u­mu, bu güç­ler­ in Er­me­nist­ an top­rakl­a­ on the crossroads of superpowers. rı­nı iş­gal­e kalkm­ a­sınd­ a, en azın­dan nü­fuz­ Armenia’s desirable geographic location has la­rı al­tı­na al­may­ a ça­lış­mas­ ın­da önem­li rol oyn­ ad­ ı. Öyl­e ki, Erm­ e­nis­tan’ın yer­li hal­kı­ also been a major factor in these powers’ nın tam ba­ğıms­ ız­lığ­ ın ta­dı­nı çık­ arm­ as­ ın­ a attempts to occupy or at least keep it within pek im­kân ver­ il­med­ i; yö­net­ i­cil­er çoğ­ u their sphere of influence. For this reason zam­ an çe­şit­li ya­ban­cı güç­lerl­e itt­ i­fak­yap­ the indigenous rulers of Armenia have rare- mak zor­ und­ a kal­dı. ly enjoyed total independence, and have Tar­ ih­ i Erm­ e­nis­tan’ın hud­ utl­ar­ ı gü­nüm­ üz often been obliged to enter into a client rela- Türk­ i­ye­si’nin do­ğus­ u ve Erm­ e­nist­ an Cum­ tionship with various foreign powers. hu­riy­ e­ti’nden başk­ a Azerb­ ey­can, İran ve The borders of historic Armenia encom- Gür­cis­tan’ın kim­ i bö­lüm­ler­ i­ni için­ e alır; passed the lands of present-day eastern yüz­ ölç­ ü­mü yakl­aş­ ık 400 bin ki­lo­metr­ e Turkey and the Republic of Armenia, as ka­re­dir. Er­men­ is­tan’ın bug­ ünk­ ü yü­zöl­çü­mü well as areas of Azerbaijan, Iran, and bunun on­da bi­ri kad­ ar­dır. Georgia, comprising some 400,000 square kilometers. Present-day Armenia is about one-tenth of its former size.

6 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Tarihöncesi Dönem ve Urartular Prehistoric Period and Urartu Ark­ e­olo­jik bul­gu­lar, Archeological evidence indicates that Er­me­nist­ an topr­ ak­la­rınd­ a Armenia was inhabited by humans more ins­ an­la­rın, bund­ an bir mil­ than a million years ago. At the dawn of yon yı­lı aşk­ ın bir sür­ e ön­ce recorded history, the Armenian Plateau was de ya­şa­mış ol­duğ­ u­nu gös­ home to the kingdoms of Subari, Kharri- ter­mek­te­dir. Er­me­nist­ an Mitanni, and Aratta. The earliest references Pla­tos­ u ya­zı­lı ta­rih­ in şaf­a­ to proto-Armenian kingdoms have been ğın­da Şub­ria­ , Hur­ri-Mit­ an­ found in Akkadian inscriptions of the 24th ni ve Aratt­ a kral­lıkl­a­rın­ a century BC. ev sah­ ipl­i­ği yap­tı. Er­me­ni The kingdom of Hayasa, which ruled Armenia from the 15th to the 13th centu- kral­lık­lar­ ın­ a ilişk­ in en es­ki ries BC, had close ties with the Hittites, while inscriptions dating from the 13th to kay­ ıt­la­ra İÖ 24. yüzy­ ı­la ait 9th centuries BC mention a Nayirian king- dom when referring to Armenia. Tanrıça Anahid Akad ya­zıtl­a­rınd­ a rastl­an­ heykelinin başı [bronz]. mış­tır. In the 9th century BC, there emerged the Head of goddess powerful kingdom of Urartu (also called Anahit’s statue (bronze). İÖ 15. yüz­yıl­dan 13. Van-Ararat) around the city of Van, whose British Museum. yüz­yıl­a kad­ ar Er­me­nis­ first king is believed to be Aramu (859-843 BC). In terms of cultural and military prow- tan’da hü­küm sür­ en Ha­ya­ ess, Urartu was among the most advanced sa Kral­lığ­ ı’nın Hit­ it­ler’le yak­ ın bağ­la­rı var­ dı. İÖ 13 - İÖ 9 yüzy­ ı­llara ait ya­zıt­lard­ a ise Er­me­nist­ an’dan Nay­ i­ri Krall­ığ­ ı ola­rak bah­ sed­ ilm­ ek­ted­ ir. İÖ 9. yüz­yıld­ a Van kent­ i dol­ay­la­rınd­ a powers of the period. King Argishti I built ta­rih sahn­ e­si­ne güçl­ü Urar­tu Krall­ı­ğı çıkt­ ı. the fort city of Erebuni, in the year 782 BC. Van-Arar­ at ola­rak da anı­lan bu dev­le­tin ilk Erebuni was later renamed Yerevan and kral­ı­nın Ara­mu (İÖ 859-843) ol­duğ­ u sa­nıl­ eventually became the capital of Armenia. makt­ a­dır. Urart­ u devl­et­ i kül­tü­rel ve as­ke­ri Erebuni-Yerevan is one of the world’s oldest açıd­ an o dö­ne­min en gel­işk­ in güç­le­rind­ en cities. bi­riy­di. Kral I. Ar­giş­ti Urartu kralı II. Sardur’un (İÖ 764-735) kalkanı. The kingdom of İÖ 782’de Erep­ u­ni ka­le The shield of Sardur II, king of Urartu (764-735 BC). Urartu fell to the ken­ti­ni in­şa et­tir­di. invading Scythians Ere­pu­ni’ye da­ha sonr­ a and Cimmerians (590- Eri­van adı ve­ril­di ve 585 BC). This period son­ un­da Er­me­nist­ an’ın also marks the begin- baş­ken­ti old­ u. Ere­pun­ i- ning of references to Eri­van düny­ a­nın en the Armens. es­ki kentl­er­ in­den bir­ i­ dir. According to histo- rians and linguists, Urart­ u Kral­lı­ğı, İs­kit the ancestors of the ve Kimm­ er­ler’in ist­ i­la­ Armenians were Indo- sı­na uğr­ ay­ a­rak yı­kıld­ ı Europeans who (İÖ 590-585). Öte yan­ reached Armenia dan, bu dön­ emd­ e art­ ık through Asia Minor, Arm­ en­ler’den söz edil­ during the 8-6th cen- me­ye baş­lanm­ ışt­ ı. turies BC. From this

Ermeni Gümüş Ustaları 7 Armenian Master Silversmiths Tarihçilere ve dilbilimcilere gör­ e Er­men­ i­ period until 519 BC, when the whole of lerin ataları, İÖ 8-6 yüzy­ ıl­lar­da Ana­do­ Armenia and southern Georgia were occu- lu’dan Erm­ e­nis­tan’a ge­len Hint-Av­ru­pal­ı­lar­ pied by Achaemenid Persia, Armenia was dır. Bu ta­rih­ten İÖ 519’a kad­ ar Erm­ e­nis­ ruled semi-independently by the kingdom of tan’ın tüm­ ü ve Gür­cis­tan’ın gün­ e­yi Aka­ Paruyr, named after its first king. manış Pers­ler­ i’nce iş­gal edild­ i. Er­men­ ist­ an ya­rı özerk olar­ ak –ilk kral­ın­ ın adıyl­a anı­ In addition, a rock inscription in Iran, lan– Bar­ uyr Krall­ığ­ ı’nc­ a yön­ e­tild­ i. dated 518 BC, includes a reference to “Armenia.” Bun­dan baş­ka, İran’da­ki İÖ 518 tar­ ihl­i bir ka­ya ya­zı­tın­da, “Er­me­nis­tan”a atıf­ta bul­un­ ulm­ akt­ ad­ ır. Eski Erivan. Old Yerevan.

8 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Yervantuniler ve Ardaşes Hanedanı The Yervandunis and the House of Artashes İÖ 331’de Büy­ ük İs­ken­der, Persl­e­ri In 331 BC, Alex­ and­ er the Grea­ t def­eat­ ed Ga­vga­me­la Sa­vaş­ ı’nda yen­di. Erm­ en­ ist­ an’a the Pers­ i­ans at the Batt­le of Gau­gam­ el­a. Fol­ ya­rı özerk­lik ta­nıy­ an Persl­er ta­raf­ınd­ an low­ ing this cor­ners­ton­ e event, Yerv­ and, the atan­mış olan va­li Yervant, bu ta­rih­ i dön­ üm Pers­ i­an-ap­po­int­ ed go­ver­nor who ru­led nokt­ as­ ı­nı fırs­ at bi­le­rek, Ma­ke­dony­ a’nın ege­ Arm­ en­ ia­ se­mi-aut­ o­nom­ ou­ sly, too­ k adv­ an­ta­ menl­i­ği al­tınd­ a, Yer­van­tun­ i Büy­ ük Er­me­nis­ ge of the si­tua­ ti­on to fou­ nd the Kingd­ om of tan Kral­lı­ğı’nın ku­rul­du­ğun­ u ilan et­ti. the Yer­vand­ u­nis of Great­ er Arm­ en­ i­a, in exc­ Er­men­ is­tan’ın Yu­nan kül­tür­ üyl­e kar­şıl­aş­ han­ge for bec­ o­ming a clie­ nt stat­ e of the mas­ ı bu dö­nem­ e rast­lar. Mac­ e­do­nia­ ns. It is dur­ ing this per­ i­od that Ar­men­ ia­ was first exp­ o­sed to Gre­ek cul­tu­re. Yer­van­tu­nil­er’in ye­ri­ni İÖ 189’da Gen­ e­ ral Ard­ a­şes al­dı. Erm­ en­ is­tan’ı işg­ al eden The Yer­van­du­nis we­re suppl­ant­ ed in 189 Se­lefk­ il­er, Ro­mal­ı­lar’a ye­nil­in­ce Ar­da­şes BC by Gen­ er­ al Art­ ash­ es. Be­ne­fit­ ing from ken­di adın­ a bir kral­lık kur­du. Ye­ni topr­ ak­ the fact that the Se­leuki­ans, who oc­cup­ i­ed lar il­hak eder­ ek, ye­rel prens­lerl­e işb­ irl­i­ği Arm­ en­ ia­ , wer­ e de­fea­ted by Ro­me, Ar­tas­hes yap­ ar­ ak ve dil bir­liğ­ in­ i zo­run­lu kı­lar­ ak fo­und­ ed a king­dom na­med aft­ er him­self. By Er­men­ is­tan’ın güçl­ü bir milli dev­let ol­ma­sı­ ann­ ex­ ing ter­rit­ o­rie­ s, se­cur­ ing the coo­ pe­ra­ nı sağ­lad­ ı. Ar­da­şes, ba­şa­rıl­a­rın­ ın ya­nı sır­ a tio­ n of lo­cal princ­ es, and enf­or­cing ling­ ui­s­ Rom­ a’nın da dest­ e­ği­ni kaz­ a­na­rak, “Piu­ s” tic unif­or­mity, Ar­tash­ es bu­ilt Arm­ e­nia­ in­to (kutsal) unv­ a­nın­ a sah­ ip ol­du. a strong nat­ ion­ al sta­te. Ar­tas­hes’ ac­comp­ lishm­ ents, which incl­u­ded dra­wing supp­ ort Er­men­ is­tan krall­a­rın­ ın birl­e­şik ulus­ al from Ro­me, earn­ ed him the titl­e “Piu­ s.” bir ceph­ e oluşt­ urm­ as­ ı zord­ u; zi­ra ge­rek ik­lim, ge­rek­coğr­ a­fi koş­ ull­ar yü­zün­den bir­ The kings of Arm­ en­ i­a hav­ e alw­ ays had birl­e­rin­den ayr­ ı düş­müş özerk prens­likl­er diff­ i­culty ma­int­ ai­ning a unif­ i­ed na­tion­ al ort­ ak bir milli pol­it­ i­kad­ a an­la­şa­mıy­ or­lar­dı. front, as the cou­ ntry’s self-ru­ling princ­ ely Bu ned­ en­le Er­men­ is­tan kral­la­rı, “eşitl­er dynas­tie­ s, who wer­ e oft­ en cut off from one ara­sın­da bi­rinc­ i” ad­ded­ i­liy­ or­du. anoth­ er du­e to both cli­ma­te and geo­ gr­ aphy, dis­ agr­ e­ed over na­tion­ al po­licy. For this rea­ Er­men­ ist­ an’ı gel­iş­tir­ en Ard­ a­şes İÖ son the kings of Ar­me­nia­ we­re gen­ e­rally 180’de Ard­ aş­ ad ken­ti­ni kurd­ u. Rom­ a’yla ve reg­ ar­ded as “first Ardaşes ve among equa­ ls.” Satenig düğün Ar­tas­hes de­ve­lo­ped mitosu Arm­ e­nia­ and fou­ nd­ ed (Ardaşes Alan the city of Ar­tas­hat in 180 BC. At the sam­ e prensesi tim­ e he cult­ i­va­ted dip­lo­ Satenig’i ma­tic tie­ s with Ro­me kaçırırken). and its enemy, the Part­ The wedding hia­ n kingd­ om, which was on the ri­se in nei­gh­ myth of bo­ring Per­si­a. Artashes and One of the most pro­ Satenik (the min­ ent kings of the princess of Art­ as­he­si­an dynasty Alans being was Tigr­ an the Gre­at, kidnapped by Artashes).

Ermeni Gümüş Ustaları 9 Armenian Master Silversmiths komş­ u İran’da güçlenmekte olan –Ro­ma’nın who rul­ed from 95 to 56 BC. düş­man­lık bes­le­di­ği– Part kral­lı­ğıy­la dip­lo­ Dur­ ing that tim­ e, when Ro­me ma­tik bağ­la­rı­nı güçl­en­dird­ i. and the Parth­ i­ans alik­ e fa­ced int­ ern­ al cris­ es, Tig­ran bu­ilt Ar­daş­ es Ha­ned­ an­ ı’nın en önem­li kral­la­ the first Ar­men­ i­an emp­ ir­ e, rın­dan bir­ i İÖ 95-56 yıll­ar­ ın­da ül­ke­yi yö­ne­ es­tab­lish­ ing a re­alm that ten Büy­ ük Dik­ran’dı. Bu dö­nem­de Ro­mal­ı­ stretc­hed from the Cas­pia­ n to lar ve Part­lar da­hil­i so­runl­arl­a ce­bel­le­şiy­ or­ the Me­dit­ er­ra­ne­an sea­ s, and du. Dikr­ an, Ha­zar De­niz­ i’nden Ak­den­ iz’e al­most re­ac­hed the Black Se­a uza­nan ve ku­zey­de ne­red­ ey­se Ka­rad­ en­ iz’e to the north. Tigr­ an al­so bui­lt ula­şan ilk Er­me­ni İmp­ ar­ a­tor­luğ­ u’nu kurd­ u. a new ca­pit­ al, Tigr­ a­nak­ ert. Dik­ra­na­gerd adı­nı verd­ iğ­ i yen­ i bir başk­ ent tes­ is et­ti. The Ro­mans la­unc­hed suc­ ces­si­ve camp­ a­igns to dis­mant­ Ro­mal­ıl­ar, Erm­ en­ i İm­pa­rat­ or­luğ­ u’nu yık­ le the Ar­me­ni­an em­pi­re. They mak için ar­t ar­da sald­ ı­rı­lar­da bul­un­du. İÖ re­ach­ ed the­ir goa­ l in 66 BC, 66’da Pom­pey üçün­cü gir­ i­şi­min­de Er­me­ni when Pomp­ ey, in his third try, ord­ ul­ar­ ın­ ı he­zi­me­te uğr­ a­ta­rak Dik­ran’ın de­fea­ted the Ar­me­nia­ n ar­mie­ s da­ha önc­ e ül­kes­ in­ e kat­mış ol­duğ­ u top­rakl­a­ and occ­ u­pie­ d all the terr­ it­ o­ri­ rı ge­ri ald­ ı. es ann­ e­xed by Tig­ran. Büy­ ük Dik­ran ve onun ar­dıll­a­rınd­ an II. Du­ring the tim­ e of Tigr­ an Kral II. Ardavazt sikkesi. Ard­ a­vazt dön­ em­ in­de Er­men­ i kül­tür­ ü gel­iş­ti; the Grea­ t and one of his suc­ The coin of King Artavazd II. Erm­ en­ is­tan Esk­ i Yu­nan sa­na­tın­ ın ve kült­ ü­ cess­ ors, Art­ a­vazd II, Ar­me­nia­ n rün­ ün önem­li mer­kez­ler­ in­den bi­ri dur­ um­ u­ na gel­di. Ro­ma ve Yu­nan ta­rih­çil­e­ril­e­riyl­e cult­ u­re flo­urish­ ed, and Arm­ e­ni­a coğr­ af­ya­cı­la­rı, Ana­ba­sis’in (On­bin­ler­ in Dö­nüş­ ü) yaz­ a­rı Kse­nofon baş­ta olm­ ak üze­ bec­ a­me an imp­ or­tant cen­ter of Hel­le­nic art re, yap­ ıtl­a­rın­da, Erm­ e­nis­tan’ın ta­rım ala­ nınd­ ak­ i can­lı­lığ­ ı­nı ve kül­tür­ el ge­liş­kinl­iğ­ i­ni and cult­ ur­ e. Ro­man and Gre­ek hist­ o­ri­ans hayr­ an­lık­la tas­vir ederl­er. Ör­ne­ğin Ksenofon Er­men­ ist­ an’ın zen­gin­liğ­ i­ni ve hal­kın­ ın and ge­og­rap­hers, be­ginn­ ing with Xen­ oph­ on kon­ uks­ ev­ er­li­ğin­ i an­la­ta an­lat­ a bi­ti­re­mez. (in his Anab­ as­ is), hav­ e writt­ en adm­ ir­ ing Hay­ a­tı bir traj­ed­ iy­le son bul­an II. Ar­da­ vazt, ömr­ ün­ ün son anın­ a kad­ ar onu­run­dan des­cript­ i­ons of Arm­ e­ni­a’s agr­ ic­ ul­tu­ral vit­ a­ ve sayg­ ın­lı­ğın­dan ödün ver­med­ i. Romalı komutan Mar­cus Ant­ o­niu­ s kra­lı ve ai­le­si­ni lity and cul­tu­ral sop­hist­ i­cat­ io­ n. Xe­noph­ on, hil­eyl­e esir alıp İs­kend­ er­ iy­ e’ye gön­derd­ i; Rom­ al­ı­lar Ard­ av­ azt’ın Kral­i­çe Kle­opat­ for inst­ an­ce, writ­ es of Arm­ e­nia­ ’s pros­pe­rity ra’dan merh­ a­met di­le­mes­ i­ni is­ted­ il­er. Ne var ki, zinc­ i­re vu­rul­muş kral ai­les­ i Kleo­ pat­ and the hos­pi­ta­lity of its inh­ ab­ it­ ants. ra’nın önünd­ en baş­lar­ ı dik, kra­li­çe­nin yüz­ ü­ ne bil­e bakm­ a­dan ağır adıml­arl­a geçt­ i. Bun­ Ar­ta­vazd II met a tra­gic end, tho­ugh dan kı­sa bir müd­det sonr­ a Ar­dav­ azt’ın boy­ fac­ ing his fa­te with gre­at prid­ e and dign­ ity nu vur­ uld­ u. unt­ il the last mi­nut­ e of his li­fe. When Mark Ant­hony used de­cep­tio­ n to capt­ u­re him and Ard­ aş­ es Ha­ne­da­nı İS 1’de, Kral IV. Dik­ the roy­ al fa­mily and to­ok them to Ale­xan­ ran ve Kra­li­çe E­rat­ o’nun hük­ ümr­ an­lığ­ ı sı­ra­ dria­ , the Ro­mans de­man­ded that Ar­tav­ azd sınd­ a son bul­du. beg for Que­en Cle­opatr­ a’s mercy. But as the chai­ned Ar­me­nia­ n roy­ al fa­mily mem­bers we­re pa­rad­ ed in front of the que­en, they did not even lo­ok at her, but simply pas­sed in slow steps, kee­ping the­ir hea­ ds high. Art­ a­ vazd was be­head­ ed shortly af­terw­ ards. The Ar­tas­hes­ ia­ n Kingd­ om ca­me to a clo­ se in 1 AD, with King Tigr­ an IV and Quee­ n Erat­ o its last rul­ers.

10 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Büyük Kral Dikran sikkesi. The coin of King Tigran the Great.

Ermeni Gümüş Ustaları 11 Armenian Master Silversmiths Kral IV. Dikran ve Kraliçe Erato sikkesi. The coin of King Tigran IV and Queen Erato.

12 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Arşaguniler, Hıristiyanlığın Kabulü ve Ermeni Alfabesinin İcadı The Arshakunis, the Adoption of Christianity, and the Invention of the Armenian Alphabet Mesrob Maşdots. Ar­da­şes Han­ ed­ a­nı’nın yık­ ılm­ a­sın­ Fol­lo­wing the col­lap­se of the Art­ as­hes­ i­ Mesrop Mashtots. dan sonr­ a, Rom­ a­lıl­ar’la Part­lar’ın an Dynasty, chao­ s re­ign­ ed in Arm­ e­ni­a for ülk­ e­yi ele ge­çirm­ e gir­ i­şiml­e­ri se­ve­ral de­ca­des, as Rom­ e and the Part­hi­ans vi­ed to ga­in cont­ rol of the co­untry. At last, yü­zün­den Erm­ en­ is­tan’da mey­da­ in 53, the Part­hi­ans inst­ al­led one of thei­r na gel­en kar­ ı­şık­lık­lar yıll­ar­boyu own on the thro­ne of Arm­ e­ni­a, Trdat I, who was the brot­her of Per­sia­ ’s Ars­hak­ un­ i king. sür­dü. So­nund­ a, 53 yıl­ınd­ a Rom­ e at­temp­ted to int­ er­ven­ e, but event­ u­ Partl­ar kend­ i ta­raf­tar­la­rın­ ally ac­cep­ted Trdat’s ap­poi­ntm­ ent. In 66, dan I.Dırt­ ad’ı Er­me­nis­ the em­pe­ror Ner­ o per­so­nally crown­ ed King tan taht­ ı­na oturtt­ u­lar. Trdat, du­ring a mag­ni­fi­cent cer­ em­ ony held Dırt­ ad, İran’dak­ i Arş­ a­ in Ro­me. gun­ i kra­lı­nın kard­ e­ şiyd­ i. Rom­ a du­ru­ As the Rom­ ans and Per­si­ans cont­ in­ ue­ d ma mü­da­he­le to clash for heg­ e­mony in the Midd­le East, et­mey­ e kal­kışt­ ıy­sa Arm­ e­ni­a prosp­ e­red in re­lat­ iv­ e pea­ce. da so­nun­da Dır­ Dur­ ing the re­ign of King Vagh­ arsh­ ak I (117- tad’ın atan­mas­ ın­ ı 140), Ar­me­nia­ had a new ca­pit­ al, Vagh­ ars­ ka­bul et­ti. 66’da ha­pat. But the ye­ar 226 was a turn­ ing poi­nt İmparator Ner­ on, for the hist­ ory of Arm­ e­ni­a and its ne­igh­ Rom­ a’da düz­ en­len­ en bors, as Per­sia­ ca­me un­der the con­trol of muht­ e­şem bir tö­renl­e Kral the ul­tran­ a­tio­ na­list, rel­ig­ iou­ sly ze­alou­ s, and mil­it­ ar­ ist­ ic Sass­ a­nids, who rul­ed the Dırt­ ad’a eliyl­e taç giy­dird­ i. co­untry unt­ il 637. Emb­ old­ e­ned by the­ir vic­ Rom­ a­lıl­ar’la Pers­ler Or­ta­do­ğu’da ege­ men­li­ği ele geç­ irm­ ek için mü­cad­ el­e eder­ken Erm­ en­ is­tan gö­rec­ e sak­ in bir ge­liş­me için- deydi. Kral I. Vağarşag döneminde (117- 140) Ermenistan’ın başkentinin Vağarşabad (Eçmiyadzin) olmasına karar verildi. 226 yıl­ı ise Erm­ e­nist­ an’ın ve kom­şul­ar­ ın­ ın ta­ri­ hin­de bir dön­ üm nokt­ a­sı ol­du. İran aşır­ ı mil­li­yetç­ i, ko­yu din­dar ve mil­i­ta­rist bir han­ ed­ an­ ın, Sas­ a­ni­ler’in ege­menl­i­ği­ne gird­ i; Sa­san­ il­er’in hü­küm­ran­lığ­ ı 637’ye ka­dar sür­dü. Ro­ma’ya kar­şı kaz­ an­dıkl­a­rı za­ferl­er­ den ces­ a­ret bul­an Sa­sa­nil­er 3. yüz­yı­lın or­ta­sın­dan itib­ a­ren Er­men­ ist­ an’ı doğ­rud­ an yö­netm­ ey­ e baş­la­dı. La­kin, Sas­ an­ il­er’in Ro­mal­ıl­ar’a yen­ ild­ iğ­ i bir sır­ ad­ a Ar­şag­ u­nil­er ye­nid­ en Erm­ e­nist­ an’da or­ta­ya çıkt­ ı ve son­ rad­ an Bü­yük Dırt­ ad olar­ ak anıl­ac­ ak olan Dır­tad’ı kral ilan ett­ i. Başpatrik Aziz I. Sahag (387-438). Catholicos Saint Sahak I (387-438).

Ermeni Gümüş Ustaları 13 Armenian Master Silversmiths Büy­ ük Dırt­ ad, Hır­ ist­ iy­ anl­ı­ğı kab­ ul et­ti­ği Büyük Kral için vak­tiyl­e hap­se at­tırd­ ığ­ ı es­ki ar­ka­daş­ ı Dırtad’ın vaftizi. Krikor (Aydınlatıcı Aziz Kri­kor) kend­ is­ i­ni The christening ölümc­ ül bir hast­ a­lıkt­ an mu­ciz­ e­vi şe­kild­ e of King Trdat the kur­ta­rınc­ a, 301 yıl­ın­da Er­me­nist­ an’da Great. Hı­ris­tiy­ anl­ığ­ ı devl­et din­ i ilan et­ti. O ta­riht­ en bu yan­ a merk­ ez­ i Eç­miy­ adz­ in’de bu­lun­ an to­rie­ s over the Ro­mans, the Sass­ a­nids Erm­ en­ i Kil­i­se­si, Er­men­ i ulus­ u­nun siy­ as­ i be­gan to rul­e Arm­ e­ni­a di­rectly aft­ er the hay­ at­ ınd­ a et­kin bir rol oy­nad­ ı. Ayr­ ıc­ a Hı­ris­ se­cond half of the 3rd cen­tury. Lat­ er, how­ e­ tiy­ an­lığ­ ı be­nim­sem­ iş olm­ ak­la, Er­men­ is­ ver, when the Sas­san­ ids suff­e­red a def­e­at at tan’ın mar­ uz kal­dığ­ ı amans­ ız dış sal­dı­rıl­a­ra the hands of the Ro­mans, the Arsh­ a­kun­ is karş­ ı kül­tü­rel kim­liğ­ in­ in kor­ un­ma­sın­da da re-emer­ged in Ar­me­nia­ , ins­tal­ling Trdat, öneml­i rol oy­na­dı. who ca­me to be known as Trdat the Gre­at, on the Arm­ e­ni­an thron­ e. Ar­şa­gun­ i Ha­ne­dan­ ı’nın en öneml­i kral­la­ rınd­ an bi­ri de II. Ar­şag’dır (350-368). Af­ter be­ing mir­ a­cul­ou­ sly hea­led of a Hü­kümr­ anl­ı­ğı sı­ra­sın­da Erm­ en­ ist­ an ar­dı de­adly di­sea­se by Gregory (Sa­int Gre­gory ar­ka­sı ke­sil­mey­ en Pers sal­dı­rı­lar­ ın­ a karş­ ı the Il­lum­ i­na­tor), a for­mer fri­end whom he uya­nık bul­unm­ ak dur­ um­ und­ ay­ken, sa­ray­la had im­pris­ o­ned for be­ing a Christ­ ia­ n, Trtad ki­li­se aras­ ın­da da sık sık an­laşm­ az­lıkl­ar the Gre­at adopt­ ed Christ­ ian­ ity as the off­ ic­ al çık­ ı­yor­du. Bu dö­nem­de kra­li­yet sa­ray­ ı ile stat­ e re­li­gio­ n of Ar­me­ni­a in 301. Ever sinc­ e, çe­şit­li prensl­ikl­er aras­ ın­da­ki sürt­ üşm­ e­ler the Arm­ e­ni­an Church, hea­ dq­ u­ar­te­red in şid­detl­end­ i, özel­lik­le de Kral Bab’ın ikt­ id­ ar­ Ejm­ ia­ ts­ in, has had an inst­ rum­ en­tal ro­le in da old­ u­ğu yıll­ard­ a. Pers­ler’le sa­vaş­ ırk­ en the po­li­ti­cal lif­e of the Ar­me­nia­ n na­ti­on. Er­me­nis­tan cid­di topr­ ak kay­bı­na uğr­ a­dıysa The adopt­ i­on of Chris­tia­nity als­ o help­ ed da Baş­kom­ ut­ an Muş­ eğ Ma­mig­ on­yan 370- Ar­me­nia­ pres­ er­ve its cult­ u­ral iden­tity aga­ 371’de top­rakl­a­rın öneml­i bir böl­ü­mün­ ü inst a rel­ent­less tid­ e of ex­ter­nal pres­su­res. ge­ri al­ma­yı baş­ ard­ ı. Anot­her not­ e­worthy Arsh­ ak­ u­ni king was Gatoğigos (Başpatrik) Aziz I. Sa­hag (387- Arsh­ ak II (350-368), du­ring who­se re­ign 438) dön­ e­mind­ e kil­i­seyle saray aras­ ınd­ a­ki the pa­la­ce oft­ en clas­hed with the church, as bağl­ar­ ın güçl­enm­ es­ i, ben­zer­ i gö­rül­me­miş Arm­ en­ ia­ cont­ in­ u­ed fend­ ing off in­va­sio­ ns by bir kült­ ü­rel ge­liş­mey­ e yol aç­tı. 404’te, ay­nı the Pers­ i­ans. It was als­ o dur­ ing this per­ i­od za­mand­ a bir ke­şiş olan bü­yük bil­gin Mesr­ ob that dis­cord among the ro­yal hou­se and Maşd­ ots, Er­men­ i al­fab­ es­ i­ni ya­ratt­ ı ve Ki­ta­bı princ­ ely dynas­tie­ s int­ en­sif­ i­ed, esp­ ec­ ia­ lly Muk­ add­ es’i Erm­ en­ ic­ e’ye çe­vird­ i. Al­fa­ben­ in icadı çev­ i­ri, ede­bi­yat, tar­ ih, as­tro­nom­ i ve Üzerinde Surp Eçmiadzin Kilisesi'nin olduğu savatlı gümüş tabaka. 19. yy. sonu. Nielloed silver tobacco box featuring St. Ejmiatsin Cathedral. Late 19th century.

14 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths ma­tem­ a­ti­ğin ge­liş­mes­ i­ne hız verd­ i; Erm­ e­ni du­ring the rei­gn of King Bab. The wars with kült­ ü­ründ­ e bü­yük bir iler­le­me kay­de­dil­di. Per­sia­ cost Ar­me­nia­ the loss of many ter­ri­ Kült­ ür­ el etk­ inl­ik­ler­ in böy­le­sin­ e yo­ğun old­ u­ tor­ ie­ s, but Ge­ne­ral Mush­ egh Ma­mi­kon­ i­an ğu bu dön­ em son­ra­ki yüzy­ ıl­lard­ a Er­me­nis­ rec­ apt­ u­red most of them in 370-371. tan’ın Al­tın Çağ­ ı ola­rak anıl­dı. In the ti­me of the cat­ho­lic­ os Sah­ ak I Bu­na kar­şın, 4 ve 5. yüz­yıl­lar­da Er­me­ (387-438), clos­ er coll­a­bo­rat­ i­on was es­tab­ nis­tan’ın siy­ as­ et ala­nın­da bah­tı pek açık lish­ ed betw­ e­en the ro­yal pal­ac­ e and the ol­mad­ ı. 387’de ül­ke Rom­ a ile İran ara­sınd­ a church, lead­ ing to un­prec­ ed­ ent­ ed cult­ u­ral pay­la­şıld­ ı. Ro­ma’nın işg­ al et­ti­ği ke­sim çok de­ve­lopm­ ent. In 404 the gre­at scho­lar and geçm­ e­den tam anl­am­ ıy­la bir Ro­ma eya­le­ti­ monk Mesr­ op Masht­ ots inv­ en­ted the Arm­ e­ ne dön­ üş­tü. Doğ­ u kes­ i­mi ise (Büy­ ük Erm­ e­ nia­ n alp­hab­ et and transl­a­ted the Scrip­tur­ es nis­tan) 428’de İran ta­raf­ınd­ an tam­ a­men el in­to Ar­me­nia­ n. The in­ven­tio­ n of the alph­ a­ kon­ u­lunc­ a­ya ka­dar ya­rı özerk bir tarz­da bet had an enorm­ o­us imp­ act on the growth yö­net­ il­di; o tar­ ih­te Arş­ ag­ un­ i Ha­ne­da­nı son­ a of Ar­me­nia­ n cul­tur­ e, trigg­ e­ring the de­ve­lop­ er­di. ment of transl­a­ti­on, li­te­rat­ u­re, hist­ o­ri­og­ raphy, ast­ ro­nomy, and math­ e­ma­tics. This Büyük Kral Dikran dönemi ve tarihte pe­rio­ d of in­ten­se int­ el­lec­tua­ l act­ iv­ ity was in Ermenistan. la­ter cent­ ur­ ie­ s to be re­ferr­ ed to as the Gol­ Armenia in history and during the reign of den Age of Ar­me­nia­ . King Tigran the Great. Ar­men­ i­a’s po­lit­ ic­ al fort­ un­ es we­re on less stab­le gro­und in the 4th and 5th cen­tur­ ie­ s. In 387 the co­untry was part­ i­tion­ ed bet­we­en Ro­me and Per­sia­ . And whi­le the Rom­ an sec­ ti­on of Arm­ en­ ia­ qu­ickly bec­ am­ e a full-fled­ ged Ro­man pro­vinc­ e, the eas­tern part (or Great­ er Ar­men­ i­a) re­main­ ed se­mi-aut­ on­ o­ mo­us, un­til Pers­ i­a compl­e­tely an­ne­xed it in 428, spell­ing the end of the re­ign of the Ars­ hak­ u­nis. Kaynak / Source: Armenia. A Historical Atlas, Robert H. Hewsen.

Ermeni Gümüş Ustaları 15 Armenian Master Silversmiths

16 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Avarayr Savaşı ve Arap Egemenliği The Battle of Avarayr and Arab Domination Ar­şag­ u­nil­ er’in Aft­ er the fall of the yen­ il­gis­ in­den Arap Arsh­ ak­ un­ is, Grea­ter is­ti­las­ ı­na ka­dar geç­ en Arm­ en­ ia­ was ru­led by the sür­ ed­ e, Bü­yük Erm­ e­ Sass­ an­ ids unt­ il the Arab nis­tan Sa­sa­nil­er tara- inv­ a­sio­ ns. Dur­ ing this fından yö­net­ ild­ i. Bu pe­rio­ d Ar­me­nia­ was dö­nemd­ e ki­li­se ön­der­ go­vern­ ed by church lea­ ler­ i ve ye­rel prens­ler ders and lo­cal princ­ es. yön­ et­ im­de yer al­dı. The Per­si­ans had ult­ i­ma­ Sas­ a­nil­er ülk­ e ge­nel­in­ te aut­hor­ ity thro­ugh the de atad­ ık­lar­ ı yön­ e­ti­ci­ co­untry adm­ i­nist­ ra­tors ler üze­rin­de mutl­ak they ap­poi­nt­ ed, many of egem­ en­li­ğe sa­hipt­ i; bu whom we­re Ar­me­nia­ ns. yön­ et­ i­ci­le­rin büy­ ük Unl­i­ke the Parth­ ia­ ns çoğ­ unl­uğ­ u Er­men­ iyd­ i. be­fo­re them, the Sass­ a­ Kend­ i­ler­ ind­ en nids had less tol­e­ranc­ e önc­ e­ki Part­lar’la for re­li­giou­ s freed­ om. kıy­ as­land­ ı­ğınd­ a Sa­sa­ They ve­he­mently at­temp­ ni­ler din kon­ us­ un­da Komutan Vartan Mamigonyan. ted to for­ce the adopt­ io­ n to­le­rans­lı say­ ılm­ azd­ ı. Erm­ e­ General Vardan Mamikonian. of Zo­ro­as­tria­nism in nis­tan’da Zer­düşt di­nin­ i şid­ Arm­ e­nia­ , a po­licy that led to de­te da­ya­lı bir pol­it­ i­kayl­a be­nims­ etm­ e­ye Ar­me­ni­an re­bel­li­on. In 451, hea­ded by çal­ış­ma­lar­ ı bü­yük bir isy­ an­ a yol açt­ ı. 451’de Ge­ne­ral Var­dan Ma­mik­ o­nia­ n, the Arm­ e­ni­ Var­tan Mam­ i­gony­ an’ın ko­mu­tas­ ı al­tın­da­ki ans fa­ced a disp­ rop­ ort­ i­anat­ ely larg­ er and Er­me­ni­ler kend­ il­e­rind­ en çok da­ha güçl­ü ve mor­ e pow­ er­ful Per­sia­ n army at the Batt­le of sa­yıc­ a üst­ ün Pers ord­ u­suy­la Ava­rayr mey­ Ava­rayr. The fe­roc­ iou­ s one-day batt­led danında kar­şı kar­şıy­ a gel­di. Bir gün sür­ en en­ded in the de­fea­ t of the Arm­ en­ ia­ ns, and bu vahş­ i sav­ aş Er­meni­ler’in yen­ ilg­ i­si ve the de­ath of Ma­mi­ko­nia­ n. Ma­mi­gony­ an’ın ölü­müyl­e so­na er­di. But desp­ it­ e the­ir vict­ ory on the battl­ef­ i­ Sa­vaş­tan gal­ip çıkm­ al­a­rın­ a kar­şın, im­pa­ eld, the Sas­san­ ids, who wer­ e al­so en­gag­ ed ra­tor­luğ­ un ötek­ i ceph­ el­e­rind­ e de dö­vüş­ en on oth­ er fronts el­sewh­ e­re in the­ir em­pi­re, Sa­sa­ni­ler, Avar­ ayr meyd­ an sa­vaş­ ın­ ı izl­ey­ en end­ ed the­ir pol­icy of for­ced re­li­giou­ s con­ yıl­lar­da, büy­ ük öl­çü­de Ko­mut­ an Va­han vers­ io­ n, gi­ving way in larg­ e part to the Ma­mi­gony­ an’ın ge­ril­la sald­ ı­rıl­ar­ ı sa­ye­sind­ e, gu­er­rill­a at­tacks of Ge­ne­ral Vah­ an Mam­ i­ko­ zor­la din değ­ iş­tir­me pol­it­ ik­ a­lar­ ı­na son ver­ nia­ n in the de­ca­des fol­lo­wing Avar­ ayr. In dil­er. 484’te Persl­er’le Va­han Ma­mig­ ony­ an 484 the Per­sia­ ns sig­ned the Tre­aty of Nvar­ sak with Va­han Mam­ i­ko­nia­ n, grant­ ing re­li­ aras­ ın­da imz­ a­lan­ an Nıvars­ ag Ant­laş­ma­ gio­us free­dom to Ar­me­ni­a. sı’yla Er­me­ni­ler din­sel öz­gürl­ü­ğe kav­ uş­tu. In the me­an­ti­me, sup­ erp­ ow­ er clas­hes Bu za­man zarf­ınd­ a, iki büyük gü­cün, bet­we­en the Sas­sa­nids and the Byzan­tin­ es Sas­ an­ il­er’le Bi­zansl­ı­lar’ın Er­me­nist­ an top­ ra­ged on with de­vast­ a­ting cons­ eq­ ue­ nc­ es for rakl­a­rın­da­ki çat­ ış­ma­sı Erm­ e­ni halk­ ı için the Ar­me­nia­ n pe­op­le, as many of the batt­les va­him son­ uçl­ar do­ğurd­ u. 591’de Erm­ e­nis­ we­re wa­ged on Ar­me­nia­ n land. In 591 tan ye­ni­den böl­ünd­ ü; asl­an pa­yın­ ı Biz­ ans Arm­ e­nia­ was on­ce aga­in part­ it­ io­ned, with al­dı. the Byzan­tin­ es ob­tain­ ing the li­on’s sha­re.

Ermeni Gümüş Ustaları 17 Armenian Master Silversmiths 637’de Sa­san­ i İmp­ a­rat­ orl­uğ­ u Arap­lar’ın In 637 the Arabs inv­ a­ded the Sass­ a­nid sald­ ı­rı­sı­na uğr­ ad­ ı. 640’ta Erm­ en­ ist­ an iş­gal em­pir­ e. They overr­ an Ar­me­nia­ in 640. Fol­ edild­ i. Alt­mış yıl sü­rec­ ek Erm­ en­ i dir­ en­ iş­ in­ lo­wing som­ e six de­ca­des of Ar­me­nia­ n re­sis­ den son­ra Arapl­ar ni­ha­yet 698-700’de tanc­ e, the Arabs at last es­tab­lis­hed do­mi­na­ Er­men­ is­tan’ı hük­ üml­er­ i al­tı­na al­dı. Arap­lar, tio­ n over Arm­ e­nia­ du­ring 698-700. The ver­gi ödem­ e ko­şu­luy­la Er­men­ il­er’e bel­li Arabs, too­ , all­o­wed a me­asur­ e of aut­ o­nomy ölç­ ü­de özerk­lik ta­nı­dı. 7. ve 8. yüz­yıl­lar­da, to the Arm­ e­nia­ ns, in exch­ an­ge for ta­xes. In özell­ik­le Sımp­ ad Pakra­dun­ i ve Muş­ eğ Ma­mi­ the 7th and 8th cent­ u­rie­ s the­re wer­ e gony­ an ön­derl­i­ğind­ e Arapl­ar’a karş­ ı müc­ a­ at­tempts, es­pe­cia­ lly un­der the lea­ders­hip of del­e gir­ i­şiml­e­ri old­ uy­sa da hem­ en heps­ i Smbat Bagr­ at­ un­ i and Mush­ egh Mam­ ik­ on­ i­ bas­tır­ ıl­dı. an, to ri­se agai­nst the Arabs, but they we­re all crus­hed. Krikor Khanciyan, Avarayr Savaşı. Grigor Khanchian, The Battle of Avarayr.

18 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Pakraduni Krallığı The Kingdom of the Bagratunis Kral I. Aşod (885-890). Arap egem­ en­li­ği sır­ a­sınd­ a Dur­ ing the Arab do­mi­nat­ io­ n Arm­ e­ni­a Ani King Ashot I (885-890). Er­men­ is­tan top­rak­la­rı sık sık of­ten be­cam­ e a batt­legr­ ou­ nd for the war­ surları. Pakradunilerin sav­ aş­ a tut­ u­şan Biz­ ans ve Arap ring Byzan­tin­ e and Arab ar­mi­es. Even­tu­ The Ani şehri. or­du­la­rı ta­ra­fınd­ an çiğ­nend­ i. İki ally the we­ake­ning of the Arabs on the ramparts The city of Ani of ta­raf­ın gid­ er­ ek güç­ten düş­me­si one hand, and the he­ge­mony of the of Ani. the Bagratunis. Erm­ en­ i prensl­e­rin­ in gör­ e­ce Byzant­ in­ es on the ot­her, ga­ve Arm­ e­ni­an özerkl­ik ka­zan­mas­ ın­ a imk­ ân ver­ princ­ es the op­por­tun­ ity to se­cur­ e a di. I. Aşod Pak­ra­du­ni 885’te mea­ sur­ e of au­ton­ omy. In 885 Ash­ ot Bag­ Erm­ en­ is­tan’ın ku­zey­ in­de Pak­ra­ rat­ u­ni I fo­un­ded the Bagr­ a­tun­ i Kingd­ om du­ni Krall­ı­ğı’nı kurd­ u ve gi­de­rek in north­ ern Ar­me­ni­a and grad­ ua­ lly ege­menl­ik alan­ ın­ ı ge­nişl­et­ti. Bun­ ex­pan­ded his do­mi­nio­ n. Me­anwh­ i­le, in dan baş­ka 908’de Ard­zı­run­ i­ler 908, the Art­sru­nis fo­und­ ed a kingd­ om in Van’da bir krall­ık kur­du ve ül­ke­ Van, and au­ton­ om­ o­us princ­ ip­ al­it­ ie­ s emer­ nin de­ğiş­ ik böl­ge­le­rind­ e çe­şit­li ged in var­ iou­ s reg­ i­ons of the co­untry. prensl­ik­ler oluşt­ u. Und­ er Bag­ra­tun­ i rul­e the arts and arc­ Pak­ra­du­ni yö­ne­tim­ in­de sa­nat hit­ ec­tu­re wer­ e on­ce aga­in de­vel­op­ ed. ve mi­ma­ri ye­nid­ en ge­lişt­ i. Baz­ ı ta­rihç­ il­er So­me his­to­ria­ ns call this per­ io­ d, es­pe­ci­ bu dön­ em­ i, özel­lik­le de 950-1020 ara­sın­ ally bet­we­en the ye­ars 950 and 1020, the da­ki yıll­a­rı Erm­ e­nis­tan’ın İkin­ci Al­tın Sec­ ond Gol­den Age of Arm­ e­nia­ . The Bag­ Ça­ğı ola­rak nit­ e­ler. Pak­ra­dun­ il­er bin­bir ra­tun­ is tur­ned the­ir cap­ i­tal city of Ani, kil­i­ses­ i ve 40 ka­pı­sı olan baş­kent­le­ri which had a thou­sand and one churc­hes Ani’yi kül­tür­ el bir zi­ya­ret­gâh ha­li­ne and 40 en­tran­ces, int­ o a cult­ u­ral mecc­ a. ge­tir­di­ler. Pakr­ ad­ u­ni Kral­lığ­ ı’nın son yıll­a­rı bir yan­dan Selç­ uk­lul­ar’ı öte yan­dan es­ki mütt­ e­fikl­er­ i Bi­zans­lı­lar’ı sav­ uşt­ urm­ ay­ a ça­bal­am­ ak­la geç­ti. Ni­hay­ et 1045’te Bi­zans­lı­lar’ın Ani’yi yağ­ma­lam­ a­sıy­la Pak­ra­du­ni Krall­ığ­ ı çök­tü; böy­le­ce son Erm­ en­ i Krall­ığ­ ı da Erm­ e­ni topr­ ak­la­rın­ dan sö­kül­müş ol­du. The last ye­ars of the Bag­rat­ u­ni King­ dom we­re mark­ ed by a prot­ract­ ed strugg­ le to ward off the Sel­juks on the one hand, and form­ er al­lie­ s the Byzant­ i­nes on the ot­her. The Bag­ra­tun­ is coll­aps­ ed in 1045, when the Byzan­ti­nes sac­ked Ani, thus eli­min­ at­ ing the last Arm­ e­nia­ n king­ dom on Ar­men­ ia­ n land.

Ermeni Gümüş Ustaları 19 Armenian Master Silversmiths Selçuklu Egemenliği Seljuk Dominance Selç­ uk­lular 1047’de Kutalmış ve İbr­ a­ In 1047, hea­ded by Qutulmush and Müttefikler Kral I. him Yinal’ın önd­ er­liğ­ in­de Erm­ e­nis­tan’ı iş­gal Ib­rah­ im Yin­ al­, the Sel­juks inv­ ad­ ed Hetum (1226-1269) ve ett­ i. Bunu izleyen yir­mi yıl zar­fın­da (1048, Ar­me­nia­ . In the two de­cad­ es that fol­lo­ Selçuklu Sultanı II. 1054, 1064, 1070-71) ülk­ e tam anl­am­ ıy­la wed (1048, 1054, 1064, 1070-1071), Keyhüsrev (1237-1246) yı­kı­ma uğ­ra­dı. 1072’de Alparslan ve onun they utt­ erly des­troy­ ed the co­untry. By sikkeleri. ar­dınd­ an Mel­ikş­ ah ik­tid­ ar­ ınd­ a Er­me­nist­ an 1072, Ar­men­ ia­ had en­tir­ ely co­me un­der Yazarın koleksiyonu. büt­ ün­ üyl­e Selç­ uklu ege­menl­i­ği­ne gird­ i. Selj­uk ru­le, dur­ ing the re­ign of the sul­ The coin of allies King tans Alparslan and then Me­liks­hah. Hetum I (1226-1269) Kend­ ind­ en önc­ e­kil­e­re kı­yas­la and Seljuk sultan Alparslan’ın oğl­u Mel­ikş­ ah, hakk­ a­niy­ et sah­ i­ In con­trast to his pred­ e­cess­ ors, Kayhusrev II (1237- bi bir ins­ an­dı ve Er­me­ni­le­re Mel­iksh­ ah, Alparslan’s son, was a fai­r- 1246). ol­dukç­ a iyi davr­ an­dı. Er­me­ mind­ ed man who trea­ted the Ar­me­ni­an Author’s collection. nist­ an’dak­ i Selç­ uklu ege­ pe­op­le re­la­ti­vely kindly. Sel­juk do­min­ an­ menl­i­ği, Selç­ uk­lul­ar­ 'ın ce in Arm­ e­nia­ en­ded in the lat­ter part of gi­de­rek za­yıf­lam­ a­sıyl­a, 12. the 12th cen­tury, with the gra­du­al dec­li­ yüzy­ ıl­ın ikinc­ i ya­rı­sın­da ne of the Sel­juks, and thanks to Ar­me­ni­ son buld­ u. Bund­ a Er­me­ni- an-Ge­org­ ia­ n col­la­bo­rat­ io­ n and the es­tab­ Gürc­ ü it­tif­ak­ ın­ ın ve Zak­ ar­ lishm­ ent of the Za­kar­ ia­ n princ­ ip­ a­lity. ya Prens­liğ­ i’nin ku­ru­luş­ u­ nun büy­ ük ro­lü old­ u. In the 12th cen­tury Arm­ e­nia­ was ru­led by a num­ber of lo­cal kings and 12. yüzy­ ıl­da Erm­ en­ is­ princ­ es. But the rel­at­ iv­ e pea­ce they fos­ tan baz­ ı ye­rel kral­lar ve te­red did not last long, as in the 13th prens­ler ta­raf­ın­dan yön­ e­ cent­ ury Arm­ en­ i­a was sub­ject­ ed to the til­di. Ne var ki nis­pe­ten hor­rif­ ic inv­ as­ io­ ns of the Mon­gols. By the sa­kin geç­ en bu dö­nem end of the 14th cen­tury, Arm­ e­nia­ had uzun sür­me­di. Ül­ke 13. comp­le­tely co­me un­der Mon­gol ru­le, yüzy­ ıld­ a vah­şi Moğ­ ol ist­ i­ du­ring the re­ign of Ti­mur Lenk. las­ ınd­ an pa­yı­nı ald­ ı. 14. yüzy­ ıl­da, Ti­murl­enk’in Solda, 13. yy.da Kaluyan usta tarafından inşa edilen salt­ an­ a­tı sı­ras­ ın­da, Er­me­ Sivas’taki Gök Medrese. Üstte, Kaluyan ustanın mührü. nist­ an ta­mam­ en Moğ­ ol Left: Gok Medrese in Sivas, built by Master Kaluyan ege­men­li­ği alt­ ı­na gir­di. in the 13th century. Above: Kaluyan’s seal. Aşa­ğıd­ a Alparslan’ın ikt­ i­da­rı sır­ as­ ınd­ a mey­dan­ a gel­miş olan dikk­ at çe­ki­ci bir vak­ a akt­ ar­ ılm­ ak­ta: 15 Ara­lık 1072’de, Ma­laz­girt’tek­ i za­fe­rin­ in ar­dınd­ an Sul­tan Doğu’ya ye­ni bir se­fer ha­zır­lığ­ ı içind­ ey­ken, mai­yet­ in­de­ki­ler sultanın huz­ u­run­ a emirl­e­re ita­at et­me­yen bir ko­mut­ an ge­tir­miş. Yu­suf Harizmi adın­dak­ i Türk re­is­le Alparslan ara­sınd­ a baş g­ ös­te­ren kavg­ a­da Alparslan re­is ta­ra­fınd­ an öl­dür­ ül­müş. O and­ a (Ani’de yaş­ a­dı­ğı san­ ıl­an) bir Erm­ en­ i komutan öne fırl­a­yıp reis­ i öld­ ü­rer­ ek Alparslan’ın in­tik­ a­mı­nı alm­ ış. The fol­o­wing is a not­ e­worthy inc­ id­ ent that to­ok pla­ce dur­ ing the rei­gn of Alparslan: On Dec­ emb­ er 15, 1072, when the sult­ an had la­unc­hed yet anot­her mil­it­ ary camp­ a­ign to­ward the east follo­wing his vic­tory at Mal­ask­ ert, his stew­ ards brou­ ght to his att­ en­tio­ n an in­sub­ or­din­ at­ e comm­ an­der. When the man in qu­es­ti­on, a Tur­kish chie­ f­tai­n nam­ ed Yu­suf of Kha­rezm, was bro­ught to Alparslan, a skirmish bro­ke out bet­we­en the two, lea­ding to Alparslan’s mur­der by the chi­eft­ ai­n. At that mo­ment, Alparslan’s de­ath was aveng­ ed by an Arm­ e­nia­ n com­man­der (be­lie­ved to be from Ani), who lung­ ed at Yus­ uf and end­ ed up kil­ling him.

20 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Kilikya Cilicia Sis (Kozan’da) basılan Selç­ uk­lu­lar­ ’ın Erm­ en­ is­tan’ı ist­ il­a­sı, The Sel­juk sac­king of Arm­ e­nia­ led to the Kral II. Levon Erm­ en­ i halk­ ı­nı kit­le­ler hal­ind­ e göç mass migr­ a­ti­on of the Arm­ en­ i­an pop­ u­lac­ e. (1270-1289) sikkesi. et­mek zor­ und­ a bı­rakt­ ı. Dah­ a son­ra The outf­low con­ti­nue­ d for cen­tu­rie­ s to Yazarın koleksiyonu. Tat­ ar-Mo­ğoll­ar’ın, Türk­men aşir­ et­le­ri­ com­ e, as Ar­me­nia­ suff­e­red succ­ es­siv­ e in­va­ The coin of King nin ve Meml­ük­ler’in birbir­ i ar­dın­ a ül­ke­ sio­ ns and bru­tal do­min­ an­ce by the Ta­tar- Levon II (1270-1289). yi ele ge­çi­rip zorbalıkla yö­netm­ e­si Mong­ ols, Turk­men tri­bes, and the Mam­ Minted in Sis (Kozan). yü­zün­den in­san­lar çok acı çek­ti. luks. Author’s collection. Ak­de­niz’in kuz­ eyd­ o­ğu kı­yıs­ ınd­ a­ki In Cil­i­cia­ , on the nort­hea­ s­tern sho­res of Ki­liky­ a’da I. Ru­pen 1080’de Rup­ eny­ an the Me­dit­ er­ran­ e­an, Rub­ en I fou­ nd­ ed the Prens­liğ­ i’ni kur­du. Haçl­ı­lar’la it­ti­fak Rub­ in­ ia­ n Prin­ i­ci­pa­lity in 1080 and bolst­ e­ ya­pa­rak ik­tid­ a­rı­nı sağ­lam­ a al­dı. red his pos­ it­ i­on thro­ugh an all­ia­ n­ce with the Cru­sad­ ers. Prens­lik, 1198’de II. Le­von za­ma­nın­ da gerç­ ek bir kral­lığ­ a dö­nüşt­ ü ve The princ­ i­pal­ity grew in­to a full-fledg­ ed Ba­tı’nın des­teğ­ i­ni kaz­ and­ ı. Lev­on ve king­dom in 1198, with Lev­ on II rei­g­ning as I. Het­ um ikt­ i­dar­la­rın­ ın (1186-1269) its first sov­ er­ ei­gn and en­jo­ying the sup­port ya­ratt­ ı­ğı is­tik­rar say­ es­ ind­ e ola­ğa­nüst­ ü of the West. Sta­bil­ity du­ring the re­ign of bir ik­ti­sa­di ve kült­ ür­ el ge­liş­me mey­da­na Le­von and He­tum I (1186-1269) cont­ ri­bu­ geld­ i. Son­rad­ an bu dö­nem Er­me­ni halk­ ı­ ted to eco­no­mic growth and a high degr­ ee­ of nın Güm­ üş Ça­ğı olar­ ak anı­la­cak­tı. cul­tu­ral de­ve­lopm­ ent. The era wo­uld lat­ er be cal­led the Sil­ver Age of the Ar­me­ni­an He­tum dipl­o­mas­ i ala­nınd­ a ol­duk­ça pe­opl­e. ba­şa­rıl­ı bir hü­küm­dard­ ı.1237’de Ta­tar­ lar Kil­ik­ya’nın sı­nırl­a­rın­ a da­yan­dığ­ ın­da Het­ um, Ta­tar kom­ ut­ an Baçu ile bir dost­ luk ant­ laş­ma­sı im­za­la­may­ ı ba­şard­ ı. 1254’te, teb­di­li kı­yaf­etl­e, Ort­ a Asy­ a’ya gitt­ i. Uzun ve tehl­i­kel­i bir yol­cu­luk­tan sonr­ a Ta­tar Ha­nı Man­gu’nun ota­ğın­ a ulaş­tı ve onunl­a strat­ e­jik bir antl­aş­ma im­za­la­dı. He­tum sonr­ ak­ i yıl­lard­ a bu ant­laş­ma say­ e­sind­ e Mı­sır Meml­ükl­e­ ri’nin akın­lar­ ı­nı önl­e­ye­bil­di. Budist Mang­ u Han’ın Hır­ is­ti­yan­lı­ğı ka­bul et­me­ sin­de de bü­yük rol­ü old­ u. Hır­ ist­ i­yan inanc­ ı­nın ve ilk­ el­er­ i­nin et­kis­ ind­ e ka­lan Han vaft­ iz edil­dikt­ en son­ra, ma­iyet­ in­de­ ki ko­mut­ an­lar ve ask­ er­ler de Hı­rist­ iy­ an old­ u. Anc­ ak Mang­ u Han’ın ölü­mün­den sonr­ a Ta­tarl­ar Müs­lü­man­lığ­ a dönd­ ü. Kral I. Levon tarafından yaptırılmış Kilikya’daki Korikos Adası kalesi. The Korykos Island fort in Cilicia, built by King Levon I.

Ermeni Gümüş Ustaları 21 Armenian Master Silversmiths Kilikya’da Kral I. Levon tarafından He­tum I was a lea­der of cons­ id­ e­ Kral I. Levon (1189-1219) yaptırılmış Korikos adasındaki kale. rabl­e dip­lo­ma­tic savvy. In 1237, when sikkesi. Yazarın The Korykos Island fort in Cilica, the Tat­ ars had rea­ ch­ ed the bord­ ers of koleksiyonu. built by King Levon I. Ci­li­cia­ , he succ­ eed­ ed in sign­ ing a tre­ The silver coin of aty of fri­ends­ hip with Pach­ u, the King Levon I (1189-1219). 1292’de Gatoğigosluk (Başpatriklik) Tat­ ar ge­ner­ al. In 1254, He­tum trav­ e­ Author’s collection. makamının bu­lund­ u­ğu Kil­ik­ya’daki led in­cog­nit­ o to Cen­tral Asia­ . Aft­ er a Hromkla [Rumkale] Mem­lük­ler ta­ra­fınd­ an long and har­ro­wing jo­urn­ ey he re­ac­ yağm­ al­and­ ı. Bu­nun üzer­ i­ne Gatoğigosluk hed the cam­ping gro­und of Man­gu, Sis’e [Kozan] taş­ ın­dı. 1441’de Erm­ en­ i Kil­i­ the Ta­tar khan, with whom he sign­ ed se­si Gatoğigosluk ana makamı Eç­miy­ adz­ in’de a strat­ e­gic tre­aty. In la­ter ye­ars the yen­ id­ en tes­ is edil­di. Sis’te varlığını sürdü- tre­aty enab­led He­tum to fend off the ren Kil­ik­ya Gatoğigosluğu 20. yüzyılda inv­ as­ i­ons of Egypt’s Maml­uks. As sig­ Antilyas’a (Lüb­nan) taş­ ın­dı. nif­ i­cantly, He­tum was abl­e to con­vert the Buddh­ ist Mang­ u Khan to Chris­ Ki­lik­ya’da­ki Erm­ en­ i egem­ enl­iğ­ i, He­tum­ tian­ ity. Exp­ ress­ ing fasc­ i­na­ti­on by yan ve (1342’den sonr­ a) Frans­ ız Lu­sinyan Christ­ i­an bel­i­efs and princ­ ip­les, the ha­ned­ an­lar­ ı­nın ar­dınd­ an, 1375’te Mem­lük­ khan was christ­ e­ned, along with a lar­ ler’in bölg­ en­ in tam­ a­mın­ ı iş­gal etm­ e­siyl­e son ge num­ber of comm­ an­ders and sol­di­ buld­ u. ers. Fol­low­ ing the de­ath of Man­gu Khan, how­ e­ver, the Ta­tars we­re con­ ver­ted to Is­lam. In 1292, when Hromk­la, the se­at of the Ci­lic­ ia­ n Cat­ho­lic­ o­sat­ e, was sack­ ed by the Mam­luks, the Cat­ho­lic­ o­sat­ e was re­loc­ a­ted to Sis. And in 1441, when the Moth­ er Se­e of the Arm­ e­nia­ n Church was rei­nst­ at­ ed in Ejm­ i­at­sin, the See­ of Cil­i­cia­ was es­tab­lish­ ed in Sis, thus creat­ ing two Se­es. In the mo­dern era the Se­e of Ci­lic­ i­a in Sis was re­loc­ a­ted to An­te­li­as, Leb­ an­ on. Arm­ en­ ia­ n rul­e in Ci­lic­ i­a en­ded in 1375 as the Maml­uks do­mi­nat­ ed the co­untry, fol­ lo­wing the rei­gn of the last kings of the He­tum­ ia­ n and (aft­ er 1342) French Lus­ ig­ nan dynas­tie­ s. Kral II. Levon (1270-1289) gümüş parası. Yazarın koleksiyonu. The silver coin of King Levon II(1270-1289). Author’s collection.

22 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Malkhas Usta. Gümüş kitap kabı. 1689, Kayseri. San Lazaro Adası Müzesi. Master Malkhas. Silver book cover. 1689, Cesaria. St. Lazarus Museum.

Ermeni Gümüş Ustaları 23 Armenian Master Silversmiths 15-18. Yüzyıllar 15-18th Centuries Kil­ ik­ya’dak­ i son Erm­ en­ i Krall­ığ­ ı’nın da After the fall of the last Armenian king- I. Şah Abbas yı­kılm­ as­ ı­nın ard­ ın­dan, Er­me­nist­ an top­rak­ dom, that of Cilicia, Armenia became a bat- tarafından la­rı sal­dır­gan ka­bil­e­le­rin sav­ aş ala­nı hal­in­ e tleground for various invading tribes. This Ermenilerin geld­ i. Ta­rihç­ i­ler bu dö­nem­ i Er­men­ is­tan’ın is why historians call this period the Dark Doğu Ka­ran­lık Çağ­ ı ola­rak adl­and­ ı­rır. Ages of Armenia. Anadolu’dan İsfahan’a tehciri Sel­çuk­lu­lar’dan sonr­ a 1220-1245’te After the Seljuks, Mongol tribes overran (1604). Erm­ en­ is­tan’ı Moğ­ ol kab­ il­el­er­ i iş­gal ede­rek Armenia during 1220-1245, causing wide- Shah Abbas I’s bü­yük bir yık­ ım ve sef­a­let­ e yol aç­tı. Dah­ a spread destruction and misery. Later, in forced sonr­ a, 1386-1388’de Kafk­ as­lar’ın tam­ a­mın­ ı 1386-1388, Timur Lenk sacked the whole of relocation of the yağm­ a­la­yan Ti­murl­enk, mağl­up hal­klara the Caucasus, treating the vanquished peo- Armenian çok zulm­ et­ti. Ti­mur­lenk’in Er­men­ ist­ an’da­ki ples with extraordinary brutality. But population from egem­ enl­i­ği ise kı­sa sür­dü. Ülk­ e 1410- Timur Lenk’s dominance of Armenia was to eastern Anatolia 1502’de Türkm­ en ka­bi­lel­e­rin­ in, Ak­koy­ unl­u­ be short-lived. From 1410 to 1502 the coun- to Isfahan lar’la Kar­ a­koy­ unl­u­lar’ın ege­menl­iğ­ i al­tın­ a try was ruled mainly by Turkmen tribes the (1604). gir­di. Karakoyunlus and Akkoyunlus. Ye­rel han­ e­danl­ar­ ın çök­mes­ iy­le bir­lik­te, Faced with successive invasions by art ar­da göç­ eb­ e kab­ i­lel­e­rin sal­dır­ ıs­ ı­na nomadic tribes and the collapse of local ma­ruz ka­lan Erm­ e­ni halk­ ı­nın içiş­le­ri­nin princely dynasties, the Church of Armenia yön­ e­tim­ in­ i Erm­ en­ i Ki­lis­ es­ i üst­len­di. Bu assumed the internal administration of the dur­ um ül­key­ i yön­ e­ten ya­ban­cı güç­ler­ce de Armenian people – a fact that was taken kab­ ul görd­ ü. As­lın­ a ba­kı­lac­ ak olurs­ a, Müs­ into serious consideration by foreign rulers lüm­ an yön­ e­ti­ci­ler­ in birç­ oğ­ u, im­ti­yaz­lar of the country. In fact, many Muslim rulers ver­ er­ ek, ki­lis­ e in­şaa­ t­la­rın­ a ve ona­rıml­ar­ ı­na tried to gain the support of the Armenian

24 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Napolyon’un 1810 yılında Mıkhitaristler Birliği’ne tahsis ettiği Venedik San Lazaro adası. Venice’s St. Lazarus island, which in 1810 was gifted by Napoleon Bonaparte to the Mkhitarist Order. madd­ i des­tek sağ­lay­ a­rak Er­men­ i Kil­i­se­ Church, by granting it privileges and fund- si’nin des­teğ­ i­ne sah­ ip ol­may­ a ça­lışt­ ı. ing church construction and repairs. İranl­ı Saf­ev­ i­ler, 1502’de Türkm­ en­le­ri In 1502 the Safavids of Persia defeated mağ­lup ett­ ikt­ en on yıl son­ra Er­me­nist­ an’ın the Turkmens and a decade later occupied tüm­ ü­nü iş­gal ett­ i. Armenia almost in its entirety. Bu sü­reç­te Osm­ anl­ı­lar Erm­ en­ ist­ an’a doğ­ In the meantime the Ottomans had ru iler­lem­ e­ye baş­la­mış­tı. 1517’de Bat­ ı begun moving toward Armenia. In 1517 Er­men­ is­tan’ı İran­lı­lar’dan al­dıl­ar. Bund­ an they took western Armenia from the sonr­ a yak­la­şık yüz yıl boy­ unc­ a Osm­ anl­ı­ Persians. Afterwards, for over a century, lar’la Sa­fev­ i­ler Er­men­ i top­rak­la­rınd­ a sav­ aş­ the Ottomans battled the Safavids on tı. Armenian land. Sa­vaş­lar gi­der­ ek hı­zın­ ı kayb­ et­ti ve The tug of war gave way to relative peace 1620’de yap­ ı­lan ba­rış ant­laşm­ a­sıyl­a tar­ ih­ i in 1620, when a treaty ceded most of histor- Er­men­ is­tan Os­man­lı ege­men­liğ­ i­ne gir­ er­ken, ic Armenia to the Ottomans, while Yerevan, Eri­van, Nah­cı­van ve Kar­ a­bağ İran­lıl­ar’ın Nakhijevan, and Karabagh passed into eline geçti. Persian hands. 1604’te he­nüz antl­aş­ma imz­ a­lan­ma­dan In 1604, before the treaty was signed, I. Şah Abb­ as 300 bin­ i aş­kın Er­me­ni’yi top­ Shah Abbas I uprooted more than 300,000 rak­lar­ ınd­ an kop­ ar­ta­rak İs­fa­han do­lay­la­rın­ a Armenians from Armenian lands to relo- yer­leşt­ ir­di. Bu çi­le­li yolc­ ul­uk 150 bin Er­me­ cate them near Isfahan. The excruciating ni’nin ha­yat­ ı­na mal old­ u. Hay­ at­ta ka­lan­lar journey claimed some 150,000 Armenian Yen­ i Culf­a’da isk­ ân edil­di. İran’a yen­ i yer­le­ lives. The rest were resettled in New Julfa. şen Erm­ en­ i ce­ma­ati­nin üye­ler­ i içind­ e al­tın As a new community, the resettled ve güm­ üş iş­çi­liğ­ iy­le nam sal­mış us­ta Armenians, who included a great number of ku­yumc­ u­lar vard­ ı; şah on­la­ra özel ayr­ ıc­ a­ renowned master goldsmiths and sil- lıkl­ar sağ­lad­ ı. Erm­ e­nil­er al­tın ve gü­müş vermiths, were granted special privileges iş­çi­liğ­ in­den baş­ka, ha­lı­cıl­ık ve ipek üre­ti­ from the shah. In addition to gold- and sil- min­de de hü­ner­liy­di ve gid­ e­rek bu mal­lar­ ın ver-making, Armenians resettled in Persia ti­ca­ret­ in­de çok ba­şar­ ı­lı old­ u­lar. Ürünl­e­rin­ i eventually excelled in commerce by master-

Ermeni Gümüş Ustaları 25 Armenian Master Silversmiths Av­ru­pa’ya, Uzak Do­ğu’ya ve başk­ a birç­ ok ing the arts of carpet- and silk-making, and ülk­ ey­ e sat­tı­lar. exported their wares to Europe, the Far East, and elsewhere. Erm­ en­ i tar­ i­hi­nin bu cef­al­ı yıl­la­rınd­ a ilk Erm­ e­ni ki­tab­ ı­nın, Hag­ op Meğab­ ard’ın çab­ a­ It is worth noting that in such difficult sıy­la 1512’de Ven­ e­dik’te bas­ ıl­mış ol­ma­sı times in Armenian history, the first kayd­ a de­ğer. Armenian book was published in Venice, in 1512, thanks to the efforts of Hakob Bir baş­ka öneml­i ge­liş­me de 1701’de Meghapart. Se­bas­tia­ ’da [Sivas] Mık­hita­rist Ra­hipl­er­ Tar­ i­ka­tı’nın ku­rul­mas­ ı­dır. Mıkh­ it­ ar­ ist Tar­ i­ Another important development was the kat­ ı 1715’te Ven­ ed­ ik, İtal­ya’ya yer­leş­ti ve founding of the Order of the Mkhitarist son­rak­ i yüz­yıl­lard­ a Erm­ en­ i kül­tür­ ün­ ün Fathers in 1701, in Sebastia. The Mkhitarist gel­işm­ es­ in­de büy­ ük rol oy­na­dı. Order relocated to Venice, Italy, in 1715, and throughout the subsequent centuries 18. yüz­yıl­ın ikinc­ i ya­rı­sın­da önem­li bir contributed enormously to the flowering of kül­tür­ el gel­iş­me dah­ a old­ u. 1794-1796’da Armenian culture. Mad­ras, Hin­dist­ an’da ilk Er­me­nice gazete olan Az­tar­ ar [Haberci] ya­yım­land­ ı. In the latter part of the 18th century that culture reached yet another milestone, 17. yüz­yı­lın son­ un­da ve 18. yüz­yı­lın baş­ when, during 1794-1796, the first Armenian lar­ ınd­ a Er­me­ni önd­ erl­er Bat­ ı’ya ve Rus­ magazine, “Azdarar,” was published in ya’ya baş­vu­rar­ ak (özell­ikl­e 1699-1711’de, Madras, India. İsr­ ay­ el Ori vas­ ı­ta­sıy­la) içind­ e bul­un­dukl­a­rı kork­ unç si­ya­si du­rum­ un iyil­eş­ti­ril­mes­ i için In the late 17th and early 18th centuries yard­ ım ta­leb­ in­de bu­lund­ u­lar. Ne var ki cid­di Armenian leaders appealed to the West and bir dest­ ek gör­me­di­ler. Russia (especially through Israel Ori during 1699-1711) for a resolution to their people’s dire political predicament, but received only negligible support. İsfahan’daki Ermeni mezarlığı. The Armenian cemetery of Isfahan.

26 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Ermenistan Ana ve Ermenistan’ın viran edilmiş şehirlerinin resmedildiği gümüş nişan yüzük kutusu. 19. yy. sonu. Silver engagement box featuring Mother Armenia and the ruins of Armenian cities. Late 19th century.

Ermeni Gümüş Ustaları 27 Armenian Master Silversmiths Osmanlı Egemenliği Altında Ermeni Kültürel Hayatı Armenian Cultural Life Under Ottoman Rule Osm­ anl­ ı ege­men­li­ğin­de Erm­ en­ i kül­tür­ ü Arm­ e­ni­an cult­ u­re not only oft­ en Porselen tabak. sad­ ec­ e gel­iş­mekl­e kal­mam­ ış, dev­le­tin özel­ thriv­ ed un­der Ott­ o­man ru­le, it Kütahya yapımı. 19. yy. likl­e Erm­ en­ i zan­ a­atk­ âr­lar­ a ve san­ at­çıl­a­ra play­ ed a piv­ o­tal ro­le in the Ot­to­ Kudüs, Surp Hagop ver­diğ­ i des­tek say­ e­sind­ e, İmp­ ar­ at­ orl­u­ğun man emp­ i­re’s publ­ic and cult­ u­ Kilisesi. sos­yal ve kült­ ür­ el ha­ya­tınd­ a da ba­şat bir ral li­ves, esp­ e­cia­ lly when Porcelain dish. rol­e sah­ ip olm­ uş­tur. Ar­me­ni­an crafts­ men and Kutahya. 19th century. ar­tists we­re gi­ven supp­ ort by St. James Cathedral, Osm­ anl­ı İm­par­ at­ or­lu­ğu sı­nır­lar­ ı içind­ e the go­vern­ment. Jerusalem. ti­yat­ro, oper­ a, mat­baa­ cı­lık (ilk gaz­ e­te Porselen testi. Kütahya Er­men­ i­lerc­ e yay­ ım­land­ ı), fild­ iş­ i oy­ma­cı­lığ­ ı, It is ent­ i­rely thanks to the yapımı, 19. yy. Surp ipekç­ i­lik (İzm­ ir’de 400 iş­çi­nin ça­lış­tığ­ ı ilk eff­orts of Ar­men­ ia­ ns that the Hagop Kilisesi, Kudüs. fabr­ i­ka kur­ uld­ u), hal­ı dok­ u­ma­cıl­ı­ğı, res­ im Ott­ o­man em­pir­ e saw with­ in its Porcelain water jug. sa­nat­ ı, tıp ve ec­zac­ ı­lık bi­lim­ i, ahş­ ap oy­ma­cı­ bor­ders the la­unch and flo­we­ring of Kutahya. 19th century. lığ­ ı, mak­ i­na ima­la­tı, kris­tal işç­ i­li­ği, tez­hip, thea­ter, ope­ra, print­ ing (Ar­me­ni­ans St. James Cathedral, iğn­ e oya­sı, ku­maş do­kum­ a, sil­ah ima­la­tı ve publ­is­hed the first-ever news­pa­per), Jerusalem. ba­kırc­ ı­lı­ğın gel­işm­ e­sin­de Er­men­ il­er’in kat­ ivory-sculpt­ ing, silk-ma­king (the first kı­sı in­kâr edi­le­mez. Al­tın ve güm­ üş kuy­ um­ fact­ ory, which empl­o­yed 400 wor­kers, cu­lu­ğu­nu sa­natk­ âr­lık dü­zey­ in­ e yüks­ el­ten was es­tab­lis­hed in Izm­ ir), carp­ et-ma­ de Er­me­nil­er ol­muş­tur. king, pai­n­ting, med­ i­cin­ e, pharm­ ac­ o­ logy, wo­od-sculp­ting, mach­ i­ne-ma­ 18. ve 19. yüzy­ ıll­ar­da Osm­ an­lı Darph­ a­ king, crystal-ma­king, ill­u­mi­na­ted ma­nus­cripts, nee­ d­le­works, fab­ric-ma­ Muş’taki Arakelots Manastırı’nın oymalı tahta kapısı. king, arms-man­ u­fact­ ur­ ing, and cop­ Carved wooden door of the Arakelots Monastery of Mush. per-mak­ ing. Fin­ ally, it was the Ar­me­ ni­ans who to­ok gold- and sil­ver-ma­ king to a high degr­ ee­ of ar­tistry. In the 18th and 19th cen­tur­ i­es the Ott­ o­man Mint was transf­or­med int­ o a cre­ati­ve cent­ er for the arts of gold- and silv­ er-ma­king, as Arm­ e­ni­an mas­ ters head­ ed the Mint as both craft­ smen and ma­na­gers. In fact, many Ott­ o­man Arm­ e­ni­ans hav­ e en­joy­ ed con­sid­ e­rab­le po­li­tic­ al po­wer due­ to the­ir pos­ it­ i­ons in the go­vern­ ment or the sul­tan’s pal­a­ce. Arm­ e­nia­ ns in the Ott­ o­man emp­ i­re hav­ e al­so ma­de a tre­ mend­ o­us imp­ rint on arch­ it­ ec­ tur­ e, with a gre­at numb­ er of the em­pir­ e’s publ­ic bui­ld­ ings des­ ign­ ed and bu­ilt by Arm­ e­ni­ an arc­hit­ ects. Throu­ g­ho­ut the 18th and 19th cent­ ur­ ie­ s the hea­ d arc­hi­tects of the sult­ an

28 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths ne­si Ermeni ustalar ve yönetici- ca­me from one Arm­ e­nia­ n fa­mily, the Ba­li­ ler eliyle alt­ ın ve gü­müş işç­ il­iğ­ in­ ans. Bef­or­ e the Ba­lia­ ns, alr­ e­ady be­gin­ning de dikk­ at çek­ en ya­ra­tıc­ ı bir mer­ in the 15th cen­tury, the nam­ es of Arm­ e­nia­ n kez dur­ u­mu­na gel­di. Hü­küm­ et­te­ arc­hi­tects, bear­ ing the titl­e “Kal­fa,” or “arc­ ki veya Saray’daki ko­num­la­rı hit­ ect,” ha­ve be­en ass­ oc­ iat­ ed with fa­mou­ s çok sayıda Os­manl­ı Erm­ en­ is­ in­ i Ott­ o­man bu­ild­ ings, as fol­lows: öneml­i ölç­ ü­de si­yas­ al güç sa­hi­bi de yap­tı. Gab­rie­ l Kal­fa (Pa­lak­ i­an). Born in Pal­u, he was Sul­tan Su­ley­man II’s con­fid­ ant and Bun­dan başk­ a, İmp­ a­rat­ or­lu­ the off­ i­cia­ l arch­ i­tect of the pa­lac­ e. ğun resm­ i bin­ al­ar­ ın­ ın çoğ­ un­ un Sin­ an Kal­fa. Of Arm­ e­ni­an desc­ ent, Sin­ an was the arch­ it­ ect of the fa­mou­ s Sul­eym­ a­ni­ planl­ar­ ı­nı yap­ an ve inş­ a­at­la­rın­ ı ye and Selimiye mos­que­ s and se­ve­ral ot­her mosq­ u­es, car­ av­ an­sa­rie­ s, and brid­ges. yü­rü­ten de Erm­ en­ i mim­ arl­ard­ ı; Yeg­hiaz­ ar Kal­fa. He bu­ilt the Gree­ n Mos­ Ermeni asıllı Nevşehirli Damat bu yüz­den Er­men­ i­ler Osm­ an­lı qu­e and Ma­usol­e­um of Bur­sa, in 1414. İbrahim Paşa. mi­mar­ i­sin­ e damg­ as­ ın­ ı vurm­ uş­ Armenian-born Damad tur. 18. ve 19 yüz­yıl­lard­ a, pa­di­ Mus­ a and Khac­her Kal­fa. They li­ved in Ibrahim Pasha of Nevshehir. şahl­ar­ ın baş­mim­ arl­a­rı hep bir the 17th cen­tury and bu­ilt many pub­lic struc­tu­res. Er­men­ i ail­es­ i olan Bal­yanl­ar’dan Arz­ um­ an Kal­fa. In 1669-1670 he was geld­ i. Baly­ anl­ar’dan önc­ e ise, 15. yüz­yıl­dan comm­ iss­ ion­ ed by the sul­tan of the day to re­no­va­te exis­ting struct­ u­res and bui­ld new iti­bar­ en “kal­fa” ya da “mim­ ar” olar­ ak anıl­an ones on the Crete island. pek çok Erm­ en­ i mi­ma­rın adı ünl­ü Osm­ anl­ı Sark­ is Kalf­a. In 1727 he bui­lt the Ibr­ a­ him Pash­ a Mosq­ u­e in the city of Nevsh­ e­hir. bi­nal­ar­ ıyl­a ilişk­ i­lend­ ir­ i­lir. Bunl­ar­dan baz­ ıl­a­rı Shir­ in Kal­fa. His work earn­ ed him fam­ e şunl­ar­dır: in the 1730s. Kapr­ i­yel Kal­fa (Pal­aky­ an): Pal­u’da doğ­ Ara­baj­i Oghl­u Ha­ji Mel­i­don Kal­fa. He du. II. Sul­tan Sül­ey­man’ın sar­ ay mi­mar­ ı ve bui­lt the Sul­tan Ah­med and Hek­ i­moghl­u Ali dert ort­ a­ğıy­dı. Pas­ha mos­que­ s in Ist­ an­bul. Sin­ an Kalf­a (Mi­mar Sin­ an): Er­men­ i Anot­her area­ in which the Ar­me­ni­ans of kö­kenl­i olan Sin­ an ün­lü Sül­ey­man­ iy­ e ve the Ott­ o­man emp­ i­re hav­ e had an inf­lue­ nt­ i­al Sel­i­mi­ye ca­mi­ler­ in­den baş­ka çok sa­yı­da rol­e was the tro­uba­do­ur tra­di­tio­ n. The Ot­to­ cam­ i, ker­van­sa­ray ve köp­rü yap­tı. man era pro­du­ced som­ e 250 Ar­me­ni­an tro­ uba­do­urs who sang in Turk­ ish Yeğya­zar Kalf­a: 1414’te Bur­sa’dak­ i Yeş­ il Ca­mi ve Türb­ e­yi in­şa ett­ i. Mus­ a Kalf­a ve Khaçer Kal­fa: 17. yüz­yıl­da ya­şa­mış olup çok say­ ı­da res­mi bin­ a­nın pla­ nını ve in­şa­atı­nı yap­tı­lar. Ar­zum­ an Kalf­a: 1669-1670’te dö­ne­min pad­ i­şa­hı IV. Mehmed tar­ a­fınd­ an Gi­rit Ada­ sı’nda­ki mev­cut yap­ ıl­ar­ ı onarm­ ak ve ye­ni­ ler­ in­ i in­şa et­mekl­e gör­ ev­len­dir­ ild­ i. Sar­kis Kal­fa: 1727’de Nev­şe­hir’dek­ i Dam­ at İb­rah­ im Pa­şa Ca­mis­ i’ni inş­ a et­ti. Şir­ in Kalf­a: Yap­ ıt­lar­ ıy­la 1730’lar­da ün ka­zand­ ı. Arab­ ac­ ı­oğl­u Ha­cı Me­lid­ on Kal­fa: Is­tan­ bul’da Sult­ an Ah­med ve He­kim­ oğ­lu Ali Pa­şa cam­ i­ler­ in­ i inş­ a ett­ i. Fildişi mücevherat kutusu. 18. yy. sonu. Kişisel koleksiyon. Ivory jeweler’s box. Late 18th century. Private collection.

Ermeni Gümüş Ustaları 29 Armenian Master Silversmiths Osm­ anl­ı İm­pa­rat­ orl­u­ğu’nda Er­me­nil­er’in and left a le­gacy of thou­ Şehrin ilk çok etk­ il­i old­ u­ğu bir baş­ka alan da ge­le­nek­ sands of songs. Tur­kish fotoğrafçısı sel saz şa­ir­li­ğid­ ir. Osm­ anl­ı dö­nem­ ind­ e Türk­ his­to­ria­ n Sa­di Koc­hash, Solakyan tarafından çe söy­le­yen 250 ci­var­ ın­da Er­me­ni halk saz wri­ting abo­ut Turk­ ish 1904’te Konya’da şai­­ri ol­duğ­ u ve bunl­ar­ ın bin­ler­ce şar­kı içe­ mu­sic, stat­ es that his fotoğraflanmış ren bir mir­ as bır­ ak­tıkl­ar­ ı bi­linm­ ek­te­dir. most be­lov­ ed songs we­re evlilik çağındaki Türk tar­ ih­çi Sa­di Koç­ aş, Türk mü­ziğ­ ind­ en comp­ o­sed by Arm­ e­nia­ n Ermeni kızlar. söz eder­ken, en çok sev­di­ği şark­ ı­la­rın art­ ists. Armenian brides- Er­men­ i sa­natç­ ı­lar tar­ a­fınd­ an bes­tel­en­miş to-be in 1904 Konia, old­ u­ğu­nu be­lir­tir. The Ar­men­ i­ans of the photographed by Ot­to­man emp­ ir­ e exp­ e­rie­ n­ Solakian, the city’s İmp­ a­rat­ or­lukt­ a­ki Erm­ e­nil­er, 19. yüzy­ ıl­ ced a cult­ ur­ al re­nai­ss­ an­ce first photographer. da edeb­ i­yat, ti­yatr­ o ve mü­zik ala­nınd­ a or­ta­ in the 19th cen­tury, when ya çı­kan çok sa­yıd­ a eser­le İs­tanb­ ul ve öte­ki a flurry of li­te­rary, thea­ t­ şeh­ ir­lerd­ e kült­ ü­rel bir rön­ es­ ans ya­ratt­ ı­lar. ric­ al, and mus­ i­cal works we­re prod­ u­ced in Ist­ an­bul Bu dönemde, Bedros Turyan, Taniel and el­sewh­ e­re. Many grea­ t nam­ es are Varujan, Hagop Oşagan gibi şair ve yazarlar, conn­ ec­ted with this per­ i­od, incl­u­ding the Go­mid­ as gi­bi bir best­ e­ci ve mü­zi­ko­log­dan poets and writ­ ers Da­nie­ l Va­ruz­han, Bed­ başk­ a çok say­ ı­da ünl­ü sa­nat­çı ye­tişt­ i. ros Tu­ria­ n, Ha­gop Os­ha­gan, and the com­ po­ser and mus­ i­col­o­gist Gom­ i­das. İst­ anb­ ul Erm­ e­ni Patr­ ik­han­ es­ i’nin 1904’te yay­ ım­la­dı­ğı ver­ il­e­re gör­ e 19. yüz­ Acc­ or­ding to dat­ a pub­lish­ ed in 1904 yıld­ a Os­manl­ı İmp­ a­rat­ or­luğ­ u’nun sın­ ırl­a­rı by the Arm­ e­ni­an Patr­ ia­ rc­ha­te of Is­tan­ için­de sağl­am dur­ um­da ve hiz­met ve­ren bul, in the Ott­ o­man emp­ ir­ e of the 19th 1.958 Ermeni kilisesi ve 228 manastırı cent­ ury the­re wer­ e 1,958 “stan­ding and bulunuyordu. Bunların dışında onarılması ac­ti­ve” Ar­men­ i­an church­ es and 228 gereken yüzlerce anıt (kilise ve manastır) mo­nas­ter­ ie­ s, in add­ it­ io­ n to hun­dreds of vardı. Patr­ ik­han­ e’nin 1985’te yay­ ın­la­dı­ğı mo­nu­ments (church­ es and mon­ as­te­ri­es) ve­ri­ler­ e gör­ e ise Tür­ki­ye’de fa­al dur­ um­dak­ i which wer­ e aban­don­ ed du­e to the­ir sta­te Er­men­ i ki­lis­ e­le­rin­ in say­ ı­sı 29’du; bu kil­is­ e­ of dis­rep­ ai­r. Acc­ ord­ ing to da­ta pub­lish­ ed lerd­ e ayin­ler, tö­renl­er ve bi­lu­mum hizm­ et­ by the Patr­ ia­ rch­ a­te in 1985, ther­ e wer­ e ler Pat­rik, bir pis­kop­ os, üç ra­hip ve 25 al­to­get­her 29 Arm­ en­ i­an church­ es still pa­paz tar­ a­fınd­ an yür­ ü­tü­lüy­ or­du. stand­ ing and ac­tiv­ e in Turk­ ey, with church serv­ i­ces prov­ i­ded by the Pat­ri­ arch, one bish­ op, three­ monks, and 25 prie­ sts. 19. yy. ortalarında Garabed Balyan tarafından inşa edilen Dolmabahçe Sarayı görünümlü savatlı gümüş tabaka. Kişisel koleksiyon. Nielloed silver tobacco box featuring the Dolma Bahche palace, built by Karapet Balian in the mid-19th century. Private collection.

30 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Sultan Ahmed Camii görünümlü savatlı gümüş tabaka. Kişisel koleksiyon. Nielloed silver tobacco box featuring the Sultan Ahmed Mosque. Private collection. Krikor Amira Balyan tarafından inşa edilen Selimiye Kışlası görünümlü savatlı gümüş tabaka. 19. yy. Kişisel koleksiyon. Nielloed silver tobacco box featuring the fort of Selimiye, built by Grigor Amira Balian. 19th century. Private collection.

Ermeni Gümüş Ustaları 31 Armenian Master Silversmiths Kakmalı kılıç. Gümüş kabzası savatlı ve altın yaldızlıdır. Altın bezemeli kılıcın çeliği Alman Solingen fabrikasından alınmıştır. Kılıcın üzerinde Ermeni harfleriyle “Ohancanyan 1880” yazılıdır. Yazarın koleksiyonu. Engraved sword. Hilt is nielloed and gilt. The blade is made of steel and has gold ornaments. The steel was purchased from the German factory Solingen. The blade features the date and name of the owner, “Ohanjanian 1880” in Armenian letters. Author’s collection.

32 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Kakmalı hançer. Gümüş kabzası savatlı ve yaldızlıdır. Çelik hançeri altın bezemelidir. Gümüş kınında Ermeni harfleriyle “Hacı Yusuf Oğlu Artin Sene 1799” yazılıdır. Kişisel koleksiyon. Engraved dagger. The silver hilt is nielloed and gilt. The blade is made of steel and has gold ornaments. The Turkish inscription in Armenian letters on the silver scabbard reads: “Haji Yusuf Oghlu Artin Sene 1799.” [Artin, son of Pilgrim Yusuf, Year 1799] Private collection.

Ermeni Gümüş Ustaları 33 Armenian Master Silversmiths Rusya ile Türkiye Arasındaki Ermenistan Armenia Between Russia and Turkey 19. Yüzy­ ı­lın baş­lar­ ın­da Erm­ e­nist­ an In the early part of the 19th cen­tury Osm­ an­lı İm­par­ a­torl­uğ­ u ile İran ara­sınd­ a Ar­me­nia­ was par­ti­tio­ned bet­we­en the Ot­to­ böl­ün­dü. 1826-1828’dek­ i Rus-İran Sa­va­ man emp­ i­re and Per­si­a. Foll­ow­ ing the Rus­ şı’ndan son­ra ise Erm­ e­nis­tan’ın do­ğus­ u so-Per­sia­ n War of 1826-1828 eas­tern Arm­ e­ İran’la Rusy­ a aras­ ınd­ a pay­laş­ ıl­dı. Dah­ a son­ nia­ was di­vi­ded bet­wee­ n Rus­sia­ and Pers­ i­a. ra, 1853-1856’da, Osm­ anl­ı-Rus ya da Kı­rım Lat­ er, fol­low­ ing the Rus­so-Ot­tom­ an War or Sa­vaş­ ı son­ und­ a im­zal­a­nan Pa­ris Ant­laşm­ a­ Chrim­ ea­ n War in 1853-1856, with a trea­ ty sı’yla Rus­ya Er­me­nist­ an’ın ba­tı­da­ki topr­ ak­ sig­ned in Pa­ris, Russ­ ia­ ced­ ed its ter­rit­ o­ri­es lar­ ı­nı Osm­ an­lı­lar’a terk ett­ i. in wes­tern Arm­ e­nia­ to the Ott­ om­ an em­pi­re. Bu dö­nem­ e Osm­ anl­ı İm­pa­ra­torl­uğ­ u’nun This era is mark­ ed by the dec­li­ne of the çök­ ü­şü damg­ as­ ın­ ı vur­du. İs­tan­bul’dak­ i mer­ Ot­to­man em­pir­ e. The cen­tral go­vern­ment in ke­zi hü­kü­met im­par­ at­ orl­u­ğun uzak vil­a­yet­ Is­tan­bul was of­ten pow­ er­less to stop inj­ust­ i­ le­rind­ e mey­dan­ a ge­len ada­lets­ iz­likl­e­ri, özel­ ces carr­ ie­ d out in the outl­ying prov­ inc­ es of lik­le de Kürt aşir­ et rei­s­ler­ i­nin ma­sum the em­pi­re, par­ti­cu­larly tho­se per­pet­ra­ted Er­men­ i te­ba­ay­ a rev­ a görd­ üğ­ ü haks­ ız­lık­la­rı by Kur­dish chie­ f­tai­ns agai­nst inn­ o­cent eng­ el­le­mekt­ en acizd­ i. Bu ge­liş­mel­er Er­men­ i Arm­ e­nia­ n subjects. Such events led to the kurt­ u­luş ha­re­ke­ti­nin doğm­ a­sın­ a ve Er­me­ni for­ma­ti­on of the Arm­ e­ni­an li­be­ra­tio­ n mo­ve­ si­yas­ i par­ti­le­ri­nin ku­rulm­ as­ ın­ a yol aç­tı: ment and the es­tabl­ishm­ ent of the Arm­ e­ni­ Arm­ en­ ag­ an Par­tisi (1885, Van), Devrimci an po­lit­ ic­ al par­tie­ s: the Ar­me­na­kan Party [Sosy­ al Dem­ ok­rat] Hınç­ ag Par­ti­si (1887, (1885, Van); the Revolutionary [So­cia­ l Cen­ ev­re) ve Erm­ e­ni Devrimci Federasyonu De­mocr­ a­tic] Hnchak­ i­an Party (1887, Gen­ e­ ya da Taş­nagt­suty­ un (1890, Tifl­is). va); and the Arm­ e­nia­ n Rev­ o­lut­ io­nary Fed­ e­ ra­tio­ n, or Dashn­ akt­sut­ i­un (1890, Tbil­is­ i). İzleyen yıllarda, Os­manl­ı İmp­ ar­ at­ or­lu­ ğu’nda ya­şay­ an Erm­ e­ni­ler, ben­zer­ i gö­rül­ The following years brought unp­ re­ce­den­ mem­ iş bir fel­ak­ e­te uğ­rad­ ı. II. Ab­dül­ha­mid ted tra­gedy for the Arm­ e­nia­ n pop­ u­la­tio­ n of dö­nem­ in­de, Kürt aşi­ret re­isl­e­ri­nin yö­ne­ti­ the Ott­ om­ an em­pir­ e, one that was exa­cer­ba­ min­de “Ham­ i­diy­ e Alay­lar­ ı” adıy­la kur­ u­lan ted by Kur­dish chie­ f­tai­ns and thei­r bands of ölüm birlikleri bu fe­lak­ et­ i da­ha da de­rinl­eş­ kill­ers, known as “Ha­mid­ iy­ e”s. The­se bands tird­ i. we­re org­ an­ iz­ ed by Sul­tan Ha­mid. Osmanlı-Rus çatışmasına da sahne olan The years of World War One with the Birinci Dünya Savaşı yılları ise tam bir Russo-Ottoman battles brought a complete yık­ ım getirdi. Osm­ anl­ı Erm­ en­ i­ler­ i­tehcir ve de­struct­ ion. Ottoman Armenians experi- kırım gibi tarih boyunca maruz kaldıkları enced deportation and massacre, the big- en büyük felaketi yaşadılar. gest catastrophe ever experienced in their history. Birinci Dünya Savaşı’nın bitimine yakın, 28 May­ ıs 1918’de ilk Erm­ e­ni Cum­hur­ iy­ e­ti Close to the end of World War One, on ku­rul­du. 29 Ka­sım 1920’de Erm­ en­ ist­ an May 28, 1918, the first Rep­ ubl­ic of Ar­me­nia­ Sovy­ et­ler Bir­liğ­ i’ne da­hil old­ u. was crea­ted. On No­vemb­ er 29, 1920 Ar­me­ nia­ en­te­red the So­vie­ t Unio­ n.

34 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Hagop Papazyan, Tahran. Savatlı gümüş tabaka üzerine kazınmış Ermenistan haritası (Köşelerde Ermenice “29 Kasım 1920“ ve “Sovyet Ermenistanı 1920- 1945“ yazılı). Kişisel koleksiyon. Hakob Papazian, Tehran. Nielloed silver tobacco box engraved with a map of Armenia (Corner inscriptions in Armenian “29 November 1920” and “Soviet Armenia 1920-1945). Private collection.

Ermeni Gümüş Ustaları 35 Armenian Master Silversmiths Ermeni siyasi partilerin armaları. Yukarıdan aşağıya: Ramgavar Liberal Parti, Sosyal Demokrat Hınçag Partisi, Ermeni Devrimci Federasyonu [Taşnaktsutyun]. The coats of arms of Armenian political parties. From the top: Ramgavar Democratic Liberal Party, Social Democratic Hunchakian Party, Armenian Revolutionary Federation (Dashnaktsutyun).

36 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Diyaspora ve Sovyet Ermenistanı The Diaspora and Soviet Armenia Sovyet Ermenistan Ta­rih bo­yun­ca Er­me­nist­ an sın­ ırl­a­rı Throu­ gh­ o­ut hist­ ory, the fact that the­re Devleti sembolleri dış­ ın­da da Erm­ e­ni­ler’in ya­şad­ ı­ğı belgele- hav­ e be­en Arm­ e­nia­ ns li­ving outs­ id­ e the bor­ kazınmış savatlı re geçmiş bir gerçektir. Kitl­e­sel göç­le­rin ders of Ar­me­nia­ has bee­ n well-doc­ um­ ent­ ed. gümüş tabaka. baş­lang­ ı­cı ve di­yas­por­ a­nın oluş­ u­mu, But mass im­migr­ at­ io­ n and di­asp­ or­ a-form­ a­ Tasarımı Mardiros Erm­ en­ is­tan’ın göç­ e­be ka­bil­e­ler ta­ra­fın­ tio­ n be­gan in ear­nest dur­ ing the 11th thro­ Saryan ve Hagop dan sü­rekl­i olar­ ak is­til­a­ya ma­ruz kal­dı­ğı ugh 13th cen­tur­ ie­ s, when Arm­ e­ni­a lost its Gocoyan adlı ve bağ­ ım­sız­lı­ğı­nı kayb­ et­tiğ­ i 11-13. yüz­ ind­ ep­ end­ en­ce and was ce­ase­lessly in­va­ded ressamlarca yıl­lar­da meyd­ a­na geld­ i. Diy­ asp­ o­ra top­lu­ by no­ma­dic hord­ es. Dia­ s­po­ra comm­ un­ it­ i­es yapılmıştır. 175 gr. lukl­a­rı o sür­ eç için­de Hol­lan­da’dan Hin­ even­tua­ lly spre­ad from Holl­and to Ind­ ia­ , 10 x 7.5 x 1.5 cm. dis­tan’a dek ya­yıl­dı; Ukr­ ayn­ a, Po­lon­ya, with sign­ if­ i­cant conc­ ent­ ra­tio­ ns in Ukr­ ai­ne, Kişisel koleksiyon. Bul­ga­ris­tan, Ro­many­ a ve Mol­dov­ya’da Pol­and, Bulg­ a­ria­ , Ru­man­ ia­ , Hung­ ary, and Engraved nielloed ol­duk­ça yoğ­ un bir Erm­ e­ni nüf­us oluş­tu. Mol­do­va. silver tobacco box featuring Soviet 1890’lardan itib­ a­ren Ort­ a­do­ğu’da, Beg­ in­ning in the 1890s Ar­men­ i­an com­ Armenian state Ba­tı Av­ru­pa’da ve ABD’de­ mu­nit­ ie­ s we­re al­so for­med in the Midd­le symbols. Engraving Ermeni top­lul­uk­lar East, wes­tern Eu­rop­ e, and the Unit­ ed Sta­ designed by kil­is­ e­ler­ i, si­yas­ i par­ti­ tes, whe­re church­ es, pol­it­ ic­ al par­tie­ s, and painters Martiros le­ri, yar­dım ve da­ya­ hum­ an­ it­ ar­ ia­ n or­ga­ni­za­ti­ons as­su­med the Sarian and Hakob nış­ma örg­ üt­le­riy­le kül­ funct­ i­ons of cul­tu­ral pres­ erv­ a­tio­ n and com­ Kojoian. 175 gr. tü­rel var­lıkl­ar­ ı­nı kor­ u­ mu­nity adm­ i­nist­ ra­tio­ n. 10 x 7.5 x 1.5 cm., ma ve cem­ aa­ti yön­ etm­ e Private collection. gör­ e­vi­ni üst­len­dil­er. In the se­cond half of the 20th cen­tury the Ar­men­ i­an-Amer­ ic­ an comm­ u­nity ex­pan­ 20. yüzy­ ı­lın ikin­ci ded sign­ if­ i­cantly du­e to up­hea­vals in the ya­rıs­ ın­da Erm­ en­ i-Ame­ri­ Midd­le East and the coll­ap­se of the Sov­ i­et kan cem­ aa­ti Ort­ a­do­ğu’dak­ i Unio­ n, be­co­ming the larg­ est di­as­por­ a is­tik­rars­ ız­lık­tan ve Sov­yet­ comm­ u­nity. ler Bir­liğ­ i’nin çök­me­sind­ en dol­ay­ ı yay­gınl­ığ­ ı­nı önem­li Günümüz ölç­ ü­de ar­tı­ra­rak en büyük Ermenistan parası. di­yas­por­ a dur­ um­ u­na gel­di. Present-day Sov­yet Er­me­nis­ta­nı’nın Armenian currency. ta­rih­ i Sov­yetl­er Bir­li­ği’nin

Ermeni Gümüş Ustaları 37 Armenian Master Silversmiths ta­ri­hiy­le ya­kın­dan bağ­lant­ ıl­ıd­ ır. An­cak Sov­ The hist­ ory of So­vie­ t Ar­men­ i­a is clos­ ely yet dö­nem­ i­ne siyasi baskılar damg­ a­sın­ ı vur­ ass­ o­ciat­ ed with that of the So­vi­et Uni­on. muş ols­ a da, Er­me­ni halk­ ı ulus­ al güv­ enl­ik But whil­e the So­vi­et era was mar­ked by açı­sın­dan o dön­ emd­ e old­ uk­ça rah­ att­ ı; ayr­ ı­ op­pres­sio­ n, the peo­ p­le of Arm­ e­ni­a en­jo­yed a ca kül­tür ve eğit­ im ala­nın­da da bü­yük ge­liş­ cons­ id­ e­rab­le me­asur­ e of na­tion­ al se­cur­ ity me göst­ erd­ i. as well as cul­tu­ral and edu­cat­ ion­ al dev­ el­op­ ment. Sta­linc­ i zul­üm 1930’lard­ a Er­men­ ist­ an’ı da penç­ es­ i­ne al­dı; mu­ha­lif ol­sun ol­mas­ ın, Arm­ en­ ia­ did not es­cap­ e the Sta­li­nist per­ bin­lerc­ e Er­me­ni vat­ an­da­şı ya Si­biry­ a’ya se­cu­tio­ ns of the 1930s, when thou­sands of sür­ ül­dü ya da kat­led­ ild­ i. Ar­me­ni­an cit­ iz­ ens, dis­sid­ ent or not, wer­ e exil­ed to Si­be­ria­ or outr­ ight murd­ e­red. II. Dün­ya Sav­ a­şı’nda Sovyet orduları saf­ lar­ ın­da yak­la­şık 300 bin Er­men­ i can verd­ i. Du­ring the Se­cond World War som­ e 300,000 Ar­me­nia­ ns di­ed whi­le serv­ ing in the So­vie­ t arm­ ed forc­ es. İlk Ermeni Cumhuriyeti (1918-1920) arması. Üzerinde bağımsızlığının ilan tarihi 28 Mayıs 1918 yazılı. The coat of arms of the first Republic of Armenia (1918-1920), bearing the date of proclamation of independence, May 28, 1918.

38 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Bağımsızlık Independence Sovyetler Birliği’nin çökmesinin ardın- Following the disintegration of the dan, Ermenistan 21 Eylül 1991’de bağımsız- Soviet Union, Armenia declared indepen- lığını ilan etti ve Levon Der Bedrosyan dence on September 21, 1991 and elected İkinci Ermenistan Cumhuriyeti’nin başkan- the first president of the second Republic of lığına seçildi. Armenia, Levon Ter Petrossian. Gümüşçü Krikor Reisyan tarafından yapılmış İkinci Ermenistan Cumhuriyeti (1991) arması. Yazarın koleksiyonu. The coat of arms of the second Republic of Armenia (1991), made by silversmith Grigor Reyissian. Author’s collection.