ມ.7_ເຕັກໂນໂລຊີ ຂ້ມູນຂ່າວສານ ( ICT )_ict

ຮບູ ທີ 60: ການສະກດັ ກນັ້ ປອັ ບອບັ ຂອງ Chrom ຕວົ ທອ່ ງເວັບສວ່ ນຫຼາຍຖກື ກາໍ ນດົ ໄວ້ ເພ່ ືອປ້ອງກນັ ຕາມຄາ່ ເລ່ ມີ ຕນ້ົ , ແຕຖ່ າ້ ຕອ້ ງການ ກວດສອບການຕງັ້ ຄາ່ ຂອງເຮົາ ເພ່ ືອເຮັດໃຫໝ້ ນັ້ ໃຈ ສາມາດເລືອກປະຕບິ ດັ ດງ່ ັ ໄປນ:ີ້ 90

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດInternet Explorer: ໄປທ່ ີ http://windows.microsoft.com/en-us/internet explorer/ie-security-privacy-settings#ie=ie-11&pop-up_blocker. Firefox: ໄປທ່ ີ http://support.mozilla.com/en-US/kb/pop-up+blocker. Chrome: ໄປທ່ ີ http://www.google.com/support/chrome/bin/answer.py? answer=95472. ຖາ້ ເຮົາໄດພ້ ບົ ປອັ ບອບັ ເບ່ ງິ ຄວື າ່ ສງົ ໃສ, ບ່ ໍຕອ້ ງຄລິກ OK, Cancel ຫຼື Agree ເພ່ ືອ ທດົ ລອງ ແລະ ປິດປ່ອງຢຽ້ ມ ເພາະວາ່ ການກະທາໍ ແບບນອີ້ າດຈະເຂ້ົາເຖງິ ມນັ ແວຣ. ປິດ ໜາ້ ຕາ່ ງ ໂດຍການຄລິກ x ໃນແຈເທິງສດຸ ຫຼື ໂດຍການຄລິກ ALT+F4 ໃນແປ້ນພິມຂອງ ເຮົາ (ຖາ້ ເຮົາໃຊ້ Windows). ໝາຍເຫດ: ຕວົ ປ້ອງກນັ ປອັ ບອບັ ຍງັ ຈະກນັ ປອັ ບອບັ ທ່ ີຖກື ກດົ ໝາຍ. ຖາ້ ປອັ ບອບັ ໄດຮ້ ບັ ການ ສະກດັ ກນັ້ , ປກົ ກະຕແິ ລວ້ ເຮົາຈະເຫັນແຖບຄາໍ ເຕືອນຢເູ່ ທິງສດຸ ຂອງຕວົ ທອ່ ງເວັບ, ສະເຫນີ ທາງເລືອກໃຫເ້ ຮົາບ່ ໍສະແດງມນັ ອອກມາ. ຈ. ວທິ ີອະນາໄມຖານຄວາມຈາໍ ຂອງເຮົາ (How to clear our cache)  ຮບູ ທີ 61: ການອະນາໄມຂມໍ້ ນູ ໃນຖານຄວາມຈາໍ ຂອງ Chrome ຕວົ ທອ່ ງເວັບເກບັ ຮກັ ສາໜາ້ ເວັບໄຊ, ຮບູ ພາບ ແລະ ດາວໂຫຼດເນອື້ ໃນຢຖູ່ ານຄວາມຈາໍ ໃນເວລາທ່ ີເຮົາເຂ້ົາເບ່ ງິ ເວັບໄຊ. ຕວົ ທອ່ ງເວັບສາມາດເພ່ ີມຄວາມໄວໃຫເ້ ຂົ້າເຖງິ ສະຖານທ່ ີ ໂດຍການໂຫຼດໜາ້ ເວັບຈາກຖານຄວາມຈາໍ , ແທນທ່ ີຈະກບັ ຄນື ໄປດາວໂຫຼດເນອ້ື ໃນ ເມ່ອື ເຮົາ ກບັ ຄືນໄປຫາເວັບໄຊເກ່ າົ . ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ໂດຍການເຊ່ ອື ມຕ່ ໍອນິ ເຕເີ ນັດຄວາມໄວສງູ ເຮົາອາດຈະບ່ ໍສງັ ເກດເຫັນຄວາມແຕກຕາ່ ງ. ນອກຈາກນນັ້ , ຖານຄວາມຈາໍ ສາມາດເພ່ ີມຫຼາຍ ຂນຶ້ ຕາມເວລາທ່ ີໃຊ,້ ເຮັດໃຫຕ້ ວົ ທອ່ ງເວັບຂອງເຮົາຊາ້ ລງົ . ເພາະສະນນັ້ , ທ່ ີດສີ ດຸ ຕອ້ ງອະນາ ໄມຖານຄວາມຈາໍ ໃຫເ້ ປັນປກົ ກະຕິ ຈ່ງຶ ຈະຊວ່ ຍມຊີ ອ່ ງຫວາ່ ງໃນຄອມພິວເຕຂີ ອງເຮົາ. 91

ການອະນາໄມຖານຄວາມຈາໍ ສາມາດຮກັ ສາຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຂອງເຮົາ ເພາະວາ່ ມນັ ລຶບເນອື້ ໃນທ່ ີເກບັ ໄວ້ ແລະ ຂໍມ້ ນູ ຈາກກດິ ຈະກາໍ ຜນົ ການທອ່ ງເວັບຂອງເຮົາ. x ເພ່ ືອສຶກສາການອະນາໄມຖານຄວາມຈາໍ , ຈງ່ ົ ປະຕບິ ດັ ດງ່ ັ ນ:້ີ Internet Explorer: ໄປທ່ ີ http://www.gcflearnfree.org/internetexplorer/6.2. Firefox: ໄປທ່ ີ http://support.mozilla.com/en-US/kb/How+to+clear+the +cache Chrome: ໄປທ່ ີ http://www.google.com/support/chrome/bin/answer.py? answer=95582. 6. ການປກົ ປອ້ ງທລຸ ະກາໍ ທາງການເງນິ ກ. ຂແໍ້ ນະນາໍ ອນິ ເຕເີ ນັດເຮັດທງັ ການທະນາຄານ, ການຄາ້ ແລະ ການດາໍ ເນນີ ທລຸ ະກາໍ ທາງການ ເງນິ ອ່ ນື ໆແບບອອນໄລ ໄດຢ້ າ່ ງສະດວກສະບາຍດ.ີ ແຕໃ່ ນເວລາທ່ ີມນັ ກຽ່ ວຂອ້ ງກບັ ເງນິ ຂອງ ເຮົາ, ເຮົາຕອ້ ງໝນັ້ ໃຈວາ່ ການເຮັດທລຸ ະກາໍ ຂອງເຮົາມຄີ ວາມປອດໄພ. ໃນຫວົ ຂໍນ້ ,້ີ ເຮົາຈະທບົ ທວນຄນື ຍດຸ ທະສາດທ່ ີຄວນໃຊ້ ເມ່ອື ມກີ ານຊຂ້ື າຍທ່ ີໃຊເ້ ງນິ ແລະ ອນິ ເຕເີ ນັດ. ເຮົາຈະໄດຮ້ ຽນຮູ້ ວທິ ີການແນວໃດ ຈ່ງຶ ໝນັ້ ໃຈວາ່ ເວັບໄຊມຄີ ວາມປອດໄພ ນບັ ທງັ ການກວດສອບໃບຮບັ ຮອງ SSL (SSL certificate). ນອກຈາກນນັ້ , ເຮົາຈະໄດຮ້ ຽນຮຂູ້ ນັ້ ຕອນທ່ ີຕອ້ ງໃຊເ້ ວລາ ເພ່ ືອເຮັດໃຫກ້ ານຊເ້ື ຄ່ ອື ງອອນໄລ (shopping online) ເປັນປະສບົ ການທ່ ີມຄີ ວາມປອດໄພ ແລະ ໜາ້ ເພິງພໍໃຈ. ຂ. ເມ່ອື ໃດເວັບໄຊຈ່ງຶ ຮບັ ປະກນັ ການເຮັດທລຸ ະກາໍ ທາງການເງນິ ?  ຮບູ ທີ 62: ທ່ ີຢເູ່ ວັບໄຊ ເຊ່ ງິ ເລ່ ີມຕນ້ົ ດວ້ ຍ https ກອ່ ນທ່ ີຈະສ່ງົ ຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານ ຫຼື ການເງນິ ໃດໆທ່ ີລະອຽດອອ່ ນທາງອອນໄລ, ເຮົາຕອ້ ງຮູ້ ວາ່ ເຮົາຕດິ ຕ່ ໍສ່ ືສານກບັ ເວັບໄຊທ່ ີປອດໄພ. ເວັບໄຊທ່ ີປອດໄພເຮັດໃຫຂ້ ມໍ້ ນູ ທງັ ໝດົ ທ່ ີເຮົາສ່ງົ ໄປ 92

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດເຂົ້າລະຫດັ (encrypted) ຫຼື ຖກື ປ້ອງກນັ , ຍອ້ ນວາ່ ມນັ ເດນີ ທາງໃນທ່ວົ ເວັບໄຊ. ຫວົ ຂທໍ້ ່ ີຢູ່ https ແລະ ສນັ ຍະລກັ ຄວາມປອດໄພຂອງຕວົ ທອ່ ງເວັບຂອງເຮົາ ແມນ່ ສອງສ່ ງິ ທ່ ີຊບ້ີ ອກວາ່ ເຮົາຢໃູ່ ນເວັບໄຊທ່ ີປອດໄພ. x ທ່ ີຢຂູ່ ອງເວັບໄຊ (https) ທ່ ີຢເູ່ ວັບໄຊ ອາດຈະເລ່ ມີ ຕນ້ົ ດວ້ ຍ http ຫຼື https. ຫາກທ່ ີຢເູ່ ປັນ https, ຂມໍ້ ນູ ທ່ ີເຮົາສ່ງົ ມນັ ຖກື ເຂ້ົາລະຫດັ ແລະ ຖາ້ ບ່ ໍເຂ້ົາລະຫດັ ຈະບ່ ໍມຄີ ວາມໝາຍ ເມ່ອື ຖກື ສະກດັ ກນັ້ ໂດຍອາຊະ ຍາກອນທາງໄຊເບີ (cybercriminals). x ສນັ ຍະລກັ ຄວາມປອດໄພ (Security symbol) ຕວົ ທອ່ ງເວັບຂອງເຮົາຈະນາໍ ໃຊສ້ ນັ ຍະລກັ ຄວາມປອດໄພ ຫຼື ລອັ ກ ເພ່ ືອບ່ງົ ບອກວາ່ ຕວົ ທອ່ ງເວັບໄດກ້ ວດສອບວາ່ ເວັບໄຊນນັ້ ເປັນເວັບໄຊທ່ ີປອດໄພ ດງ່ ັ ທ່ ີເຫັນໄດໃ້ ນຕວົ ຢາ່ ງ ຂາ້ ງລມຸ່ ນ.ີ້ ການສງັ ເກດສນັ ຍະລກັ ຂອງແຕລ່ ະຕວົ ທອ່ ງເວັບ ຈະສາມາດແຕກຕາ່ ງກນັ ເລັກ ນອ້ ຍ ແລະ ມນັ ໄດຖ້ ກື ຕດິ ຕງັ້ ຕາມປກົ ກະຕິໃນແຖບຂອງທ່ ີຢ.ູ່   ຮບູ ທີ 63: ສນັ ຍະລກັ ຄວາມປອດໄພຂອງ Internet Explorer, Firefox ແລະ Chrome 93

ຄ. ການແຈງ້ ເຕອື ນຄວາມປອດໄພ ແລະ ໃບຮບັ ຮອງ SSL (Security alerts and the SSL certificate) x ໃບຮບັ ຮອງ SSL (SSL certificate) ເວັບໄຊທ່ ີປອດໄພຈະມໃີ ບຮບັ ຮອງ SSL. ໃບຮບັ ຮອງ SSL ເປັນໄດສ້ ອງຢາ່ ງ. ຢາ່ ງທາໍ ອດິ , ມນັ ເປນັ ຄໜື ງັ ສຜື າ່ ນແດນຈາໍ ລອງ (virtual passport) ຫຼື ໃບຂບັ ຂ່ ີ (driver's license). ໝາຍຄວາມວາ່ ຂອ້ ຍເປັນຜທູ້ ່ ີເວ້ົາໄດວ້ າ່ ຂອ້ ຍເປັນ (I am who I say I am). ຢາ່ ງທີສອງ, ມນັ ເຮັດໜາ້ ທ່ ີເຂ້ົາລະຫດັ (encryption). ຖາ້ ເວັບໄຊບ່ ໍມໃີ ບຮບັ ຮອງ SSL ທ່ ີຢຈູ່ ະເລ່ ີມຕນ້ົ ດວ້ ຍ http ແທນທ່ ີຈະເປັນ https (ຮບູ ທີ 63) ແລະ ຕວົ ທອ່ ງເວັບຂອງເຮົາຈະບ່ ໍໄດສ້ ະແດງ ໃຫເ້ ຫັນສນັ ຍະລກັ ການລອັ ກ (lock symbol). ຖາ້ ຫາກມນັ ມໃີ ບຮບັ ຮອງ SSL, ເຮົາສາມາດ ເຂົ້າເຖງິ ໄດໂ້ ດຍການຄລກິ ລອັ ກໃນຕວົ ທອ່ ງເວັບຂອງເຮົາ. x ເຮົາຄວນສງັ ເກດຫຍງັ ຢໃູ່ ນໃບຮບັ ຮອງ SSL? ຕ່ ໍໄປນແ້ີ ມນ່ ຕວົ ຢາ່ ງຂອງໃບຮບັ ຮອງ SSL ເປັນການເຂົ້າເຖງິ ໂດຍ Firefox. ໃບຮບັ ຮອງ SSL ຕວົ ທອ່ ງເວັບຂອງເຮົາອາດຈະເບ່ ງິ ແຕກຕາ່ ງກນັ ຈາກ Firefox, ແຕເ່ ຮົາຄວນຈະ ມກີ ານເຂົ້າເຖງິ ຂມໍ້ ນູ ຂາ່ ວສານແບບດຽວກນັ .  ຮບູ ທີ 64: ຕວົ ຢາ່ ງຂອງໃບຮບັ ຮອງ SSL 94

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດV. Issued To: ຈງ່ ົ ກວດສອບບອ່ ນນເີ້ ພ່ ືອເຮັດໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ເວັບໄຊທ່ ີເຮົາກາໍ ລງັ ເຮັດທລຸ ະກດິ ກງົ ກບັ ເວັບໄຊທ່ ີມໃີ ບຮບັ ຮອງ. VI. Issued By: ເຮັດໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ເຈາົ້ ໜາ້ ທ່ ີທ່ ີອອກໃບຮບັ ຮອງ (certificate authority) SSL ໃຫເ້ ວັບໄຊເປັນໜາ້ ເຊ່ ອື ຖໄື ດ.້ ມຜີ ທູ້ ່ ີອອກໃບຮບັ ຮອງຈາໍ ນວນ ຫຼາຍທ່ ີແຕກຕາ່ ງກນັ ແລະ ທງັ ໝດົ ຄາ້ ຍຄກື ບັ ບໍລສິ ດັ ບາງຄນົ ອາດມຄີ ວາມເຊ່ ອື ຖື ຫຼາຍກວາ່ ຄນົ ອ່ ນື . ບໍລິສດັ ຮບັ ຮອງສດິ ອາໍ ນາດຂອງໃບຮບັ ຮອງ SSL ທ່ ີເຮົາຈະ ເຫັນໄດ້ ມີ VeriSign, RSA Data Security, Thawte, Geotrust, GoDaddy ແລະ Comodo. VII. Validity: ໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ໃບຮບັ ຮອງ SSL ບ່ ໍໄດໝ້ ດົ ອາຍ.ຸ ຖາ້ ມນັ ໝດົ ອາຍຸ ແລວ້ , ຂມໍ້ ນູ ຂອງເຮົາແມນ່ ບ່ ໍຮບັ ປະກນັ ໃຫໄ້ ດຮ້ ບັ ການເຂ້ົາລະຫດັ . ງ. ການລໍ້ເອົາຂໍມ້ ນູ ແມນ່ ຫຍງັ ? ເວັບໄຊທ່ ີປອດໄພ ສາມາດປກົ ປກັ ຮກັ ສາຂໍມ້ ນູ ຂອງເຮົາຈາກການຖກື ສະກດັ ກນັ້ ໂດຍອາ ຊະຍາກອນທາງໄຊເບີ (cybercriminals), ແຕເ່ ຮົາຍງັ ຈາໍ ເປັນຕອ້ ງຮບັ ຮວູ້ າ່ ອາຊະຍາກອນ ທາງໄຊເບສີ າມາດຕິດຕ່ ໍເຮົາໂດຍກງົ ໂດຍຜາ່ ນການສ່ງົ ເສມີ ຫຼອກລໍ້ເອົາຂໍມ້ ນູ (phishing). ຜທູ້ ່ ີ ຫຼອກລໍ້ເອົາຂໍມ້ ນູ ຫຼາຍຄນົ ສະແດງແຈງ້ ເຕອື ນຄາ້ ຍຄືກນັ ກບັ ວາ່ ມນັ ເປັນທາງການມາຈາກທະ ນາຄານຂອງເຮົາ, ບໍລິສດັ ບດັ ສນິ ເຊ່ ອື ຫຼື ສະຖາບນັ ການເງນິ ອ່ ືນໆ. ອາຊະຍາກອນທາງໄຊ ເບສີ າມາດສ່ງົ ອເີ ມວທາງການ, ຊອກຫາ ແລະ ສາ້ ງເວັບໄຊໃຫເ້ ບ່ ງິ ຄາ້ ຍຄເື ປັນທາງການ ທ່ ີ ເຮົາໄວວ້ າງໃຈໃນຄາໍ ສງ່ ັ ເຊ່ ງິ ຈະຫຼອກລວງເຮົາ ເພ່ ືອໃຫເ້ ຂ້ົາໄປໃຫເ້ ຖງິ ລະຫດັ ບດັ ເຄຣດດິ ແລະ ຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານບນັ ຊອີ ່ ນື ໄດ.້ ບດົ ຮຽນແນະນາໍ ອເີ ມວສາໍ ລບັ ການຫຼອກລວງ ແລະ Spam (http://www.gcflearnfree .org/internetsafety/4) ໄດຊ້ ແີ້ ຈງເຖງິ ວທິ ີການເພ່ ືອກາໍ ນດົ ການຫຼອກລວງທາງອເີ ມວ. ຖາ້ ເຮົາ ຕອ້ ງການທບົ ທວນຄນື ໃຫ້ ເບ່ ງິ ຮບູ ທີ 53 ເຊ່ ງິ ໄດສ້ ະແດງໃຫເ້ ຫັນອເີ ມວຫຼອກລວງທ່ ີທາໍ ທາ່ ວາ່ ສ່ງົ ມາຈາກທະນາຄານ. ໝາຍເຫດ: ບ່ ໍຕອ້ ງຕອບຂໍສ້ ະເໜີກຽ່ ວກບັ ຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານສວ່ ນຕວົ ທາງ ອເີ ມວ, POP-Ups, ການສ່ງົ ຂຄໍ້ ວາມ (text messages) ຫຼື ໂທລະສບັ ໃຫແ້ ກສ່ ະຖາບນັ ການເງນິ ຂອງເຮົາ. ໃຫ້ ໂທຫາເລອ້ື ຍໆ ເພ່ ືອກວດພິສດູ ວາ່ ມບີ ນັ ຫາຫຍງັ ຫຼືບ່ ໍ. 95

ຈ. ຄວາມປອດໄພທາງການຊຂ້ື າຍອອນໄລ ການຄາ້ ອອນໄລເປັນວທິ ີການສະດວກໃນການຊຂ້ື າຍສນິ ຄາ້ , ເຮັດໃຫເ້ ຮົາເຂົ້າເຖງິ ຜະລິດ ຕະພນັ ທ່ ີອາດຈະບ່ ໍມໃີ ຫເ້ ຮົາຢໃູ່ ນທອ້ ງຖ່ ນິ . ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ເຊ່ ັນດຽວກບັ ທລຸ ະກາໍ ທາງ ການເງນິ ອອນໄລ, ມນັ ມທີ າ່ ແຮງສາໍ ລບັ ການສໍໂ້ ກງ. ເມ່ອື ມກີ ານນາໍ ໃຊເ້ ວັບໄຊການຄາ້ , ເຮົາ ຄວນປະຕບິ ດັ ການປ້ອງກນັ ດາ້ ນຄວາມປອດໄພຕາມປກົ ກະຕິ ທ່ ີປະກອບມີ ການເຮັດໃຫແ້ ນ່ ໃຈວາ່ ເວັບໄຊມຄີ ວາມປອດໄພ, ອາ່ ນຂໍກ້ າໍ ນດົ ໃນການນາໍ ໃຊຢ້ າ່ ງລະມດັ ລະວງັ ແລະ ນາໍ ໃຊ້ ບນັ ດາໂປຣແກຣມຮກັ ສາຄວາມປອດໄພຂອງເຮົາ. ຮບູ ທີ 65: ຂນັ້ ຕອນການຮກັ ສາຄວາມປອດໄພຂອງການຊຂ້ື າຍອອນໄລ x ການວໄິ ຈບໍລສິ ດັ ຫຼື ຜຂູ້ າຍ (Research the Company or Seller) ທກຸ ໆຄນົ ສາມາດສາ້ ງຕງັ້ ຮາ້ ນອອນໄລຂນຶ້ , ສະນນັ້ ມນັ ເປັນສ່ ງິ ສາໍ ຄນັ ຕອ້ ງໄດຄ້ ນົ້ ຄວ້ າ ບໍລສິ ດັ ຫຼື ຜຂູ້ າຍ ກອ່ ນທ່ ີຈະຊຈື້ າກເວັບໄຊ. ໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ທລຸ ະກດິ ມທີ ່ ີຢຕູ່ ວົ ຈງິ ນນັ້ ຖກື ຕອ້ ງ (legitimate physical address) ແລະ ມເີ ບໂີ ທລະສບັ (phone number) ທ່ ີສາມາດຕິດຕ່ ໍໄດ້ ຖາ້ ຫາກວາ່ ເຮົາມບີ ນັ ຫາເກດີ ຂນ້ຶ . ກວດຫາຄວາມຄດິ ເຫັນ (reviews) ແລະ ຊ່ ສື ຽງທາງອອນໄລຈາກກໂູ ກ (online reputation from Google) ແລະ ສະຖານທ່ ີອ່ ນື ໆ. x ກວດກາຜະລິດຕະພນັ ຢາ່ ງໃກຊ້ ດິ (Closely Examine the Product) ສນິ ຄາ້ ແມນ່ ບ່ ໍມສີ ະເໝີໄປ ຍອ້ ນວາ່ ພວກມນັ ປາກດົ ອອກທາງອອນໄລ. ມນັ ເປັນສ່ ງິ ສາໍ ຄນັ ທ່ ີຈະອາ່ ນຄາໍ ອະທິບາຍ ແລະ ກວດກາຜະລິດຕະພນັ ຢາ່ ງໃກຊ້ ດິ (read descriptions and closely examine a product), ໂດຍສະເພາະແມນ່ ຂະໜາດ (ສ່ ງິ ຂອງ). 96

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດສນິ ຄາ້ ອາດຈະບ່ ໍຢໃູ່ ນສະພາບດີ ຖາ້ ຫາກວາ່ ພວກມນັ ໄດຖ້ ກື ລະບໄຸ ວເ້ ປັນຖອ້ ຍຄາໍ ເຊ່ ັນ: ຫຸຼດລາຄາ (closeout), ປບັ ປງຸ ໃໝ່ (refurbished) ຫຼື ຂາຍອອກ (vintage). ເປັນໜາ້ ສງົ ໃສ ຖາ້ ຫາກວາ່ ລາຄາມທີ າ່ ຖກື ເກນີ ກວາ່ ຄວາມເປັນຈງິ ຜະລດິ ຕະພນັ ນນັ້ ສາມາດທ່ ີຈະເປັນຂອງປອມ ຫຼື ຢໃູ່ ນສະພາບທ່ ີບ່ ໍຖກື ຕອ້ ງ. x ເຂ້ົາໃຈຂກໍ້ າໍ ນດົ ແລະ ຄາ່ ໃຊຈ້ າ່ ຍ (Understand the Terms and Costs) ຖາ້ ຫາກວາ່ ເຮົາມຄີ ວາມຄນຸ້ ເຄຍີ ກບັ ຜະລິດຕະພນັ ໃດໜ່ ຶງ, ເຮົາອາດຈະຕອ້ ງການທ່ ີຈະ ສມົ ທຽບລາຄາກບັ ເວັບໄຊອ່ ືນ ຫຼື ຜຂູ້ າຍຄນົ ອ່ ນື . ຈາໍ ໄວວ້ າ່ ການຂນົ ສ່ງົ ແລະ ການຈດັ ການ (shipping and handling) ຈະເພ່ ີມເຂົ້າກບັ ຄາ່ ໃຊຈ້ າ່ ຍທງັ ໝດົ ຕາມການສງ່ ັ ຊຂື້ ອງເຮົາ. ເຮົາຄວນຊອກຫາຮບູ ແບບການຈດັ ສ່ງົ ແລະ ການກາໍ ນດົ ເວລາ (delivery method and time frame). ຄະນະກາໍ ມະການຄາ້ ຂອງລດັ (FTC: The Federal Trade Commission) ຮຽກຮອ້ ງໃຫຜ້ ຂູ້ າຍຈດັ ສ່ງົ ລາຍການສນິ ຄາ້ ເປັນ ໄປຕາມທ່ ີຕກົ ລງົ ກນັ ໄວ້ ຫຼື ພາຍໃນ 30 ວນັ (ໃນປະເທດທ່ ີພດັ ທະນາແລວ້ ). ໃຫກ້ ວດເບ່ ງິ ນະໂຍບາຍການຈາ່ ຍເງນິ ຄນື (the refund policy) ແລະ ຊອກຫາຜທູ້ ່ ີ ຮບັ ຜິດຊອບຄາ່ ໃຊຈ້ າ່ ຍສາໍ ລບັ ການຂນົ ສ່ງົ ຫຼື ຄາ່ ທາໍ ນຽມໃນການຝາກສາງ (shipping costs or restocking fees) ຖາ້ ຫາກວາ່ ເຮົາຕອ້ ງການສ່ງົ ສນິ ຄາ້ ຄນື ຫຼື ສງ່ ັ ຈອງໃໝ.່ x ຈາ່ ຍດວ້ ຍບດັ ສິນເຊ່ ອື (Pay with a Credit Card) ຈະຕອ້ ງຈາ່ ຍສນິ ຄາ້ ອອນໄລໂດຍໃຊບ້ ດັ ສນິ ເຊ່ ອື ສະເໝີ (Always use a credit card) ແລະ ຫາ້ ມໃຊບ້ ດັ ເດບິດຂອງເຮົາ (never use your debit card). ຖາ້ ເຮົາໃຊບ້ ດັ ເຄຣດດິ ຫຼື ສນິ ເຊ່ ອື , ເຮົາໄດຖ້ ກື ປກົ ປ້ອງ ໂດຍກດົ ໝາຍວາ່ ດວ້ ຍການຮຽກເກບັ ເງນິ ສນິ ເຊ່ ອື ດວ້ ຍຄວາມ ຍດຸ ຕທິ າໍ (protected by the Fair Credit Billing Act) ແລະ ສາມາດຕ່ ໍລອງຄາ່ ໃຊຈ້ າ່ ຍ ແລະ ລະງບັ ການຈາ່ ຍເງນິ ໃນລະຫວາ່ ງການສບື ສວນເຈາ້ົ ໜີ້. ນອກຈາກນ້ີ ເຮົາຄວນຈະຊອກຫາວທິ ີການ ເພ່ ືອໃຫຜ້ ສູ້ ະໜອງບໍລິການບດັ ເຄຣດດິ ຂອງ ເຮົາ ໄດຊ້ ວ່ ຍປກົ ປກັ ຮກັ ສາບນັ ຊຂີ ອງເຮົາ. ທາງເລອື ກທ່ ີປອດໄພໃນການຈາ່ ຍດວ້ ຍບດັ ເຄຣດດິ ເປັນການບໍລິການທ່ ີເອນີ້ ວາ່ Pay Pal. ເວັບໄຊທ່ ີມຊີ ່ ສື ຽງຈາໍ ນວນໜ່ ຶງອະນຍຸ າດໃຫສ້ ່ ງິ ນເີ້ ປັນຮບູ ແບບຂອງການຈາ່ ຍເງນິ , ລວມ ທງັ ການ eBay ແລະ Etsy. PayPal ເປັນທ່ ີຍອມຮບັ ເນ່ ອື ງຈາກວາ່ ມນັ ສະໜອງການປກົ ປອ້ ງຫຼາຍຢາ່ ງເຊ່ ັນດຽວກນັ ກບັ ບດັ ເຄຣດດິ ຂອງເຮົາ. ເພ່ ືອຮຽນຮເູ້ ພ່ ີມເຕມີ , ເຂົ້າໄປເບ່ ງິ ໃນ 97

PayPal.com.ເກບັ ຮກັ ສາ ແລະ ພິມບນັ ທຶກທລຸ ະກາໍ (Save and Print a Record of the Transaction) x ເກບັ ຮກັ ສາ ແລະ ພິມບນັ ທຶກທລຸ ະກາໍ ອອນໄລຂອງເຮົາສະເໝີ, ຄວນຈະປະກອບມີ ໃບຮບັ , ຈາໍ ນວນສງ່ ັ ຈອງ, ລາຍລະອຽດຜະລດິ ຕະພນັ ແລະ ລາຄາ. ນອກນນັ້ ເຮົາຍງັ ຈະຕອ້ ງເກບັ ຮກັ ສາອເີ ມວທ່ ີເຮົາສ່ງົ ຫຼື ໄດຮ້ ບັ ຈາກຜຂູ້ າຍ, ໂດຍ ສະເພາະແມນ່ ໃນເວລາມບີ ນັ ຫາ. ທາງທ່ ີດີ ຕອ້ ງເບ່ ງິ ງບົ ໃນບດັ ເຄຣດດິ ຂອງເຮົາ (carefully read your credit card statements) ເພ່ ືອໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ບ່ ໍມຄີ າ່ ໃຊຈ້ າ່ ຍທ່ ີບ່ ໍໄດຮ້ ບັ ອະນຍຸ າດ. x ມຄີ ວາມສກຸ ໃນການຊຂ້ື ອງເຮົາ! (Enjoy Your Purchase!) ທນັ ທີທ່ ີເຮົາໄດຮ້ ບັ ສນິ ຄາ້ ຂອງເຮົາ, ຈງ່ ົ ກວດສອບໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ເຮົາພໍໃຈກບັ ມນັ . ຖາ້ ຫາກວາ່ ເຮົາບ່ ໍພໍໃຈ, ເຮົາຈະຕອ້ ງດາໍ ເນນີ ການໂດຍໄວ ເພ່ ືອສ່ງົ ສນິ ຄາ້ ກບັ ຄນື . ຖາ້ ຫາກວາ່ ຜະລິດຕະພນັ ບ່ ໍມາຮອດ, ຈງ່ ົ ຕດິ ຕ່ ໍກບັ ຜຂູ້ າຍ ຫຼື ຕດິ ຕ່ ໍກບັ ບໍລິສດັ ທ່ ີໃຫ້ ບໍລິການບດັ ເຄຣດດິ ຂອງເຮົາ ໃຫຢ້ ດຸ ເຊົາການຈາ່ ຍເງນິ . ສ. ຄາໍ ແນະນາໍ ເພ່ ີມເຕມີ ສາໍ ລບັ ການດາໍ ເນນີ ການທລຸ ະກາໍ ທາງດາ້ ນການເງນິ ອອນໄລ (conducting online financial transactions) x ບ່ ໍຖມ້ີ ຮອງຮອຍ (Leave no trace) ຈງ່ ົ ພິຈາລະນາການດາໍ ເນນີ ທລຸ ະກາໍ ທາງດາ້ ນການເງນິ ສະເໝີ ໃນລະຫວາ່ ງການຄນົ້ ຫາ ເລ່ ອື ງສວ່ ນຕວົ (private browsing session) ເຊ່ ັນ: ປະຫວດັ ການຄນົ້ ຫາ (browsing history), ລະຫດັ ຜາ່ ນ ແລະ ຂມໍ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ອ່ ນື ໆ ຈະບ່ ໍໄດຖ້ ກື ບນັ ທຶກໄວ້ ຫຼື ຄນົ ອ່ ນື ສາມາດ ເຂ້ົາເຖງິ ເມ່ອື ໃຊຄ້ ອມພິວເຕຫີ ຼງັ ຈາກທ່ ີເຮົາໄດໃ້ ຊກ້ ອ່ ນໜາ້ ນນັ້ .  ຮບູ ທີ 66: ການປ້ອງກນັ ປະຫວດັ ການຄນົ້ ຫາໃນຕວົ ທອ່ ງເວັບ Windows Internet Explorer 98

ຕວົ ທອ່ ງເວັບແບບ InPrivate ໃນ Windows Internet Explorer ຊວ່ ຍປ້ອງກນັ ບ່ ໍໃຫ້ ປະຫວດັ ຜນົ ການຊອກຫາ, ໄຟລອິນເຕເີ ນດັ ຊ່ວົ ຄາວ, ແບບຟອມຂໍມ້ ນູ , cookies ແລະ ຊ່ ື ຂອງຜໃູ້ ຊ້ ແລະ ລະຫດັ ຜາ່ ນຂອງເຮົາຖກື ເກບັ ຮກັ ສາໄວໂ້ ດຍຕວົ ທອ່ ງເວັບໄດ.້ ເຮັດໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ໄດອ້ ອກຈາກລະບບົ ຂອງເວັບໄຊ (log out of the website) ແລະ ປິດປ່ອງຢຽ້ ມຂອງຕວົ ທອ່ ງເວັບທງັ ໝດົ (close all browser windows) ໃນເວລາທ່ ີເຮົາສາໍ ເລັດການໃຊງ້ ານ. ຖາ້ ເປັນໄປໄດ,້ ບ່ ໍດາໍ ເນນີ ການທລຸ ະກາໍ ດາ້ ນການເງນິ ໃດໆຈາກຄອມພິວເຕີ ສາທາລະນະ ຫຼື ທ່ ີໃຊຮ້ ວ່ ມກນັ (shared computer) ຫຼື ໃນໄລຍະການເຊ່ ອື ມຕ່ ໍອນິ ເຕເີ ນັດ ສາທາລະນະແບບໄຮສ້ າຍ (public wireless Internet connection). ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ x ຈງ່ ົ ລະມດັ ລະວງັ ຕ່ ໍປມຸ່ ກບັ ຄນື (Be careful with the Back button) ຖາ້ ເຮົາກາໍ ລງັ ທາໍ ການຊຈ້ື າກຮາ້ ນຄາ້ ອອນໄລ, ເວັບໄຊຈະຕອ້ ງໄດເ້ ກບັ ແລະ ປງຸ ແຕງ່ ຂໍ້ ມນູ ຂາ່ ວສານກຽ່ ວກບັ ການຊຂື້ ອງເຮົາ. ຖາ້ ຫາກເຮົາຄລິກປມຸ່ ກບັ ຄືນ ຫຼງັ ຈາກທ່ ີເຮົາໄດເ້ ຂ້ົາຫາ ຂມໍ້ ນູ ຂາ່ ວສານໃດໜ່ ຶງ, ມນັ ອາດເຮັດໃຫເ້ ກດີ ຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານຖກື ສ່ງົ ໄປອກີ ເທ່ ືອໜ່ ຶງ. ມນັ ຂນຶ້ ກບັ ເວັບໄຊ ເຊ່ ງິ ອາດຈະສ່ງົ ຜນົ ໃຫບ້ ດັ ເຄຣດດິ ຂອງເຮົາຖກື ຄດິ ໄລຄ່ າ່ ທາໍ ນຽມສອງຄງັ້ . ນອກຈາກນ້ີ ຍງັ ສາມາດເກດີ ຂນ້ຶ ໃນເວັບໄຊທະນາຄານ ຖາ້ ເຮົາຄລກິ ປ່ມຸ ກບັ ຄນື ໃນຂະນະທ່ ີ ຖາ່ ຍໂອນເງນິ ທຶນ. ຖາ້ ເຮົາຫຼງົ ໄປຄລິກປມຸ່ ກບັ ຄືນ, ຕວົ ທອ່ ງເວັບຂອງເຮົາມກັ ຈະຖາມເຮົາສະເໝີວາ່ ຕອ້ ງການສ່ງົ ແບບຟອມອກີ ເທ່ ືອໜ່ ຶງຫຼືບ່ ໍ ແລະ ເຮົາສາມາດຍກົ ເລກີ ເພ່ ືອປ້ອງກນັ ບ່ ໍໃຫມ້ ນັ ສ່ງົ ໄປອກີ .  ຮບູ ທີ 67: ປມຸ່ ໄປໜາ້ ແລະ ກບັ ຄນື ຂອງ Windows Internet Explorer 99

7. ຂໍແ້ ນະນາໍ ເຄອື ຂາ່ ຍທາງສງັ ຄມົ ແລະ ການສ່ ສື ານແບບສະຫຼາດ (Smart Social Networking and Communication Tips) ກ. ຂໍແ້ ນະນາໍ  ຮບູ ທີ 68: ຮບູ ແບບຂອງ Smart Social Networking and Communication ເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ໂດຍຜາ່ ນເວັບໄຊ ເຊ່ ັນ: Facebook, Twitter ແລະ LinkedIn ເປັນທີ ນຍິ ມົ ກນັ ຫຼາຍກວາ່ ແຕກ່ ອ່ ນ ແລະ ປດັ ຈບຸ ນັ ພວກເຮົາຈາໍ ນວນຫຼາຍໄດສ້ ະດວກສະບາຍກບັ ການສ່ ສື ານແບບອອນໄລ. ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ກອ່ ນທ່ ີພວກເຮົາຈະຜອ່ ນຄາຍອາລມົ ຫຼາຍ ເກນີ ໄປໃນວທິ ີການໃໝຂ່ ອງການປະຕສິ າໍ ພນັ , ມນັ ສາໍ ຄນັ ທ່ ີຈະໃຊເ້ ວລາເບ່ ງິ ບນັ ຫາທ່ ີກຽ່ ວຂອ້ ງ ກບັ ຄວາມປອດໄພຢາ່ ງໃກຊ້ ດິ ແລະ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ໃຫຢ້ ໃູ່ ນຫຼກັ ການ ເພ່ ືອປກົ ປອ້ ງຕວົ ເຮົາເອງທງັ ອອນໄລ (online) ແລະ ອອຟໄລ (offline). ຫວົ ຂນໍ້ ້ີ ຈະແນະນາໍ ບນັ ຫາປດັ ຈບຸ ນັ ກຽ່ ວຂອ້ ງກບັ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ , ໃນການເພ່ ີມເຕມີ ແຜນຍດຸ ທະສາດ ແລະ ໃຫຄ້ າໍ ແນະນາໍ ສາໍ ລບັ ການຕິດຕ່ ໍສ່ ືສານຢາ່ ງປອດໄພ ແລະ ປະສດິ ທິ ຜນົ ໃນການອອນໄລ. ໃນນປ້ີ ະກອບມີ ວທິ ີການກາໍ ນດົ ເປັນຂມໍ້ ນູ , ສ່ ງິ ທ່ ີຈະພິຈາລະນາກອ່ ນທ່ ີ ຈະແບງ່ ປນັ , ສ່ ງິ ທ່ ີຕອ້ ງເຮັດໃນເວລາທ່ ີເຮົາໂຕຕ້ ອບພບົ ປະກບັ ຄນົ ແບບປະເຊນີ ໜາ້ ກນັ ແລະ ວທິ ີການປະຕບິ ດັ ໄປໃນແນວທາງທ່ ີດ.ີ ຂ. ເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ແລະ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ (Social networking and privacy) ເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ແລະ ການແລກປ່ຽນໃນເວັບໄຊ (sharing on the Web) ເປັນຫນົ ທາງ ທ່ ີພວກເຮົາອາດຈະບ່ ໍເຄຍີ ໄດຄ້ າດຝນັ . ແຕຄ່ ຽງຄກູ່ ບັ ລກັ ສະນະຄວາມມວ່ ນຊ່ ນື ທາງສງັ ຄມົ ທງັ ໝດົ ກາຍເປັນຄາໍ ຖາມທ່ ີສາໍ ຄນັ ກຽ່ ວກບັ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ . 100

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດx ບນັ ຫາທາງດາ້ ນກດົ ໝາຍ (Legal issues) ຄວາມນຍິ ມົ ຂອງເຄອື ຂາ່ ຍທາງສງັ ຄມົ ເພ່ ີມຂນ້ຶ , ສະນນັ້ ເຮັດໃຫກ້ ລໍ ະນໝີ ່ ິນປະໝາດໄດ້ ຖກື ນາໍ ມາຟ້ອງຮອ້ ງກນັ ໃນສານ ໂດຍຂນຶ້ ກບັ ຂຄໍ້ ວາມໃນການສ່ງົ ຈດົ ໝາຍ ແລະ ທະວດີ 4 (tweets) ທ່ ີເຮັດໃຫເ້ ຊ່ ອື ມເສຍຊ່ ສື ຽງ. ສ່ ງິ ທ່ ີເຮົາແລກປຽ່ ນທາງສ່ ມື ວນຊນົ ສງັ ຄມົ ເປັນເອກະ ສານທ່ ີຂຽນດວ້ ຍລາຍລກັ ອກັ ສອນ ເຊ່ ງິ ສາມາດສບື ກບັ ຄນື ໄປຫາເຮົາໄດ້ ຖາ້ ທາງກດົ ໝາຍ ຕອ້ ງການ. ໃນກລໍ ະນທີ ່ ີຮາ້ ຍແຮງກວາ່ ນນັ້ , ເຮົາອາດຈະບ່ ໍສາມາດຮກັ ສາສິດທິໃນການຄວາມ ເປັນສວ່ ນຕວົ ໄດ້ ເຖງິ ວາ່ ເຮົາໄດພ້ ິມບາງສ່ ງິ ບາງຢາ່ ງໂດຍບ່ ໍເປີດເຜີຍຊ່ ກື ຕໍ າມ. x ອາຊະຍາກາໍ ທາງໄຊເບີ (cybercriminal) ມນັ ດທີ ່ ີສດຸ ທ່ ີຍງັ ຮກັ ສາການບ່ ໍເປີດເຜີຍຊ່ ື ເທ່ ົາທ່ ີເປັນໄປໄດໃ້ ນການໃຫລ້ າຍລະອຽດທາງ ອອນໄລ ແລະ ພິຈາລະນາຢາ່ ງລະມດັ ລະວງັ ໃນສ່ ງິ ທ່ ີເປັນຂມໍ້ ນູ ປະເພດທ່ ີເຮົາແບງ່ ປນັ . ການແລກປ່ຽນຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານສວ່ ນຕວົ ເຊ່ ັນ: ວນັ , ເດອື ນ, ປີເກດີ , ທ່ ີຢູ່ ແລະ ສະຖານທ່ ີ ເຮັດວຽກຂອງເຮົາ ສາມາດໃຫສ້ ່ ງິ ທ່ ີອາຊະຍາກາໍ ທາງໄຊເບຕີ ອ້ ງການ ເພ່ ືອຈະທາໍ ລາຍເຂ້ົາໄປ ໃນເລ່ ືອງສວ່ ນຕວົ ຫຼື ນບັ ທງັ ບນັ ຊທີ ະນາຄານຂອງເຮົາ. ເພ່ ືອຄວາມປອດໄພ, ບ່ ໍຕອ້ ງສ່ງົ ຂໍ້ ມນູ ຂາ່ ວສານທ່ ີລະອຽດອອ່ ນ ເວັ້ນເສຍແຕເ່ ຮົາສາມາດຄວບຄມຸ ຜທູ້ ່ ີເບ່ ງິ ມນັ ໄດ.້ x ການຕດິ ຕາມພຶດຕກິ າໍ (Behavior tracking) ເວັບໄຊສ່ ມື ວນຊນົ ທາງການຄາ້ ແລະ ທາງສງັ ຄມົ ຫຼາຍແຫງ່ ເກບັ ກາໍ ຂມໍ້ ນູ ກຽ່ ວກບັ ກດິ ຈະ ກາໍ ອອນໄລ ແລະ ຄວາມຕອ້ ງການຂອງເຮົາ. ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ຜຊູ້ ມົ ໃຊບ້ ່ ໍໄດເ້ ຂ້ົາໃຈວທິ ີ ແບງ່ ປນັ ຂມໍ້ ນູ ຂາ່ ວສານຂອງພວກເຂົາຢາ່ ງຖກື ສະເໝີໄປ ແລະ ຖກື ນາໍ ໃຊໂ້ ດຍບກຸ ຄນົ ທີສາມ. ຕວົ ຢາ່ ງ: ເຮົາອາດຈະຮວູ້ າ່ ເຟສບກຸ ຕດິ ຕາມສ່ ງິ ທ່ ີເຮົາເຮັດຢໃູ່ ນເວັບໄຊຂອງຕນົ ເອງ, ແຕ່ ເຮົາອາດຈະບ່ ໍຮວູ້ າ່ ມນັ ໄດຮ້ ບັ ຂມໍ້ ນູ ຫຍງັ ແດກ່ ຽ່ ວກບັ ກດິ ຈະກາໍ ຂອງເຮົາຈາກເວັບໄຊອ່ ນື ເຊ່ ັນ ດຽວກນັ . ຖາ້ ເຮົາຮສູ້ ກຶ ວາ່ ການປະຕບິ ດັ ນລ້ີ ະເມດີ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຂອງເຮົາ, ເຮົາສາມາດ ຕດິ ຕງັ້ ສ່ ງິ ທ່ ີເສມີ ໃນຕວົ ທອ່ ງເວັບ ເຊ່ ັນ: Adblock Plus (https://adblockplus.org/en/ firefox) ຫຼື Privacy Badger (https://www.eff.org/ privacybadger) ເຊ່ ງິ ຈະປ້ອງກນັ ເວັບ ໄຊບ່ ໍໃຫເ້ ກບັ ກາໍ ຂໍມ້ ນູ ຂອງເຮົາ. 4 ທະວດິ ເຕີ (Twitter) ແມນ່ ບໍລກິ ານເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ອອນໄລຈາໍ ພວກໄມໂຄຣບລອກ ໂດຍຜໃູ້ ຊສ້ າມາດສ່ງົ ຂໍຄ້ ວາມຍາວບ່ ໍ ເກນີ 140 ຕວົ ອກັ ສອນ ວາ່ ຕນົ ເອງພວມເຮດັ ອນັ ໃດຢູ່ ໂດຍເອີ້ນການສ່ງົ ຂຄໍ້ ວາມນວ້ີ າ່ ທະວດີ (Tweet) ເຊ່ ງິ ແປວາ່ ສຽງ ນກົ ຮອ້ ງ. 101

x ຕາໍ ແໜງ່ ທາງພມູ ສາດ (Geolocation) ເວັບໄຊ ແລະ ໂປຣແກຣມມຖື ື (mobile apps) ບາງຕວົ ມຄີ ນຸ ສມົ ບດັ ທ່ ີເອນ້ີ ວາ່ ຕາໍ ແໜງ່ ທາງພມູ ສາດ ເຊ່ ງິ ນາໍ ໃຊ້ GPS ເພ່ ືອແລກປຽ່ ນສະຖານທ່ ີປະຈບຸ ນັ ຂອງເຮົາກບັ ຄນົ ອ່ ນື . ຄນຸ ນະສມົ ບດັ ທ່ ີຄາ້ ຍຄກື ນັ ນເ້ີ ອນີ້ ວາ່ ການກາໍ ນດົ ສະຖານທ່ ີ (geotagging) ເພ່ ີມຂມໍ້ ນູ ຂາ່ ວສານ ຂອງທ່ ີຕງັ້ ເປັນຮບູ ພາບດວ້ ຍໂທລະສບັ ມຖື ື ແບບອດັ ຕະໂນມດັ , ເຊ່ ງິ ສາມາດອາ່ ນໄດໂ້ ດຍ ຊອບແວຣພິເສດ. ຄນຸ ນະສມົ ບດັ ເຫ່ ົຼານສ້ີ າມາດມຄີ ວາມມວ່ ນຊ່ ນື , ແຕພ່ ວກມນັ ຍງັ ສາມາດໃຫ້ ຄະດທີ າງອາຍາທ່ ີມຂີ ໍມ້ ນູ ກຽ່ ວກບັ ພຶດຕກິ າໍ ແລະ ສະຖານທ່ ີຂອງເຮົາ. ເພ່ ືອຄວາມປອດໄພ ດີ ທ່ ີສດຸ ແມນ່ ປິດໃຊຄ້ ນຸ ສມົ ບດັ ການລະບຕຸ າໍ ແໜງ່ ຂອງໂທລະສບັ ມຖື ຂື ອງເຮົາ ແລະ ປິດການ ເຮັດວຽກຂອງຄນຸ ສມົ ບດັ geolocation ກອ່ ນທ່ ີຈະມາອອນໄລ ຖາ້ ຫາກເຮົາບ່ ໍຕອ້ ງການທ່ ີຈະ ບອກສະຖານທ່ ີຂອງເຮົາ. x ການປກົ ປອ້ ງເດັກ (Child protection) ເດັກນອ້ ຍທ່ ີເຄ່ ອື ນໄຫວທາງອອນໄລ ປະເຊນີ ໜາ້ ກບັ ສ່ ງິ ທ່ ີມທີ າ່ ແຮງເປັນອນັ ຕະລາຍທງັ ໝດົ ເຊ່ ັນດຽວກນັ ກບັ ຜໃູ້ ຫຍ,່ ແຕພ່ ວກເຂົາບ່ ໍມຄີ ວາມຮອູ້ ນັ ຈາໍ ເປັນ ຫຼື ເປັນຜໃູ້ ຫຍເ່ ຕັມຕວົ ໃນ ການປກົ ປ້ອງຕນົ ເອງຢາ່ ງມປີ ະສດິ ທິຜນົ . ເພາະສະນນັ້ ພ່ ໍແມທ່ ກຸ ຄນົ ຈ່ງຶ ຄວນຈະປຶກສາຫາລື ຄວາມປອດໄພໃນອນິ ເຕເີ ນັດ ກບັ ເດັກນອ້ ຍຂອງຕນົ ແລະ ຕດິ ຕາມກວດກາສ່ ທື າງສງັ ຄມົ ແລະ ການນາໍ ໃຊອ້ ນິ ເຕເີ ນັດຂອງພວກເຂົາ. ສາໍ ລບັ ຂໍມ້ ນູ ເພ່ ີມເຕມີ , ເຂ້ົາໄປອາ່ ນຂແໍ້ ນະນາໍ ຄວາມປອດໄພທາງອິນເຕເີ ນດັ ໄດທ້ ່ ີ http://www.gcflearnfree.org/internetsafetyforkids. x ພາບລກັ ແລະ ການເປັນສວ່ ນຕວົ (Image and persona) ໃນຍກຸ ຂອງອນິ ເຕເີ ນັດ, ການທາໍ ລາຍຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານ ຫຼື ຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານທ່ ີໜາ້ ອບັ ອາຍ ກຽ່ ວກບັ ບກຸ ຄນົ ສາມາດໄດຮ້ ບັ ການແຜຂ່ ະຫຍາຍຢາ່ ງວອ່ ງໄວ, ກວາ້ ງຂວາງ ແລະ ຖາວອນ. ດງ່ ັ ນນັ້ ຈ່ງຶ ມຜີ ນົ ຕ່ ໍພາບລກັ ແລະ ການເປັນສວ່ ນຕວົ ທງັ ທາງອອນໄລ ແລະ ອອຟໄລ. ໃນ ກລໍ ະນທີ ່ ີຮາ້ ຍແຮງໄປກວາ່ ນນັ້ , ຄນົ ຖກື ໄລອ່ ອກຈາກງານ ຍອ້ ນການຈມ່ ົ ວາ່ ກຽ່ ວກບັ ວຽກເຮັດ ງານທາໍ ຂອງພວກເຂົາອອນໄລ ຫຼື ປະຕເິ ສດຈາກວທິ ະຍາໄລຍອ້ ນຮບູ ພາບສາ້ ງສນັ ທາງອອນ ໄລ. ສ່ ງິ ທ່ ີເຮົາແລກປ່ຽນກນັ ທາງອອນໄລສາມາດໄດຮ້ ບັ ການເປີດເຜີຍຕ່ ໍທກຸ ຄນົ , ສະນນັ້ ມນັ ສາໍ ຄນັ ທ່ ີຈະຕອ້ ງລະມດັ ລະວງັ ຕ່ ໍຮບູ ພາບທ່ ີເຮົານາໍ ສະເໜີ. 102

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດx ແຫຼງ່ ຂມໍ້ ນູ ເພ່ ີມເຕີມ http://www.privacyrights.org/Online-Privacy-and-Technology ມຂີ ມໍ້ ນູ ເພ່ ີມເຕມີ ກຽ່ ວກບັ ວທິ ີການຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ທ່ ີຮບັ ຜນົ ກະທບົ ໂດຍເຕັກໂນໂລຊ.ີ http://www.cnn.com/2009/TECH/11/17/law.technology/index.html ທບົ ທວນຄນື ບດົ ຄວາມກຽ່ ວກບັ ກລໍ ະນທີ າງດາ້ ນກດົ ໝາຍກຽ່ ວກບັ ເຕັກໂນໂລຊອີ ອນໄລ. ຄ. ການຕງັ້ ຂໍມ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ໃນເວັບໄຊເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ (Setting up profiles on social networking sites) ເວັບໄຊເຄອື ຂາ່ ຍທາງສງັ ຄມົ ຈາໍ ນວນຫຼາຍຮຽກຮອ້ ງໃຫເ້ ຮົາ ກາໍ ນດົ ລະອຽດສວ່ ນຕວົ (set up a profile) ໃນການເຂົ້າໃຊ.້ ລາຍລະອຽດບາງຢາ່ ງແມນ່ ງາ່ ຍດາຍ ແລະ ອາດຈະປະກອບ ມພີ ຽງແຕຊ່ ່ ທື ່ ີເປີດເຜີຍ ແລະ ຮບູ ພາບ ເຊ່ ັນ: ໃນເວລາທ່ ີທາ່ ນເຂົ້າຮວ່ ມໃນກະດານເວັບໄຊ ສນົ ທະນາ (website's discussion board). ລາຍລະອຽດອ່ ືນໆ ເຊ່ ັນ: ໃນ YouTube ຫຼື ເຟສບກຸ ສາມາດໃຫອ້ ດິ ສະລະພາບແກເ່ ຮົາຢາ່ ງຫຼວງຫຼາຍທ່ ີຈະສາ້ ງສນັ ແລະ ໃຫລ້ າຍ ລະອຽດ. ຈງ່ ົ ປະຕິບດັ ຕາມຄາໍ ແນະນາໍ ເຫ່ ົຼານ້ີ ເພ່ ືອເປັນຕວົ ແທນໃຫແ້ ກຕ່ ນົ ເອງໄດຢ້ າ່ ງປອດ ໄພໃນການສະໜອງຂໍມ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ທາງອອນໄລ. x ຊ່ ທື ່ ີເປີດເຜີຍ (Screen name) ມນັ ອາດຈະບ່ ໍເປັນຫຍງັ ທ່ ີຈະໃຊຊ້ ່ ເື ຕັມຂອງເຮົາ ໃຫເ້ ປັນຊ່ ທື ່ ີເປີດເຜີຍ (ຊ່ ສື ະແດງອອກ ທາງໜາ້ ຈພໍ າບ) ໃນເວັບໄຊ ເຊ່ ງິ ເຮົາສາມາດຈາໍ ກດັ ການແລກປຽ່ ນຂອງເຮົາກບັ ຄນົ ອ່ ນື ທ່ ີ ຮຈູ້ ກັ . ບາງເວັບໄຊ ເຊ່ ັນ: ເຟສບກຸ , ອາດຈະຮຽກຮອ້ ງໃຫໃ້ ຊຊ້ ່ ເື ຕັມທ່ ີແທຈ້ ງິ ຂອງເຮົາ. ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ກຽ່ ວກບັ ການກະດານຂໍຄ້ ວາມ ຫຼື ຫອ້ ງສນົ ທະນາ, ເຮົາຄວນຈະນາໍ ໃຊພ້ ຽງ ແຕຊ່ ່ ທື າໍ ອດິ ຫຼື ຊ່ ສື ມົ ມດຸ (pseudonym) ເພາະວາ່ ເຮົາກາໍ ລງັ ປະຕິສາໍ ພນັ ກບັ ຄນົ ແປກໜາ້ . ຖາ້ ຫາກເຮົາກາໍ ລງັ ຈະໃຊຊ້ ່ ສື ມົ ມດຸ , ຈງ່ ົ ຫຼີກເວັນ້ ການເລືອກເອົາສ່ ງິ ໃດໜ່ ຶງທ່ ີອາດຈະບ່ ໍເໝາະ ສມົ ຫຼື ຄາໍ ແນະນາໍ ເຊ່ ັນ: partygirl19. ດງ່ ັ ນນັ້ ພະຍາຍາມນາໍ ໃຊຊ້ ່ ທື ່ ີເປັນກາງກວາ່ ໂດຍ ອງີ ຕາມງານອະດເິ ລກ ຫຼື ສ່ ງິ ທ່ ີສນົ ໃຈ ເຊ່ ັນ: booklover44. x ຮບູ ຊວີ ະປະຫວດັ (Profile picture) ຮບູ ຊວີ ະປະຫວດັ (profile picture) ອາດຈະເປັນໄດທ້ ງັ ຮບູ ພາບ (photo) ຫຼື ຮບູ ຈາໍ ລອງຕນົ ເອງ (avatar), ເປັນພາບວາດທ່ ີແທນໃຫຕ້ ວົ ຂອງເຮົາ. ໃນເຟສບກຸ , ຫຼາຍຄນົ ໃຊຮ້ ບູ ພາບຂອງຕນົ ເອງ. ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ຢໃູ່ ນເວັບໄຊສາທາລະນະສວ່ ນຫຼາຍ ເຮົາອາດຈະ 103

ຕອ້ ງນາໍ ໃຊຮ້ ບູ ຕນົ ເອງ ເພາະວາ່ ມນັ ຊວ່ ຍໃຫເ້ ຮົາຮກັ ສາການບ່ ໍເປີດຕນົ ເອງໄດດ້ .ີ ຈງ່ ົ ຈ່ໄື ວວ້ າ່ ຄນົ ຈາໍ ນວນຫຼາຍຈະສາມາດເບ່ ງິ ຮບູ ປະຫວດັ ຂອງເຮົາ, ສະນນັ້ ມນັ ສາໍ ຄນັ ທ່ ີຈະເລືອກເອົາຮບູ ພາບທ່ ີບ່ ໍໄດສ້ ະທອ້ ນໃຫເ້ ຫັນທາງລບົ ກຽ່ ວກບັ ເຮົາ.  ຮບູ ທີ 69: ຮບູ ຊວີ ະປະຫວດັ ສວ່ ນຕວົ x ຂໍມ້ ນູ ປະຫວດັ (Profile information) ເຮົາຄວນຈະລະມດັ ລະວງັ ກຽ່ ວກບັ ສ່ ງິ ທ່ ີເປັນຂມໍ້ ນູ ຂາ່ ວສານສວ່ ນຕວົ ເຊ່ ງິ ເຮົາຈະແບງ່ ປນັ ໃນປະຫວດັ ຂອງເຮົາ. ຖາ້ ເປັນໄປໄດ,້ ສາ້ ງບນັ ຊຂີ ອງເຮົາຂນຶ້ ມາສະເພາະ ໃຫແ້ ຕໝ່ ເູ່ ພ່ ືອນ ສາມາດເບ່ ງິ ຂມໍ້ ນູ ຂາ່ ວສານສວ່ ນຕວົ ຂອງເຮົາໄດ.້ ເຮົາບ່ ໍຄວນເຮັດໃຫວ້ ນັ , ເດອື ນ, ປີເກດີ ຫຼື ທ່ ີຢຂູ່ ອງເຮົາເປີດເຜີຍແບບສາທາລະນະ.  ຮບູ ທີ 70: ການສາ້ ງບນັ ຊຂີ ອງເຮົາຂນຶ້ ມາສະເພາະ ເພ່ ືອໃຫແ້ ຕໝ່ ເູ່ ພ່ ືອນສາມາດເບ່ ງິ ຂໍມ້ ນູ ໄດ້ x ຂໍມ້ ນູ ຕດິ ຕ່ ໍ (Contact information) ຫຼີກລຽ້ ງການຮບີ ໂຮມຂໍມ້ ນູ ການຕດິ ຕ່ ໍອ່ ນື ໆທງັ ໝດົ ນອກຈາກທ່ ີຢອູ່ ເີ ມວ ທ່ ີຢໃູ່ ນຂມໍ້ ນູ ປະຫວດັ ຂອງເຮົາ. ມນັ ອາດເປັນຄວາມຄດິ ທ່ ີດີ ທ່ ີຈະເປີດທ່ ີຢອູ່ ເີ ມວແຍກຕາ່ ງຫາກສາໍ ລບັ ການ ເຊ່ ອື ມຕ່ ໍເຄືອຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ເພ່ ືອຈະປກົ ປອ້ ງບນັ ຊປີ ກົ ກະຕຂິ ອງເຮົາຈາກການຮກົ ເຮອ້ື ໄປກບັ ສະ ແປມ ແລະ ອເີ ມວຫຼອກລວງ. ບ່ ໍໃຫໃ້ ຊຕ້ ວົ ເລກໂທລະສບັ ເຮອື ນເຂ້ົາໃນຂໍມ້ ນູ ປະຫວດັ ຜາ່ ນສ່ ື ສງັ ຄມົ . ຖາ້ ເຮົາຈາໍ ເປັນຕອ້ ງໃຊເ້ ບໂີ ທລະສບັ , ຈງ່ ົ ນາໍ ໃຊເ້ ບໂີ ທລະສບັ ມຖື .ື 104

ໝາຍເຫດ: ບາງເວັບໄຊອາດຈະຕອ້ ງການໃຫເ້ ຮົາໃສເ່ ບໂີ ທລະສບັ ໃນການສາ້ ງບນັ ຊ.ີ ໂດຍ ທ່ວົ ໄປ, ໃນນຈ້ີ ະບ່ ໍໄດເ້ ຮັດໃຫເ້ ບໂີ ທລະສບັ ຂອງເຮົາເປີດເຜີຍແບບສາທາລະນະ. ສາໍ ລບັ ຂໍມ້ ນູ ເພ່ ີມເຕມີ , ໃຫກ້ ວດສອບໃນບດົ ຄວາມຕາມທ່ ີຢູ່ http://www.gcflearnfree.org/internetsafe ty/i-have-to-provide-my-phone-number-using-phone-verification. x ພາບລກັ ແລະ ການເປັນສວ່ ນຕວົ (Image and persona) ເວັບໄຊສວ່ ນຫຼາຍອະນຍຸ າດໃຫເ້ ຮົາປບັ ແຕງ່ ຂໍມ້ ນູ ປະຫວດັ ຂອງເຮົາ (customize your profile) ຮບູ ພາບປະກອບ (wallpaper), ຄວາມສນົ ໃຈສວ່ ນຕວົ ແລະ ຄວາມມກັ . ຈງ່ ົ ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ ພິຈາລະນາສະເໝີໃນສ່ ງິ ທ່ ີເປັນ ພາບລກັ ທ່ວົ ໄປ ເຊ່ ງິ ເຮົາຕອ້ ງການນາໍ ສະເໜີ ຄືກນັ ກບັ ເຮົາ ຕດັ ສນິ ໃຈໃນສ່ ງິ ທ່ ີເປັນຂມໍ້ ນູ ຂາ່ ວສານປະກອບຢໃູ່ ນຂໍມ້ ນູ ຂອງເຮົາ. ສ່ ງິ ໃດທ່ ີເປັນ ການຈາໍ ແນກເຊອື້ ຊາດ ຫຼື ບ່ ໍເໝາະສມົ ອາດຈະຫຸຼດຄວາມປະທບັ ໃຈຂອງໃຜຜໜູ້ ່ ຶງລງົ ໃນເວລາທ່ ີ ເຮົາສະໝກັ ເຂົ້າຮຽນຕ່ ໍວທິ ະຍາໄລ ຫຼື ເຂົ້າເຮັດວຽກ. ຢາ່ ລມື ສາ້ ງລະຫດັ ຜາ່ ນທ່ ີໝນັ້ ຄງົ ທ່ ີບ່ ໍມໃີ ຜສາມາດເຂ້ົາເຖງິ ບນັ ຊຂີ ອງເຮົາໄດ.້ ຮຽນຮກູ້ ຽ່ ວ ກບັ ເຄັດລບັ ການສາ້ ງລະຫດັ ຜາ່ ນໄດທ້ ່ ີ http://www.gcflearnfree.org/techsavvy/pass word-tips. x ທບົ ທວນຄນື ການຕງັ້ ຄາ່ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ (Review the privacy settings) ເວັບໄຊເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ມກີ ານຕງັ້ ຄາ່ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ , ແຕຄ່ ນົ ຈາໍ ນວນຫຼາຍອາດຈະບ່ ໍ ປບັ ແຕງ່ ຫຼື ບ່ ໍເຂົ້າໃຈກບັ ວທິ ີການນນັ້ . ເຟສບກຸ ເປັນຕວົ ຢາ່ ງທ່ ີສມົ ບນູ ແບບຂອງເວັບໄຊທ່ ີມີ ການຕງັ້ ຄາ່ ທ່ ີສບັ ສນົ ມແີ ນວໂນມ້ ທ່ ີຈະເປີດເຜີຍຂມໍ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ຂອງຜໃູ້ ຊໄ້ ດ.້ ສະນນັ້ ທງັ ໝດົ ຂອງຄວາມສບັ ສນົ ນ,ີ້ ເຮົາຈະສາມາດໝນັ້ ໃຈໄດແ້ ນວໃດວາ່ ຂໍມ້ ນູ ຂອງເຮົາໄດຖ້ ກື ປອ້ ງກນັ ? - ກວດຄນື ນະໂຍບາຍຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຂອງເວັບໄຊຢາ່ ງລະມດັ ລະວງັ ດທີ ່ ີສດຸ ແມນ່ ທບົ ທວນຄນື ນະໂຍບາຍຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ເວັບໄຊທ່ ີເຮົາເຂ້ົາຮວ່ ມ ໃຫ້ ລະອຽດ ເພ່ ືອໃຫເ້ ຂົ້າໃຈວາ່ ຂໍມ້ ນູ ຂອງເຮົາຈະຖກື ສະແດງ ແລະ ນາໍ ໃຊແ້ ບບໃດ. ຖາ້ ນະໂຍບາຍຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ລນົ້ ເຫຼືອ ແລະ ສບັ ສນົ , ດາໍ ເນນີ ການຄນົ້ ຄວາ້ ບາງ ຢາ່ ງ ແລະ ສງັ ເກດສ່ ງິ ທ່ ີເປັນປະເພດຂອງຄາໍ ແນະນາໍ ຫຼື ບດົ ຮຽນທ່ ີສະໜອງໃຫ.້ - ເອົາໃຈໃສຕ່ ່ ໍການປຽ່ ນແປງນະໂຍບາຍໃນເວັບໄຊ ມນັ ບ່ ໍພຽງພໍສະເໝີໄປທ່ ີຈະອາ່ ນນະໂຍບາຍຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຢາ່ ງລະມດັ ລະວງັ ໃນ ເວລາທ່ ີເຮົາເຂ້ົາຮວ່ ມເວັບໄຊ ເພາະວາ່ ເວັບໄຊບາງເວັບຈະມກີ ານປ່ຽນແປງນະໂຍ 105

ບາຍຂອງເຂົາເຈາົ້ ພຽງເລັກໜອ້ ຍ ໂດຍບ່ ໍມກີ ານເຕືອນຕ່ ໍຜໃູ້ ຊ.້ ເຮັດໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ເຮົາ ກາໍ ລງັ ຮກູ້ ານປ່ຽນແປງແຕລ່ ະໄລຍະຂອງຂມໍ້ ນູ ໃນເວັບໄຊສ່ ມື ວນຊນົ ສງັ ຄມົ ທ່ ີເຮົາໃຊ້ ໂດຍກວດສອບເຕັກໂນໂລຊທີ ່ ີກຽ່ ວຂອ້ ງກບັ ເວັບໄຊຂາ່ ວ ເຊ່ ັນ: Tech Crunch ຫຼື ReadWrite. - ສງັ ເກດຄາໍ ແນະນາໍ ຫຼື ບດົ ຮຽນ ດາໍ ເນນີ ການຊອກຫາໃນວທິ ີສາ້ ງປະຫວດັ ຂໍມ້ ນູ ສາໍ ລບັ ເວັບໄຊທ່ ີເຮົາສນົ ໃຈ. ປກົ ກະຕິ ແລວ້ , ຈະມເີ ວັບໄຊສນົ ທະນາ (blogs) ຕາ່ ງໆ ຫຼື ວິທີການທ່ ີເຮັດໃຫເ້ ຮົາຮວູ້ າ່ ເມ່ອື ບດົ ຄວາມຈາໍ ເປັນຕອ້ ງເປີດເຜີຍ ຈະຮກັ ສາຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຂອງເຮົາໃນເວັບໄຊ ສະເພາະໃດໜ່ ຶງ ໄດແ້ ນວໃດ? - ຄນົ້ ຫາຂມໍ້ ນູ ຕວົ ເຮົາເອງທາງກໂູ ກ (Google ourself) ວທິ ີທ່ ີດທີ ່ ີສດຸ ແມນ່ ພິມຊ່ ຂື ອງເຮົາໃສບ່ ອ່ ນການຄນ້ົ ຫາຂອງກໂູ ກ ແລວ້ ຂໍມ້ ນູ ຂອງເຮົາ ກຈໍ ະຖກື ສະແດງ. ໄປທ່ ີ http://www.gcflearnfree.org/internetsafety/1.5 ຫຼື http://www.gcflearnfree. org/computer/topic.aspx?id=154 ເພ່ ືອຮຽນຮເູ້ ພ່ ີມເຕມີ . ງ. ຄາໍ ແນະນາໍ ກຽ່ ວກບັ ມາລະຍາດໃນການໃຊເ້ ຄືອຂາ່ ຍ (Netiquette) ເພ່ ືອຫຼີກເວັ້ນປະສບົ ການທ່ ີໂງຈາ້ ຫຼື ໃນທາງລບົ ຂະນະທ່ ີຕດິ ຕ່ ໍສ່ ສື ານອອນໄລ, ມນັ ເປັນ ປະໂຫຍດ ທ່ ີຈະຮພູ້ ້ືນຖານຂອງມາລະຍາດໃນການໃຊເ້ ຄອື ຂາ່ ຍ (Netiquette) 5 ສາໍ ລບັ ການ ສ່ ສື ານອອນໄລ ແລະ ສາມາດເປັນປະໂຫຍດສາໍ ລບັ ຜເູ້ ລ່ ີມຕນົ້ . ລາຍລະອຽດຂາ້ ງລມຸ່ ນແ້ີ ມນ່ ເປັນຂແໍ້ ນະນາໍ ພ້ືນຖານບາງຢາ່ ງ ທ່ ີຄວນຈະປະຕບິ ດັ ໃນເວລາຕດິ ຕ່ ໍສ່ ສື ານອອນໄລ. x ໃຫຄ້ ວາມເຄົາລບົ ເອົາໃຈໃສຄ່ ນົ ອ່ ນື ຢສູ່ ະເໝີ ເໝືອນກນັ ກບັ ເຮົາຕອ້ ງການທ່ ີຈະໄດຮ້ ບັ . ຂບໍ້ ງັ ຄບັ ທ່ ີດບີ ່ ໍ ແມນ່ ໃຫທ້ ກຸ ຢາ່ ງຕດິ ຕ່ ໍສ່ ສື ານທາງອອນໄລ ຖາ້ ເຮົາບ່ ໍເຕັມໃຈທ່ ີຈະເວ້ົາຕ່ ໍກບັ ບກຸ ຄນົ ໃດ ໜ່ ຶງເຊ່ ງິ ໜາ້ . 5 ຄາໍ ສບັ Netiquette ຕາ່ ງໆແມນ່ ຄາໍ ສບັ ປະສມົ ມາຈາກ ເນດັ (Net ມາຈາກ ອນິ ເຕີເນັດ) ແລະ ມາລະຍາດ; ໝາຍ ຄວາມເຖງິ ການເຄົາລບົ ມມຸ ມອງຂອງຜໃູ້ ຊຄ້ ນົ ອ່ ນື ແລະ ການສະແດງມາລະຍາດທ່ວົ ໄປໃນເວລາທ່ ີສ່ງົ ຄວາມຄດິ ເຫັນຂອງ ເຮົາໄປຫາກມຸ່ ສນົ ທະນາອອນໄລ. (http://www.bbc.co.uk/webwise/guides/about-netiquette) 106

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດx ຈະບ່ ໍໃຊເ້ ວລາກະທາໍ ຜິດໄວເກນີ ໄປ ໃນການສ່ ືສານອອນໄລ, ຕາມປກົ ກະຕແິ ລວ້ ບ່ ໍສາມາດເບ່ ງິ ການສະແດງອອກໂດຍ ເຫັນໜາ້ , ພາສາທ່ ີສະແດງທາງຮາ່ ງກາຍ ຫຼື ໄດຍ້ ນິ ສຽງ. ເພາະສະນນັ້ , ມນັ ງາ່ ຍທ່ ີ ຈະຕຄີ ວາມຜິດໃນຄວາມໝາຍຂອງຂໍຄ້ ວາມ ຫຼື ການສ່ ສື ານ. ນອກຈາກນນັ້ , ເຕັກໂນ ໂລຊເີ ອງມກັ ຈະເຮັດໃຫພ້ ວກເຮົາເສຍຄວາມເປັນຄນົ . ກອ່ ນທ່ ີຈະກະທາໍ ຜິດ, ຈງ່ ົ ອະທິບາຍຂໍຄ້ ວາມຕ່ ໍກບັ ຜສູ້ ່ງົ . x ໃຊກ້ ານສະແດງອອກທາງອາລມົ (emoticons) ແລະ ສນັ ຍະລກັ ທ່ ີຈະບ່ງົ ບອກ ຄວາມໝາຍ ເພ່ ືອບ່ງົ ບອກສາໍ ນຽງ, ອາລມົ ແລະ ຄວາມໝາຍ ຕອ້ ງໄດຮ້ ຽນຮຕູ້ ວົ ຫຍໍທ້ ່ວົ ໄປ ເຊ່ ັນ: lol (laugh out loud) ແປວາ່ ເປັນຕາຢາກຫວົ ແລະ jk (just kidding) ພຽງແຕ່ ຢອກລໍ້ ຫຼື ການນາໍ ໃຊ້ ສນັ ຍະລກັ ສະແດງອາລມົ ເຊ່ ັນ :) ຫຼື :(. ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ຈງ່ ົ ລະມດັ ລະວງັ ບ່ ໍໃຫສ້ ນັ ຍະລກັ ເຫ່ ົຼານມ້ີ ຫີ ຼາຍເກນີ ໄປ ຂຄໍ້ ວາມຂອງເຮົາອາດຈະກາຍ ເປັນໜາ້ ລາໍ ຄານ ຫຼື ມຄີ ວາມຫຍງຸ້ ຍາກໃນການອາ່ ນ. x ຮກັ ສາຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຂອງຄນົ ອ່ ືນ ເພ່ ືອມາລະຍາດ, ເຮົາຄວນຈະຂໍອະນຍຸ າດກອ່ ນທ່ ີຈະຖາ່ ຍຮບູ ຫຼື ວດິ ໂີ ອຂອງຄນົ ອ່ ນື ອອນໄລ. ເຮົາຄວນຈະຮກັ ສາທ່ ີຢອູ່ ເີ ມວຂອງຄນົ ອ່ ນື ໂດຍການລບົ ທ່ ີຢນູ່ ນັ້ ອອກຈາກອີ ເມວ ກອ່ ນທ່ ີເຮົາຈະສ່ງົ ຕ່ ໍໄປ. x ກວດສອບພາສາຂອງເຮົາ ການໃຊພ້ າສາທ່ ີຫຍາບຄາບທາງອອນໄລ ເປັນສ່ ງິ ທ່ ີບ່ ໍເໝາະສມົ ແລະ ສາມາດເຮັດ ໃຫຄ້ ນົ ອ່ ນື ເບ່ ງິ ເຮົາໃນທາງລບົ . ຈງ່ ົ ໃຊເ້ ວລາໜອ້ ຍໜ່ ຶງ ເພ່ ືອກວດສອບການສ່ ືສານ ຂອງເຮົາ ກອ່ ນທ່ ີຈະສ່ງົ ມນັ ແລະ ຫຼີກເວັນ້ ການໃຊພ້ າສາທ່ ີຫຍາບຄາຍ ຫຼື ບ່ ໍເໝາະ ສມົ . ສາໍ ລບັ ແຫຼງ່ ຂໍມ້ ນູ ທ່ ີກວາ້ ງຂວາງຈາໍ ນວນຫຼາຍກຽ່ ວກບັ Netiquette, ຈງ່ ົ ໄປທ່ ີ http://ww w.albion.com/netiquette/index.html ຫຼື http://www.networketiquette.net/. ນອກຈາກ ນ,ີ້ ຈງົ ຈາໍ ໄວວ້ າ່ ກດົ ລະບຽບອາດຈະແຕກຕາ່ ງກນັ ສາໍ ລບັ ການສ່ງົ ອເີ ມວ, ການສນົ ທະນາ ອອນໄລ, ກອງປະຊມຸ ເວັບໄຊ, ເກມອອນໄລ ແລະ ການຈາໍ ໜາ່ ຍເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ອ່ ືນໆ. 107

ອາດຈະເປັນການດີ ຖາ້ ຄນົ້ ຫາຫຼກັ ການສະເພາະກຽ່ ວກບັ ການເຜີຍແຜ່ ໃນເວລາເຮົາກາໍ ລງັ ເຊ່ ອື ມຕ່ ໍ. ຈ. ຄດິ ກອ່ ນທ່ ີແບງ່ ປນັ ! ດງ່ ັ ທ່ ີພວກເຮົາສະດວກສະບາຍຫຼາຍກບັ ການສ່ ສື ານ ແລະ ການແລກປຽ່ ນຂມໍ້ ນູ ອອນໄລ, ພວກເຮົາຍງັ ຈາໍ ເປັນຕອ້ ງໄດເ້ ອົາໃຈໃສວ່ າ່ ຂໍມ້ ນູ ທ່ ີພວກເຮົາສ່ງົ ໄປນນັ້ ອາດມທີ າ່ ແຮງເຮັດໃຫ້ ພວກເຮົາເຂ້ົາໄປໃນບນັ ຫາໄດ.້ ບາງສ່ ງິ ບາງຢາ່ ງກຽ່ ວກບັ ລກັ ສະນະທ່ ີບ່ ໍມຕີ ວົ ຕນົ ຂອງເຕັກໂນ ໂລຊີ ເຮັດໃຫພ້ ວກເຮົາມຄີ ວາມຮສູ້ ກຶ ວາ່ ປອດໄພທາງລາຍລກັ ອກັ ສອນ ຫຼື ສ່ງົ ຜາ່ ນສ່ ງິ ທ່ ີ ພວກເຮົາອາດຈະເວ້ົາບ່ ໍໄດວ້ າ່ ເປັນໜາ້ ທ່ ີຂອງບກຸ ຄນົ ທ່ ີຈະປະເຊນີ ກບັ . ໃນສະຖານະການ ບາງຢາ່ ງ, ພວກເຮົາຕອ້ ງຄດິ ກອ່ ນທ່ ີພວກເຮົາຈດັ ສ່ງົ ຂໍມ້ ນູ . ຈງ່ ົ ພິຈາລະນາຕວົ ຢາ່ ງຕ່ ໍໄປນ:ີ້ - ຄສູ ອນຢໃູ່ ນພາກເໜືອຂອງເມອື ງຄາໂລລາຍນາ (North Carolina) ໄດຈ້ ມ່ ົ ກຽ່ ວກບັ ນກັ ສຶກສາຂອງນາງທາງເຟສບກຸ ແລະ ສ້ນິ ສດຸ ລງົ ໂດຍເຖງິ ຂນັ້ ໄດຢ້ ດຸ ວຽກ. ຫຼງັ ຈາກ ນນັ້ ນາງກຖໍ ກື ຍກົ ຍາ້ ຍໃຫໄ້ ປຢໃູ່ ນຕາໍ ແໜງ່ ອ່ ນື . ຈງ່ ົ ຄດິ ກອ່ ນທ່ ີ ເຮົາຈະທາໍ ການແບງ່ ປນັ , ໂດຍສະເພາະແມນ່ ການສ່ງົ ຄາໍ ຄດິ ເຫັນກຽ່ ວກບັ ວຽກເຮັດງານທາໍ ຂອງເຮົາ. - ຜສູ້ ະໝກັ ວຽກເຮັດຄນົ ໜ່ ຶງໄດສ້ ່ງົ ອເີ ມວເຍາະເຍີຍ້ ເມ່ອື ເຂົາໄດຖ້ ກື ປະຕເິ ສດຈາກຜຈູ້ ດັ ການ. ລາວອາດໄດຮ້ ບັ ການພິຈາລະນາສາໍ ລບັ ຮບັ ເອົາໃນຄງັ້ ທີສອງ, ແຕເ່ ຂົາພດັ ໄປທາໍ ລາຍໂອກາດຂອງເຂົາ. ຈາໍ ໄວວ້ າ່ ກອ່ ນທ່ ີເຮົາຈະຈດັ ການສ່ງົ ຫຍງັ , ໂດຍສະເພາະແມນ່ ຖາ້ ຫາກວາ່ ເຮົາຖກື ປະຕເິ ສດ, ຜິດຫວງັ ຫຼື ໃຈຮາ້ ຍ. - ນກັ ການເມອື ງຢໃູ່ ນພາກໃຕຂ້ ອງເມອື ງຄາໂລລາຍນາ (South Carolina) ທ່ ີນາໍ ໃຊ້ ບນັ ຊອີ ເີ ມວຢບູ່ ອ່ ນເຮັດວຽກຂອງເຂົາ ເພ່ ືອສ່ງົ ຂໍຄ້ ວາມກຽ່ ວກບັ ຄວາມຮກັ ໄປຫາແຟນຂອງ ລາວ. ຂໍຄ້ ວາມທ່ ີໄດຖ້ ກື ປາກດົ ອອກ ແລະ ຈດັ ພິມອອກມາໃນສ່ ມື ວນຊນົ , ເຊ່ ງິ ກ່ໃໍ ຫເ້ ກດີ ຄວາມອບັ ອາຍທ່ ີຍ່ ງິ ໃຫຍ.່ ຈາໍ ໄວ!້ ບ່ ໍສ່ງົ ຫຼື ບ່ ໍຂຽນເນອື້ ໃນສວ່ ນຕວົ ຫຼື ສ່ ງິ ທ່ ີບ່ ໍເໝາະ ສມົ ໃນບນັ ຊບີ ອ່ ນເຮັດວຽກຂອງເຮົາ. ພວກມນັ ບ່ ໍໄດຈ້ າໍ ແນກວາ່ ເນອ້ື ໃນໃດ ເປັນຂອງ ສວ່ ນຕວົ ຫຼື ເປັນຂອງບໍລິສດັ ແລະ ສາມາດນາໍ ມາໃຊຕ້ ່ ໍຕາ້ ນເຮົາ. - ຜຊູ້ ວ່ ຍວຽກບໍລຫິ ານໄດລ້ າປ່ວຍໜ່ ຶງມ້ື ແລະ ໄປຫຼ້ິນຫາດຊາຍໜ່ ຶງມ.້ື ແຕໜ່ າ້ ເສຍ ດາຍ, ຂຄໍ້ ວາມສນັ້ (tweets) ຂອງນາງກຽ່ ວກບັ ມທ້ື ່ ີມວ່ ນຊ່ ນື ຂອງນາງຢຫູ່ າດຊາຍ ໄດ້ 108

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດກບັ ໄປເຖງິ ນາຍຈາ້ ງຂອງນາງ. ຈາໍ ໄວ!້ ຜຈູ້ ດັ ການໃນປດັ ຈບຸ ນັ ນາໍ ໃຊສ້ ່ ມື ວນຊນົ ສງັ ຄມົ ເປັນສວ່ ນຫຼາຍ ແລະ ຕ່ ໍເຕມີ ກບັ ການດກັ ຈບັ ພະນກັ ງານທ່ ີເຂົ້າຮວ່ ມໃນພຶດຕກິ າໍ ທ່ ີບ່ ໍດ.ີ ພວກເຮົາມທີ າ່ ອຽ່ ງທ່ ີຈະໃຊກ້ ານແບງ່ ປນັ ທາງອອນໄລໃນການສ່ ືສານ ແລະ ການສາ້ ງ ສງັ ຄມົ ທ່ ີບອບບາງ; ເພາະສະນນັ້ , ມນັ ງາ່ ຍທ່ ີຈະຂາດສະຕິ. ຕ່ ໍໄປນແ້ີ ມນ່ ຂໍບ້ ງັ ຄບັ ທ່ ີດີ ທ່ ີຈະ ໃສໃ່ ຈວາ່ : ບ່ ໍຂຽນ ຫຼື ສ່ງົ ອນັ ໃດທ່ ີພວກເຮົາບ່ ໍສະບາຍໃຈ ທ່ ີຈະແບງ່ ປນັ ໃຫຫ້ ອ້ ງສນົ ທະນາ ຂອງທກຸ ຄນົ ຢາ່ ງເຕັມທ່ ີ. x ຂໍຄ້ ວນລະວງັ ໃນເວລາທ່ ີບກຸ ຄນົ ປະເຊນີ ໜາ້ ກນັ ດງ່ ັ ທ່ ີພວກເຮົາໄດຮ້ ບັ ຮວູ້ າ່ ຜທູ້ ່ ີອອນໄລ, ອາດຈະມເີ ວລາໃນຍາມທ່ ີພວກເຮົາຕອ້ ງການ ພບົ ປະເຂົາເຈາົ້ ໃນແບບບກຸ ຄນົ ຢໃູ່ ນໂລກທ່ ີແທຈ້ ງິ . ມນັ ສາໍ ຄນັ ທ່ ີຕອ້ ງລະມດັ ລະວງັ ກອ່ ນທ່ ີຈະ ປະເຊນີ ໜາ້ ກນັ ກບັ ຜໃູ້ ດຜໜູ້ ່ ຶງອອນໄລ. ຜກູ້ ່ຄໍ ະດີ ແລະ ຜຫູ້ ຼອກລວງສາມາດປອມແປງ ເອກະລກັ ຂອງພວກເຂົາໄດຢ້ າ່ ງງາ່ ຍດາຍ ແລະ ທາໍ ທາ່ ຄາ້ ຍຄບື ກຸ ຄນົ ອ່ ນື ໃນຂະນະທ່ ີອອນໄລ ຕາມເປ້ົາໝາຍທ່ ີຢາກຊກັ ຈງູ ຜຖູ້ ກື ເຄາະຮາ້ ຍ ໃຫເ້ ຂ້ົາໄປໃນການພບົ ປະກບັ ພວກເຂົາດວ້ ຍ ຕວົ ເອງ. ການໂຕຕ້ ອບດງ່ ັ ຕ່ ໍໄປນີ້ ບອກໃຫທ້ ກຸ ຄນົ ຮຂູ້ ນັ້ ຕອນພື້ນຖານທ່ ີຄວນຈະນາໍ ໃຊ້ ບ່ ໍວາ່ ຈະ ເຮົາກາໍ ລງັ ພບົ ປະສນົ ທະນາອອນໄລ, ຈດັ ຊສ້ື ນິ ຄາ້ ຈາກຜຂູ້ າຍ Craigslist ຫຼື ໄດຮ້ ວ່ ມກນັ ກບັ ເພ່ ືອນໃນເວັບໄຊເກມ.  ຮບູ ທີ 71: ສ່ ງິ ຄວນເອົາໃຈໃສໃ່ ນການສນົ ທະນາ 109

ໃນນນັ້ ເຮົາຍງັ ສາມາດສນົ ທະນາກບັ ບກຸ ຄນົ ທາງໂທລະສບັ ໄດ້ ກອ່ ນທ່ ີຈະພບົ ກບັ ບກຸ ຄນົ , ແຕວ່ າ່ ຕອ້ ງລະມດັ ລະວງັ ປ້ອງກນັ ລະຫດັ ໂທລະສບັ ຂອງເຮົາ (block our caller ID) ຫຼື ນາໍ ໃຊກ້ ານບໍລກິ ານໂທລະສບັ ທ່ ີບ່ ໍເປີດເຜີຍ (use an anonymous phone service) ເຊ່ ັນ: Skype. ບ່ ໍໃຊໂ້ ທລະສບັ ປະຈາໍ ເຮອື ນຂອງເຮົາ ຫຼື ບ່ ໍໃຫເ້ ບໂີ ທລະສບັ ມຖື ຂື ອງເຮົາ ເພາະວາ່ ຂໍ້ ມນູ ເຫ່ ົຼານສີ້ າມາດຖກື ນາໍ ໄປໃຊເ້ ພ່ ືອກາໍ ນດົ ແລະ ຊອກຫາຕວົ ເຮົາ. x ເຄ່ ອື ງໝາຍເຕືອນໄພ (Warning signs) ທບົ ທວນຄນື ຄາໍ ແນະນາໍ ດງ່ ັ ຕ່ ໍໄປນີ້ ເພ່ ືອຫຼີກເວັ້ນການແລນ່ ເຂົ້າໄປໃນບນັ ຫາ ກບັ ຄນົ ທ່ ີ ເຮົາໄດປ້ ະເຊນີ ໜາ້ . - ໄວວ້ າງໃຈສນັ ຊາດຕະຍານຂອງເຮົາ ເອົາໃຈໃສໃ່ ນເວລາຮສູ້ ກຶ ວາ່ ມບີ າງສ່ ງິ ບາງຢາ່ ງບ່ ໍຖກື ຕອ້ ງ, ສງັ ເກດເບ່ ງິ ທງຸ ສແີ ດງ ແລະ ລກັ ສະນະທ່ ີເປັນຄາໍ ຖາມ. ບກຸ ຄນົ ທ່ ີເຮົາສນົ ທະນານາໍ ນນັ້ ຄວບຄມຸ ໄດຫ້ ຼືບ່ ໍ? ພວກເຂົາສນົ ທະນາດກີ ຽ່ ວກບັ ຄນົ ອ່ ນື ບ່ ໍ? ພວກເຂົາຫຼີກເວັ້ນຄາໍ ຖາມບາງຢາ່ ງບ່ ໍ? ພວກເຂົາໃຈຮາ້ ຍໄວບ່ ໍ? ສນັ ຊາດຕະຍານທ່ ີສະແດງອອກຂອງເຮົາແມນ່ ມາດຕະການ ທ່ ີດີ ບ່ ໍວາ່ ຈະດາໍ ເນນີ ຕ່ ໍກບັ ໃຜຜໜູ້ ່ ຶງ ຫຼື ສນ້ິ ສດຸ ສ່ ງິ ນນັ້ ໄປໃນທາງທ່ ີຖກື ຕອ້ ງ. - ໃຊເ້ ວລາ ແລະ ຮກັ ສາການຄວບຄມຸ ຂອງເຮົາ ທກຸ ເວລາ ຖາ້ ເຮົາມຄີ ວາມຮສູ້ ກຶ ບ່ ໍສະດວກ, ເຮົາມສີ ດິ ທ່ ີຈະຍາ່ ງໜີ ແລະ ສນ້ິ ສດຸ ການ ສ່ ສື ານໂດຍບ່ ໍຈາໍ ເປັນທ່ ີຈະອະທິບາຍຢາ່ ງໃດ. ບ່ ໍອະນຍຸ າດໃຫຜ້ ໃູ້ ດຜໜູ້ ່ ຶງມາຊກັ ຊວນ ຫຼື ຕ່ ໍລອງເຮົາໃຫດ້ າໍ ເນນີ ການຕ່ ໍໄປ. ກອ່ ນທ່ ີເຮົາພໍໃຈຈະເຮັດແບບນນັ້ ຖາ້ ບກຸ ຄນົ ນນັ້ ຈງິ ໃຈ, ເຂົາເຈາົ້ ຈະເຂ້ົາໃຈຄວາມຕອ້ ງການຂອງເຮົາ ໂດຍໄວ. - ສິນ້ ສດຸ ກບັ ຜໃູ້ ດໜ່ ຶງ ທ່ ີນາໍ ເອົາການສນົ ທະນາເລ່ ືອງການຮວ່ ມເພດ ຫຼື ຖາມກຽ່ ວກບັ ການເງນິ ໄວເກນີ ຄວນ ບກຸ ຄນົ ເຫ່ ົຼານແ້ີ ມນ່ ເກອື ບວາ່ ຫຼອກລວງສະເໝີ ແລະ ສາມາດສິ້ນສດຸ ການຕວົ ະຍວົ ະ ຫຼື ຈະເສຍຜນົ ປະໂຫຍດຂອງເຮົາ. - ຫຼີກເວັ້ນການດ່ ມື ເຫົ້ຼາກອ່ ນ ຫຼື ໃນລະຫວາ່ ງການພບົ ປະ (Avoid drinking alcohol before or during our meeting). ມນັ ສາມາດກະທບົ ຄວາມສາມາດຂອງເຮົາທ່ ີຈະຕດັ ສນິ ຄນົ ອ່ ືນ ແລະ ຄວາມປອດໄພ ຂອງສະຖານະການໄດ.້ 110

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດx ແຫຼງ່ ຂມໍ້ ນູ ເພ່ ີມເຕີມ (Additional resources) ເວັບໄຊຕ່ ໍໄປນ້ີ ເປັນແຫຼງ່ ຂໍມ້ ນູ ເພ່ ີມເຕມີ ສາໍ ລບັ ການສນົ ທະນາ, ການຊື້ ແລະ ການຂາຍ ທາງອອນໄລ: http://www.onlinedatingmagazine.com/features/onlinedatingsafetytips.html http://ilookbothways.com/learn-safety/dating-online/ http://ilookbothways.com/learn-safety/safety-tips-for-selling-things-on-the-internet/ 8. ໄພຂ່ມົ ຂທູ່ າງໄຊເບ,ີ ການສອດແນມ ແລະ ສ່ ງິ ເສບຕດິ (Cyber harassment, Stalking and Addiction) ກ. ຂແໍ້ ນະນາໍ  ຮບູ ທີ 72: ການນາໍ ໃຊອ້ ນິ ເຕເີ ນັດອາດກ່ໃໍ ຫເ້ ກດີ ບນັ ຫາໄດ້ ໜາ້ ເສຍດາຍ, ການນາໍ ໃຊອ້ ນິ ເຕເີ ນັດຂອງພວກເຮົາມທີ າ່ ແຮງ ອາດກ່ໃໍ ຫເ້ ກດີ ບນັ ຫາໄດ.້ ດງ່ ັ ທ່ ີພວກເຮົາເຊ່ ອື ມໂຍງກບັ ເຕັກໂນໂລຊຫີ ຼາຍຂນ້ຶ ໃນຊວີ ດິ ຂອງພວກເຮົາ, ພວກເຮົາຈາໍ ເປັນ ຕອ້ ງຮໄູ້ ພຂ່ມົ ຂທູ່ າງໄຊເບີ, ການສອດແນມ ແລະ ສ່ ງິ ເສບຕິດທາງອນິ ເຕເີ ນັດ. ໃນຫວົ ຂໍນ້ ,ີ້ ພວກເຮົາຈະສກຶ ສາວທິ ີປອ້ ງກນັ ການສ່ ສື ານໃນທາງລບົ ແລະ ວທິ ີການຕອບ ສະໜອງຕ່ ໍ ໄພຂ່ມົ ຂູ່ ແລະ ການສອດແນມທາງໄຊເບ.ີ ນອກຈາກນນັ້ , ພວກເຮົາຈະຄນົ້ ຫາ ສ່ ງິ ເສບຕດິ ທາງອນິ ເຕເີ ນດັ ແລະ ການສະໜອງຊບັ ພະຍາກອນສາໍ ລບັ ການປະເມນີ ຜນົ ແລະ ການປວົ ແປງ. ຂ. ດາ້ ນລບົ ຂອງການຕິດຕ່ ໍສ່ ສື ານອອນໄລ (The negative side to communicating online) ເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ສາມາດເປັນວທິ ີທ່ ີດເີ ລດີ ເພ່ ືອຕິດຕ່ ໍສ່ ສື ານໃນລະດບັ ທ່ວົ ໂລກ ແລະ ເປັນວທິ ີການມວ່ ນຊ່ ນື ເພ່ ືອເຂົ້າສງັ ຄມົ ແລະ ການຮກັ ສາສາຍພວົ ພນັ . ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ຮບູ ແບບຂອງການສ່ ສື ານນສ້ີ າມາດມດີ າ້ ນລບົ ໃນຕວົ . ລກັ ສະນະທ່ ີເປີດເຜີຍ ແລະ ການເປີດ 111

ຊອ່ ງທາງເຂົ້າເຖງິ ອນິ ເຕເີ ນັດ ອະນຍຸ າດໃຫມ້ ທີ າ່ ແຮງໃນການໄດຮ້ ບັ ການສ່ ສື ານທ່ ີຜິດພາດ, ຄວາມເສຍຫາຍ ແລະ ເໝາະສມົ . ຕາມປກົ ກະຕແິ ລວ້ , ພວກເຮົາເບ່ ງິ ຂາ້ ມເນອື້ ໃນປະເພດນີ້ ຫຼື ພຽງອອກຈາກເວັບໄຊ ທ່ ີພວກເຮົາກາໍ ລງັ ໃຊມ້ ນັ . ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ມບີ າງຄງັ້ ສ່ ງິ ທ່ ີເຫັນໃນທນັ ທີທນັ ໃດນນັ້ ອາດເກດີ ບນັ ຫາຂນ້ຶ ມາ ດງ່ ັ ເຫດການຕ່ ໍໄປນ:ີ້ - ເປວໄຟສງົ ຄາມ (Flame wars). ສ່ ງິ ເຫ່ ົຼານເີ້ ປັນຈດຸ ເລ່ ມີ ຕນ້ົ ທາງອອນໄລທ່ ີພາໃຫ້ ເກດີ ມເີ ຈດຕະນາໃນການດຖູ ກູ ແລະ ການໂຈມຕຂີ ໍມ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ກາຍມາເປັນຈດຸ ສມຸ ຂອງການສນົ ທະນາ. - ໄພຂ່ມົ ຂທູ່ າງໄຊເບີ. ສ່ ງິ ນແີ້ ມນ່ ປະເພດການກ່ກໍ ວນທ່ ີເກດີ ຂນຶ້ ທາງອອນໄລ, ລວມທງັ ການສະແດງຕວົ ເປັນຜຖູ້ ກື ເຄາະຮາ້ ຍໃນເວັບໄຊສ່ ມື ວນຊນົ ສງັ ຄມົ , ກະຈາຍຂາ່ ວລກື ຽ່ ວ ກບັ ຜຖູ້ ກື ເຄາະຮາ້ ຍ, ແລກປ່ຽນຮບູ ພາບ ຫຼື ວດິ ໂີ ອທ່ ີມກີ ານຍອມຮບັ , ຫຼື ຕດິ ຕາມຜຖູ້ ກື ເຄາະຮາ້ ຍດວ້ ຍອເີ ມວ ຫຼື ຂຄໍ້ ວາມທ່ ີໄຮປ້ ະໂຫຍດ. - ການສອດແນມທາງໄຊເບ.ີ ສ່ ງິ ນແ້ີ ມນ່ ໄພຂ່ມົ ຂຢູ່ າ່ ງຕ່ ໍເນ່ ອື ງທາງໄຊເບີ ແລະ/ຫຼື ບອ່ ນ ທ່ ີຜກູ້ ະທາໍ ຜິດເຊ່ ອື ວາ່ ຈະຄກຸ ຄາມທ່ ີຜຖູ້ ກື ເຄາະຮາ້ ຍຜາ່ ນອອຟໄລໃຫເ້ ສຍຫາຍທາງດາ້ ນ ຮາ່ ງກາຍໄດ.້ x ຂແໍ້ ນະນາໍ ເພ່ ືອຫຼີກລຽ້ ງຈາກໄພຂ່ມົ ຂູ່ ແລະ ການສອດແນມທາງໄຊເບີ ໜາ້ ເສຍດາຍ, ປະສບົ ການເຫ່ ົຼານສ້ີ າມາດສາ້ ງຄວາມຫຍງຸ້ ຍາກທາງຈດິ ໃຈ ແລະ ອາລມົ ແລະ ມທີ າ່ ອຽ່ ງທ່ ີຈະກາຍເປັນການຄກຸ ຄາມແບບນອກສາຍ (harassment offline) ຫຼື ໃນ ໂລກທ່ ີແທຈ້ ງິ ໄດ.້ ຂະນະທ່ ີເວັບໄຊສວ່ ນຫຼາຍມນີ ະໂຍບາຍຕາ້ ນກບັ ເນອື້ ໃນທາງລບົ ດງ່ ັ ກາ່ ວ, ພວກມນັ ມກັ ໄດຖ້ ກື ຈາໍ ກດັ ຢໃູ່ ນວທິ ີການທ່ ີຈະຮບັ ຜິດຊອບ ແລະ ຄວບຄມຸ ໄດ.້ ເພາະສະນນັ້ , ມນັ ສາໍ ຄນັ ທ່ ີຈະໃຊຄ້ ວາມລະມດັ ລະວງັ ຕ່ ໍໄປນີ້ ເພ່ ືອປ້ອງກນັ ບ່ ໍໃຫສ້ ະຖານະການນເ້ີ ກດີ ຂນຶ້ ໃນ ເບອື້ ງຕນົ້ . - ຫຼີກເວັນ້ ການມສີ ວ່ ນຮວ່ ມໃນຕນົ້ ເຫດ. ມນັ ເປັນສ່ ງິ ສາໍ ຄນັ ທ່ ີຈະຄດິ ກອ່ ນ ທ່ ີພວກເຮົາ ແບງ່ ປນັ ຄວາມຄິດເຫັນ, ໂດຍສະເພາະ ຖາ້ ພວກເຂົາຢໃູ່ ນລກັ ສະນະກຽ່ ວຂອ້ ງກບັ ບນັ ຫາ ທ່ ີຮອ້ ນແຮງ, ສາສະໜາ, ການເມອື ງ ຫຼື ການມຄີ ວາມເຫັນຕາ່ ງ. ການສ່ງົ ຂຄໍ້ ວາມ ປະເພດເຫ່ ົຼານ້ີ ມທີ າ່ ແຮງທ່ ີຈະສ່ງົ ເສມີ ການຕອບສະໜອງທາງລບົ ແລະ ຄວນຈະໄດຮ້ ບັ ການພິຈາລະນາຢາ່ ງລະມດັ ລະວງັ . 112

- ຫຼີກເວັ້ນການໃຊຊ້ ່ ເື ປີດເຜີຍ. ເລອື ກຊ່ ໜື າ້ ຈພໍ າບທ່ ີມຄີ ວາມເປັນກາງທາງບດົ ບາດຍງິ ຊາຍ ແລະ ບ່ ໍພາໃຫເ້ ປີດເຜີຍຊ່ ື ຫຼື ຂມໍ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ຂອງພວກເຮົາ. ຖາ້ ຫາກເຮົາມຊີ ຫື້່ ຼິ້ນທ່ ີ ຕະຫຼກົ ຫຼື ເປັນທ່ ີດງຶ ດດູ ຄວາມສນົ ໃຈ, ຕອ້ ງເອົາໃຈໃສຊ່ ດັ ເຈນ ເພາະມນັ ອາດຈະເຮັດ ໃຫເ້ ຮົາເປັນເປົ້າໝາຍຂອງຄວາມສນົ ໃຈທ່ ີບ່ ໍຕອ້ ງການ. - ຫຼີກເວັ້ນການແລກປຽ່ ນຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານສວ່ ນຕວົ . ລະມດັ ລະວງັ ທ່ ີສດຸ ກຽ່ ວກບັ ການແບງ່ ປນັ ຂໍມ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ອອນໄລ. ເມ່ອື ຫຼາຍຄນົ ຮກູ້ ຽ່ ວກບັ ເຮົາ, ການເຂ້ົາເຖງິ ເຮົາທາງອອນໄລ ແລະ ອອຟໄລແມນ່ ງາ່ ຍຂນ້ຶ . ຈງ່ ົ ທບົ ທວນຄນື ບດົ ຮຽນ Googling ເບ່ ງິ ວາ່ ເຮົາສາມາດ ເຮັດກຽ່ ວກບັ ມນັ ໄດ.້ - ຫຼີກເວັນ້ ການແບງ່ ປນັ ຮບູ ພາບທ່ ີເປີດເຜີຍ. ເມ່ອື ເຮົາໄດຈ້ ດັ ພິມຮບູ ພາບອອນໄລ, ເຮົາ ສນູ ເສຍການຄວບຄມຸ ຜທູ້ ່ ີສາມາດເບ່ ງິ , ແບງ່ ປນັ ຫຼື ປ່ຽນແປງມນັ ເຊ່ ັນດຽວກນັ ກບັ ວທິ ີ ການທ່ ີພວກເຂົານາໍ ມາໃຊ.້ ຮບູ ພາບເປີດເຜີຍເປັນຄວາມອອ່ ນໄຫວໂດຍສະເພາະຕ່ ໍກບັ ການແບງ່ ປນັ ໃນວທິ ີການທາໍ ລາຍ ຄາ້ ຍຄືກນັ ກບັ ຊ່ ທື ່ ີຕະຫຼກົ ເທິງໜາ້ ຈພໍ າບ, ຮບູ ພາບທ່ ີ ເປີດເຜີຍອາດຈະເຮັດໃຫເ້ ຮົາເປັນເປົ້າໝາຍຂອງຄວາມສນົ ໃຈທ່ ີບ່ ໍໄດຄ້ າດຫວງັ . ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ ຄ. ຄວາມຮບັ ຜິດຊອບຕ່ ໍການຂ່ມົ ຂູ່ ແລະ ການສນົ ທະນາທາງໄຊເບີ (Responding to cyberharassment and cyberstalking) ຖາ້ ເຮົາຮວູ້ າ່ ຕນົ ເອງຕກົ ຢໃູ່ ນສະຖານະການຂອງການຂ່ມົ ຂທູ່ າງໄຊເບີ ຫຼື ການສນົ ທະ ນາທາງໄຊເບ,ີ ຈງ່ ົ ນາໍ ໃຊບ້ າງຂນັ້ ຕອນສະເພາະຕ່ ໍໄປນ:້ີ - ບ່ ໍຕອບສະໜອງ. ບ່ ໍຮອ້ ງຂໍຜກູ້ ່ກໍ ວນໃຫຢ້ ດຸ ເຊ່າົ ຫຼື ບອກເຂົາເຈາ້ົ ວາ່ ເຮົາຮສູ້ ກຶ ແນວໃດ. ໃນໄລຍະເວລາທ່ ີໃຊ,້ ຖາ້ ເຮົາບ່ ໍມຫີ ຍງັ ຕອບສະໜອງຕ່ ໍເຂົາເຈາ້ົ , ແມນ່ ໜອ້ ຍທ່ ີ ສດຸ ທ່ ີພວກເຂົາຈະສບື ຕ່ ໍກ່ກໍ ວນເຮົາ. - ກດີ ກນັ້ ການກ່ກໍ ວນ. ວເິ ຄາະທາງເລືອກສວ່ ນຕວົ ຂອງເຮົາ ແລະ ຖາ້ ເປັນໄປໄດ້ ຈງ່ ົ ປອ້ ງກນັ ການກ່ກໍ ວນທກຸ ຢາ່ ງທ່ ີຕດິ ຕ່ ໍກບັ ເຮົາ ຫຼື ເບ່ ງິ ຂໍມ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ຂອງເຮົາ. ຖາ້ ເວັບໄຊ ທ່ ີເຮົາກາໍ ລງັ ໃຊບ້ ່ ໍມທີ າງເລືອກທ່ ີສະກດັ ກນັ້ , ຈງ່ ົ ພິຈາລະນາການສາ້ ງຊ່ ໜື າ້ ຈໃໍ ໝ່ (usename) ຫຼື ເອກກະລກັ (ID) ອອນໄລຕວົ ໃໝ່ ແລະ ປິດໂຕທ່ ີຜໂູ້ ຈມຕໄີ ດຮ້ ຈູ້ ກັ . 113

ຮບູ ທີ 73: ການຕງັ້ ຄາ່ ປິດຜນູ້ າໍ ໃຊ້ (Block users) - ທາໍ ການບນັ ທຶກ. ບນັ ທຶກຈດົ ໝາຍທງັ ໝດົ ຈາກຜຄູ້ ກຸ ຄາມໃນຄອມພິວເຕຂີ ອງເຮົາໂດຍ ບ່ ໍມກີ ານປ່ຽນແປງໃນວທິ ີການໃດ. ເຮົາອາດຈະຕອ້ ງການມນັ ໃນອະນາຄດົ ເພ່ ືອພິສດູ ກລໍ ະນຂີ ອງເຮົາ ແລະ ໄດຮ້ ບັ ການຊວ່ ຍເຫຼືອຕາມທ່ ີເຮົາຕອ້ ງການ. ຖາ້ ເຮົາໄດແ້ ຈງ້ ຄວາມທ່ ີຈະບງັ ຄບັ ໃຊກ້ ດົ ໝາຍ ຫຼື ທາງເວັບໄຊ, ຈງ່ ົ ຮກັ ສາຈດົ ໝາຍນນັ້ ໄວ.້ - ການລາຍງານເຫດການທາງເວັບໄຊ. ຖາ້ ເຮົາບ່ ໍແນໃ່ ຈວາ່ ແມນ່ ຜໃູ້ ດທ່ ີຈະຕິດຕ່ ໍໄດ,້ ຈງ່ ົ ຄນົ້ ຫາເວັບໄຊຕິດຕ່ ໍ Contact ຫຼື ໜາ້ ເວັບໄຊ About ແລະ ຊອກຫາບກຸ ຄນົ ທ່ ີມສີ ດິ ທ່ ີຈະສ່ງົ ອເີ ມວ ຫຼື ປະກອບຂມໍ້ ນູ ຕ່ ມື ໃຫ.້ ເມ່ອື ໃດທ່ ີເຮົາລາຍງານເຫດການ ເວັບໄຊອາດ ສາມາດຕດິ ຕາມກວດກາຜໂູ້ ຈມຕີ ຫຼື ແມກ້ ະທງັ ຍກົ ເລີກບນັ ຊຂີ ອງພວກເຂົາສາໍ ລບັ ການ ລະເມດີ ຂໍກ້ າໍ ນດົ ຂອງການໃຊເ້ ວັບໄຊ.  ຮບູ ທີ 74: ສນູ ຊວ່ ຍເຫ່ ຼືອ ລາຍງານການຂ່ມົ ຂຂູ່ ອງ twitter x ເມ່ອື ໃດຈ່ງຶ ມກີ ານຕິດຕ່ ໍບງັ ຄບັ ໃຊກ້ ດົ ໝາຍ ຖາ້ ເຮົາສງົ ໃສວາ່ ຜລູ້ ບົ ກວນສາມາດຊອກຫາເວັບໄຊຂອງເຮົາ ແລະ ຄດິ ຈະລງົ ມ,ື ຮສູ້ ກຶ ຫຼື ຮຈູ້ ກັ ວາ່ ການລບົ ກວນເປັນໄພຂ່ມົ ຂຕູ່ ່ ໍຄວາມປອດໄພຂອງເຮົາ ຫຼື ຕ່ ໍຄອບຄວົ ຂອງເຮົາ, ຈງ່ ົ ຕດິ ຕ່ ໍຫາຕາໍ ຫຼວດທນັ ທີ. ໃນກລໍ ະນອີ ່ ນື ໆ, ການໃຊຕ້ ດັ ສິນຂອງເຮົາແມນ່ ດທີ ່ ີສດຸ ; ເຫດການ ທ່ ີຫາ່ ງໄກສອກຫຼີກອາດຈະບ່ ໍຈາໍ ເປັນຕອ້ ງໄດລ້ າຍງານໃຫຕ້ າໍ ຫຼວດ. 114

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດຖາ້ ເຮົາຢາກລາຍງານເຫດການແບບນ,້ີ ເຮົາຍງັ ສາມາດເຂົ້າໄປເບ່ ງິ ໃນເວັບໄຊ https:// www.wiredsafety.org/ ເຊ່ ງິ ເປັນອງົ ການຈດັ ຕງັ້ ທ່ ີຈະຊວ່ ຍໃນການບງັ ຄບັ ໃຊກ້ ດົ ໝາຍອາຊະ ຍາກາໍ ທາງອອນໄລ. ງ. ສ່ ງິ ເສບຕດິ ທາງອິນເຕເີ ນັດ (Internet addiction)  ຮບູ ທີ 75: ການໃຊອ້ ິນເຕເີ ນດັ ໃນຍາມທຽ່ ງຄນື ອາດກາຍເປັນສ່ ງິ ເສດຕດິ ໄດ້ ສ່ ງິ ເສບຕດິ ທາງອນິ ເຕເີ ນັດໄດກ້ າຍເປັນຄວາມກງັ ວນົ ທ່ ີຂະຫຍາຍຕວົ ດງ່ ັ ທ່ ີຫຼາຍຄນົ ໄດ້ ໃຊເ້ ວລາທ່ ີສາໍ ຄນັ ຫຼາຍຂນຶ້ ໄປນາໍ ການອອນໄລ. ສ່ ງິ ເສບຕິດທາງອນິ ເຕເີ ນັດແມນ່ ກາໍ ນດົ ໂດຍ ທ່ວົ ໄປຄກື ານນາໍ ໃຊແ້ ບບບງັ ຄບັ ຂອງອິນເຕເີ ນັດ ແລະ ອາດຈະປະກອບເປັນການນາໍ ໃຊທ້ ່ ີບ່ ໍ ເປັນຜນົ ດຕີ ່ ໍສກຸ ຂະພາບດງ່ ັ ນ:້ີ - ການພະນນັ ອອນໄລ (Online gambling) - ການຊເ້ື ຄ່ ອື ງອອນໄລ (Online shopping) ນບັ ທງັ ເວັບໄຊທ່ ີປະມນູ ຂາຍເຄ່ ອື ງ ເຊ່ ັນ: eBay. - ການສນົ ທະນາອອນໄລ (Online dating) ນບັ ທງັ ກດິ ຈະການອອນໄລ. - ເວັບໄຊລາມກົ ແລະ ເພດສາໍ ພນັ (Cyberporn and cybersex) - ເຄອື ຂາ່ ຍສງັ ຄມົ (Social networking) ເຊ່ ັນ: Facebook ແລະ Twitter. - ເກມອອນໄລ (Online gaming) - ການບບີ ບງັ ຄບັ ໃນການທອ່ ງເວັບ (Compulsive surfing of the Web) ສາໍ ລບັ ການ ບນັ ເທີງ ແລະ ຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານ. 115

ສາໍ ລບັ ພວກເຮົາບາງຄນົ , ການໃຊເ້ ວລາຢາ່ ງຫຼວງຫຼາຍໃນອນິ ເຕເີ ນັດ ອາດເບ່ ງິ ຄາ້ ຍຄວື າ່ ມນັ ຈາໍ ເປັນທ່ ີພວກເຮົາຕອ້ ງເຊ່ ອື ມໂຍງເຕັກໂນໂລຊກີ ບັ ການເຮັດວຽກງານປະຈາໍ ວນັ ຂອງພວກ ເຮົາ, ວຽກເຮອື ນ ແລະ ການສ່ ສື ານ. ແຕມ່ ນັ ສາມາດບອກໄດແ້ ນວໃດວາ່ ເມ່ອື ເຮົານາໍ ໃຊອ້ ນິ ເຕເີ ນັດ ມນັ ໄດປ້ ່ຽນຈາກປກົ ກະຕມິ າເປັນບນັ ຫາຕ່ ໍສຂຸ ະພາບ? ຖາ້ ການນາໍ ໃຊອ້ ນິ ເຕເີ ນັດຂອງເຮົາເລ່ ີມມກີ ານລບົ ກວນຊວີ ດິ ພາຍນອກຂອງເຮົາ, ມນັ ອາດ ຈະມບີ ນັ ຫາ. ສະແດງອາການ ລະເລຍີ ການເຮັດວຽກຂອງເຮົາ, ສາຍພວົ ພນັ ແລະ ຄວາມ ຮບັ ຜິດຊອບປະຈາໍ ວນັ ພອ້ ມທ່ ີຈະໃຊເ້ ວລາໃນອນິ ເຕເີ ນັດ. ນອກຈາກນນັ້ , ຖາ້ ເຮົາມກີ ານຕອບ ສະໜອງທາງອາລມົ ທ່ ີຮາ້ ຍໄປກບັ ອນິ ເຕເີ ນັດ ເຊ່ ັນ: ເກດີ ຄວາມກງັ ວນົ ໃນເວລາເຊ່ ົາເຊ່ ອື ມຕ່ ໍ ກະຕລື ືລນ້ົ ໃນເວລາທ່ ີກບັ ຄນື ມາອອນໄລ, ເຮົາຈາໍ ເປັນຕອ້ ງຊອກຫາຄວາມຊວ່ ຍເຫຼືອ. x ແຫຼງ່ ເສບຕດິ ທາງອິນເຕເີ ນັດ (Resources for Internet addiction) ເວັບໄຊດງ່ ັ ຕ່ ໍໄປນສີ້ ່ງົ ເສມີ ໃຫເ້ ຮົາມແີ ຫຼງ່ ທ່ ີມາ ແລະ ຂໍມ້ ນູ ສາໍ ລບັ ການຫຼິ້ນສ່ ງິ ເສບຕດິ ທາງ ອນິ ເຕເີ ນັດ, ລວມທງັ ການປະເມນີ ຜນົ ຕນົ ເອງທ່ ີເຮົາສາມາດກາໍ ນດົ ໄດ້ ຖາ້ ເຮົາມບີ ນັ ຫາ: http://www.netaddiction.com/index.php?option=com_bfquiz&view=onepage&c atid=46&Itemid=106 http://helpguide.org/mental/internet_cybersex_addiction.htm 9. ຄວາມປອດໄພຂອງອປຸ ະກອນສນັ ຍານໄຮສ້ າຍ (Wireless) ແລະ ອປຸ ະກອນໂທລະສບັ ມຖື ື ກ. ຂແໍ້ ນະນາໍ  ຮບູ ທີ 76: ການໃຊໂ້ ທລະສບັ ມຖື ໃື ນປດັ ຈບຸ ນັ ໄດເ້ ກອື ບທກຸ ບອ່ ນໃນທກຸ ເວລາ 116

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດມທື້ ່ ີພວກເຮົາໄດຜ້ ກູ ພນັ ຢກູ່ ບັ ໂຕະ໊ ເຮັດວຽກພາຍໃຕກ້ ານໃຊອ້ ນິ ເຕເີ ນັດ ແມນ່ ກນິ ເວລາດນົ ນານ. ອປຸ ະກອນ ເຊ່ ັນ: ໄອແພັດ (iPad) ແລະ ໂທລະສບັ ອດັ ສະລຍິ ະ (smartphones) ພອ້ ມກບັ ການແຜຂ່ ະຫຍາຍຂອງອປຸ ະກອນສນັ ຍານ (wireless), ໃນປດັ ຈບຸ ນັ ພວກເຮົາ ສາມາດເຂ້ົາເຖງິ ອິນເຕເີ ນດັ ໄດເ້ ກອື ບທກຸ ບອ່ ນໃນທກຸ ເວລາ. ດງ່ ັ ນນັ້ ພວກເຮົາຄວນຈະພິຈະ ລະນາຢາ່ ງລະມດັ ລະວງັ ໃນຂະນະທ່ ີມກີ ານເຊ່ ອື ມຕ່ ໍ. ໃນຫວົ ຂໍນ້ ,ີ້ ເຮົາຈະມາຮຽນຮເູ້ ຄັດລບັ ສາໍ ລບັ ຄວາມປອດໄພເຄອື ຂາ່ ຍໄຮສ້ າຍ ແລະ ອປຸ ະກອນມຖື ຂື ອງເຮົາ ຈາກໄພຂ່ມົ ຂທູ່ າງອນິ ເຕເີ ນັດ ໂດຍສະເພາະໃນເຂດທ່ ີມໄີ ວຟາຍ (Wi-Fi hotspots). ເຮົາຈະໄດມ້ ມີ າລະຍາດໃນການໃຊອ້ ປຸ ະກອນມຖື .ື ນອກຈາກນນັ້ , ເຮົາ ຍງັ ຈະໄດຮ້ ຽນຮວູ້ ທີ ີການໃຊອ້ ປຸ ະກອນມຖື ແື ນວໃດໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ ີ ເພ່ ືອຄວາມປອດໄພ. ຂ. ຄວາມປອດໄພຂອງອນິ ເຕເີ ນັດໄຮສ້ າຍ (Wireless network security) ຖາ້ ເຮົາກາໍ ລງັ ໃຊເ້ ຄອື ຂາ່ ຍໄຮສ້ າຍ (ເປັນທ່ ີຮຈູ້ ກັ ຄື Wi-Fi) ເຂົ້າເຖງິ ອນິ ເຕເີ ນັດ, ເຮົາ ຄວນເຮັດໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ມນັ ປອດໄພ; ຖາ້ ບ່ ໍດງ່ ັ ນນັ້ , ທງັ ໝດົ ຂອງກດິ ຈະກາໍ ແລະ ຂມໍ້ ນູ ຂອງ ເຮົາຈະສາມາດຖກື ການແຮກເກີ ແລະ ອາດຊະຍະກາໍ ທາງໄຊເບີ (cybercriminals). ຄວາມ ປອດໄພເຄອື ຂາ່ ຍໄຮສ້ າຍສາມາດປະຕບິ ດັ ໄດໃ້ ນທາງວຊິ າການ ເຊ່ ັນ: ຜເູ້ ລ່ ີມຕນ້ົ ອາດຈະ ຕອ້ ງໄດຮ້ ບັ ການແນະນາໍ ຊວ່ ຍເຫຼືອຈາກຜໃູ້ ຫບ້ ໍລກິ ານອນິ ເຕເີ ນັດ (ISPs: Internet service providers). ເມ່ອື ມກີ ານຕງັ້ ຄວາມປອດໄພໄຮສ້ າຍຂອງເຮົາ, ຈງ່ ົ ພິຈາລະນາຄາໍ ແນະນາໍ ດງ່ ັ ຕ່ ໍ ໄປນ:ີ້ - ຈາໍ ກດັ ຄວາມເຂັມ້ ຂອງສນັ ຍານຂອງເຮົາ ຄື ບ່ ໍໃຫສ້ າມາດຖກື ກວດພບົ ເກນີ ຂອບເຂດ ການໃຊພ້ າຍໃນເຮອື ນ. - ປິດການກະຈາຍ SSID (Disable SSID broadcasting) ເພ່ ືອເຄອື ຂາ່ ຍຂອງເຮົາບ່ ໍ ໄດຖ້ ກື ສງັ ເກດຈາກຜໃູ້ ຊໄ້ ຮສ້ າຍອ່ ນື ທ່ ີຢພູ່ າຍໃນລະດບັ ສນັ ຍານແບບດຽວກນັ . - ໃຊລ້ ະຫດັ ຜາ່ ນທ່ ີເຂັມ້ ແຂງ. ເຮົາຄວນເລືອກເອົາລະຫດັ ຜາ່ ນ ຫຼື ຄາໍ ສບັ ທ່ ີໃຊເ້ ປັນ ລະຫດັ (passphrase) ທ່ ີງາ່ ຍ ເພ່ ືອໃຫເ້ ຮົາຈ່ ື ແຕໃ່ ຫມ້ ຄີ ວາມຫຍງຸ້ ຍາກສາໍ ລບັ ຄນົ ອ່ ນື ທ່ ີຈະມາເດົາ. - ເປີດໃຊກ້ ານກນ່ ັ ຕອງທ່ ີຢຂູ່ ອງການຄວບຄມຸ ການເຂ້ົາເຖງິ ສ່ ື (MAC: Media Access Control) ເພ່ ືອປ້ອງກນັ ບ່ ໍໃຫລ້ ກູ ຄາ້ ທ່ ີໃຊແ້ ບບໄຮສ້ າຍ ໂຈມຕເີ ຂົ້າໄປໃນເຄອື ຂາ່ ຍ ຂອງເຮົາ ໂດຍບ່ ໍໄດຮ້ ບັ ອະນຍຸ າດ. 117

- ໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ເຄືອຂາ່ ຍຂອງເຮົາໃຊ້ WPA (Wi-Fi Protected Access) ຫຼື WPA2. - ຖາ້ ເຮົາໃຊ້ WEP (Wired Equivalent Privacy) ແທນທ່ ີຈະເປັນ WPA, ໃຫແ້ ນໃ່ ຈ ວາ່ ເພ່ ີມການເຂົ້າລະຫດັ ໄດ.້ ຈງ່ ົ ຕດິ ຕ່ ໍຫາຜໃູ້ ຫບ້ ໍລິການເຄືອຂາ່ ຍ ຫຼື ໄປທ່ ີ http://www.wireless-safety.org/ ເພ່ ືອ ສກຶ ສາຂໍມ້ ນູ ເພ່ ີມເຕມີ . ຄ. ຂໍແ້ ນະນາໍ ຄວາມປອດໄພຂອງເຂດທ່ ີມີ Wi-Fi ການເຂ້ົາເຖງິ ອນິ ເຕເີ ນັດສາມາດເປັນໄປໄດສ້ ະດວກດີ ໂດຍຜາ່ ນເຂດທ່ ີມີ Wi-Fi ໃນ ຮາ້ ນກາເຟ, ໂຮງແຮມ, ສະໜາມບນິ ແລະ ສະຖານທ່ ີສາທາລະນະ. ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ເຂດທ່ ີມີ Wi-Fi ເຫ່ ົຼານແີ້ ມນ່ ມກັ ຈະບ່ ໍປອດໄພຄືກນັ ກບັ ເຄອື ຂາ່ ຍໃນເຮອື ນຂອງເຮົາ. ທບົ ທວນຄນື ຄາໍ ແນະນາໍ ດງ່ ັ ຕ່ ໍໄປນີ້ ເພ່ ືອຮຽນຮວູ້ ທິ ີທ່ ີມຄີ ວາມປອດໄພ ເມ່ອື ເຊ່ ອື ມຕ່ ໍກບັ ເຄອື ຂາ່ ຍ ສາທາລະນະ. - ໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ເຮົາຢໃູ່ ນເຄອື ຂາ່ ຍທ່ ີຖກື ຕອ້ ງ. ອາຊະຍາກາໍ ທາງໄຊເບີ (cybercrimi- nals) ບາງຄງັ້ ກາໍ ນດົ ເຖງິ ເຄອື ຂາ່ ຍສໍໂ້ ກງໂດຍຊ່ ທື ່ວົ ໄປຄາ້ ຍຄື ການຫຼ້ິນ Wi-Fi ແບບບ່ ໍເສຍຄາ່ (Free Wi-Fi) ຫຼື Wi-Fi ສາທາລະນະ (Public Wi-Fi) ທ່ ີຈະເຮັດ ໃຫເ້ ຮົາໄດເ້ ຊ່ ອື ມຕ່ ໍກບັ ເຄອື ຂາ່ ຍທ່ ີຜິດກດົ ໝາຍ. ສອບຖາມເຈາ້ົ ຂອງເຂດກຽ່ ວກບັ ຊ່ ື ແລະ ການເຂົ້າສລູ່ ະບບົ ຂໍມ້ ນູ ຂາ່ ວສານໃນຈດຸ ທ່ ີເຮົາກາໍ ລງັ ຢຽ້ ມຢາມ ກອ່ ນທ່ ີເຮົາຈະ ເຊ່ ອື ມຕ່ ໍ.  ຮບູ ທີ 77: ໄຟວອນ (Firewall) ເປີດໃນ System and Security ຂອງ Control Panel 118

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ- ປກົ ປກັ ຮກັ ສາຄອມພິວເຕຂີ ອງເຮົາ ໂດຍການເຮັດໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ໄຟວອນ (Firewall) ຂອງເຮົາໄດເ້ ປີດ ແລະ ຊອບແວຣຕາ້ ນໄວຣສັ (antivirus) ຂອງເຮົາແມນ່ ໄດປ້ ບັ ປງຸ ໃຫເ້ ປັນປດັ ຈບຸ ນັ . - ເປີດການຕງັ້ ຄາ່ ການເຊ່ ອື ມຕ່ ໍເຄອື ຂາ່ ຍ Wi-Fi ຂອງເຮົາ ໃຫເ້ ປັນ manual ຫຼື non- automatic mode. ໃນນຈີ້ ະປ້ອງກນັ ບ່ ໍໃຫຄ້ ອມພິວເຕຂີ ອງເຮົາຈາກການກາຍເປັນ ສນັ ຍານແບບອດັ ຕະໂນມດັ ແລະ ເຊ່ ອື ມຕ່ ໍກບັ ເຄອື ຂາ່ ຍ ກອ່ ນທ່ ີເຮົາຈະສາມາດກາໍ ນດົ ວາ່ ມນັ ຈະຖກື ຕອ້ ງຫຼືບ່ ໍ. - ໄປຕງັ້ ຄາ່ Network ຫຼື Sharing ຂອງເຮົາ ແລະ ປິດການໃຊງ້ ານໄຟລ ແລະ ເຄ່ ອື ງພິມ (File and Printer) ເພ່ ືອຈະປອ້ ງກນັ ບ່ ໍໃຫຄ້ ນົ ອ່ ນື ມາກຽ່ ວຂອ້ ງກບັ ເຄືອ ຂາ່ ຍໃນການເຂ້ົາເຖງິ ໄຟລຂອງເຮົາ. ມນັ ຂນຶ້ ຢກູ່ ບັ ລະບບົ ປະຕບິ ດັ ການຂອງເຮົາວາ່ ອາດຈະມກີ ານປບັ ຄາ່ ການແລກປ່ຽນອ່ ືນໆ ເຊ່ ັນ: ການແລກປ່ຽນໂຟເດສີ າທາລະນະ (public folder) ທ່ ີຈະຕອ້ ງປິດ.  ຮບູ ທີ 78: ບອ່ ນທ່ ີຈະປິດໂຟເດສີ າທາລະນະ (public folder) - ເຮັດໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ຍາມໃດກມໍ ຄີ ນົ ຢອູ່ ອ້ ມຂາ້ ງເຮົາ ເມ່ອື ໃຊຈ້ ດຸ ເຊ່ ອື ມຕ່ ໍ. ຈງ່ ົ ສງັ ເກດຢູ່ ສະເໝີຕ່ ໍທກຸ ຄນົ ຜທູ້ ່ ີອາດຈະປອງຂາ້ ມສດິ ຂອງເຮົາ ແລະ ເຂົ້າເບ່ ງິ ຂມໍ້ ນູ ສວ່ ນຕວົ ແລະ ກດິ ຈະກາໍ ຂອງເຮົາ. ບ່ ໍອອກຈາກຄອມພິວເຕີ ຫຼື ອປຸ ະກອນມຖື ຂື ອງເຮົາ ໂດຍ ຂາດຄວາມລະວງັ ໃນພ້ືນທ່ ີສາທາລະນະ. 119

- ບ່ ໍດາໍ ເນນີ ການທລຸ ະກາໍ ທາງການເງນິ ເຊ່ ັນ: ທະນາຄານ ຫຼື ຊເ້ື ຄ່ ືອງດວ້ ຍບດັ ເຄຣດດິ ໃນຂະນະທ່ ີໃຊເ້ ຂດເຊ່ ອື ມຕ່ ໍສາທາລະນະ. ງ. ຄວາມປອດໄພຂອງອປຸ ະກອນມຖື ື (Mobile device safety)  ຮບູ ທີ 79: ຕວົ ຢາ່ ງໂປຣແກຣມຟຣບີ າງຕວົ ທ່ ີອາດມຄີ ວາມສຽ່ ງຕ່ ໍກບັ ໄວຣສັ ຕາ່ ງໆ ໃນຊຸມປີຜາ່ ນມານ,ີ້ ໂທລະສບັ ມຖື ໄື ດກ້ າຍເປັນເຄ່ ອື ງທ່ ີມອີ າໍ ນາດຫຼາຍ, ມນັ ອະນຍຸ າດໃຫ້ ເຮົາທອ່ ງອນິ ເຕເີ ນັດໄດ,້ ໃຫກ້ ວດອເີ ມວຂອງເຮົາ ແລະ ດາວໂຫຼດໂປຣແກຣມ ແຕຄ່ ວາມ ສາມາດໃໝເ່ ຫ່ ົຼານີ້ ຍງັ ໝາຍເຖງິ ຄວາມສຽ່ ງຕ່ ໍກບັ ໄວຣສັ ແລະ ມນັ ແວຣ (malware) ອ່ ນື ໆ, ເຊ່ ັນດຽວກນັ ກບັ ໄພຂ່ມົ ຂຕູ່ ່ ໍຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຂອງເຮົາ. ໃນເວລາທ່ ີນາໍ ໃຊອ້ ປຸ ະກອນໂທລະ ສບັ ມຖື ,ື ເຮົາຄວນຈະໃຊຢ້ າ່ ງລະມດັ ລະວງັ ແບບດຽວກນັ ກບັ ທ່ ີເຮົາຈະໃຊຄ້ ອມພິວເຕ.ີ x ຂແໍ້ ນະນາໍ ສາໍ ລບັ ຫຼີກລຽງມນັ ແວຣ (Tips for avoiding malware) ບາງບໍລິສດັ ເຊ່ ັນ: Norton ແລະ Kaspersky, ສະເໜີຊອບແວຣຕາ້ ນໄວຣສັ ທ່ ີສາມາດ ດາໍ ເນນີ ການໃນໂທລະສບັ ມຖື ,ື ແຕຕ່ ອ້ ງໄດຕ້ ດັ ສນິ ໃຈດວ້ ຍຕນົ ເອງ ເພາະວາ່ ພວກມນັ ອາດຈະ ເຮັດໃຫກ້ ານເຮັດວຽກໂທລະສບັ ຂອງເຮົາຊາ້ ລງົ . ຄາໍ ແນະນາໍ ບາງຢາ່ ງຕ່ ໍໄປນ້ີ ຈະຊວ່ ຍໃຫເ້ ຮົາ ຫຼີກເວັນ້ ຈາກມນັ ແວຣໃນອປຸ ະກອນມຖື ຂື ອງເຮົາ. - ຮກັ ສາໂທລະສບັ ມຖື ຂື ອງເຮົາໃຫມ້ ກີ ານປບັ ປງຸ (updated). ໃຫກ້ ວດເບ່ ງິ ເວັບໄຊ ຂອງຜຜູ້ ະລິດໂທລະສບັ ຂອງເຮົາ ສາໍ ລບັ ຄາໍ ແນະນາໍ ໃນການດາວໂຫຼດປບັ ປງຸ ຄວາມປອດໄພ. 120

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ- ຈງ່ ົ ລະມດັ ລະວງັ ໃນເວລາທ່ ີການດາວໂຫຼດໂປຣແກຣມ ຫຼື ແອັບ (apps). ໂປຣ ແກຣມ ຫຼື app ສາມາດບນັ ຈຸ malware, ດງ່ ັ ນນັ້ ຄນ້ົ ຄວາ້ ມນັ ກອ່ ນທ່ ີຈະດາວ ໂຫຼດ. - ຫຼີກເວັ້ນການສະເໜີຂອງຟຣີ ແລະ ສຽງເພັງລໍສາຍ (ringtones) ຟຣ.ີ ອເີ ມວ ຫຼື ຂໍຄ້ ວາມໂຕຕ້ ອບທນັ ທີທ່ ີສະໜອງຊອບແວຣສາໍ ລບັ ການດາວໂຫຼດ ເຊ່ ັນ: ສຽງ ເພັງລໍສາຍ ຫຼື ການປບັ ປງຸ ຄວາມປອດໄພ, ອາດຈະມີ malware. - ຖາ້ ຫາກບາງສ່ ງິ ບາງຢາ່ ງເບ່ ງິ ຄວື າ່ ມຂີ ສໍ້ ງົ ໃສ, ໃຊສ້ ນັ ຊາດຕະຍານຂອງເຮົາເອງ. x ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ໃນການເຊ່ ອື ມຕ່ ໍ (Privacy on the go) ຖາ້ ໃຫເ້ ລ່ ືອງສວ່ ນຕວົ ເປັນສ່ ງິ ສາໍ ຄນັ ສາໍ ລບັ ເຮົາ, ຈະຕອ້ ງເອົາໃຈໃສຢ່ າ່ ງໃກຊ້ ດິ ກບັ ໂປຣ ແກຣມ ທ່ ີຕດິ ຕງັ້ ຢໃູ່ ນອປຸ ະກອນຂອງເຮົາ. ສງັ ເກດທກຸ ຄງັ້ ຕ່ ໍຂໍກ້ າໍ ນດົ ໃນການບໍລິການ ແລະ ນະໂຍບາຍຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຂອງຜໃູ້ ຫບ້ ໍລກິ ານ ພວກເຂົາອາດຈະໄດ້ ຫຼື ອາດຈະບ່ ໍໄດໃ້ ຊ້ ຂມໍ້ ນູ ຂອງເຮົາ. ນອກນນັ້ ເຮົາຍງັ ຈະສາມາດປບັ ແຕງ່ ການຕງັ້ ຄາ່ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ ຂອງເຮົາ ຖາ້ ວາ່ app ມທີ າງເລືອກໃຫເ້ ຮົາ. ນອກຈາກນນັ້ , ເຮົາຄວນຄດິ ຄນື ໄປຫາບອ່ ນຄວາມກງັ ວນົ ສວ່ ນຕວົ ທ່ ີເຮົາໄດຮ້ ຽນຮແູ້ ລວ້ (ຕວົ ຢາ່ ງ ທ່ ີຕງັ້ ພມູ ສນັ ຖານ) ແລະ ວທິ ີທ່ ີອາດຈະມຜີ ນົ ກະທບົ ຕ່ ໍປະສບົ ການຂອງເຮົາກຽ່ ວກບັ ອປຸ ະກອນມຖື .ື ນເີ້ ປັນສ່ ງິ ສາໍ ຄນັ ໂດຍສະເພາະແມນ່ ສາໍ ລບັ ໂປຣແກຣມເຄືອຂາ່ ຍທາງສງັ ຄມົ ແລະອ່ ນື ໆ ທ່ ີມກັ ຈະຕດິ ຕາມກດິ ຈະກາໍ ຂອງເຮົາ. ເພ່ ືອຮຽນຮເູ້ ພ່ ີມເຕມີ , ທບົ ທວນຄນື ໄດທ້ ່ ີ ບດົ ຮຽນກຽ່ ວກບັ ເຄືອຂາ່ ຍສງັ ຄມົ ແລະ ຄວາມເປັນສວ່ ນຕວົ (http:// www. gcflearnfree. org/internetsafety/7.2). ຈ. ມາລະຍາດໃນການໃຊອ້ ປຸ ະກອນໄຮສ້ າຍ ແລະ ມຖື ື (Wireless and mobile device courtesy) ດວ້ ຍຄວາມສາມາດໃໝອ່ ປຸ ະກອນໄຮສ້ າຍ ແລະ ມຖື ື ທ່ ີທນັ ສະໄໝ ເຊ່ ັນ: iPad ແລະ ໂທລະສບັ ອດັ ສະລິຍະ, ພວກເຮົາສາມາດຕດິ ຕ່ ໍສ່ ສື ານ ແລະ ເຂ້ົາເຖງິ ສ່ ມື ວນຊນົ ໄດເ້ ກອື ບທກຸ ບອ່ ນ ແລະ ທກຸ ເວລາ. ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ເຕັກໂນໂລຊໃີ ໝເ່ ຫ່ ົຼານຍ້ີ ງັ ກາຍມາເປັນສ່ ງິ ທ່ ີກາ້ ວ ກາ່ ຍເພ່ ີມຂນ້ຶ ແລະ ບາງຄງັ້ ກສໍ າມາດເປນັ ສວ່ ນໜ່ ຶງໃນການປະພຶດທ່ ີໜາ້ ລາໍ ຄານ. ສຽງ ໂທລະສບັ ທ່ ີກ່ກໍ ວນ, ການສນົ ທະນາທ່ ີມສີ ຽງດງັ ແລະ ຂຄໍ້ ວາມທ່ ີເສຍມາລະຍາດສາມາດທາໍ 121

ລາຍ, ລບົ ກວນ, ສາ້ ງບນັ ຫາອ່ ນື ໆ, ເຮດັ ໃຫຖ້ ກື ເອນ້ີ ໃນປດັ ຈບຸ ນັ ວາ່ ໂທລະສບັ ມຖື ກື ່ກໍ ວນ (cell phone rage). ເພ່ ືອຫຼີກເວັ້ນການກະທບົ ຕ່ ໍຄນົ ອ່ ືນ, ຈງ່ ົ ພິຈາລະນາຄາໍ ແນະນາໍ ເຫ່ ົຼານ.້ີ  ຮບູ ທີ 80: ການຕິດຕ່ ໍສ່ ສື ານ ແລະ ເຂ້ົາເຖງິ ສ່ ມື ວນຊນົ ໄດເ້ ກອື ບທກຸ ບອ່ ນ ແລະ ທກຸ ເວລາ. - ເມ່ອື ຢໃູ່ ນສະຖານທ່ ີ ເຊ່ ັນ: ໂຮງໝໍ ແລະ ເຮອື ບນິ ຈາໍ ກດັ ຫຼື ຫາ້ ມການໃຊ້ ອປຸ ະກອນມຖື ,ື ຈງ່ ົ ປະຕບິ ດັ ຕາມກດົ ລະບຽບ. ຂບໍ້ ງັ ຄບັ ເຫ່ ົຼານຕີ້ າມປກົ ກະຕແິ ລວ້ ເກດີ ມເີ ນ່ ອື ງມາຈາກບນັ ຫາການລບົ ກວນ ຫຼື ບນັ ຫາຄວາມປອດໄພ ແລະ ການຮວ່ ມມື ຂອງພວກເຮົາແມນ່ ຈາໍ ເປັນທ່ ີສດຸ . - ເມ່ອື ເຮົາຢໃູ່ ນກອງປະຊມຸ , ໂຮງສະແດງລະຄອນ ຫຼື ຮບູ ເງາົ , ສະຖານທ່ ີສາດສະໜາ ຫຼື ສະຖານທ່ ີທ່ ີຄາ້ ຍຄກື ນັ , ຈງ່ ົ ຕງັ້ ອປຸ ະກອນໂທລະສບັ ມຖື ຂື ອງເຮົາໃຫ້ ບ່ ໍມສີ ຽງ (silent) ຫຼື ສ່ນັ (vibrate) ເພ່ ືອຫຼີກເວັນ້ ການເສຍມາລະຍາດ. ການສ່ງົ ຂໍຄ້ ວາມ ຫຼື ການໃຊອ້ ປຸ ະກອນໃນສະຖານະການແບບນແ້ີ ມນ່ ຕອ້ ງໄດພ້ ິຈາລະນາເຖງິ ມາລະຍາດ ໂດຍສະເພາະຢໃູ່ ນບອ່ ນທ່ ີມດື ເຊ່ ງິ ຈະສງັ ເກດເຫັນໂທລະສບັ ຂອງເຮົາໄດ.້ ຖາ້ ເຮົາຈາໍ ເປັນຕອ້ ງໂທອອກ ຫຼື ສ່ງົ ຂໍຄ້ ວາມ, ຈງ່ ົ ຂອໍ ະນຍຸ າດ ແລະ ອອກໄປຂາ້ ງນອກ. - ເຮົາຄວນຫຼີກເວັນ້ ການພວົ ພນັ ໃນການສນົ ທະນາດວ້ ຍອາລມົ ຫຼື ຄວາມໂມໂຫຢໃູ່ ນ ບອ່ ນສາທາລະນະ ເພາະວາ່ ມນັ ຂອ້ ນຂາ້ ງບ່ ໍແນນ່ ອນສາໍ ລບັ ຜທູ້ ່ ີຈະປະເມນີ ເຮົາ. - ການໃຊລ້ າໍ ໂພງ ຫຼື ການປະຊມຸ ສາຍຜາ່ ນວດິ ໂີ ອ (Video Conferencing), ເຮົາຄວນ ຈະປ່ອຍໃຫຜ້ ທູ້ ່ ີຕດິ ຕ່ ໍສ່ ສື ານກບັ ເຮົາໄດຮ້ ູ້ ຖາ້ ເຮົາຍງັ ບ່ ໍພອ້ ມທ່ ີຈະສນົ ທະນາຢໃູ່ ນພ້ືນທ່ ີ ສວ່ ນຕວົ ໂດຍບ່ ໍໃຫເ້ ຂົາເຈາ້ົ ເວ້ົາຫຍງັ ທ່ ີບ່ ໍເໝາະສມົ ຫຼື ເປັນຄວາມລບັ . 122

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ- ຢາ່ ສນົ ທະນາ ຫຼື ສະແດງຂມໍ້ ນູ ຂາ່ ວສານທ່ ີລະອຽດອອ່ ນ ເຊ່ ັນ: ທ່ ີຢຂູ່ ອງເຮົາ, ບນັ ຊີ ທະນາຄານ ຫຼື ລະຫດັ ປະກນັ ສງັ ຄມົ ໃນຂະນະຢສູ່ ະຖານທ່ ີສາທາລະນະ ເຮົາບ່ ໍຮວູ້ າ່ ຜໃູ້ ດທ່ ີອາດຈະຟງັ ຫຼື ເບ່ ງິ ເຫັນໄດ.້ - ເຮົາສາມາດໂທແຈງ້ ເຫດສກຸ ເສນີ ຈາກໂທລະສບັ ມຖື ື ແລະ ຊວ່ ຍເຫຼືອຄນົ ອ່ ນື ໂດຍ ແຈງ້ ເຫດການ ຫຼື ລາຍງານສາເຫດ. ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ເຮົາຄວນລະມດັ ລະວງັ ຜທູ້ ່ ີ ຕອ້ ງການກຢູ້ ືມເງນິ ຂອງເຮົາທາງໂທລະສບັ . ພວກເຂົາເຈາ້ົ ອາດຈະດາໍ ເນນີ ໄປໃນຮບູ ແບບນີ້ ຫຼື ໂທຫາເຮົາໂດຍຄດິ ໄລຄ່ າ່ ທາໍ ນຽມທ່ ີສງູ ໄດ.້ ເພ່ ືອຄວາມປອດໄພ, ສະເໜີ ໃຫຄ້ ດັ ເລອື ກເບທີ ່ ີຈະໂທອອກ. - ໃຫມ້ ກີ ານຂໍອະນຍຸ າດກອ່ ນທ່ ີຈະຖາ່ ຍຮບູ ຫຼື ວດິ ໂີ ອຄນົ ອ່ ນື ໂດຍໃຊອ້ ປຸ ະກອນຂອງ ເຮົາ. - ໃນເວລາທ່ ີຟງັ ດນົ ຕີ ຫຼື ເບ່ ງິ ວດິ ໂີ ອຈາກໂທລະສບັ ມຖື ,ື ຈງ່ ົ ຄດິ ໃຫຮ້ ອບຄອບກອ່ ນ. ໃຫຮ້ ກັ ສາປະລິມານສຽງໃຫຕ້ ່ ໍາ ຫຼື ນາໍ ໃຊເ້ ຄ່ ືອງຟງັ ຫູ (earphones), ໂດຍສະເພາະ ດນົ ຕທີ ່ ີປະກອບດວ້ ຍສຽງທ່ ີດງ່ ັ ແຮງ. ບ່ ໍໃຫສ້ ະແດງເນອ້ື ໃນທ່ ີບ່ ໍເໝາະສມົ , ທ່ ີລບົ ກວນ ຫຼື ປບັ ແປງອນັ ດບັ ໃນວດິ ໂີ ອ ໃນບອ່ ນທ່ ີມນັ ສາມາດໄດເ້ ຫັນ ຫຼື ໄດຍ້ ນິ ຄນົ ອ່ ືນ, ໂດຍ ສະເພາະກຽ່ ວກບັ ເດັກນອ້ ຍ. ສ. ອປຸ ະກອນມຖື ື ແລະ ຄວາມປອດໄພທາງດາ້ ນຮາ່ ງກາຍ (Mobile devices and physical safety) x ຂບັ ຂ່ ໂີ ດຍຂາດສະຕິ (Distracted driving) ຈາໍ ນວນອປຸ ະຕເິ ຫດທ່ ີກຽ່ ວຂອ້ ງກບັ ການຂບັ ລດົ ໃນຂະນະທ່ ີເວົ້າລມົ ກນັ , ເຂ້ົາທອ່ ງເວັບໄຊ ແລະ ສ່ງົ ຂຄໍ້ ວາມໃນອປຸ ະກອນມຖື ແື ມນ່ ໄດເ້ ພ່ ີມຂນ້ຶ ຢາ່ ງຫຼວງຫຼາຍ. ດງ່ ັ ນນັ້ ເປັນຫຍງັ ພວກ ເຮົາສວ່ ນຫຼາຍຈ່ງຶ ຍງັ ສບື ຕ່ ໍມສີ ວ່ ນຮວ່ ມໃນກດິ ຈະກາໍ ເຫ່ ົຼານ,້ີ ເຖງິ ວາ່ ຈະມຫີ ຼກັ ຖານຢາ່ ງຫຼນ້ົ ເຫຼືອໃນຄວາມອນັ ຕະລາຍຂອງສ່ ງິ ເຫ່ ົຼານ?້ີ ຈງ່ ົ ພິຈາລະນາສ່ ງິ ດງ່ ັ ຕ່ ໍໄປນ:ີ້ - ພວກເຮົາເຊ່ ອື ວາ່ ພວກເຮົາສາມາດເຮັດໄດຫ້ ຼາຍຢາ່ ງ ໃນເວລາດຽວກນັ . ສະໝອງ ສາມາດມສີ ວ່ ນຮວ່ ມຫຼາຍກວາ່ ໜ່ ຶງກດິ ຈະກາໍ ໃນເວລາດຽວກນັ ຖາ້ ກດິ ຈະກາໍ ໜ່ ຶງເປັນ ຕວົ ຕງັ້ ຫຼື ບ່ ໍໂຕຕ້ ອບ ເຊ່ ັນ: ການຂບັ ລດົ ແລະ ການຟງັ ດນົ ຕ.ີ ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ສະໝອງຂອງພວກເຮົາ ບ່ ໍສາມາດເຂົ້າຮວ່ ມໃນສອງພຶດຕກິ າໍ ໄດຈ້ ງິ ເຊ່ ງິ ມນັ ຮຽກຮອ້ ງ ໃຫມ້ ກີ ານຄນົ້ ຄິດ ແລະ ການຕອບສະໜອງໃນເວລາດຽວກນັ ເຊ່ ັນ: ຂບັ ລດົ ແລະ 123

ເລອື ກໝາຍເລກໂທລະສບັ . ໜ່ ຶງໃນກດິ ຈະກາໍ ຈະຖກື ລະເລຍີ ຈາກກດິ ຈະກາໍ ອ່ ນື ໆສະ ເໝ,ີ ດງ່ ັ ນນັ້ ຈ່ງຶ ເຮດັ ໃຫພ້ ວກເຮົາຕກົ ຢໃູ່ ນອນັ ຕະລາຍ. - ພວກເຮົາເຊ່ ອື ວາ່ ພວກເຮົາຂບັ ຂ່ ໄີ ດດ້ ກີ ວາ່ ຄນົ ອ່ ືນ. ພວກເຮົາອາດຈະເສຍອາລມົ ຕ່ ໍ ຄນົ ອ່ ນື ໃນຂະນະທ່ ີເວົ້າລມົ ກນັ ທາງໂທລະສບັ ມຖື ,ື ແຕພ່ ວກເຮົາເຊ່ ອື ວາ່ ພວກເຮົາ ເປັນຄນົ ຂບັ ທ່ ີດກີ ວາ່ ແລະ ສາມາດຂບັ ລດົ ໄປໄດ.້ ໃນຄວາມເປັນຈງິ ແລວ້ , ພວກເຮົາ ບ່ ໍໄດຂ້ ບັ ລດົ ໄດດ້ ີ ເພາະວາ່ ມນັ ຈະເຮັດໃຫພ້ ວກເຮົາຕາບອດ ບ່ ໍສນົ ໃຈປ້ອງກນັ ຕນົ ເອງຈາກການສງັ ເກດສ່ ງິ ໃດເລີຍ. - ພວກເຮົາເຊ່ ອື ວາ່ ພວກເຮົາພອ້ ມທ່ ີຈະຕອບສະໜອງ. ການເຂົ້າເຖງິ ທນັ ທີ ໃນໂລກ ວນັ ນ,ີ້ ພວກເຮົາເຊ່ ອື ວາ່ ພວກເຮົາຕອ້ ງມຄີ ວາມສາມາດໃຊໄ້ ດຢ້ ສູ່ ະເໝີ; ເພາະສະ ນນັ້ ຈ່ງຶ ບ່ ໍສນົ ໃຈການໂທລະສບັ ຫຼື ການສ່ງົ ຂໍຄ້ ວາມຂໍຄ້ ວາມ ອາດຈະເບ່ ງິ ຄວື າ່ ເປັນ ທ່ ີຍອມຮບັ . ນອກຈາກນ,ີ້ ເຮົາບາງຄນົ ໄດແ້ ລນ່ ນາໍ ເລັກນອ້ ຍໃນຄວາມຕ່ ນື ເຕັ້ນ ເມ່ອື ພວກເຮົາໄດຍ້ ນິ ວາ່ ບາງສ່ ິງ ຫຼື bing ທ່ ີບອກພວກເຮົາວາ່ ພວກເຮົາກາໍ ລງັ ສນົ ໃຈ. ແຕໜ່ າ້ ເສຍດາຍ, ຄວາມປາຖະໜາທາງດາ້ ນຈດິ ໃຈເຫ່ ົຼານເ້ີ ບ່ ງິ ຄວື າ່ ຈະລບົ ລາ້ ງເບ້ືອງ ສມົ ເຫດສມົ ຜນົ ຂອງສະໝອງຂອງພວກເຮົາ ທ່ ີເຕອື ນເພ່ ືອຄວາມປອດໄພ.  ຮບູ ທີ 81: ການໃຊໂ້ ທລະສບັ ມຖື ໃື ນຂະນະຂບັ ຂ່ ຢີ າ່ ງປອດໄພ x ການຂບັ ຂ່ ຢີ າ່ ງປອດໄພກບັ ອປຸ ະກອນມຖື ື (Driving safely with mobile devices) ວທິ ີທ່ ີດທີ ່ ີສດຸ ເພ່ ືອຄວາມປອດໄພແມນ່ ຫຼີກເວັນ້ ການໃຊອ້ ປຸ ະກອນມຖື ື (avoid using a mobile device) ທງັ ໝດົ ໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ລດົ . ບາງປະເທດໄດເ້ ລ່ ມີ ຕນົ້ ພິຈາລະນາ ຫຼື ຜາ່ ນກດົ ໝາຍກຽ່ ວກບັ ການໃຊໂ້ ທລະສບັ ມຖື ໃື ນຂະນະຂບັ ຂ່ ,ີ ໂດຍສະເພາະແມນ່ ສາໍ ລບັ ຄນົ ຂບັ ໄວລນຸ້ . ຈງ່ ົ ເຂົ້າໄປຢຽ້ ມຢາມເວັບໄຊພະແນກການຄມົ ມະນາຄມົ ເພ່ ືອກວດກາເບ່ ງິ ລະບຽບກດົ ໝາຍຫຼາ້ 124

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດສດຸ . ຖາ້ ເຮົາຕອ້ ງການນາໍ ໃຊອ້ ປຸ ະກອນໂທລະສບັ ມຖື ໃື ນຂະນະຂບັ ຂ່ ,ີ ຈງ່ ົ ປະຕິບດັ ຕາມຄາໍ ແນະນາໍ ດາ້ ນຄວາມປອດໄພດງ່ ັ ນ:້ີ - ຢາ່ ກດົ ໂທລະສບັ ໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ ີ (Do not dial while driving). ກດົ ກອ່ ນທ່ ີ ເຮົາຈະອອກລດົ ຫຼື ໃນຂະນະທ່ ີກາໍ ລງັ ຢດຸ ຢທູ່ ່ ີໄຟແດງ ຫຼື ປ້າຍສນັ ຍານໃຫຢ້ ດຸ (stop sign). ນອກຈາກນນັ້ , ບ່ ໍໃຫພ້ ະຍາຍາມຈດົ ບນັ ທຶກ ຫຼື ກດົ ເບ່ ງິ ໝາຍ ເລກໂທລະສບັ ໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ .ີ - ຖາ້ ເຮົາຈາໍ ເປັນຕອ້ ງຮບັ ໂທລະສບັ ໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ ,ີ ໂທລະສບັ ຂອງເຮົາຕອ້ ງຢພູ່ າຍ ໃນບອ່ ນທ່ ີສາມາດຈບັ ເອົາໄດງ້ າ່ ຍ. ຖາ້ ບ່ ໍດງ່ ັ ນນັ້ , ເພ່ ືອຄວາມປອດໄພແມນ່ ປະໃຫ້ ມນັ ດງັ ຫຼື ປບັ ໃຫເ້ ປັນ voicemail. - ໃຊອ້ ປຸ ະກອນມຖື ື (hands-free device) ທ່ ີຊວ່ ຍໃຫເ້ ຮົາຮກັ ສາມທື ງັ ສອງຂາ້ ງໄດຈ້ ບັ ພວງມະໄລ. ຮບັ ປະກນັ ໃຫອ້ ປຸ ະກອນໄດກ້ ຽມພອ້ ມ ກອ່ ນທ່ ີເຮົາຈະອອກເດນີ ທາງ ຫຼື ໃນເວລາທ່ ີກາໍ ລງັ ຢດຸ ພກັ ແລະ ປິດໄວໃ້ ນຂະນະທ່ ີຂບັ . (ໝາຍເຫດ: ການສຶກສາ ຄນ້ົ ຄວາ້ ບາງແຫຼງ່ ສະແດງໃຫເ້ ຫັນວາ່ ການນາໍ ໃຊອ້ ປຸ ະກອນມຖື ື ບ່ ໍມຄີ ວາມປອດໄພ ໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ )ີ . - ປິດໂທລະສບັ ໃນຂະນະຂບັ ຂ່ ໃີ ນສະພາບທ່ ີອນັ ຕະລາຍ (hazardous conditions). ການຈະລາຈອນທ່ ີໜາ້ ແໜນ້ , ດນິ ຟາ້ ອາກາດບ່ ໍດ,ີ ການເຊ່ ອື ມໂຍງທ່ ີຫຍງຸ້ ຍາກ ແລະ ເສັນ້ ທາງທ່ ີບ່ ໍຄນຸ້ ເຄຍີ ສາມາດເກດີ ອນັ ຕະລາຍເປັນພິເສດໃນຂະນະໃຊອ້ ປຸ ະກອນມຖື .ື ວາງສາຍ ແລະ ສມຸ ໃສກ່ ານຂບັ ຂ່ ຂີ ອງເຮົາ ຖາ້ ຢໃູ່ ນສະພາບການແບບນ.ີ້ - ການສນົ ທະນາດວ້ ຍອາລມົ ຫຼື ຄວາມກດົ ດນັ ສາມາດການລບົ ກວນໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ .ີ ຖາ້ ເຮົາຍງັ ຢໃູ່ ນເຫດການແບບນ,້ີ ວາງສາຍ ຫຼື ໂຈະການສນົ ທະນາ. - ເຮົາບ່ ໍຄວນສ່ງົ ຂໍຄ້ ວາມ, ທອ່ ງເວັບ ຫຼື ເບ່ ງິ ວດິ ໂີ ອໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ .ີ ມນັ ເປັນ ອນັ ຕະລາຍທ່ ີສດຸ . ຖາ້ ເຮົານາໍ ໃຊລ້ ະບບົ ນາໍ ທາງ GPS, ຕດິ ຕງັ້ ແຜນການເດນີ ທາງ ຂອງເຮົາກອ່ ນທ່ ີອອກລດົ ແລະ ປິດເຄ່ ືອງ ຖາ້ ວາ່ ເຮົາຈາໍ ເປັນຕອ້ ງຕດິ ຕງັ້ ແຜນການ ເດນີ ທາງຄນື ໃໝ.່ ໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ ,ີ ຮກັ ສາສາຍຕາຂອງເຮົາໃຫເ້ ບ່ ງິ ຫນົ ທາງ ແລະ ອງີ ໃສສ່ ຽງຂອງ GPS ສາໍ ລບັ ບອກທິດທາງ. - ບ່ ໍກງັ ວນົ ວາ່ ທດັ ສະນຍີ ະພາບຈະເປັນສາກ ຫຼື ສວຍງາມແນວໃດ, ເຮົາບ່ ໍຄວນເສຍ ເວລາທ່ ີຈະຖາ່ ຍຮບູ ຫຼື ວດິ ໂີ ອ ດວ້ ຍອປຸ ະກອນມຖື ຂື ອງເຮົາໃນຂະນະທ່ ີຂບັ ຂ່ .ີ ມນັ 125

ເປັນການສບັ ສນົ ເກນີ ໄປ. ຖາ້ ຢາກໃຫປ້ ອດໄພ, ປິດເຄ່ ອື ງ. ຖາ້ ຫາກເປັນບ່ ໍໄດ,້ ປອ່ ຍ ໃຫມ້ ນັ ໄປ. ອປຸ ະຕເິ ຫດຈາກການຍາ່ ງໂດຍບ່ ໍລະວງັ (distracted walking) ແມນ່ ຍງັ ເພ່ ີມຂນ້ຶ . ຫຼາຍ ຄງັ້ ຈາກເຫດຜນົ ດຽວກນັ ທ່ ີລະບໄຸ ວ,້ ການຍາ່ ງ ແລະ ໃຊອ້ ປຸ ະກອນມຖື ຍື ງັ ສາມາດເປັນ ອນັ ຕະລາຍຕ່ ໍສຂຸ ະພາບຂອງເຮົາ. x ລງັ ສໂີ ທລະສບັ ມຖື ແື ລະການເປັນມະເຮັງ (Cell phone radiation and cancer) ຄວາມສນົ ໃຈ ແລະ ການໂຕຖ້ ຽງກຽ່ ວກບັ ໂທລະສບັ ມຖື ື ແລະ ການພວົ ພນັ ຂອງ ມນັ ກບັ ມະເຮັງ, ໂດຍສະເພາະມະເຮັງສະໝອງ, ມຫີ ຼາຍຂນຶ້ ໃນລະຫວາ່ ງການຄນົ້ ຄວາ້ ທ່ ີເພ່ ີມຂນ້ຶ . ໂທລະສບັ ມຖື ,ື ທ່ ີຮຈູ້ ກັ ກນັ ຄືອປຸ ະກອນໄຮສ້ າຍ (wireless), ກະຈາຍລງັ ສເີ ຢັນ ຄວາມຖ່ ຕີ າ່ ໍ (emit low-frequency nonthermal radiation) ທ່ ີເປັນສາເຫດຂອງມະເຮັງ. ໃນ ເວລານ,ີ້ ອງົ ການອະນາໄມໂລກ (World Health Organization), ສະມາຄມົ ມະເຮັງ ແລະ ສະຖາບນັ ມະເຮັງແຫງ່ ຊາດຂອງສະຫະລດັ ອາເມຣກິ າ (American Cancer Society, National Cancer Institute) ແລະ ອງົ ການອາຫານ ແລະ ຢາຂອງສະຫະລດັ ອາເມຣກິ າ (U.S. Food and Drug Administration) ໄດພ້ ບົ ວາ່ ການໃຊໂ້ ທລະສບັ ບ່ ໍມຄີ ວາມສຽ່ ງດາ້ ນສາທາ ລະນະ ສກຸ (does not pose a public health risk). ເຖງິ ຢາ່ ງໃດກຕໍ າມ, ເຂົາເຈາົ້ ກໄໍ ດສ້ ບື ຕ່ ໍຄນົ້ ຄວາ້ ກຽ່ ວກບັ ເລ່ ອື ງນ,ີ້ ໂດຍສະເພາະແມນ່ ຄວາມຄາດຫວງັ ກຽ່ ວກບັ ຜນົ ກະທບົ ໃນໄລຍະຍາວ. ຖາ້ ຫາກວາ່ ເຮົາກງັ ວນົ ກຽ່ ວກບັ ການກະຈາຍລງັ ສີ, ສາມາດຫຸຼດຜອ່ ນໄດບ້ າງສວ່ ນ, ນບັ ທງັ ການໃຊຊ້ ດຸ ຫຟູ ງັ ຫຼື ລາໍ ໂພງໂທລະສບັ ຂອງເຮາົ ແລະ ໃຊໂ້ ທລະສບັ ມຖື ທື ່ ີມລີ ງັ ສຕີ າ່ ໍ . ສາໍ ລບັ ຂໍມ້ ນູ ເພ່ ີມເຕມີ ໄປສກຶ ສາໃນເວັບໄຊຂາ້ ງລມຸ່ ນ:້ີ http://mobilebeyond.net/cell-phone-radiation-and-brain-cancer-debate-continues/ http://www.fcc.gov/guides/specific-absorption-rate-sar-cell-phones-what-it- means-you http://www.consumerreports.org/cro/magazine-archive/2011/january/electronics/ best-cell-phones/cell-phone-radiation/index.htm 126

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດຄາໍ ຖາມ (2.3) 1. ໄວຣສັ , ຕວົ ໜອນ (worms) ແລະ ມາ້ ໂທຢານ (Trojan horses) ຄຕືີ ວົ ຢາ່ ງຂອງ: ກ. Filters. ຂ. Malware. ຄ. ສດັ ລຽ້ ງທ່ ີິຢໃູ່ ນສວນສດັ . ງ. Spyware. 2. ມນັ ແວຣ (Malware) ນນັ້ ແມນ່ ແຜຂ່ ະຫຍາຍໂດຍຜາ່ ນການເຕືອນຄວາມປອດໄພ ຫຼື ການໂຄສະນາສາໍ ລບັ ຊອບແວ antivirus ເປັນທ່ ີຮຈູ້ ກັ ໃນນາມຂອງ: ກ. Cyber-snooping. ຂ. ດາວໂຫຼດໄຟລຈາກ public newsgroups. ຄ. Scareware. ງ. Phishing. 3. ເມ່ອື ເຮົາຕອບອເີ ມວຈາກທະນາຄານຂອງເຮົາ ເພ່ ືອຂໃໍ ຫເ້ ຮົາກວດພິສດູ ຂມໍ້ ນູ ບນັ ຊຂີ ອງ ເຮົາ, ເຮົາອາດຈະກາຍເປັນຜຖູ້ ກື ເຄາະຮາ້ ຍຂອງການຫລອກລວງຈາກ __________. ກ. Cyber-stalking. ຂ. Phishing. ຄ. Troll. 4. __________ ສາມາດເພ່ ີມເຂ້ົາກບັ ຄອມພິວເຕຂີ ອງເຮົາໃນການຕດິ ຕາມກດິ ຈະກາໍ ການ ທອ່ ງເວັບ ແລະ ຄວາມຕອ້ ງການຂອງເຮົາ. ກ. Cookies. ຂ. Flamebaits. ຄ. Trojans. ງ. Downloads. 127

5. ສ່ ງິ ໃດຕ່ ໍໄປນບ້ີ ່ ໍແມນ່ ວທິ ີການທ່ ີເຮົາຈະໃຊເ້ ພ່ ືອກວດພິສດູ ວາ່ ເຮົາຢໃູ່ ນເວັບໄຊທ່ ີປອດໄພ ສາໍ ລບັ ການເຮັດທລຸ ະກາໍ ທາງດາ້ ນການເງນິ ? ກ. ການເຮັດໃຫແ້ ນໃ່ ຈວາ່ ທ່ ີຢເູ່ ລ່ ີມຕນ້ົ ດວ້ ຍ https:. ຂ. ຊອກຫາ \"Lock\" ສນັ ຍະລກັ ຄວາມປອດໄພ. ຄ. ກວດສອບ SSL Certificate. ງ. ກວດສອບ cache ສາໍ ລບັ ການເຂ້ົາລະຫດັ . 6. ຖາ້ ຫາກວາ່ ເຮົາຕອ້ ງການທ່ ີຈະປກົ ປກັ ຮກັ ສາເອກະລກັ ຂອງເຮົາໃນຂະນະທ່ ີໃຊເ້ ຄອື ຂາ່ ຍ ສງັ ຄມົ , ເຮົາອາດໃຊ້ ___________ ສາໍ ລບັ ຮບູ ພາບ profile ຂອງເຮົາ. ກ. ໃບຂບັ ຂ່ ີ (Driver's License). ຂ. Meme. ຄ. Imaginar. ງ. Avatar. 7. ການໂຕຖ້ ຽງອອນໄລໃຫຄ້ ວາມຮອ້ ນແຮງທ່ ີເກດີ ຂນ້ຶ ໃນບດົ ຄວາມ ແລະ ການສນົ ທະນາ ເປັນທ່ ີຮຈູ້ ກັ ແມນ່ ______________. ກ. Clickjacking. ຂ. Cyber-yell. ຄ. Flame wars. 8. ສ່ ງິ ໃດຕ່ ໍໄປນບ້ີ ່ ໍແມນ່ ວທິ ີການທ່ ີປອດໄພສາໍ ລບັ ການໃຊອ້ ປຸ ະກອນໂທລະສບັ ມຖື ໃື ນຂະນະ ທ່ ີຂບັ ຂ່ ?ີ ກ. ບ່ ໍໃຫຖ້ າ່ ຍຮບູ ພາບ ຂ. ກດົ ເບກີ ອ່ ນທ່ ີ ເຮົາຈະອອກເດນີ ທາງ ຄ. ພຽງແຕໃ່ ຊມ້ ໃື ນເວລາສ່ງົ ຂໍຄ້ ວາມ ງ. ລະງບັ ການສນົ ທະນາໃນສະພາບທ່ ີອນັ ຕະລາຍ 128

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດບດົ ທີ 3 ການນາໍ ໃຊຄ້ ອມພິວເຕໃີ ນການປະມວນຜນົ ຂມໍ້ ນູ ເພ່ ືອ ປະກອບການຕດັ ສນິ ໃຈ (Flow chart) I. ການສງັ ລວມຂມໍ້ ນູ ຈາກຖານຂໍມ້ ນູ ທ່ ີມຢີ ູ່ 1. ການສງັ ລວມຂໍມ້ ນູ ຈາກຖານຂໍມ້ ນູ ທ່ ີມຢີ ຜູ່ າ່ ນທາງ MS Access Query ໝາຍເຖງິ ການນາໍ ຕາຕະລາງຂໍມ້ ນູ (Data Table) ມາອອກແບບເປັນຕາຕະລາງໃໝ່ ທ່ ີສາມາດນາໍ ເອົາຂໍມ້ ນູ ບາງສວ່ ນສະເພາະທ່ ີຕອ້ ງການ ຫຼື ລາຍການທງັ ໝດົ ເຊ່ ງິ ຂນຶ້ ຢກູ່ ບັ ຄວາມຕອ້ ງການຂອງຜໃູ້ ຊ້ ຫຼື ນາໍ ເອົາຂມໍ້ ນູ ເຂົ້າມາ ເພ່ ືອການປະມວນຜນົ ຂໍມ້ ນູ ເຊ່ ັນ: ການຫາ ຄາ່ ຜນົ ລວມ, ຄາ່ ສະເລຍ່ , ຄາ່ ສງູ ສດຸ , ຄາ່ ຕາ່ ໍ ສດຸ , ການນບັ ຈາໍ ນວນ ແລະອ່ ນື ໆ ຫຼື ການ ປະມວນຜນົ ໃນຮບູ ການເຮັດວຽກຕາມຄາໍ ສ່ງັ . ຄວິ ລີ້ (Query) ເປັນການສງັ ລວມຂໍມ້ ນູ ທ່ ີຕອ້ ງການຈາກຕາຕະລາງຂມໍ້ ນູ ຈາໍ ນວນຫຼາຍໃນ ຖານຂໍມ້ ນູ ເຊ່ ງິ ແບງ່ ອອກເປັນ QueryWizard ແລະ QueryDesign: ກ. QueryWizard QueryWizard ແມນ່ ການສາ້ ງ Query ໂດຍໃຊໂ້ ຕຊວ່ ຍໃນການສາ້ ງໃຫເ້ ປັນໄປຕາມຂນັ້ ຕອນຕາມ Dialog Box ຢາ່ ງຕ່ ໍເນ່ ອື ງ. QueryWizard ປະກອບມີ 4 ຮບູ ແບບຄ:ື x Simple Query Wizard ເປັນໂຕຊວ່ ຍເຫຼືອ (Wizard) ເພ່ ືອໃຫສ້ າ້ ງ Query ຢາ່ ງ ງາ່ ຍດາຍ. ຕວົ ຢາ່ ງ: ການສາ້ ງບດົ ລາຍງານຄະແນນປະຈາໍ ເດອື ນ 10 ຂອງວຊິ າປະຫວດັ ສາດ ແລະ ພາສາລາວ. 1. ຄລກິ (Click) ໃສຄ່ າໍ ສ່ງັ Create ໃນແຖບເມນ.ູ 2. ເລອື ກ ໂຕຊວ່ ຍສາ້ ງແບບສອບຖາມ (Query Wizard). 3. ເລືອກ ໂຕຊວ່ ຍສາ້ ງແບບສອບຖາມ (Simple Query Wizard). 4. ແລວ້ ກຄໍ ລິກ OK. 129

1 2 3 4 ຮບູ ທີ 82: ການສາ້ ງແບບສອບຖາມ (Query) ໃໝດ່ ວ້ ຍ Simple Query Wizard 1. ໃນ Tables/Queries ໃຫເ້ ລີືອກເປັນ Table: ປະຫວດັ ສາດ ເພ່ ືອມາສາ້ ງໃນບດົ ລາຍງານ. 2. ໃນຫອ້ ງຂອງ Available Fields ເລືຶອກເອົາ Field ລະຫດັ ນກັ ຮຽນ, ເພດ, ຊ່ ,ື ນາມສະກນຸ ແລະ ປະຫວດັ ສາດ 10/2015 ໄປຢໃູ່ ນຫອ້ ງຂອງ Selected Fields. ໂດຍຄລິກໃສເ່ ຄ່ ອື ງໝາຍ > ເພ່ ືອໃຫຄ້ ະແນນສອບເສັງວຊິ າປະຫວດັ ສາດປະຈາໍ ເດອື ນ 10/2015 ໄດເ້ ຂ້ົາ ໄປຢໃູ່ ນຫອ້ ງຂອງ Selected Fields. 3. ກບັ ມາຫາ Tables/Queries ໃຫເ້ ລືີອກເປັນ Table: ພາສາລາວ. 4. ໃນຫອ້ ງຂອງ Available Fields ເລືອຶ ກ ພາສາລາວ 10/2015 ແລະ ຄລິກ ເຄ່ ອື ງໝາຍ > ເພ່ ືອໃຫໄ້ ດຄ້ ະແນນສອບເສັງວຊິ າພາສາລາວປະຈາໍ ເດອື ນ 10/2015 ຕາມຄວາມຕອ້ ງການ. 5. ຄລິກປ່ມຸ Next. 130

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ 57 6 8 9 ຮບູ ທີ 83: ການເລອື ກ Table ແລະ Field ດວ້ ຍ Simple Query Wizard ເພ່ ືອບ່ ໍໃຫເ້ ກດີ ເຫດການແຈງ້ ເຕອື ນດງ່ ັ (ຮບູ ທີ 84). ກອ່ ນທ່ ີຈະສາ້ ງແບບສອບຖາມ (Query) ຕອ້ ງໃຫຕ້ າຕະລາງທ່ ີກຽ່ ວຂອ້ ງທງັ ໝດົ ສາໍ ພນັ ກນັ ກອ່ ນ ເຊ່ ັນ: ໃຫຄ້ ລິກໃສ່ Ok ໃນ ໜາ້ ຕາ່ ງ ແຈງ້ ເຕອື ນ ເພ່ ືອກບັ ໄປເຮັດໃຫຕ້ າຕະລາງ ປະຫວດັ ສາດ ແລະ ພາສາລາວສາໍ ພນັ ກນັ (ຮບູ ທີ 85). ຖາ້ ມຕີ າຕະລາງທ່ ີຕອ້ ງການສະແດງອອກມາ ໃຫຄ້ ລກິ ໃສ່ Close ເພ່ ືອຈະ ກາໍ ນດົ ຂມໍ້ ນູ ທ່ ີຄກື ນັ ທ່ ີມໃີ ນທງັ ສອງຕາຕະລາງນນັ້ ໄດສ້ າໍ ພນັ ກນັ ໂດຍຄລິກເມາົ ສເບອ້ື ງຊາ້ ຍໃສ່ Field ທ່ ີຕອ້ ງການ ຕວົ ຢາ່ ງຄ:ື ລະຫດັ ນກັ ຮຽນໃນຕາຕະລາງ ທ່ ີຊ່ ື ປະຫວດັ ສາດ ຄາ້ ງໄວ້ ແລວ້ ລາກໄປຫາລະຫດັ ນກັ ຮຽນໃນຕາຕະລາງ ທ່ ີຊ່ ື ພາສາລາວ ແລະ ຄລິກໃສຄ່ າໍ ສ່ງັ Create (ຮບູ ທີ 86). ຖາ້ Field ໃນຕາຕະລາງຕາ່ ງກນັ ຫາກສາໍ ພນັ ຈະມເີ ສັ້ນຊ່ ເື ຊ່ ອື ມຕ່ ໍ ລະຫວາ່ ງຕາຕະລາງ ທງັ ສອງນນັ້ ໃສກ່ ນັ (ຮບູ ທີ 87). ຖາ້ ຄລິກເມາົ ສເບື້ອງຂວາໃສແ່ ຖບ 131

Relationships ຈະມຄີ າໍ ສ່ງັ Close ໃຫປ້ ິດແຖບດງ່ ັ ກາ່ ວ (ຮບູ ທີ 87). ຫຼງັ ຈາກນນັ້ ຈ່ງຶ ກບັ ໄປ ການສາ້ ງ Query ໃໝດ່ ວ້ ຍ Simple Query Wizard. ຮບູ ທີ 84: ໜາ້ ຕາ່ ງແຈງ້ ເຕອື ນ ຫາກບນັ ດາຕາຕະລາງຂມໍ້ ນູ ທ່ ີເອົາມາເລືອກບ່ ໍໄດສ້ າໍ ພນັ ກນັ 1 2 ຮບູ ທີ 85: ການສາ້ ງຄວາມສາໍ ພນັ (Relationships) ລະຫວາ່ ງ Fields ໃນ Tables ຮບູ ທີ 86: ການກາໍ ນດົ ໃຫ້ Fields ທ່ ີຄກື ນັ ໃນຕາຕະລາງຕາ່ ງກນັ ມກີ ານສາໍ ພນັ ກນັ 132

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດຮບູ ທີ 87: ໜາ້ ຕາ່ ງແຈງ້ ເຕອື ນ ເມ່ອື ປິດແຖບ Relationships 6. ເລືອກ Detail (shows every field of every record). 7. ຄລກິ ປມຸ່ Next. 10 11 ຮບູ ທີ 88: ກາໍ ນດົ ການສະແດງລາຍລະອຽດຂອງຂໍມ້ ນູ ໃນ Simple Query Wizard 12 13 14 ຮບູ ທີ 89: ການຕງັ້ ຊ່ ໃື ຫ້ Query 133

8. ຕງັ້ ຊ່ ື Query ຕາມທ່ ີຕອ້ ງການ ເຊ່ ັນ: ຄະແນນລວມເດອື ນ 10/2015. 9. ເລອື ກເປັນ Open the query to view information. 10. ຄລິກປ່ມຸ Finish. ຮບູ ທີ 90: ບດົ ລາຍງານຄະແນນວຊິ າປະຫວດັ ສາດ ແລະ ພາສາລາວ ປະຈາໍ ເດອື ນ 10/2015 ຕາມ Simple Query Wizard x Crosstab Query Wizard ເປັນໂຕຊວ່ ຍເຫຼືອສາ້ ງແບບສອບຖາມແບບໄຂວກ່ ນັ ເຊ່ ງິ ເປັນຄວາມສາໍ ພນັ ກນັ ຂອງຂມໍ້ ນູ 2 ຊຸດ. ການສາ້ ງ Query ແບບນມີ້ ີ ລກັ ສະນະເປັນແຖວ (Row) ແລະ ຖນັ (Column). ຂໍມ້ ນູ ໃນ Table ຈະເປັນຂໍ້ ມນູ ແບບສງັ ລວມເປັນໂຕເລກ ເຊ່ ງິ ນຍິ ມົ ໃຊກ້ ນັ ໃນດາ້ ນສະຖຕິ ິ ແລະ ການ ສາ້ ງກຣາຟຕາ່ ງໆ. ຕວົ ຢາ່ ງ: ການສະແດງຂໍມ້ ນູ ປີເກດີ ຂອງນກັ ຮຽນແຕລ່ ະຄນົ . 1. ຄລິກ Create ໃນແຖບເມນ.ູ 2. ເລືອກ Query Wizard. 3. ເລອື ກ Crosstab Query Wizard. 4. ຄລິກOk. 134

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ 1 2 3 4 ຮບູ ທີ 91: ຂນັ້ ຕອນການເລອື ກ Crosstab Query Wizard 5. ໃນ Crosstab Query Wizard ເລືອກ Table: Student park 1 ເຊ່ ງິ ເປັນຂມໍ້ ນູ ທ່ ີຕອ້ ງການ. 6. ຄລິກປ່ມຸ Next. 5 6 ຮບູ ທີ 92: ການເລືອກ Table ເພ່ ືອສາ້ ງ Crosstab Query 135

7. ເລອື ກ Field ທ່ ີຕອ້ ງການສະແດງໃນທາງນອນ (Heading) ໃນ Available Fields. ຄລກິ ໃສເ່ ຄ່ ືອງໝາຍ > ເພ່ ືອໃຫ້ Field ທ່ ີເລືອກໄປຢູ່ Selected Fields (ສາມາດເລືອກໄດ້ 3 Field ເທ່ ົານນັ້ ). 8. ຄລິກ (Click) ປມຸ່ Next. 7 8 ຮບູ ທີ 93: ການເລອື ກ Field ເພ່ ືອສະແດງຂໍມ້ ນູ ເບອ້ື ງຕນົ້ ຕາມ Crosstab Query Wizard 9 10 ຮບູ ທີ 94: ການເລືອກ Field ສະແດງຢສູ່ ວ່ ນຫວົ ຂອງ Column (Crosstab Query Wizard) 136

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດ9. ເລືອກ Field ທ່ ີຈະສະແດງຢສູ່ ວ່ ນຫວົ ຂອງ Column. 10. ຄລິກປ່ມຸ Next. 11. ເລືອກປະເພດຂອງເວລາທ່ ີຈະສະແດງຢສູ່ ວ່ ນຫວົ (ກລໍ ະນີ Field ທ່ ີເລືອກ ກາໍ ນດົ ຄາ່ ເປັນ Time). 12. ຄລິກປມຸ່ Next. 11 12 ຮບູ ທີ 95: ການກາໍ ນດົ ຄາ່ ທ່ ີຈະສະແດງໃນສວ່ ນຫວົ ຂອງ Column 13. ເລອື ກ Field ທ່ ີຈະໃຊສ້ ະແດງ ໃຫຖ້ ກື ຕາມເງ່ອື ນໄຂທ່ ີກາໍ ນດົ ໄວ.້ 14. ເລືອກເງ່ອື ນໄຂທ່ ີຈະໃຫຂ້ ມໍ້ ນູ ສະແດງອອກມາ. 15. ຄລິກປ່ມຸ Next. 13 14 15 ຮບູ ທີ 96: ການເລອື ກ Field ທ່ ີໃຊໃ້ ນການສະແດງຕາມເງ່ອື ນໄຂ 137

16. ຕງັ້ ຊ່ ື Table Query ທ່ ີສາ້ ງຕາມໃຈ. 17. ເລອື ກທ່ ີ View the Query. 18. ຄລິກປມຸ່ Finish. 16 17 18 ຮບູ ທີ 97: ຂນັ້ ຕອນສດຸ ທາ້ ຍການສາ້ ງ Crosstab Query ຮບູ ທີ 98: ຂໍມ້ ນູ ນກັ ຮຽນແຕລ່ ະຄນົ ຕາມປີເກດີ ແບບ Crosstab Query 138

ສ.ວ.ສ ສະຫງວນລິຂະສິດx Find Duplicates Query Wizard ຊວ່ ຍສາ້ ງແບບສອບຖາມໂດຍຈະຄນົ້ ຫາຂໍມ້ ນູ ທ່ ີຊາໍ້ ກນັ ໂດຍນາໍ ເອົາພວກມນັ ອອກມາສະແດງ. ຕວົ ຢາ່ ງ: ການສະແດງຂໍມ້ ນູ ນກັ ຮຽນທ່ ີມຊີ ່ ຊື າໍ້ ກນັ . 1. ຄລກິ ເມນູ Create. 2. ເລອື ກ Query Wizard. 3. ເລືອກ Find Duplicates Query Wizard. 4. ຄລກິ ປ່ມຸ OK. 1 2 3 4 ຮບູ ທີ 99: ຂນັ້ ຕອນການສາ້ ງ Find Duplicates Query 5. ເລອື ກ Table ທ່ ີຈະນາໍ ໄປກວດສອບຂໍມ້ ນູ ທ່ ີຊາໍ້ ກນັ . 6. ຄລິກປມຸ່ Next. 139