ชุดความรู้_การพัฒนาเป็นผู้สูงอายุที่มีศักยภาพ_โรงเรียนผู้สูงอายุ

ศาสนาพุทธ : ม่งุ หวังพระนพิ พานถือวา่ เปน็ ท่ีสุดแหง่ การประพฤติ ปฏิบัติ ศาสนาครสิ ต์ : มุ่งหวงั การได้ไปอยู่ในอาณาจักรของพระเจ้า หรือการเข้าถงึ พระเจ้า ศาสนาอิสลาม : มงุ่ หวงั ยังองคพ์ ระอัลลอฮว์ า่ เปน็ ส่งิ สงู สุด ศาสนาพราหมณ–์ ฮนิ ดู : มุง่ หวังโมกษะ การหลดุ พน้ การปฏบิ ตั ติ นทเ่ี หมาะสมตอ่ ศาสนสาวก ศาสนวตั ถุ และศาสนสถาน ศาสนสาวก ศาสนวตั ถุ และศาสนสถานเป็นสิ่งทสี่ ำ� คญั ของทุกศาสนา ดงั นัน้ ศาสนกิ ชนจงึ ควร ปฏบิ ตั ติ นใหเ้ หมาะสม การปฏบิ ตั ติ นทเ่ี หมาะสมตอ่ องคป์ ระกอบของศาสนาควรปฏบิ ตั ิ ดงั น้ี 1) แสดงความเคารพต่อศาสนสาวกและศาสนวตั ถุของทุกศาสนา 2) ใช้คำ� พูดทไ่ี พเราะและสภุ าพตอ่ ศาสนสาวก 3) แตง่ กายสะอาดเรียบรอ้ ยเมอื่ ไปศาสนสถาน 4) ปฏิบตั ิตามข้อควรปฏิบตั หิ รือข้อห้ามของศาสนสถาน เชน่ ถอดรองเท้าก่อนเข้า ศาสนสถาน หรอื สวมผา้ คลมุ ผมกอ่ นเขา้ ศาสนสถาน 5) ไมส่ ง่ เสียงดงั เม่อื เข้าไปในเขตศาสนสถาน 6) ท�ำนุบ�ำรุงศาสนวัตถใุ หอ้ ยใู่ นสภาพดอี ยู่เสมอ 7) ดูแลรักษาศาสนสถานโดยการช่วยกันรักษาความสะอาดบริเวณศาสนสถาน และไม่ทำ� สกปรก ความร้ทู ผ่ี ูส้ ูงอายคุ วรรู้ 151

กจิ กรรมระหว่างการเรียนการสอน ร้องเพลง “หากวา่ เรากำ�ลังสบาย” ผูถ้ ่ายทอดความร้ตู กลงกบั นกั เรียนสงู อายุ ถา้ ร้องเพลงหากวา่ เรากำ�ลงั สบาย เพลง บอกให้ทำ�อะไรให้ทำ�ตาม 2 จังหวะ โดยเนือ้ เพลงมดี งั นี้ “หากพวกเรากำ�ลังสบาย จง.. (ตบมือ)...พลนั ” “หากพวกเรากำ�ลังสนุก หมดเร่อื งทุกขใ์ ดๆ ทั้งสิ้นจง..(ตบไหล)่ ... พลัน” สรุปบทเรียน โดยการตง้ั คำ�ถามผสู้ ูงอายุ มารว่ มกิจกรรมวันน้ี รู้สึกอยา่ งไร คดิ วา่ เรามีความรูแ้ ละปฏบิ ตั ติ นให้ถกู ต้องทาง พุทธศาสนาแลว้ หรือยงั และคิดว่าเราจะนำ�หลกั ธรรมทางพทุ ธศาสนาไปปรับใชใ้ นการ ดำ�เนินชวี ิตอยา่ งไร แนวทางสรปุ บทเรียน ในพระพุทธศาสนาหลักเคารพสูงสุด คือ พระรัตนตรัย (รัตนะ 3) ได้แก่ พระพุทธเจ้า พระธรรม และพระสงฆ์ โดย“สจั ธรรม” ที่พระพทุ ธเจ้าได้ตรสั รู้ ได้แก่ อรยิ สัจ ไตรลักษณ์ และนพิ พาน สำ�หรับการปฏิบตั ิตนอย่างถกู ตอ้ งทางธรรมะโดยลด ความโลภ ความโกรธ ความหลง นอกจากนี้ ผสู้ งู อายุควรหม่นั ทำ�บญุ กุศลเนืองๆ งดเวน้ จากอคติ ต้ังม่ันอยู่ในพรหมวหิ าร 4 ไมไ่ ปสู่สถานทซ่ี ่ึงเมอื่ ไปแล้วหมดเปลือง พยายาม ทำ�ตนเป็นคน เลีย้ งง่าย ไม่เป็นคนจูจ้ ้ี ขบ้ี ่น พดู จาไพเราะ เปน็ จรงิ มปี ระโยชน์ ให้นกึ ถึง ความตา่ งวยั ของผสู้ นทนา มีความทันตอ่ เหตุการณ์ ออกกำ�ลงั กาย /รับประทานอาหาร ทเ่ี หมาะสมแกว่ ยั ใชป้ ญั ญาพจิ ารณาและมสี ติในการนอน และให้อภัยตลอดเวลา 152 โรงเรียนผู้สงู อายุ : ชุดความรู้ การพัฒนาเปน็ ผสู้ งู อายุทีม่ ีศักยภาพ

รายวิชาที่ 2 วัฒนธรรมและภูมิปญั ญาพน้ื บา้ น แนวสังเขปรายวิชา อธบิ ายความหมายของวฒั นธรรมและภมู ปิ ญั ญาพน้ื บา้ น ความสำ� คญั ของวฒั นธรรม ประเภทของวัฒนธรรม ความสงู อายตุ ามวิถีวฒั นธรรม ความหมายและประเภทของ ภมู ปิ ญั ญาทอ้ งถน่ิ วธิ ีรักษา/อนุรกั ษ์ สบื สาน ฟ้ืนฟู และถา่ ยทอดวฒั นธรรมและ ภมู ิปัญญาทอ้ งถน่ิ วัตถุประสงค์ 1. เพื่อให้นักเรียนสูงอายุเข้าใจความหมายและความส�ำคัญของวัฒนธรรมและ ภูมิปญั ญาพนื้ บ้าน/ทอ้ งถนิ่ 2. เพ่อื ใหน้ กั เรียนสูงอายรุ แู้ ละเข้าใจวธิ กี ารอนรุ ักษ์ สบื สาน ฟื้นฟู และถา่ ยทอด วัฒนธรรมและภมู ปิ ัญญาพื้นบ้าน/ทอ้ งถ่ิน รวมทง้ั มสี ว่ นรว่ มได้ทั้งในฐานะผูใ้ ห้ และผรู้ ับการถา่ ยทอด ความร้ทู ี่ผ้สู งู อายุควรรู้ 153

แนวการถ่ายทอดความรู้ นำ� เข้าสบู่ ทเรยี น ผู้ถ่ายทอดความรู้น�ำเข้าสู่บทเรียนโดยแบ่งกลุ่มย่อยให้นักเรียนสูงอายุระดมสมอง เขียนค�ำตอบและน�ำเสนอ ตอบค�ำถาม “ความรู้สึกต่อการอนุรักษ์ภูมิปัญญาและ วัฒนธรรมประเพณีท้องถิ่น และประเพณีไทยในอดีตกับปัจจุบันแตกต่างกันหรือไม่ อยา่ งไร มีผู้รับการถ่ายทอดภูมปิ ญั ญาหรือไม่ เพราะอะไร” วฒั นธรรมและภูมิปญั ญาพน้ื บา้ น สงิ่ ทแี่ สดงถงึ ความเจรญิ งอกงามของสงั คม จติ ใจ และทางวตั ถุ เรยี กวา่ “วฒั นธรรม” โดยวฒั นธรรมของสงั คมมหี ลายอย่าง เชน่ ความรู้สกึ นึกคิดของสมาชกิ ในสังคม การ รจู้ กั ควบคมุ อารมณโ์ ดยเฉพาะเมอื่ เกดิ ความขดั แยง้ มารยาททขี่ ดั เกลาเรยี บรอ้ ย สภุ าพ เหมาะสมสอดคลอ้ งตามบรบิ ทของสถานการณ์ การรจู้ กั รกั ษาสทิ ธขิ องผอู้ นื่ และของตน วัฒนธรรมของชาติเปน็ สง่ิ ท่ีทำ� ใหช้ าติดำ� รงอยูไ่ ด้ ถา้ ชาตไิ ม่มีวัฒนธรรม หรือคนใน ชาตไิ ม่รกั ษาวัฒนธรรมของตน จะถูกกลืนชาตไิ ดง้ ่าย ๆ 154 โรงเรียนผู้สงู อายุ : ชดุ ความรู้ การพัฒนาเปน็ ผู้สูงอายุท่มี ีศกั ยภาพ

หน้าท่ีและความสำ� คญั ของวฒั นธรรม 1. เป็นตัวกำ� หนดรปู แบบของสถาบัน เช่น รูปแบบของครอบครวั ว่า ชายจะมี ภรรยาได้ก่คี น 2. เป็นตวั กำ� หนดบทบาท ความสัมพนั ธข์ องมนุษย์ เช่น การบวชเรยี น การเคารพ ตอ่ ผใู้ หญ่ 3. ท�ำหน้าทค่ี วบคมุ สงั คม เชน่ ประเพณีต่าง ๆ ใหถ้ อื ปฏิบตั ิ ผทู้ ี่ฝ่าฝนื จะถกู ต�ำหนิ จากสงั คม 4. ทำ� หนา้ ท่ีเป็นเคร่อื งหมาย สัญลักษณ์ ท่แี สดงว่าสังคมหนงึ่ แตกต่างไปจากอกี สังคมหน่ึง เชน่ สงั คมไทยทกั ทายดว้ ยการไหว้ 5. ท�ำใหเ้ กดิ ความเปน็ อันหนึ่งอนั เดียวกนั ในสงั คม เกดิ เป็นปึกแผ่น ความจงรกั ภักดี และอทุ ิศตนให้แก่สงั คม ท�ำใหส้ งั คมอยู่รอด 6. วัฒนธรรมเป็นปัจจัยส�ำคัญในการสร้างและหล่อหลอมบุคลิกภาพของสังคมให้ สมาชกิ 7. ท�ำให้สมาชิกแต่ละคนและแต่ละสังคมได้ตระหนักถึงความหมายและ วัตถปุ ระสงคข์ องการมชี วี ิตของคน เช่น เชอ่ื ว่าเป็นเรอื่ งกฎแห่งกรรม 8. สรา้ งหรอื จดั รปู แบบความประพฤตแิ ละการปฏบิ ตั ริ ว่ มกนั รปู แบบความประพฤติ ท่สี งั คมเคยกระทำ� อย่างไร หน้าท่ขี องสมาชกิ ในสังคมก็คอื การปฏิบัติตาม ความรู้ทีผ่ ู้สูงอายคุ วรรู้ 155

ความสงู อายตุ ามวิถีวัฒนธรรม ในสังคมไทยมีถ้อยค�ำท่ีใช้เรียกผู้สูงอายุท่ีแตกต่างกันหลายค�ำ ซ่ึงถ้อยค�ำเหล่าน้ี บง่ บอกความหมายและนยั ตอ่ ผสู้ ูงอายุท่ีแตกตา่ งกัน เช่น “แก่” หมายถงึ มีอายมุ าก เช่น แกไ่ ปทกุ วนั ไม้แก่ เด็กคนน้แี ก่กว่าเด็กคนนัน้ , อยใู่ นวัยชรา เช่น คนแก่ หญงิ แก่ “ชรา” หมายถึงความแก่ด้วยอายุ ช�ำรดุ ทรุดโทรม นอกจากน้ียงั มีค�ำท่ใี ชเ้ รยี กขาน “คนสูงอายุ” จำ� นวนมาก เช่น คำ� วา่ ผู้สูงวยั วัยชรา วัยทอง วยั ดกึ วัยตกกระ ผูแ้ ก่ ผ้เู ฒา่ ไม้ใกล้ฝั่ง ซึ่งหมายถึง “คนแก”่ แตค่ ำ� วา่ “คนแก”่ ไมเ่ ปน็ ทน่ี ยิ มมากนกั เนอื่ งจากกอ่ ใหเ้ กดิ ความหดหใู่ จและความ ร้สู กึ ถดถอย จึงได้มีการบญั ญัตศิ พั ทค์ �ำว่า “ผสู้ ูงอายุ” ขนึ้ ใช้เป็นบรรทัดฐานครง้ั แรก เมื่อวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ. 2512 ซ่ึงเป็นค�ำท่ีมีความหมายยกย่องให้เกียรติแก่ผู้ที่ ชราภาพวา่ เปน็ ผ้ทู ีส่ งู ทง้ั วยั วุฒิ คุณวฒุ ิ และประสบการณ์ นายแพทยบ์ รรลุ ศริ พิ านชิ (2542) แยกแยะความแตกตา่ งของคำ� เรยี ก “ผสู้ งู อาย”ุ ไวด้ งั นี้ 1) เรยี กตามลักษณะทางกายภาพ เชน่ ผมหงอก ผวิ หนงั เหยี่ วย่น อยา่ งไรก็ตาม บางคนมีลกั ษณะแกช่ ราทั้ง ๆ ที่อายยุ งั ไม่มากนกั กไ็ ด้ 2) เรยี กตามอายุมากหรือน้อยตามปฏิทนิ เชน่ คนในภาคพ้นื ยุโรปและอเมรกิ า เรียกคนอายุ 65 ข้นึ ไปเป็นผู้สงู อายุ แต่ภาคพน้ื เอเชยี มกั ถอื เอา 60 ปีขน้ึ ไปเป็นเกณฑ์ ผสู้ ูงอายุ โดยประเทศไทย การใช้เกณฑ์ “ผ้สู งู อายุ” น้ันเกิดข้นึ จากพระราชบัญญตั ิ บำ� เหน็จบำ� นาญขา้ ราชการ พ.ศ. 2494 ซง่ึ ก�ำหนดให้ข้าราชการทม่ี ีอายุครบ 60 ปี บริบูรณ์ ต้องพ้นจากราชการเม่ือสิ้นปีงบประมาณ หรือทุก ๆ วันที่ 30 กันยายน ของทกุ ปี อย่างไรก็ตาม ภาคเอกชนหลายแห่งก�ำหนดให้ลกู จ้างเกษียณอายุการทำ� งาน เม่อื อายุ 55 ปี 156 โรงเรยี นผู้สูงอายุ : ชดุ ความรู้ การพฒั นาเปน็ ผู้สงู อายทุ ม่ี ศี กั ยภาพ

ปัจจุบัน “ผู้สูงอายุ” ได้ถูกก�ำหนดไว้ในพระราชบัญญัติผู้สูงอายุ พ.ศ. 2546 มาตรา 3 หมายความวา่ “บคุ คลซงึ่ มอี ายเุ กนิ หกสบิ ปบี รบิ รู ณข์ น้ึ ไปและมสี ญั ชาตไิ ทย” 3) เรยี กตามสถานภาพทางสงั คม เชน่ เรยี กวา่ ผใู้ หญ่ ผอู้ าวโุ ส (Senior Citizens) ในองค์กรหนึ่ง ๆ ผเู้ ปน็ หวั หนา้ ย่อมเปน็ ผใู้ หญ่ขององค์กร ทง้ั ๆ ทอ่ี าจอายุไม่มากหรอื ไม่ใช่คนแก่ ภูมปิ ญั ญาทอ้ งถ่ิน ภูมิปัญญาท้องถิ่น หรือภูมิปัญญาชาวบ้าน หมายถึง ความรู้ท่ีเกิดจาก ประสบการณใ์ นชีวติ ผ่านกระบวนการศกึ ษา สงั เกต คดิ วิเคราะหจ์ นเกิดปญั ญา และ ตกผลกึ มาเป็นองค์ความร้ทู ่ีประกอบกนั ขึน้ มาจากความรเู้ ฉพาะหลาย ๆ เรือ่ ง ความรู้ ดงั กลา่ วไมไ่ ดแ้ ยกย่อยออกมาเป็นศาสตร์เฉพาะสาขาวิชาต่าง ๆ จนกลา่ วไว้วา่ ภูมปิ ัญญาทอ้ งถ่ินจัดเปน็ พน้ื ฐานขององค์ความรูส้ มยั ใหม่ทจ่ี ะชว่ ย ในการเรียนรู้ การแกป้ ัญหา การจัดการ และการปรับตัวในการดำ� เนินชวี ิต ภูมปิ ญั ญา ท้องถน่ิ เป็นความร้ทู ีม่ ีอยทู่ ่วั ไปในสังคม ชุมชน และในตัวของผู้รเู้ อง หากมกี ารสืบค้น หาเพ่ือศึกษาและน�ำมาใช้กจ็ ะเป็นท่รี จู้ กั เกดิ การยอมรับ ถ่ายทอดและพฒั นาไปสู่คน รุ่นใหม่ตามยุคตามสมยั ได้ โดยภูมิปัญญาท้องถิ่นแบ่งออกเป็นหลายประเภท ดังน้ี สาขาเกษตรกรรม, สาขาอุตสาหกรรมและหตั ถกรรม, สาขาแพทยแ์ ผนไทย, สาขาการจดั การทรัพยากร ธรรมชาติและส่ิงแวดล้อม, สาขากองทุนและธุรกิจชุมชน, สาขาสวัสดิการ, สาขา ศลิ ปกรรม, สาขาการจดั การองค์กร, สาขาภาษาและวรรณกรรม, สาขาศาสนาและ ประเพณี และสาขาการศกึ ษา ความรทู้ ี่ผู้สูงอายคุ วรรู้ 157

วิธีรกั ษา/อนรุ กั ษ์ สืบสาน ฟืน้ ฟู และถา่ ยทอดวัฒนธรรมและภูมปิ ัญญาทอ้ งถน่ิ ผู้สูงอายุเป็นสมาชิกในสังคมที่เปี่ยมไปด้วยศักยภาพ ทั้งด้านภูมิความรู้และ ประสบการณ์ การดำ� เนินชีวิต มีความเข้าใจชีวติ อย่างลกึ ซงึ้ สามารถชี้แนะลูกหลาน คนในสังคม ในชมุ ชน ใหด้ �ำเนนิ ชีวิตอยา่ งถูกต้องเหมาะสม ผู้สงู อายุควรมโี อกาสแสดง ศักยภาพด้านภูมิปัญญาและพัฒนาความรู้ความสามารถได้อย่างเต็มที่ รวมท้ังการ ยกย่องและประกาศเกียรติคุณในโอกาสต่าง ๆ เพื่อให้เกิดการถ่ายทอดวิชาความรู้ให้ แก่ลกู หลานหรอื เยาวชนคนรนุ่ หลงั ในสงั คมอยา่ งต่อเน่ือง วิธีการถ่ายทอดภูมิปัญญา มีหลากหลายวิธีท่ีสามารถเลือกใช้ได้ตามความถนัดและความเหมาะสม การบอกเลา่ บรรยายด้วยวาจา เป็นวธิ กี ารท่ีผู้ถ่ายทอดเปน็ ฝา่ ยบอกเลา่ อธบิ าย หรือถ่ายทอดความรู้และประสบการณ์สั่งสมของตนให้แก่ผู้รับการถ่ายทอดในรูปของ คำ� พูด การสาธติ เป็นวิธีการถ่ายทอดภมู ิปัญญาท่ีผถู้ า่ ยทอดแสดงหรอื กระท�ำพรอ้ มกบั การบอกหรืออธิบายเพอ่ื ใหผ้ ูร้ บั การถ่ายทอดไดป้ ระสบการณต์ รงในเชงิ รูปธรรม ซง่ึ จะ ทำ� ให้เข้าใจวิธีการ ขัน้ ตอน และสามารถปฏิบัตไิ ด้ การสาธิตทน่ี ิยมใชใ้ นการถา่ ยทอด ภมู ิปัญญาคือ การสาธิตวิธกี ารและการสาธติ ประกอบการบรรยาย การปฏิบัติจริง อาจหมายรวมถึงการฝึกปฏิบัติในสถานการณ์จริง เป็นวิธี การถ่ายทอดที่ผู้รับการถ่ายทอดลงมือกระท�ำจริงในสถานการณ์ที่เป็นอยู่จริง โดยผู้ถ่ายทอดเป็นผู้คอยแนะน�ำ วิธีการน้ีผู้รับการถ่ายทอดจะได้เรียนรู้และสั่งสม ประสบการณไ์ ปทลี ะเลก็ ละนอ้ ยจนสามารถปฏบิ ตั ไิ ดด้ ว้ ยตนเอง นบั เปน็ วธิ กี ารทเี่ หมาะ กับการถ่ายทอดภมู ิปญั ญาที่เนน้ ทกั ษะ กระบวนการ และผลงานท่ีเกิดจากการปฏิบตั ิ 158 โรงเรยี นผู้สงู อายุ : ชดุ ความรู้ การพฒั นาเป็นผ้สู ูงอายทุ ่ีมีศักยภาพ

ถา่ ยทอดโดยใหเ้ รยี นรจู้ ากสอ่ื ดว้ ยตนเอง เปน็ วธิ ที จ่ี ดั เปน็ ประสบการณก์ ารเรยี นรู้ ภูมิปัญญาในรูปของสื่อผสมท่ีเอื้อต่อการเรียนรู้และท�ำความเข้าใจด้วยตนเองมากท่ีสุด เชน่ บทเรียนแบบโปรแกรม ศนู ย์การเรียนรู้ คอมพวิ เตอร์ชว่ ยสอน ถ่ายทอดโดยจัดในรูปของแหล่งเรียนรู้ เป็นการถ่ายทอดภูมิปัญญาท่ีจัดเป็น แหลง่ เรยี นรใู้ นลกั ษณะต่าง ๆ เชน่ พพิ ธิ ภัณฑ์ ศูนยก์ ารเรยี นรู้ ตลาดนัดภมู ปิ ัญญา โดย จัดเป็นแหล่งส�ำหรับการเรียนรู้และถ่ายทอดภูมิปัญญาท่ีเปิดกว้างส�ำหรับทุกคนเข้าไป ศึกษาหาความรู้ได้ทุกเวลา การถ่ายทอดโดยวิธีนี้อาจรวมถึงต�ำราต่าง ๆ ท่ีบันทึก ไว้ด้วย ถ่ายทอดโดยใชก้ ารแสดงพ้นื บ้านเป็นสอ่ื เปน็ วธิ ที ี่ใช้การแสดงที่ชาวบ้านนิยมชม ชอบเปน็ สอื่ ในการถา่ ยทอดองคค์ วามรูท้ างภมู ิปญั ญา โดยทีผ่ ู้รบั การถ่ายทอดจะได้รับ ความเพลดิ เพลินไปพร้อม ๆ กับการเรยี นรู้ ถ่ายทอดภูมิปัญญาโดยบันทึกองค์ความรู้ไว้เป็นลายลักษณ์ เช่น ต�ำราต่าง ๆ และในรูปของสอื่ อ่นื ๆ เช่น วดี ทิ ัศนใ์ นรปู ของวซี ีดี /ดวี ดี ี เทปเสียง หรอื แผ่นซดี ีเสียง รวมถึงเว็บไซต์ เพ่ือให้คนรนุ่ หลังได้ศกึ ษาเรยี นรู้และสบื สานภมู ปิ ญั ญาต่อไป ความรทู้ ผี่ ้สู งู อายุควรรู้ 159

กจิ กรรมระหวา่ งการเรยี นการสอน เกม “รถไฟฟา้ มาหานะเธอ” ผู้ถ่ายทอดความรอู้ ธบิ ายว่ารถไฟ 1 ขบวน ประกอบด้วยหลายโบก้ี ให้นกั เรียนสูง อายหุ นึ่งคนแทนด้วย 1 โบก้ี เมื่อผู้ถ่ายทอดความรู้บอกให้ต่อกันเป็น 4 โบกี้ นักเรียนสูงอายุก็ต้องต่อแถวกัน 4 คน โดยผู้นำ�กิจกรรมต้องกำ�หนดเพิ่มเติม ว่าหัวขบวนต้องเป็นคนลักษณะใด โดย เปรียบเทียบกับคนในขบวนของตนเอง เช่น คนที่สูงที่สุด ผมยาวที่สุด ต้องเป็นผู้ หญิง หรือน่ารักที่สุด เป็นต้น ซึ่งต้องกำ�หนดเวลาด้วยอาจจะรอบละ 30 วินาที เมื่อ หมดเวลาก็เป่าสัญญาณนกหวีด และขบวนใดที่ช้า หรือทำ�ไม่ถูกกติกา ก็อาจจะมี การคัดออกเพื่อหาผู้ชนะต่อไป เล่นในลักษณะเชน่ นีไ้ ปเรอื่ ยๆ โดยเปลย่ี นคำ�สัง่ เป็น 5 โบก้ี หรอื 6 โบกี้ รวมทง้ั ต้องบอกถึงลักษณะพิเศษของคนที่จะเป็นหัวขบวนด้วยจนกว่าเมื่อผู้ถ่ายทอดความรู้ เหน็ สมควรจงึ ยุตกิ ารเล่น การค้นหาภมู ิปญั ญาทอ้ งถิ่น แบ่งกลุ่มย่อย อภิปรายร่วมกันว่าสมาชิกภายในกลุ่มนั้น ใครมีความรู้หรือ ภมู ปิ ญั ญาท้องถน่ิ ในด้านใดบา้ ง แลว้ ออกมานำ�เสนอหนา้ ชั้นเรยี น สรปุ บทเรยี น โดยการตั้งคำ�ถามผู้สงู อายุ มาร่วมกิจกรรมวันน้ี ร้สู กึ อย่างไร คิดว่า ในชุมชนเรามวี ัฒนธรรมภมู ปิ ัญญาท้อง ถ่นิ เรื่องอะไรบ้าง และจะมวี ิธกี ารอนุรกั ษ์ สง่ เสริมวัฒนธรรมและภมู ปิ ัญญาทอ้ งถนิ่ นนั้ อย่างไร 160 โรงเรียนผ้สู งู อายุ : ชุดความรู้ การพฒั นาเป็นผสู้ งู อายทุ ีม่ ีศักยภาพ

แนวทางสรุปบทเรียน วฒั นธรรม หมายถงึ ลักษณะที่แสดงถงึ ความเจริญงอกงามของสังคม ความเจรญิ น้นั แสดงออกไดด้ ้วยความเปน็ ระเบียบเรยี บร้อย ความกลมเกลยี วกา้ วหนา้ ของชาติ และศีลธรรมอนั ดขี องประชาชน ส่วนภมู ิปญั ญาท้องถิน่ เกิดจากการสั่งสมความรู้และ ประสบการณท์ ่ไี ดร้ ับจากการถา่ ยทอดจากบคุ คลและสถาบนั ต่างๆในทอ้ งถิน่ โดยมี วฒั นธรรมเปน็ พื้นฐาน จะมลี ักษณะจำ�กัดเฉพาะถนิ่ มคี วามเป็นสากล ม่งุ การมชี วี ิต อยู่ร่วมกับธรรมชาติและมีความสัมพันธ์ระหว่างชีวิตกับชีวิต การมีส่วนร่วมอนุรักษ์ วัฒนธรรมและภูมิปัญญาไทยทำ�ได้หลากหลายวิธี เช่น การค้นคว้าวิจัย การปลุก จิตสำ�นึก การฟื้นฟู การพัฒนาให้เหมาะสมกับยุคสมัย การถ่ายทอด การส่งเสริม กจิ กรรม การส่งเสริมและสนับสนุนการพัฒนาศักยภาพของชาวบา้ น และการเผยแพร่ แลกเปล่ียน ความร้ทู ี่ผสู้ ูงอายุควรรู้ 161

รายวชิ าท่ี 3 อาสาสมคั รกับการมีส่วนรว่ มในสังคม แนวสังเขปรายวชิ า อธิบายความหมายของคำ� ว่า “จติ อาสา” และ “อาสาสมัคร” คณุ สมบัตขิ องอาสา สมคั ร บทบาทของผู้สงู อายุในฐานะอาสาสมคั ร กจิ กรรมอาสาสมัครที่ผูส้ งู อายสุ ามารถ ท�ำได้ และประโยชนท์ ี่ผสู้ ูงอายุไดร้ ับจากการท�ำกิจกรรมอาสาสมคั ร วตั ถุประสงค์ 1. เพอื่ ใหน้ กั เรยี นสงู อายบุ อกความหมายของคำ� วา่ “อาสาสมคั ร” และ “จติ อาสา” 2. เพ่อื ให้นักเรยี นสูงอายอุ ธิบายคุณสมบัตขิ องอาสาสมัคร 3. เพอ่ื ใหน้ กั เรยี นสงู อายรุ จู้ กั งานอาสาสมคั รทผ่ี สู้ งู อายสุ ามารถทำ� ได้ และประโยชน์ ที่ได้รับ 162 โรงเรยี นผูส้ งู อายุ : ชดุ ความรู้ การพฒั นาเป็นผสู้ ูงอายุทมี่ ศี ักยภาพ

แนวการถ่ายทอดความรู้ นำ� เขา้ สบู่ ทเรยี น ผู้ถ่ายทอดความรู้น�ำเข้าสู่บทเรียนโดยแบ่งกลุ่มย่อยให้นักเรียนสูงอายุระดมสมอง เขียนคำ� ตอบและนำ� เสนอ ตอบค�ำถามเกยี่ วกับ “ประสบการณ์การบำ� เพ็ญประโยชน์ เพอ่ื ผู้อน่ื ท่ีผ่านมา ท�ำอะไรบา้ ง ที่ไหน กลุ่มเป้าหมายหรอื ผูไ้ ด้รบั ประโยชน์เป็นใครบ้าง และรู้สึกอย่างไรต่อสงิ่ ทีไ่ ดท้ �ำ” ผู้ถ่ายทอดความรู้น�ำเข้าสู่บทเรียนโดยชมวีดิทัศน์ และต้ังค�ำถาม “อาสาสมัคร และจติ อาสาคอื อะไร” อาสาสมคั รกับการมสี ว่ นรว่ มในสงั คม การเห็นคุณค่าและความภาคภูมิใจในตัวเองถือเป็นน้�ำทิพย์ชโลมจิตใจให้กับ ผูส้ ูงอายุ เพราะการด�ำรงชีวติ อยอู่ ย่างมคี ุณค่าของผู้สูงอายุจะน�ำพาความสุข ความมี ชวี ติ ชีวา ความหวงั อกี ท้ังยังก่อประโยชน์แกผ่ อู้ น่ื ชุมชนและสงั คมอกี ด้วย ผู้สูงอายุจึงควรใช้วันเวลาท่ีผ่านมาเพ่ิมความงดงามและคุณค่าให้แก่ชีวิต เช่น ประพฤติตนเป็นแบบอย่างท่ีดีของชุมชน โดยการท�ำกิจกรรมหรือสิ่งท่ีเป็นประโยชน์ แก่ผู้อื่นหรือตอ่ ส่วนรวม ซ่งึ ตอ้ งเสียสละแรงกาย ใจ และสตปิ ญั ญา ใหแ้ กส่ ว่ นรวมดว้ ย ความเตม็ ใจ สมคั รใจ ไมห่ วงั ผลตอบแทนในรูปแบบตวั เงิน แตผ่ ลตอบแทนทไ่ี ดร้ ับคอื ความสุขเมือ่ ไดท้ ำ� ความดแี ละไดช้ ว่ ยเหลอื ผ้อู น่ื น�ำมาซงึ่ ความอ่ิมใจ ซาบซึ้งใจ ปีติสุข อกี ทั้งยังช่วยลดความเปน็ ตัวตน (อัตตา) ของตัวเองลงอกี ดว้ ย ผู้สูงอายุอาจลองกิจกรรมอาสาสมัครหลาย ๆ อย่างแล้วพิจารณาดูด้วยตนเอง ว่ากิจกรรมแบบไหนทเี่ หมาะสมกับตนเองท่ีสุด เช่น การชว่ ยเหลอื ผูอ้ ื่นยามเจบ็ ป่วย อาจชว่ ยเฝา้ ไข้ อยเู่ ปน็ เพ่ือน ช่วยงานการกุศล การถา่ ยทอดประสบการณ์ ความ ช�ำนาญแกส่ าธารณชน โดยอาจเป็นทป่ี รกึ ษาด้านสขุ ภาพ กฎหมาย ใหค้ วามรเู้ กี่ยวกบั การประกอบอาชีพ การอนุรักษ์ศิลปะ วฒั นธรรม ประเพณี เป็นอาสาสมัครในชุมชน หรืออาจรว่ มกบั ชมรมผ้สู งู อายทุ ำ� งานช่วยเหลือสงั คม เชน่ ชว่ ยดแู ลเด็กในศนู ย์บรกิ าร เดก็ เลก็ ช่วยทำ� อาหารกลางวนั เป็นอาสาสมคั รดแู ลผูส้ งู อายุ เป็นวทิ ยากรถา่ ยทอด ภูมิปัญญาและประสบการณ์ เป็นต้น ซึ่งกิจกรรมเหล่าน้ีจะท�ำให้ผู้สูงอายุมีความ สัมพนั ธ์ทดี่ ีกับชมุ ชนและตัวผู้สงู อายุกส็ ุขใจด้วย ความรูท้ ี่ผู้สงู อายุควรรู้ 163

ขณะเดียวกัน บุคคลอ่ืนในสังคมสามารถเป็นอาสาสมัครดูแลผู้สูงอายุได้ด้วย เช่นกัน โดยวิธีการขึ้นอยู่กับสภาพแวดล้อมในแต่ละพ้ืนที่ แต่ละชุมชน และความ จ�ำเปน็ ของผสู้ ูงอายุท่ีสมควรไดร้ บั ความช่วยเหลือ ดงั นี้ 1. เป็นแกนน�ำทส่ี ามารถออกไปเยีย่ มผ้สู งู อายทุ ีบ่ า้ นได้ สามารถใหค้ �ำแนะนำ� ให้ ความร้ดู า้ นสขุ ภาพกายและใจแกผ่ ู้สงู อายุ 2. เป็นผู้คอยให้ความช่วยเหลือแก่ผู้สูงอายุทุก ๆ ด้าน ตามความต้องการของ ผู้สงู อายุ โดยเฉพาะอย่างยิง่ การให้ความช่วยเหลือด้านสงั คมและเปน็ ก�ำลัง ใจให้ผสู้ งู อายุ 3. เป็นแกนน�ำในการถ่ายทอดความรู้ที่เป็นประโยชน์ด้านการสร้างเสริมสุขภาพ และการฟื้นฟูสุขภาพ แนะน�ำวิธีการท�ำกายภาพบ�ำบัดให้แก่สมาชิก ครอบครัวซงึ่ เปน็ ผทู้ ีต่ ้องดแู ลผู้สงู อายุ 4. ให้ขอ้ มูลขา่ วสารทเี่ ปน็ ประโยชนต์ ่อผ้สู ูงอายุ และเป็นตวั แทนในการประสาน งานรว่ มกบั เจา้ หนา้ ทอ่ี งคก์ ารบรหิ ารสว่ นตำ� บล อสม. เจา้ หนา้ ทขี่ องโรงพยาบาล ทอ้ งถิ่น ในการดแู ลและสร้างเสรมิ สขุ ภาพผสู้ งู อายุ 5. เป็นผคู้ อยกระตนุ้ ใหผ้ ู้สูงอายุปฏิบตั ติ ัวเพอ่ื ใหม้ ีสุขภาพดี เชน่ รบั ประทาน อาหารทมี่ ปี ระโยชน์ ออกกำ� ลังกายที่เหมาะสม และทำ� จติ ใจให้แจ่มใส 6. ช่วยเหลือดูแลสุขภาพผู้สูงอายุเท่าท่ีมีความรู้อย่างถูกต้อง หากไม่แน่ใจให้ ปรึกษาหรือแจ้งเจ้าหน้าทีโ่ รงพยาบาลทอ้ งถนิ่ ทราบ 164 โรงเรยี นผู้สูงอายุ : ชดุ ความรู้ การพัฒนาเปน็ ผู้สูงอายทุ ่มี ีศักยภาพ

กจิ กรรมระหว่างการเรียนการสอน เกมรำ�วง ผู้ถ่ายทอดความรู้แบ่งนักเรียนสูงอายุออกเป็น 2 วง วงข้างนอกและวงข้างใน จำ�นวนเทา่ ๆ กัน เรม่ิ เล่นโดย เปดิ เพลงใหน้ กั เรียนสงู อายุรำ�วงไปเร่อื ยๆ โดยเดนิ สวน ทางกนั เมอื่ เพลงหยดุ ใหจ้ ับคกู่ นั ในวงนอกกับวงใน แลว้ จำ�คขู่ องตวั เองใหไ้ ด้ แล้วให้ แนะนำ�ตัวกับคขู่ องตวั เอง รอบ 2 เปดิ เพลงแลว้ เดินรำ�วงไปเรื่อยๆ เพลงหยดุ ให้ไปจบั คู่ของตัวเองทีได้ไปใน รอบแรก คู่ไหนช้าใหอ้ อกมาแนะนำ�ตวั โดยแนะนำ�คู่ของตัวเองที่ได้ฟังมาในรอบแรก เลน่ อยา่ งนี้ไปสกั 3-4 รอบ สรุปบทเรียน โดยการตงั้ คำ�ถามผ้สู งู อายุ มารว่ มกิจกรรมวันนี้ รู้สึกอย่างไร คิดวา่ ตวั เราจะสามารถทำ�กจิ กรรมอาสาสมัคร อะไรได้บา้ ง และรวมกล่มุ ที่มคี วามคดิ เห็นคลา้ ยกัน เพ่ือร่วมลงมอื ปฏิบตั จิ รงิ แนวทางสรปุ บทเรยี น การทำ�กิจกรรมอาสาสมัครจะทำ�ให้ผู้สูงอายุมีความหวัง มีชีวิตชีวา มีความสุข เห็นคุณค่า และภาคภูมิใจในตนเอง โดยพิจารณาดูว่า กิจกรรมอาสาสมัครแบบไหน ที่เหมาะสมกับตนเองที่สุด เช่น การช่วยเหลือผู้อื่น ช่วยงานการกุศล การถ่ายทอด ประสบการณ์ ความรทู้ ี่ผสู้ งู อายุควรรู้ 165

รายวิชาที่ 4 อาเซียนน่ารู้ แนวสงั เขปรายวิชา อธิบายความเป็นมาของประชาคมอาเซียน ประเทศอาเซยี น 10 ประเทศ และการ ทักทายภาษาต่าง ๆ ของประเทศอาเซียน วตั ถุประสงค์ 1. เพอ่ื ใหน้ กั เรยี นสูงอายทุ ราบความเปน็ มาของประชาคมอาเซยี น 2. เพ่ือให้นกั เรียนสงู อายุร้จู กั 10 ประเทศอาเซยี น 3. เพอ่ื ใหน้ กั เรยี นสงู อายุร้จู ักค�ำกล่าวทกั ทายภาษาตา่ ง ๆ ของประเทศอาเซยี น 166 โรงเรียนผสู้ งู อายุ : ชดุ ความรู้ การพฒั นาเปน็ ผูส้ ูงอายทุ ีม่ ีศกั ยภาพ

แนวการถ่ายทอดความรู้ น�ำเข้าสูบ่ ทเรยี น ผู้ถ่ายทอดความรู้น�ำเข้าสู่บทเรียนโดยให้ดูคลิปวิดีโอเกี่ยวกับประเทศอาเซียน บรรยายโดยแทรกกิจกรรมและฝึกปฏบิ ตั ติ ามความเหมาะสม อาเซยี นนา่ รู้ ต้ังแตป่ ี พ.ศ. 2558 ประเทศไทยกา้ วเขา้ สปู่ ระชาคมอาเซียน พร้อม ๆ กับประเทศ ในเอเชยี ตะวนั ออกเฉียงใต้ หรอื ประเทศอาเซียน รวม 10 ประเทศ ASEAN : อาเซียน สมาคมประชาชาติแห่งเอเชียตะวันออกเฉยี งใต้ (Association of South East Asian Nations หรอื ASEAN) กอ่ ตงั้ ข้นึ โดยปฏญิ ญากรุงเทพ (The Bangkok Declaration) เมอ่ื วนั ที่ 8 สิงหาคม 2510 เพ่ือสง่ เสรมิ ความรว่ มมอื ด้านการเมือง เศรษฐกิจ และสงั คม ส่งเสรมิ สันตภิ าพและความมน่ั คงของภมู ภิ าค สง่ เสริมความรว่ ม มือระหว่างอาเซยี นกบั ตา่ งประเทศและองคก์ รระหว่างประเทศ ความรู้ทผ่ี ู้สูงอายุควรรู้ 167

สัญลักษณ์ของอาเซียน คอื รปู รวงขา้ วสีเหลอื งบนพ้นื สแี ดง ลอ้ มรอบด้วยวงกลม สขี าวและสนี ำ้� เงนิ อาเซยี นมปี ระเทศสมาชกิ รวม 10 ประเทศ แบง่ เปน็ ประเทศสมาชกิ อาเซียนเดิม 6 ประเทศ คือ บรูไน อินโดนีเซีย มาเลเซีย ฟลิ ิปปินส์ สิงคโปร์ และไทย และประเทศสมาชิกอาเซยี นใหม่ 4 ประเทศ คอื กมั พูชา ลาว พม่า และเวยี ดนาม หรอื เรยี กว่า กลมุ่ CLMV (Cambodia, Laos, Myanmar, Vietnam) 168 โรงเรียนผ้สู ูงอายุ : ชุดความรู้ การพฒั นาเป็นผ้สู ูงอายทุ ีม่ ศี กั ยภาพ

ประชาคมอาเซยี น ในการประชุมผู้น�ำอาเซียน คร้ังท่ี 9 ระหว่างวันท่ี 7-8 ตุลาคม 2546 ทีบ่ าหลี ผู้น�ำอาเซียนได้ตอบสนองต่อการบรรลุวิสัยทัศน์อาเซียนเพิ่มเติม โดยได้ลงนามใน ปฏิญญาว่าด้วยความร่วมมืออาเซียน เห็นชอบให้มีการจัดตั้งประชาคมอาเซียน (ASEAN Community) ภายใน พ.ศ. 2563 ตอ่ มาภายหลงั ผนู้ ำ� ตกลงใหป้ รบั เวลาเปน็ ภายใน พ.ศ. 2558 ประชาคมอาเซียนนีป้ ระกอบดว้ ย 3 เสาหลกั ไดแ้ ก่ 1. ประชาคมความม่ันคงอาเซียน มีวัตถุประสงค์ให้ประเทศในภูมิภาคอยู่อย่าง สันตสิ ขุ แก้ไขปญั หาภายในภูมิภาคโดยสนั ตวิ ธิ ี และยึดมนั่ ในหลกั ความมนั่ คง รอบด้าน 2. ประชาคมสังคม-วัฒนธรรมอาเซียน มีวัตถุประสงค์ให้ภูมิภาคเอเชียตะวัน ออกเฉียงใต้อยู่รว่ มกันในสังคมทเ่ี อ้อื อาทร ประชากรมสี ภาพความเป็นอยู่ท่ดี ี ได้รบั การพัฒนาทกุ ด้าน และมีความม่นั คงทางสังคม 3. ประชาคมเศรษฐกิจอาเซยี น หรือท่รี ู้จักในชื่อ AEC มวี ัตถุประสงคใ์ หภ้ ูมิภาค เอเชียตะวันออกเฉยี งใต้มีความม่ันคง มงั่ คง่ั และสามารถแขง่ ขนั กบั ภูมภิ าค อน่ื ๆ ได้ โดย ความรู้ทผี่ ู้สงู อายุควรรู้ 169

(1) โดยมจี ดุ มุ่งหมายใหเ้ กิดการไหลเวยี นอยา่ งเสรีของสนิ คา้ การบริการ การ ลงทนุ เงินทนุ การพฒั นาทางเศรษฐกจิ ในประเทศอาเซียน และการลด ปญั หาความยากจนและความเหลื่อมล�ำ้ ทางสงั คม (2) มุ่งจัดต้ังให้อาเซียนเป็นตลาดเดียวและเป็นฐานการผลิต โดยริเร่ิมกลไก และมาตรการใหม่ ๆ ในการปฏิบตั ิตามข้อริเริ่มทางเศรษฐกิจท่ีมอี ยู่แลว้ (3) ใหค้ วามช่วยเหลือแกป่ ระเทศสมาชกิ ใหมข่ องอาเซียน (กัมพูชา ลาว พม่า และเวียดนาม หรือ CLMV) เพอื่ ลดชอ่ งว่างของระดบั การพัฒนา และช่วย ให้ประเทศเหลา่ นีเ้ ขา้ รว่ มในกระบวนการรวมตวั ทางเศรษฐกิจของอาเซียน (4) ส่งเสริมความร่วมมือนโยบายการเงินและเศรษฐกิจมหภาคหรือเศรษฐกิจ ในระดับกว้าง ตลาดการเงินและตลาดเงินทุน การประกันภัยและภาษี อากร การพฒั นาโครงสร้างพ้ืนฐานและการคมนาคม กรอบความรว่ มมอื ดา้ นกฎหมาย การพฒั นาความรว่ มมอื ดา้ นการเกษตร พลงั งาน การทอ่ งเทย่ี ว การพฒั นาทรพั ยากรมนษุ ย์ โดยการยกระดบั การศกึ ษาและการพฒั นาฝมี อื 170 โรงเรียนผูส้ ูงอายุ : ชุดความรู้ การพฒั นาเป็นผู้สูงอายทุ ่มี ีศกั ยภาพ

กิจกรรมระหวา่ งการเรียนการสอน ดูคลิป ท่องโลกอาเซยี น แผน่ 1 (https://www.youtube.com/watch?v=iTnzFPWbBr8) ฝกึ รอ้ งเพลง “คำ�ทกั ทายในอาเซียน” (https://www.youtube.com/watch?v=wTp8_mmMd9I) สรปุ บทเรียน โดยการตัง้ คำ�ถามผู้สงู อายุ มารว่ มกจิ กรรมวันน้ี รสู้ ึกอย่างไร คิดวา่ การเป็นประชาคมอาเซียนมีผลกระทบตอ่ เราอยา่ งไร และเราจะปรบั ตวั อยา่ งไร แนวทางสรปุ บทเรียน อาเซียน (ASEAN) เป็นการรวมตัวกันของ 10 ประเทศ ในทวีปเอเชียตะวันออก เฉียงใต้ เพื่อเพิ่มอำ�นาจต่อรองและขีดความสามารถการแข่งขันของอาเซียนในเวที ระหว่างประเทศในทุกด้าน รวมถึงความสามารถในการรับมือกับปัญหาใหม่ ๆ ใน ระดับโลกทีส่ ่งผลกระทบมาถึงภูมภิ าคอาเซียน เช่น ภาวะโลกร้อน การกอ่ การร้าย หรือ กล่าวอีกนัยหนง่ึ คอื การเป็นประชาคมอาเซียน คือการทำ�ให้ประเทศสมาชกิ อาเซยี น เป็น “ครอบครัวเดยี วกัน” ทมี่ คี วามแข็งแกรง่ และมภี มู ิต้านทานที่ดี โดยสมาชิกใน ครอบครัวมีสภาพความอย่ทู ดี่ ี ปลอดภยั และสามารถทำ�มาค้าขายได้อยา่ งสะดวกมาก ย่ิงข้นึ ความรทู้ ่ีผูส้ ูงอายุควรรู้ 171

172 โรงเรยี นผ้สู ูงอายุ : ชดุ ความรู้ การพฒั นาเป็นผ้สู งู อายทุ ่มี ีศกั ยภาพ

รายวชิ าท่ี 5 การเปล่ยี นแปลงทางธรรมชาตใิ นโลก แนวสงั เขปรายวิชา อธบิ ายการเปลย่ี นแปลงทางธรรมชาตใิ นโลกลกั ษณะตา่ ง ๆ ผลกระทบและแนวทาง การปอ้ งกันปัญหาท่เี กดิ จากการเปล่ยี นแปลงทางธรรมชาติ วตั ถปุ ระสงค์ 1. เพื่อให้นักเรียนสูงอายุเรียนรู้การเปลี่ยนแปลงทางธรรมชาติในโลกลักษณะ ตา่ ง ๆ 2. เพ่ือให้นักเรียนสูงอายุเรียนรู้ผลกระทบและแนวทางการป้องกันปัญหาที่เกิด จากการเปล่ียนแปลงทางธรรมชาติ ความร้ทู ผ่ี ูส้ ูงอายุควรรู้ 173

แนวการถา่ ยทอดความรู้ นำ� เขา้ สู่บทเรียน ผู้ถ่ายทอดความรู้น�ำเข้าสู่บทเรียนโดยให้ชมคลิปเก่ียวกับการเปลี่ยนแปลงทาง ธรรมชาติในโลกลักษณะต่าง ๆ และให้นักเรียนสูงอายุเล่าประสบการณ์การรับรู้หรือ การเผชญิ กบั ภัยพบิ ตั ิทางธรรมชาติทเี่ คยพบ ปัญหาและการแก้ไขปัญหาที่เกิดขึน้ การเปล่ยี นแปลงทางธรรมชาติในโลก โลกเรามีการเปล่ียนแปลงเกิดข้ึนในทุกวัน ต้องเผชิญท้ังภาวะโลกร้อน การ เปล่ียนแปลงภูมอิ ากาศ และความแหง้ แล้ง ซ่ึงลักษณะการเปลี่ยนแปลงนมี้ ตี งั้ แต่การ เกิดขึน้ อย่างชา้ ๆ ไปจนถึงการเกิดอยา่ งฉับพลนั และรนุ แรง ส่งผลใหเ้ กิดความเสียหาย ตอ่ ชีวติ และทรพั ยส์ นิ จ�ำนวนมาก ภาวะโลกรอ้ น คือ ภาวะทบี่ รรยากาศของโลกมอี ุณหภมู ิโดยเฉลย่ี สูงขึ้น ซ่งึ เป็น สาเหตทุ ำ� ใหภ้ มู อิ ากาศของโลกเปลยี่ นแปลง ภาวะโลกรอ้ นอาจนำ� ไปสกู่ ารเปลย่ี นแปลง ปริมาณนำ้� ฝน ระดับน�ำ้ ทะเล และส่งผลกระทบต่อพืช สัตว์ และมนุษย์อย่างมาก ปจั จยั สำ� คญั ท่ที �ำใหอ้ ณุ หภูมิของโลกสูงขึน้ คือ “ปรากฏการณเ์ รอื นกระจก” (Greenhouse Effect) ซง่ึ เกดิ จากการทม่ี นษุ ยไ์ ดป้ ลอ่ ยกา๊ ซเรอื นกระจกออกสบู่ รรยากาศ ในปรมิ าณมาก ได้แก่ กา๊ ซคารบ์ อนไดออกไซด์ มเี ทน ไนตรสั ออกไซด์ และสารประกอบ คลอโรฟลอู อโรคารบ์ อน จากการทำ� กจิ กรรมตา่ ง ๆ เชน่ การทำ� การเกษตร อตุ สาหกรรม การคมนาคมขนสง่ การตดั ไมท้ ำ� ลายปา่ ทำ� ใหท้ ง้ั โลกตอ้ งเผชญิ กบั เหตกุ ารณท์ างธรรมชาติ ท่ีทวีความรุนแรงขึ้น เช่น เกิดพายุหมุนบ่อยขึ้นและมีความรุนแรงมากข้ึน, ปัญหา 174 โรงเรยี นผ้สู งู อายุ : ชดุ ความรู้ การพฒั นาเปน็ ผู้สูงอายุท่ีมศี ักยภาพ

ฝนแล้งและไฟปา่ อณุ หภมู ขิ องอากาศท่สี งู ขึน้ ทำ� ใหป้ ริมาณนำ้� และความช่มุ ชน้ื ระเหย ไปอยา่ งรวดเร็ว นอกจากนีฝ้ นแลง้ ยงั ท�ำใหเ้ กิดไฟป่าได้งา่ ย, ระดบั นำ้� ทะเลสูงข้นึ ธาร น้�ำแขง็ ทข่ี ้วั โลกละลายเร็วกวา่ ปกติ, ปัญหาชายฝ่ังทะเลถกู กดั เซาะ ในขณะทีป่ ระเทศไทยเกดิ ภยั พบิ ัติน�้ำท่วม ภัยแล้ง ดนิ ถลม่ บ่อยครงั้ และยังคงทวี ความรุนแรงมากขนึ้ นอกจากนี้ “ภาวะโลกร้อน” ยงั ทำ� ใหฤ้ ดูหนาวสัน้ ลง พื้นที่ทาง ภาคใต้มีฝนตกชุกและเกิดอุทกภัยบ่อยขึ้น ในขณะท่ีภาคเหนือและภาคตะวันออก เฉยี งเหนอื ตอ้ งเผชญิ กบั ความแหง้ แลง้ มากขนึ้ ปญั หาดงั กลา่ วนอกจากจะสง่ ผลกระทบ ตอ่ ชวี ิตของประชาชนทวั่ ไปแลว้ ยงั ทำ� ใหผ้ ลผลิตทางการเกษตรซ่ึงเป็นรายได้หลักของ ประเทศลดลงอีกดว้ ย ซึ่งส่งผลต่อเศรษฐกิจและความมน่ั คงของประเทศ แต่เราทุกคนสามารถช่วยลดโลกร้อนได้หลายวิธี เช่น ลดปริมาณการใช้ถุง พลาสติก เพราะถุงพลาสติกไม่สามารถย่อยสลายได้เองตามธรรมชาติ และการเผา กำ� จัดในเตาเผาขยะอย่างถกู วิธตี ้องใชพ้ ลงั งานจ�ำนวนมาก ซึง่ ท�ำใหม้ กี า๊ ซเรอื นกระจก เพ่ิมในบรรยากาศ, แยกขยะอินทรีย์ เช่น เศษผัก เศษอาหาร ออกจากขยะอ่ืน ๆ ที่สามารถน�ำไปใช้ให้เกิดประโยชน์ใหม่ได้ เป็นการป้องกันการปล่อยก๊าซมีเทนสู่ บรรยากาศ, ใช้รถส่วนตัวให้น้อยลง หันไปใช้จักรยาน ใช้บริการรถโดยสารประจ�ำ ทาง หรอื ใช้การเดนิ เม่อื ตอ้ งไปทำ� กิจกรรมหรอื ธรุ ะใกล้บ้าน, ประหยัดการใช้พลงั งาน ไฟฟ้า, สนบั สนนุ สนิ ค้าและผลิตผลจากเกษตรกรในทอ้ งถน่ิ ใกลบ้ ้าน ช่วยใหเ้ กษตรกร ในพนื้ ท่ีไมต่ ้องขนสง่ ผลติ ผลให้พอ่ คา้ คนกลางน�ำไปขายในพ้นื ท่ไี กล ๆ ประหยดั การใช้ พลงั งาน ความรูท้ ี่ผู้สงู อายคุ วรรู้ 175

กจิ กรรมระหวา่ งการเรียนการสอน เกมกวาง แบง่ นักเรยี นสูงอายเุ ป็นสองกลุ่ม กลุ่มหนง่ึ เป็นสงิ่ แวดล้อม อกี กลมุ่ เป็นกวาง ใน กลุ่มส่ิงแวดล้อมประกอบด้วย อาหาร นำ้ � และรม่ เงา สำ�หรบั ให้กวางอาศัยอยู่ ท้งั สอง กลมุ่ ยืนอยู่คนละฝั่งหนั หลงั ชนกนั กลุม่ สิ่งแวดล้อมเป็นฝ่ายตัดสินใจ ว่าจะให้จัดการ อยา่ งไร ส่วนหนึ่งเปน็ อาหาร สว่ นหนึ่งเลน่ เป็นนำ้ �และที่เหลอื เปน็ ร่มเงา กวางตดั สินใจ วา่ ตอ้ งการอะไร โดยมสี ัญลักษณ์ ดังนี้ ร่มเงา ทำ�ทา่ หลังคาเหนอื ศีรษะด้วยมอื อาหาร สองมอื วางบนท้อง น้ำ� สองมือทำ�ท่าถอื แกว้ นำ้ �จ่อทป่ี าก ใช้สัญญาณกันเอง สองกลุ่มหันหน้าเข้าหากันแล้วแสดงท่า กวางเริ่มวิ่งไปยังสิ่ง แวดล้อมและคนที่มีสิ่งที่กวางต้องการ เช่น ถ้ากวางต้องการน้ำ�ให้ไปหาสิ่งแวดล้อม หรือคนที่มีน้ำ� กวางนำ�น้ำ�มาให้ทีมตนเอง และน้ำ�ก็เปลี่ยนเป็นกวางในตาต่อไป ถ้า อาหารไมพ่ อสำ�หรับกวางทห่ี ิว กวางเหล่านน้ั ตายและกลายเป็นสง่ิ แวดล้อม เล่นอย่างน้เี รือ่ ยไปจนเกดิ พิบัตทิ างธรรมชาติ ส่ิงแวดล้อมเลอื กว่าให้มสี ่งิ เดยี วที่ให้ ได้ คอื ร่มเงา กวางทตี่ อ้ งการอาหารและน้ำ�กลายเปน็ ส่ิงแวดลอ้ ม คำ�ถามนำ�การสนทนา กิจกรรมน้เี ปรยี บเทียบกับชวี ติ จรงิ ได้ไหม อยา่ งไร ร้สู กึ อย่างไรเมอื่ เกิดภัยพิบัตทิ างธรรมชาติ ในความเป็นจรงิ แลว้ ธรรมชาตมิ สี ภาพอยา่ งไร 176 โรงเรยี นผ้สู งู อายุ : ชดุ ความรู้ การพัฒนาเปน็ ผสู้ งู อายทุ มี่ ศี กั ยภาพ

สรปุ บทเรยี น โดยการต้ังคำ�ถามผสู้ ูงอายุ มาร่วมกจิ กรรมวันนี้ รสู้ กึ อย่างไร คิดว่า ชุมชนของเรามีการเปลย่ี นแปลงสภาพ แวดลอ้ มทางธรรมชาตไิ ปจากอดีตอย่างไร และส่งผลกระทบตอ่ เราอย่างไรบ้าง แนวทางสรปุ บทเรยี น ปัจจุบันได้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางธรรมชาติมากมาย ทั้งแผ่นดินไหว ภูเขาไฟ ปะทุ สึนามิ อุทกภัย แผ่นดินถล่ม การกัดเซาะชายฝั่ง วาตภัย ภาวะโลกร้อน สภาพ อากาศแปรปรวน ไฟป่า ตลอดจนความแห้งแล้ง ซึ่งส่งผลให้เกิดความเสียหาย ต่อชีวิตและทรัพย์สินจำ�นวนมาก เราควรเรียนรู้เพื่อป้องกันและปรับตัวให้เข้ากับ สภาพแวดล้อมท่เี ปล่ยี นไป ความรูท้ ีผ่ สู้ ูงอายุควรรู้ 177

รายวชิ าที่ 6 ภัยพบิ ัตทิ างธรรมชาติและการเตรียมรบั มอื เมอื่ เกิดสถานการณ์ภัยพบิ ัติ แนวสงั เขปรายวิชา อธิบายลักษณะภัยพบิ ัตทิ างธรรมชาตปิ ระเภทตา่ ง ๆ สถานการณ์ ผลกระทบจาก การเกดิ ภัยพบิ ตั ทิ างธรรมชาติ และการเตรยี มรับมอื เม่อื เกดิ สถานการณ์ภัยพบิ ตั ิ วตั ถุประสงค์ 1. เพื่อให้นักเรียนสูงอายุเรียนรู้เก่ียวกับลักษณะภัยพิบัติทางธรรมชาติประเภท ต่าง ๆ 2. เพ่ือให้นักเรียนสูงอายุทราบสถานการณ์และผลกระทบจากการเกิดภัยพิบัติ ทางธรรมชาติประเภทตา่ ง ๆ 3. เพ่ือให้นักเรียนสงู อายมุ ีความรแู้ ละสามารถปฏบิ ัติตนไดอ้ ยา่ งเหมาะสมเมอ่ื เกดิ สถานการณภ์ ัยพิบตั ิ 178 โรงเรยี นผู้สงู อายุ : ชุดความรู้ การพัฒนาเป็นผู้สงู อายทุ มี่ ศี กั ยภาพ

แนวการถา่ ยทอดความรู้ นำ� เขา้ สบู่ ทเรยี น ผู้ถ่ายทอดความรู้ให้นักเรียนสูงอายุเล่าประสบการณ์การเผชิญหรือการรับรู้เกี่ยว กบั ภัยพิบตั ทิ างธรรมชาติทเ่ี คยพบ ปัญหาและการแกไ้ ขปัญหาทเี่ กิดขนึ้ ภยั พบิ ตั ิทางธรรมชาติและการเตรยี มรบั มือ การเปล่ียนแปลงทางสภาวะแวดล้อมของโลกอาจเกิดขึ้นทั้งจากปัจจัยธรรมชาติ หรือจากการกระท�ำของมนุษย์ที่ส่งผลให้เกิดปัญหาทางกายภาพหรือภัยพิบัติต่าง ๆ ทง้ั ในประเทศไทยและภมู ิภาคต่าง ๆ ของโลก อาทิ แผ่นดนิ ไหว สึนามิ อุทกภยั ตลอด จนภัยพิบัติอื่น ๆ ก่อให้เกิดผลกระทบท้ังโดยตรงและโดยอ้อมต่อมวลมนุษย์ ซ่ึงเป็น อนั ตรายต่อชวี ิตและความเปน็ อยขู่ องสิ่งมีชวี ิต จึงมีความจ�ำเป็นที่จะต้องศึกษาหาความรู้เกี่ยวกับภัยพิบัติทางธรรมชาติและการ เปลยี่ นแปลงทางธรรมชาตใิ นโลก เพอ่ื จะไดป้ รบั วถิ ชี วี ติ ใหส้ อดคลอ้ งกบั สภาวะในขณะนี้ แผน่ ดินไหว เป็นปรากฏการณ์ธรรมชาติทแี่ ผน่ ดนิ มกี ารส่ันสะเทือน ซ่งึ เกิดจาก อิทธิพลของแรงบางอย่างทีอ่ ยู่ใต้พนื้ โลก เมอ่ื เกิดแผ่นดินไหว คลื่นของแผ่นดนิ ไหวจะ กระจายไปส่บู รเิ วณสว่ นตา่ ง ๆ ของโลก และถ้าการสน่ั สะเทือนของแผน่ ดินไหวเป็นไป อย่างรุนแรง อุปกรณต์ รวจจับคล่ืนท่อี ยู่หา่ งออกไปไกลนบั หมื่นกโิ ลเมตรกส็ ามารถรับ คลนื่ แผ่นดินไหวได้ ความรทู้ ่ผี ้สู งู อายุควรรู้ 179

ในประเทศไทย การเกิดปรากฏการณ์แผ่นดินไหวค่อนข้างน้อยและได้รับผล กระทบไม่รุนแรงมากนัก เน่ืองจากไทยตั้งอยู่ห่างไกลจากแนวแผ่นเปลือกโลกและ แนวภเู ขาไฟ แม้ประเทศไทยจะมีรอยเลอื่ นมพี ลังในภาคเหนือ ภาคตะวนั ตก และ ภาคใต้ แต่เปน็ รอยเล่ือนขนาดเล็ก ส่วนใหญศ่ นู ยก์ ลางแผน่ ดนิ ไหวจะอยู่บรเิ วณหมู่ เกาะอนั ดามนั ประเทศอนิ เดีย ประเทศพมา่ ทางตอนใตข้ องประเทศจีน และตอน เหนือของประเทศลาว เมอื่ มแี ผ่นดินไหวขนาดเล็กหรือปานกลางเกดิ ข้ึน (ขนาดปานกลาง 4-6 รกิ เตอร์ ขนาดเล็ก 1-3 ริกเตอร์) จะเกิดรอยร้าวของอาคารและส่ิงของตกลงพื้นหรือแกว่ง แต่ถ้าขนาดของแผ่นดินไหวขนาดใหญ่ คือต้ังแต่ 7 ริกเตอร์ข้ึนไป จะเกิดความ รนุ แรงมาก คือ อาคารทไ่ี มแ่ ขง็ แรงจะพังทรุดถล่ม มีผ้เู สยี ชีวิตมาก กรณีท่ีเกดิ แผ่นดนิ ไหวในพนื้ ท่ที เ่ี ป็นเกาะและมีขนาดตง้ั แต่ 7.5 รกิ เตอรข์ ึ้นไป ส่งผลใหเ้ กดิ คล่นื สนึ ามิ นอกจากนี้ การเกิดแผ่นดินไหวขนาดใหญ่อาจท�ำให้พื้นท่ีบริเวณเชิงเขาท่ีลาดชัน เกิดดนิ ถลม่ ลงมาทับบา้ นเรือนแถบภูเขา และอาจเกิดแผน่ ดินแยกกัน 180 โรงเรียนผ้สู งู อายุ : ชุดความรู้ การพัฒนาเปน็ ผสู้ งู อายุที่มศี กั ยภาพ

พน้ื ทเี่ ส่ียงภยั แผน่ ดนิ ไหวในประเทศไทย 1. เขตความรุนแรงน้อย โดยเครื่องตรวจรับความส่ันสะเทือน คนไม่สามารถรู้สึกได้ พบได้บรเิ วณพ้นื ทีส่ ว่ นใหญ่ของภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื และภาคตะวันออก 2. เขตความรุนแรงพอประมาณ สภาพของแผ่นดินไหวคนสามารถรู้สึกได้ พบได้ บรเิ วณภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือตอนบน ภาคตะวันออก และภาคใตฝ้ ่งั อา่ วไทย ตัง้ แตน่ ครศรีธรรมราชลงไป 3. เขตที่มีความรุนแรงน้อย-ปานกลาง สภาพของแผ่นดินไหวคนรู้สึกได้ บ้านส่ัน สะเทือน ต้นไม้ส่ัน สิ่งปลูกสร้างท่ีออกแบบไม่ดีอาจพังได้ พบบริเวณภาคเหนือ ขอบภาคกลางด้านทศิ ตะวันตก กรุงเทพฯ และปรมิ ณฑล ภาคตะวนั ตกตอนล่าง และภาคใต้ 4. เขตที่มีความรุนแรงปานกลาง สภาพของแผ่นดินไหวคนรู้สึกได้ ส่ิงของในห้อง ตกหลน่ ตกึ รา้ ว ท�ำใหส้ ง่ิ กอ่ สร้างเสียหาย บรเิ วณท่ีอาจเกิดข้นึ ได้ไดแ้ ก่ ภาคเหนอื และภาคตะวันตกทม่ี ีชายแดนตดิ ต่อกับสหภาพพมา่ จนถึงจังหวัดกาญจนบุรี ความรูท้ ี่ผูส้ งู อายคุ วรรู้ 181

ขอ้ ปฏิบัตใิ นการปอ้ งกันตนเองจากภัยแผ่นดนิ ไหว 1. บคุ คลทอี่ ยบู่ รเิ วณจดุ เสย่ี งตอ่ การเกดิ แผน่ ดนิ ไหวควรจดั เตรยี มเครอื่ งอปุ โภคบรโิ ภค ยารักษาโรคไว้ให้พร้อม 2. ขณะเกิดเหตุห้ามใช้ลิฟต์เพราะไฟฟ้าอาจดับได้ และควรมุดลงใต้โต๊ะที่แข็งแรง เพอ่ื ปอ้ งกันส่ิงของร่วงหล่นทับ 3. หากอยู่ภายนอกอาคารใหห้ ลีกเล่ียงการอยู่ใกลเ้ สาไฟฟ้า ก�ำแพง และอาคารสงู หากอยใู่ กลช้ ายฝั่งทะเลให้รีบข้ึนทส่ี ูงที่หา่ งจากชายฝงั่ เพราะอาจเกิดคล่นื สนึ ามิได้ 4. ควรออกแบบอาคารและสิ่งกอ่ สรา้ งใหส้ ามารถรบั แรงแผน่ ดินไหวขนาดใหญไ่ ด้ 5. ควรมีการฝกึ ซอ้ มการหลบภยั แผ่นดนิ ไหวในแต่ละชมุ ชนหรือหนว่ ยงานท่อี ยใู่ น พนื้ ทเี่ ส่ยี งแผ่นดินไหว 182 โรงเรียนผสู้ งู อายุ : ชดุ ความรู้ การพัฒนาเป็นผูส้ งู อายุท่ีมีศักยภาพ

สึนามิ เป็นภยั พิบัติทางธรรมชาตอิ ย่างหนึ่ง ในภาษาญ่ีปุน่ แปลวา่ “คลืน่ อ่าวจอด เรือ” ในบางคร้ังกอ็ าจเรียกว่า “Seismic Wave” ปจั จุบันใช้ค�ำเรยี กกล่มุ คลนื่ ที่มี ความยาวคลน่ื มาก ๆ ขนาดหลายรอ้ ยกิโลเมตร นบั จากยอดคล่นื ทีไ่ ล่ตามกันไป บริเวณท่มี กั เกดิ คล่นื สนึ ามคิ อื ในมหาสมุทรแปซิฟกิ โดยเฉพาะประเทศญ่ปี ุ่น มักไดร้ ับภัยจากสนึ ามบิ ่อยครงั้ ส่วนในทะเลอันดามันของมหาสมุทรอนิ เดียไมเ่ คยเกดิ สึนามิท่ีรุนแรงมาก่อน จนเมือ่ วนั ท่ี 26 ธนั วาคม พ.ศ. 2547 ได้เกิดสึนามทิ ี่รุนแรงมาก มีจดุ ก�ำเนดิ อยู่ในทะเลทางตอนเหนือของเกาะสุมาตราในประเทศอินโดนเี ซีย แลว้ แผ่ ขยายไปในทะเลอันดามันจนไปถึงฝัง่ ตะวนั ออกของทวีปแอฟรกิ า สง่ ผลให้มีผูเ้ สียชีวิต มากกว่า 200,000 คน ใน 11 ประเทศ ไดแ้ ก่ อินโดนเี ซยี มาเลเซีย ไทย พมา่ อนิ เดีย บังกลาเทศ ศรีลังกา มลั ดฟี ส์ โซมาเลีย แทนซาเนยี และเคนยา ในประเทศไทยมีผู้เสยี ชีวติ ประมาณ 5,400 คน ใน 6 จงั หวัด ผลของคล่นื สนึ ามิทมี่ ตี อ่ สิง่ แวดล้อมและสงั คม ทำ� ให้แผ่นเปลอื กโลกขยับ คา่ พิกดั ทางภูมศิ าสตรค์ ลาดเคล่อื นไป, ส่งผลให้สภาพพื้นทช่ี ายฝัง่ ทะเลเปลยี่ นแปลงไปในช่วง เวลาอนั ส้ัน, ทำ� ใหส้ ญู เสียทง้ั ชีวติ และทรพั ย์สนิ ต่าง ๆ เช่น บ้านเรอื นเสียหาย ระบบ สาธารณูปโภคถูกท�ำลาย, ส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศ เช่น สัตว์น้�ำบางประเภท เปล่ียนทอี่ ยู่อาศัย, กระทบตอ่ การประกอบอาชีพของประชาชน เชน่ การทำ� ประมง การค้าขายบริเวณชายหาด, สง่ ผลกระทบต่อธุรกจิ การทอ่ งเท่ียว ทำ� ใหน้ กั ท่องเทยี่ ว ลดลง ความร้ทู ่ผี ูส้ ูงอายุควรรู้ 183

วิธีสังเกตและปอ้ งกันตนจากคลน่ื สนึ ามิ 1. เมอื่ เกิดแผน่ ดนิ ไหวขณะทีอ่ ยใู่ นพื้นท่จี ังหวดั ตดิ ชายฝงั่ ทะเล ตอ้ งระลกึ เสมอว่าอาจเกิดคลนื่ สนึ ามิตามมา เพือ่ จะได้เตรยี มตวั ใหพ้ ร้อมทุกเมือ่ 2. สงั เกตปรากฏการณข์ องชายฝ่ัง เชน่ ระดบั นำ้� ทะเลลดลง ให้รีบอพยพ ครอบครวั และสัตวเ์ ลีย้ งขน้ึ ทส่ี ูง 3. ถ้าอยู่ในเรอื จอดใกล้กับชายฝ่ังให้รบี นำ� เรือออกไปกลางทะเล 4. หลกี เลี่ยงการกอ่ สรา้ งใกลช้ ายฝง่ั ในบรเิ วณที่มีความเสย่ี งสูง หากจ�ำเปน็ ต้องมกี ารกอ่ สร้างควรมโี ครงสรา้ งแข็งแรงต้านแรงสนึ ามไิ ด้ 184 โรงเรยี นผูส้ ูงอายุ : ชุดความรู้ การพัฒนาเป็นผู้สูงอายทุ ี่มศี กั ยภาพ

อทุ กภัย หรือภัยท่ีเกิดจากน้�ำทว่ ม ปัจจุบนั เหตุอทุ กภยั ในประเทศไทยมกั เกิดขน้ึ อย่างฉับพลันและเกิดรุนแรงข้ึน เนื่องจากมีฝนตกหนักต่อเนื่องกันเป็นเวลานาน เนอ่ื งจากมีการทำ� ลายป่าไม้ เมอ่ื ฝนตกน้ำ� จึงไหลเรว็ ขนึ้ และเกิดนำ้� ทว่ ม เมือ่ ปริมาณ น�ำ้ มากข้ึนก็จะมกี ำ� ลงั ท�ำลายลา้ งสงู เชน่ เหตกุ ารณ์ใน พ.ศ. 2544 พายุโซนร้อนท�ำให้ เกดิ ฝนตกหนักต่อเนื่องในต�ำบลน�ำ้ กอ้ อำ� เภอหล่มสัก จังหวัดเพชรบรู ณ์ ทำ� ใหด้ ินถลม่ บนเขาและมนี ้ำ� ป่าไหลเขา้ ท่วมบา้ นเรอื น มที ่อนไม้และซากไมไ้ หลลงมากับกระแสนำ้� เกดิ ความเสยี หายแกช่ ีวิตและทรัพย์สิน มผี ูเ้ สยี ชีวติ 125 คน ข้อควรปฏิบัติเมื่อเกิดอุทกภัย ให้ตัดสะพานไฟและปิดแก๊สหุงต้มให้เรียบร้อย, อยูใ่ นอาคารทแี่ ข็งแรงและอย่ทู ส่ี งู พ้นจากน้ำ� ทีเ่ คยทว่ ม, ทำ� ร่างกายให้อบอุน่ อยูเ่ สมอ, ไม่ควรขับขี่ยานพาหนะฝ่าลงไปในกระแสน้�ำหลาก, ไม่ควรเล่นน้�ำหรือว่ายน้�ำเล่นใน ขณะน�้ำทว่ ม, ระวงั สัตว์ที่มพี ิษทห่ี นนี ำ้� ท่วมขน้ึ มาอยบู่ นบ้านและหลังคากัดต่อย เชน่ งู ตะขาบ, ติดตามเหตุการณ์อย่างใกล้ชิด เช่น สังเกตดินฟ้าอากาศ หรือติดตาม ค�ำเตือนทเ่ี กี่ยวกบั ลักษณะอากาศจากกรมอุตนุ ยิ มวทิ ยา ทส่ี ำ� คญั ใหเ้ ตรียมพรอ้ มท่ีจะ อพยพไปในที่ปลอดภัยของชวี ิตมากกว่าห่วงทรัพย์สิน ข้อควรปฏิบตั หิ ลงั เกดิ อทุ กภยั มดี ังตอ่ ไปนี้ การขนส่งคนอพยพกลบั ภูมลิ ำ� เนา, ช่วยเหลือในการรอ้ื ส่ิงปรกั หกั พัง ซ่อมแซมบ้านเรือน อาคารต่าง ๆ, ทำ� ความสะอาด บา้ นเรอื น ถนนหนทางท่ีเต็มไปดว้ ยโคลน, ซ่อมแซมสาธารณูปโภคใหก้ ลับคนื สู่สภาพ ปกตโิ ดยเรว็ ทส่ี ดุ , การสงเคราะหผ์ ปู้ ระสบภยั จากหนว่ ยบรรเทาทกุ ขต์ า่ ง ๆ, การจดั การ ดา้ นสาธารณสขุ เพ่ือป้องกันโรคต่าง ๆ ทอี่ าจเกดิ ขน้ึ ภายหลัง, ช่วยเหลือสตั วต์ า่ ง ๆ ท่มี ชี ีวิตอยู่ ความร้ทู ี่ผสู้ งู อายคุ วรรู้ 185

แผ่นดนิ ถล่ม คอื การเคลือ่ นทข่ี องแผ่นดิน และกระบวนการซง่ึ เกี่ยวข้องกับการ เคล่อื นทข่ี องดนิ หรือหนิ ตามบริเวณพ้นื ทล่ี าดชนั ทเ่ี ปน็ ภูเขาหรือเนินเขา ซง่ึ อาจเปน็ ผลมาจากการเกดิ แผน่ ดนิ ไหวทรี่ นุ แรงมาก การเกดิ ฝนตกหนกั ฝนทต่ี กหนกั ตอ่ เนอ่ื งกนั หลาย ๆ วัน ภเู ขาไฟปะทุ หิมะตกมากหรือหมิ ะละลาย คลื่นสนึ ามิ การเปล่ียนแปลง ของนำ้� ใต้ดิน การกดั เซาะของฝ่ังแมน่ ำ้� ไหลท่ วีป นอกจากน้ียงั เกดิ จากน้ำ� มอื ของมนษุ ยด์ ้วย เชน่ การขุดดนิ บรเิ วณไหล่เขา ลาดเขา หรือเชิงเขา เพ่อื ทำ� การเกษตร การทำ� ถนน การขยายที่ราบในการพฒั นาทดี่ นิ , การดูด ทรายจากแมน่ ำ�้ หรอื บนแผ่นดิน การขุดดนิ ลกึ ๆ ในการกอ่ สรา้ งหอ้ งใต้ดนิ ของอาคาร, การบดอดั ดินเพื่อการก่อสรา้ งทำ� ให้เกดิ การเคล่ือนของดินในบริเวณใกล้เคียง, การสูบ น้�ำใตด้ ิน น้�ำบาดาลทีม่ ากเกนิ ไป และการท�ำลายปา่ เพ่ือท�ำไร่ ท�ำสวน การเกิดแผ่นดินถล่มในต่างประเทศและในประเทศไทยมีลักษณะคล้ายกัน คือ มักเกิดในพื้นท่ีภูเขาท่ีมีความลาดชัน มีการปรับพ้ืนที่ป่าดั้งเดิมเป็นพ้ืนท่ีเกษตรกรรม สร้างบ้านพักอาศัย สร้างรีสอร์ตบริการนักท่องเท่ียว และเม่ือมีฝนตกชุกต่อเนื่อง ยาวนานมากกวา่ 24 ช่วั โมง มกั จะเกดิ แผน่ ดนิ ถลม่ เอาดนิ โคลน เศษหิน ซากไมล้ งมา พรอ้ มกับสายน้ำ� สรา้ งความเสียหายทงั้ ตอ่ ชีวิตและทรัพย์สินทกุ ครั้ง ตัวอยา่ งแผ่นดิน ถลม่ ในประเทศไทยใน พ.ศ. 2549 ทอ่ี ำ� เภอลบั แล อำ� เภอทา่ ปลา อำ� เภอเมอื งฯ จงั หวดั อตุ รดิตถ์ อ�ำเภอศรีสัชนาลยั จังหวัดสโุ ขทัย เกิดแผน่ ดินถลม่ มีผเู้ สียชวี ิตจ�ำนวนมาก 186 โรงเรียนผู้สงู อายุ : ชดุ ความรู้ การพัฒนาเป็นผู้สงู อายุทมี่ ีศักยภาพ

วาตภัย เป็นภัยธรรมชาตซิ ึ่งเกิดจากพายุลมแรง สามารถแบ่งลักษณะของวาตภัย ไดต้ ามความเรว็ ของลมและสถานทท่ี ่ีเกิด เชน่ พายุฝนฟ้าคะนอง พายุดีเปรสชัน พายุ โซนรอ้ น พายไุ ต้ฝ่นุ วาตภยั ท�ำให้เกดิ ความเสียหายให้แก่ชวี ิตของมนุษย์ อาคารบา้ น เรอื น ต้นไม้ และสิ่งกอ่ สรา้ งตา่ ง ๆ ประเทศไทยเกิดวาตภยั ร้ายแรงหลายครัง้ เช่น พายโุ ซนร้อน “แฮรเ์ รียต” ท่ีแหลม ตะลมุ พุก อำ� เภอปากพนัง จังหวดั นครศรีธรรมราช พ.ศ. 2505 พายไุ ต้ฝุ่น “เกย”์ ท่ี พัดเขา้ สู่จังหวัดชุมพรเม่อื พ.ศ. 2532 การระวังภัยจากวาตภัย ต้องติดตามข่าวและค�ำเตือนลักษณะอากาศจากกรม อุตนุ ิยมวิทยา, เตรยี มวทิ ยุและอปุ กรณส์ ่ือสารชนิดใชถ้ ่านแบตเตอร่ี เพ่ือตดิ ตามข่าว ในกรณีที่ไฟฟา้ ขดั ขอ้ ง, ตดั หรือลิดกิง่ ไม้ที่อาจหักไดจ้ ากลมพายุ โดยเฉพาะก่ิงทอี่ าจ จะหกั มาทับบ้าน สายไฟฟา้ ตน้ ไม้ท่ียนื ตน้ ตายควรจดั การโคน่ ลงเสีย, ตรวจเสาและ สายไฟฟ้าทั้งในและนอกบริเวณบ้านให้เรียบร้อย ถ้าไม่แข็งแรงให้ยึดเหน่ียวเสาไฟ ให้ม่ันคง, พักในอาคารที่มั่นคงตลอดเวลาขณะเกิดวาตภัย อย่าออกมาในท่ีโล่งแจ้ง เพราะกง่ิ ไมอ้ าจหกั โค่นลงมาทบั ได้ รวมทั้งหลังคาสังกะสแี ละกระเบ้ืองจะปลวิ ตามลม มาท�ำอันตรายได้, ปดิ ประตู หน้าต่างทกุ บาน รวมทง้ั ยึดประตูและหน้าต่างใหม้ ั่นคง แขง็ แรง ถา้ ประตูหน้าต่างไมแ่ ขง็ แรง ให้ใชไ้ มท้ าบตตี ะปตู รึงปดิ ประตูหน้าตา่ งไว้จะ ปลอดภัยยง่ิ ขน้ึ ปดิ กนั้ ชอ่ งทางลมและชอ่ งทางตา่ ง ๆ ทลี่ มจะเขา้ ไปทำ� ใหเ้ กดิ ความเสยี หาย, เตรยี ม ตะเกียง ไฟฉาย และไมข้ ดี ไฟไว้ใหพ้ รอ้ ม ใหอ้ ยใู่ กล้มือ เมอ่ื เกดิ ไฟฟ้าดับจะไดห้ ยิบ ใชไ้ ดอ้ ยา่ งทนั ทว่ งท,ี นำ�้ สะอาดและอปุ กรณเ์ ครอื่ งนงุ่ หม่ ทจี่ ำ� เปน็ , เตรยี มอาหารสำ� รอง อาหารกระป๋องไว้บา้ ง ส�ำหรับการยังชีพในระยะเวลา 2-3 วัน, ดบั เตาไฟใหเ้ รยี บรอ้ ย ความรู้ท่ผี ้สู งู อายุควรรู้ 187

และควรจะมีอุปกรณ์สำ� หรบั ดับเพลงิ ไว,้ เตรียมเคร่อื งเวชภัณฑ,์ ส่ิงของควรไว้ในทต่ี ่�ำ เพราะอาจจะตกหลน่ แตกหกั เสียหายได้, ถา้ มรี ถยนตห์ รอื พาหนะควรเตรยี มไวใ้ ห้ พร้อม เพราะภายหลังพายุสงบอาจตอ้ งน�ำผ้ปู ว่ ยไปสง่ โรงพยาบาล น้�ำมนั ควรจะเติม ให้เต็มถังอยตู่ ลอดเวลา และเมื่อลมสงบแล้วตอ้ งรออย่างน้อย 3 ชั่วโมง ถ้าพ้นระยะนแ้ี ลว้ ไมม่ ลี มแรงเกิด ข้ึนอีกจึงจะวางใจว่าพายุได้ผ่านพ้นไปแล้ว ทั้งนี้เพราะเมื่อศูนย์กลางพายุผ่านไปแล้ว จะมีลมแรงและฝนตกหนกั อกี ประมาณ 2 ชวั่ โมง ทงั้ นเ้ี มอื่ พายสุ งบแลว้ หากพบวา่ มผี ไู้ ดร้ บั บาดเจบ็ ใหร้ บี ชว่ ยเหลอื และนำ� สง่ โรงพยาบาล หรือสถานพยาบาลที่ใกล้เคียงให้เร็วที่สุด, ต้นไม้ใกล้จะล้มให้รีบจัดการโค่นลงเสีย มฉิ ะน้ันจะหักโคน่ ภายหลัง, ถา้ มีเสาไฟฟา้ ล้ม สายไฟขาด อยา่ เขา้ ใกล้หรือแตะตอ้ ง เป็นอนั ขาด ใหท้ �ำเครื่องหมายแสดงอนั ตราย แจ้งให้เจา้ หนา้ ทห่ี รือช่างไฟฟา้ จัดการ ด่วน อยา่ แตะโลหะทีเ่ ป็นสื่อไฟฟา้ , เม่อื พบวา่ ท่อประปาแตกใหร้ ีบแจ้งเจ้าหนา้ ท่ีมา แก้ไขโดยด่วน และอย่าเพ่ิงใชน้ ำ้� ประปา เพราะนำ�้ อาจไม่สะอาด การดม่ื น้ำ� นั้นอาจ จะเกิดโรคได้ ให้ใชน้ ้ำ� ท่กี กั ตนุ ก่อนเกดิ เหตุดืม่ แทน และการเตรยี มยารกั ษาโรคต่าง ๆ ทีม่ ักเกิดหลังวาตภัย เชน่ โรคระบบทางเดินหายใจ โรคตดิ เชื้อ ปรสิต โรคผิวหนงั โรคระบบทางเดนิ อาหาร โรคภาวะทางจิต 188 โรงเรียนผสู้ งู อายุ : ชดุ ความรู้ การพฒั นาเป็นผูส้ ูงอายทุ ่มี ศี ักยภาพ

ไฟป่า คือ ไฟท่ีเกิดขึ้นแล้วลุกลามไปได้โดยปราศจากการควบคุม ไฟป่าอาจ เกิดขึ้นจากสาเหตุธรรมชาติหรือเกิดจากการกระท�ำของมนุษย์แล้วส่งผลกระทบต่อ ส่งิ แวดลอ้ มและการด�ำรงชีวติ ของมนษุ ย์ ไฟปา่ ที่เกดิ ข้นึ บรเิ วณภูเขาจะมคี วามรนุ แรง และขยายพ้ืนทไี่ ด้เรว็ กวา่ พ้ืนราบ ผลกระทบทีเ่ กดิ จากไฟป่า นอกจากลูกไม้ กลา้ ไมเ้ ลก็ ๆ ในปา่ ถูกเผาทำ� ลาย หมด โอกาสเติบโตเป็นไม้ใหญ่ ส่วนต้นไม้ใหญห่ ยุดการเจริญเติบโต เนอื้ ไมเ้ สอ่ื มคณุ ภาพลง เป็นแผล เกิดเชือ้ โรค และแมลงเข้ากดั ท�ำลายเน้ือไม้ สภาพป่าทอี่ ุดมสมบูรณเ์ ปล่ยี น สภาพเปน็ ทงุ่ หญา้ ไปในทส่ี ดุ แลว้ ยงั มหี มอกควนั ทเ่ี กดิ จากไฟปา่ ซง่ึ กอ่ ใหเ้ กดิ ผลกระทบ ทางดา้ นสภาวะอากาศเป็นพษิ ทำ� ลายสขุ ภาพของคน เกดิ ทศั นวสิ ัยไมด่ ีต่อการบนิ ดว้ ย นอกจากนย้ี งั ทำ� ใหห้ นา้ ดนิ เปิดโลง่ เมือ่ ฝนตกลงมา เม็ดฝนจะตกกระแทกกับหนา้ ดิน โดยตรง เกิดการชะลา้ งพังทลายของดนิ ได้ง่าย ท�ำใหน้ �้ำท่ไี หลบ่าไปตามหน้าดินพดั พาหน้าดนิ อันอดุ มสมบูรณ์ไปดว้ ย และดนิ อดั ตัวแน่นทบึ ข้ึน การซึมน้ำ� ไมด่ ี ท�ำให้การ อุม้ น้ำ� หรือดดู ซับความช้นื ของดินลดลง ไมส่ ามารถเก็บกักน้�ำและธาตอุ าหารที่จำ� เปน็ ต่อพืชได้ ส�ำหรับแนวทางปอ้ งกันไฟปา่ นัน้ ประชาชนท่อี าศยั อยใู่ นพ้ืนทป่ี ่ามสี ่วนส�ำคัญท่ี กอ่ ใหเ้ กิดไฟปา่ และการป้องกนั ไฟป่า ซ่งึ สามารถท�ำไดด้ ังน้ี เม่ือเผาไร่ในพ้ืนที่ควบคุม ดูแลไฟไม่ให้ลุกลามเข้าไปในป่า และควรท�ำแนว ปอ้ งกนั ไฟป่ากอ่ นเผาทกุ ครัง้ , ไม่จดุ ไฟเผาปา่ เพือ่ ล่าสตั ว์ และไม่จุดไฟเลน่ ด้วยความ สนกุ หรือคกึ คะนอง, ระมัดระวงั การใชไ้ ฟ เม่อื อยู่ในป่าหรือพักแรมในปา่ หากมคี วาม จำ� เปน็ ตอ้ งใชไ้ ฟควรดับไฟให้หมดก่อนออกจากป่า, เม่ือพบเห็นไฟไหมป้ า่ หรอื สวนปา่ ให้ช่วยกันดับไฟป่าหรือแจ้งหน่วยราชการท่ีอยู่บริเวณใกล้เคียง, มีส่วนร่วมด้านการ ประชาสมั พนั ธ์ ชใี้ หเ้ หน็ ความส�ำคญั ของป่าไมแ้ ละความเสียหายท่ีเกิดจากไฟปา่ และ ความรู้ทผ่ี ูส้ งู อายุควรรู้ 189

โทษที่จะไดร้ บั หรอื เปน็ อาสาสมคั รป้องกันไฟป่า และชว่ ยเป็นหูเปน็ ตาใหเ้ จ้าหนา้ ทใ่ี น การสอดส่องดูแลไม่ใหเ้ กิดไฟไหมป้ ่า รวมทัง้ ชว่ ยจับกมุ ผฝู้ ่าฝนื มาลงโทษตามกฎหมาย เพ่ือมใิ หเ้ ปน็ เย่ียงอย่างแก่บุคคลอ่นื ตอ่ ไป เพราะเหตุใดผสู้ งู อายุจงึ เป็นกลุ่มเปราะบางเมอ่ื เกดิ ภัยพิบตั ธิ รรมชาติ ภัยพิบัติธรรมชาติท�ำให้เกิดความสูญเสียต่อชีวิตและทรัพย์สิน มีผลกระทบต่อ ความเป็นอยู่ของท้งั ผูใ้ หญแ่ ละเดก็ และมกั เกดิ ผลตามมาในด้านจิตใจ ซงึ่ อาจเปน็ ปญั หาตอ่ สุขภาพจติ ในภายหลัง โดยมนุษยจ์ ะมกี ลไกเม่ือได้รับข่าวร้ายดังน้ี ระยะที่ 1 ปฏิเสธความจริง คิดว่าบ้านเราคงไม่ถูกน�้ำท่วมแน่ ๆ หรือเรา และครอบครัวคงไม่เปน็ อะไร ระยะท่ี 2 โกรธและขุ่นเคือง เมอ่ื ไดร้ ับการยนื ยันว่าข่าวร้ายนั้นเปน็ จริง ระยะที ่ 3 ตอ่ รอง ขออยา่ ใหเ้ กดิ กบั เราไดไ้ หม ถ้าเกิดแลว้ ขออย่าให้ เสียหายมากกวา่ นีเ้ ลย ระยะที่ 4 เกิดความเศร้าท่ีเป็นปฏิกิริยาต่อความสูญเสีย เกิดความเศร้า ท่ีเตรียมตวั เพอ่ื ยอมรบั ความจรงิ ซมึ เศรา้ ระยะที่ 5 ยอมรับความจริง ด้วยข้อจำ� กัดทางรา่ งกาย เหตุผลทางจติ ใจ สงั คม ความเป็นอยู่ และสถานะทาง เศรษฐกจิ ทำ� ให้ผสู้ งู อายุเปน็ กลมุ่ ทมี่ ีความเส่ยี งสงู มากกวา่ กลุ่มคนอายุอน่ื ๆ 190 โรงเรียนผสู้ งู อายุ : ชดุ ความรู้ การพัฒนาเป็นผ้สู งู อายุท่ีมศี ักยภาพ

เหตผุ ลด้านร่างกาย การเคลือ่ นไหวมขี อ้ จ�ำกดั มากกว่า ผ้สู งู อายหุ ลายคนมีข้อจำ� กดั ในการเคลอื่ นไหว จึงไม่สามารถพาตวั เองออกจากภยั ไดอ้ ย่างรวดเร็ว เมอ่ื เกดิ เหตฉุ ุกเฉนิ กระบวนการ อพยพมักตอ้ งมีการปีนป่ายขน้ึ ลงบันได ขนึ้ รถลงเรอื ซึ่งถา้ หากไมม่ ผี ูช้ ว่ ยพยงุ หรอื ประคอง ผสู้ งู อายอุ าจไมส่ ามารถออกจากบา้ นเพอื่ ไปยงั สถานทป่ี ลอดภยั เองได้ อกี ทง้ั ร่างกายไม่ทนทานต่อสภาวะที่ไมส่ ะดวกสบาย ไม่ว่าจะเป็นการตอ้ งเดนิ ทางไกล การ ทนอากาศแปรปรวน อากาศทร่ี ้อนเกินไป หนาวเกนิ ไป หรอื ช้ืนเกนิ ไป ความเสยี งดัง อาหารการกินไมเ่ หมาะสม ทำ� ให้สุขภาพทรดุ ได้ นอกจากน้ัน โรคประจ�ำตวั หรอื โรค เร้อื รงั เพิ่มความเสย่ี ง โดยเฉพาะอยา่ งย่ิง หากไมส่ ามารถเขา้ ถึงยาไดจ้ ะทำ� ใหส้ ขุ ภาพ ทรุดลงอย่างรวดเร็วจนถึงขัน้ เสียชีวติ เหตุผลด้านจิตใจ สมองของผู้สูงอายุมีความสามารถในการปรับตัวกับสิ่งใหม่ลดลง การอพยพ เรง่ ดว่ นไปอยพู่ ื้นที่ใหมจ่ งึ ท�ำให้เกิดความไมม่ ่ันใจและความกังวลในผสู้ ูงอายุ เพราะผู้สูงอายุมีความเช่ือว่าบ้านคือสถานที่ที่ปลอดภัยที่สุด ผู้สูงอายุหลายคน เคยผ่านภัยพบิ ตั ิมาหลายครง้ั และมกั จะอา้ งจากเหตกุ ารณท์ ่เี คยประสบมาวา่ ตนเอง ไม่เคยตอ้ งอพยพออกจากทีพ่ กั การศกึ ษาผลกระทบจากมหาอุทกภัยในปี 2554 ใน จงั หวัดอยธุ ยา พบว่า ร้อยละ 60.9 ของผู้สงู อายทุ ่ีส�ำรวจยงั คงอยใู่ นบ้าน โดยเลือกท่ี จะไม่อพยพ ความรสู้ ึกหว่ งบา้ น มคี วามผกู พันกับชุมชน บา้ น ทรัพย์สมบัตแิ ละสตั วเ์ ล้ียงในบ้าน มากกว่ากลุ่มอายุอ่ืน จึงไม่ต้องการทิ้งบ้านและมักจะเลือกอยู่ที่บ้านมากกว่าจะต้อง อพยพ ความรูท้ ผ่ี ู้สงู อายุควรรู้ 191

เหตุผลดา้ นเศรษฐกิจ สถานะทางเศรษฐกิจส่งผลต่อความสามารถในการรับมือกับภัยพิบัติอย่างมาก ผทู้ ี่มีสถานะทางเศรษฐกจิ สูงกว่าย่อมมที างเลือกในการอพยพมากกว่า มที างเลือกใน การพักอาศัยในระหว่างการอพยพมากกว่า มีความสามารถในการเข้าถึงบริการทาง สุขภาพมากกว่า ท่ีส�ำคัญท่ีสุดคือ สามารถที่จะฟื้นตัวกลับมามีสภาพความเป็นอยู่ ดังเช่นกอ่ นเกิดภยั พิบัตไิ ดเ้ ร็วกวา่ ผทู้ ่ีมีรายไดน้ อ้ ยหากต้องสูญเสยี ทรัพย์สนิ หรือบา้ น พกั อาศยั ไปกบั ภยั พบิ ตั ิ โอกาสในการสรา้ งชวี ติ ขน้ึ ใหมเ่ ปน็ ไปไดย้ ากกวา่ มาก โดยเฉพาะ อย่างย่งิ หากผูส้ ูงอายุไมไ่ ดท้ �ำงานและไม่มีเงินออม กระบวนการฟ้นื ฟจู งึ มักจ�ำเปน็ ต้อง รอการช่วยเหลือจากผอู้ น่ื เป็นหลกั แนวทางการจดั การเพอื่ ลดและปอ้ งกนั ผลกระทบจากภยั พบิ ตั ธิ รรมชาตติ อ่ ผสู้ งู อายุ ชุมชน กลไกสำ� คญั ในการค้มุ ครองผู้สงู อายุในยามเกดิ ภยั พิบัติ เครือข่ายท้องถ่ินถือเป็นผู้มีบทบาทส�ำคัญอย่างยิ่งในการเตรียมความพร้อม และใหค้ วามช่วยเหลอื ผ้สู งู อายุเมอื่ เกิดภยั พิบัติ คนในชุมชน เพอ่ื นบ้าน และเครอื ขา่ ยสำ� คัญในพืน้ ท่ี ไดแ้ ก่ ผู้ใหญ่บา้ น อาสาสมคั รสาธารณสุขประจำ� หมู่บา้ น (อสม.) อาสาสมัครป้องกันภัยฝา่ ยพลเรือน (อปพร.) องคก์ ารบรหิ ารส่วนตำ� บล (อบต.) เป็น เครอื ข่ายคมุ้ ครองทางสงั คมใหแ้ ก่ผูส้ งู อายุไดเ้ ป็นอย่างดี เครอื ขา่ ยทอ้ งถน่ิ จ�ำเป็นต้อง ทราบขอ้ มลู ของลกั ษณะประชากรในพนื้ ที่ ไมว่ า่ จะเปน็ จำ� นวนผสู้ งู อายแุ ละผเู้ ปราะบาง อ่ืน ๆ ทีจ่ ะตอ้ งการความช่วยเหลือในพนื้ ท่ี ลกั ษณะการอยู่อาศยั ขอ้ จ�ำกดั และความ ตอ้ งการต่าง ๆ ของกลุ่มเปราะบาง 192 โรงเรียนผู้สูงอายุ : ชุดความรู้ การพฒั นาเปน็ ผสู้ ูงอายุทมี่ ศี ักยภาพ

การเตรียมความพร้อมในระดบั บุคคล ผู้สูงอายสุ ามารถเตรยี มตัวใหพ้ ร้อมรับมือภยั พิบัตดิ ้วยตนเอง ในพื้นทเ่ี ส่ียงควร จัดอบรมให้ความรู้เก่ียวกับภัยพิบัติเพื่อให้ผู้สูงอายุมีความรู้เกี่ยวกับการเตรียมความ พร้อมให้เหมาะสมกบั สถานการณ์ และแนวทางการเตรยี มตัวเมือ่ เกดิ เหตุการณ์ภยั พิบตั ธิ รรมชาติ ซ่ึงมีแนวทางการเตรียมพรอ้ มในประเด็นตอ่ ไปน้ี 1. ประเมินความเสี่ยง ผู้สงู อายุควรประเมนิ ไดว้ า่ สถานทพี่ กั อาศยั ของตนมีความ เส่ยี งตอ่ ภัยพบิ ตั ิทางธรรมชาติประเภทใดบา้ ง เชน่ นำ�้ ท่วม ดินถลม่ นำ�้ ป่าไหลหลาก หรอื อคั คภี ัย โดยการตดิ ตามข่าวทท่ี างการจะประกาศให้ปฏบิ ัติ เช่น ใหเ้ ตรยี มตัวรบั สถานการณ์หรอื ใหอ้ พยพทันที ซง่ึ ควรปฏบิ ตั ิตามเพราะไม่เชน่ นนั้ อาจได้รบั อันตราย โดยไม่มีใครสามารถเข้าไปช่วยเหลือได้ การประเมินความเส่ียงจะช่วยให้ผู้สูงอายุ สามารถเตรียมการได้อย่างถกู ต้อง 2. วางแผน ผสู้ ูงอายคุ วรมแี ผนไวล้ ว่ งหนา้ กอ่ นท่ีจะเกดิ ภยั พิบัติ เช่น จะอพยพ ไปทใ่ี ด อย่างไร จะตดิ ต่อใคร และเตรยี มเบอรโ์ ทรศัพทต์ ่าง ๆ ใหพ้ รอ้ มส�ำหรับติดต่อ ครอบครวั ผู้ดแู ล แพทย์ เป็นตน้ 3. สรา้ งเครอื ขา่ ยในการช่วยเหลอื เปน็ ข้ันตอนที่ส�ำคัญมาก โดยเฉพาะสำ� หรบั ผู้สูงอายุที่ช่วยเหลือตัวเองไม่ได้ เนื่องจากจ�ำเป็นต้องพ่ึงผู้อื่นในการอพยพหนีภัย คนในเครือขา่ ยอาจเป็นญาตพิ ีน่ ้อง เพอื่ นบา้ น หรอื ผู้ท�ำงานในท้องถ่นิ 4. เตรียมสิ่งของส�ำหรับยามฉุกเฉิน ผู้สูงอายุต้องทราบว่าต้องเตรียมสิ่งของ ส�ำหรับยามฉุกเฉินอย่างไรบ้าง สิ่งของท่ีจ�ำเป็นในเบื้องต้นควรเป็นส่ิงของจ�ำพวก ปัจจยั ส่ี เช่น เคร่ืองนงุ่ ห่ม อาหารกระป๋อง ทสี่ �ำคญั ท่ีสุดคอื ยาประจำ� ตัว แตไ่ มค่ วร ตดิ ตัวไว้มากเกินความจำ� เปน็ ส่งิ ของทีต่ ้องมตี ดิ ไวเ้ สมอคอื อุปกรณใ์ ห้ความสว่าง เช่น เทียน ไม้ขดี ไฟ ไฟฉาย รวมถงึ อปุ กรณจ์ �ำเป็นอ่นื ๆ ทสี่ ามารถใช้ไดใ้ นกรณีตา่ ง ๆ เช่น มดี เชอื ก หรือถุงมอื ยาง หากต้องจับสงิ่ ของสกปรกหรอื อนั ตราย ความรู้ที่ผสู้ ูงอายคุ วรรู้ 193

กิจกรรมระหวา่ งการเรยี นการสอน เกมกวาง แบ่งนกั เรยี นสูงอายุเปน็ สองกลมุ่ กลมุ่ หนง่ึ เปน็ ส่งิ แวดลอ้ ม อกี กลุ่มเป็นกวาง ใน กลุ่มส่ิงแวดล้อมประกอบด้วย อาหาร น้ำ� และรม่ เงา สำ�หรบั ให้กวางอาศยั อยู่ ทงั้ สอง กลุ่มยืนอยคู่ นละฝง่ั หนั หลงั ชนกัน กลุ่มส่งิ แวดล้อมเปน็ ฝา่ ยตดั สินใจ ว่าจะให้จัดการ อย่างไร ส่วนหน่งึ เป็นอาหาร ส่วนหนง่ึ เลน่ เปน็ นำ้ �และทเ่ี หลอื เป็นรม่ เงา กวางตัดสนิ ใจ ว่าต้องการอะไร โดยมสี ัญลักษณ์ดงั นี้ รม่ เงา ทำ�ทา่ หลังคาเหนอื ศรี ษะดว้ ยมือ อาหาร สองมอื วางบนท้อง น้ำ� สองมอื ทำ�ทา่ ถือแกว้ น้ำ�จ่อทีป่ าก ใชส้ ัญญาณกนั เอง สองกลมุ่ หนั หน้าเข้าหากันแล้วแสดงท่า กวางเริ่มว่ิงไปยงั สิ่ง แวดลอ้ มและคนทม่ี สี ิ่งที่กวางต้องการ เชน่ ถา้ กวางตอ้ งการนำ้ �ให้ไปหาสิ่งแวดล้อม หรอื คนท่มี ีน้ำ� กวางนำ�น้ำ�มาให้ทีมตนเอง และน้ำ�กเ็ ปล่ยี นเปน็ กวางในตาต่อไป ถา้ อาหารไม่พอสำ�หรบั กวางทห่ี ิว กวางเหลา่ นนั้ ตายและกลายเปน็ สิ่งแวดล้อม เล่นอยา่ งนี้เรื่อยไปจนเกดิ พบิ ตั ทิ างธรรมชาติ สง่ิ แวดล้อมเลอื กว่าให้มีสงิ่ เดยี วทใี่ ห้ ได้ คือ ร่มเงา กวางทต่ี ้องการอาหารและน้ำ�กลายเป็นสิ่งแวดลอ้ ม คำ�ถามนำ�การสนทนา กจิ กรรมน้ีเปรียบเทยี บกับชวี ติ จรงิ ได้ไหม อย่างไร รูส้ กึ อย่างไรเม่ือเกดิ ภยั พบิ ัติทางธรรมชาติ ในความเปน็ จริงแลว้ ธรรมชาติมีสภาพอย่างไร 194 โรงเรยี นผสู้ ูงอายุ : ชุดความรู้ การพัฒนาเปน็ ผูส้ ูงอายทุ ่ีมีศกั ยภาพ

สรุปบทเรยี น โดยการตงั้ คำ�ถามผู้สูงอายุ มารว่ มกจิ กรรมวนั นี้ รู้สกึ อย่างไร คิดว่า คิดวา่ ชมุ ชนของเรามภี ัยพบิ ตั ทิ าง ธรรมชาตอิ ะไรบ้าง และเรามกี ารเตรียมความพร้อมรบั มือแลว้ หรอื ยัง อย่างไร แนวทางสรปุ บทเรยี น ภยั พบิ ัติ คอื สถานการณท์ ี่ก่อใหเ้ กดิ ความเสยี หายต่อชวี ติ และทรพั ย์สิน ซง่ึ ต้องมี มาตรการพเิ ศษในการช่วยเหลือ แก้ไข และเยยี วยาอย่างเรง่ ดว่ น ปจั จบุ นั เราตอ้ งเผชิญ กับภัยพิบัติทางธรรมชาติที่มีความหลากหลายและรุนแรงมากยิ่งขึ้น ทั้งแผ่นดินไหว สึนามิ แผน่ ดนิ ถลม่ อทุ กภยั ภยั แล้ง ไฟปา่ วาตภัย โดยไมท่ ราบว่าภัยพบิ ตั จิ ะเกิดข้ึน เม่อื ใด ดงั น้ัน เราควรเรยี นรูเ้ พอื่ เตรยี มรบั มอื สถานการณภ์ ยั พิบัติ เพื่อลดความสญู เสยี ท่จี ะเกดิ ขนึ้ ใหม้ ากทสี่ ุด ความรทู้ ี่ผู้สงู อายคุ วรรู้ 195

รายวชิ าท่ี 7 การใช้คอมพวิ เตอรเ์ พ่ือการสืบค้นขอ้ มลู แนวสังเขปรายวชิ า อธบิ ายความสำ� คญั และประโยชนข์ องการใชค้ อมพวิ เตอรเ์ พอ่ื การสอื่ สาร หลกั การ ใชค้ อมพิวเตอรเ์ พื่อการสื่อสารและการสืบคน้ ขอ้ มูลข่าวสาร และ Website ท่ีเป็น ประโยชนต์ อ่ ผสู้ ูงอายุ วตั ถปุ ระสงค์ 1. เพื่อใหน้ กั เรียนสูงอายุมคี วามรเู้ กี่ยวกบั การใช้งานคอมพวิ เตอร์พนื้ ฐานได้ 2. เพ่ือใหน้ กั เรียนสงู อายสุ ามารถใช้คอมพวิ เตอร์ในการสืบคน้ ข้อมลู ได้ แนวการถา่ ยทอดความรู้ น�ำเข้าสบู่ ทเรียน ผู้ถ่ายทอดความรู้น�ำเข้าสู่บทเรียนโดยให้นักเรียนสูงอายุเล่าประสบการณ์การใช้ คอมพิวเตอรใ์ นชวี ิตประจำ� วนั และปัญหาทพ่ี บ 196 โรงเรยี นผู้สงู อายุ : ชดุ ความรู้ การพัฒนาเปน็ ผสู้ ูงอายทุ ี่มศี กั ยภาพ

การใชค้ อมพิวเตอร์เพ่อื การสืบคน้ ขอ้ มลู ปัจจุบันโลกได้กลายเป็นโลกไร้พรมแดนจากการสื่อสารผ่านระบบอินเทอร์เน็ต (Internet) ซ่ึงเป็นระบบเครือข่ายคอมพิวเตอร์ขนาดใหญ่ท่ีมีการเช่ือมโยงติดต่อกัน ทวั่ โลก โดยใช้มาตรฐานการรับส่งขอ้ มูลระหวา่ งเครอ่ื งคอมพวิ เตอร์ โดยอนิ เทอรเ์ นต็ มปี ระโยชน์หลายอย่าง เช่น สามารถคน้ ควา้ หาขอ้ มูลต่าง ๆ ทำ� ใหไ้ ดข้ ้อมูลท่ีต้องการ หลากหลายมากขนึ้ , เปน็ สอื่ การเรยี นรดู้ ว้ ยตวั เองชนดิ หนง่ึ , สามารถใชเ้ พอ่ื ความบนั เทงิ , สามารถตดิ ตอ่ สื่อสารกบั ผอู้ น่ื ได้สะดวกรวดเรว็ ขณะท่ขี ้อเสยี ของอินเทอร์เนต็ ก็มเี ช่นกนั เชน่ ขอ้ มลู บางอย่างอาจไม่จรงิ , มสี ือ่ ลามกอนาจาร, การอยู่หน้าจอนาน ๆ อาจท�ำให้เสียสายตา, มีความเส่ียงในการ ส่ังซ้ือสินค้าหรือขอบริการต่าง ๆ จากเว็บไซต์, อาจติดไวรัสที่มากับการใช้งานทาง อนิ เทอร์เน็ต การใช้คอมพิวเตอร์เพ่ือการส่ือสารและการสืบค้นข้อมูลข่าวสารควรรู้จักการ ใช้งานคอมพิวเตอร์ขั้นพื้นฐาน และหลักการใช้คอมพิวเตอร์เพ่ือการสื่อสารและการ สืบคน้ ขอ้ มูลข่าวสาร ดงั น้ี การใชง้ านคอมพิวเตอร์ข้นั พืน้ ฐาน (เปิด ปดิ พิมพ์งาน และบันทึกข้อมลู ) (1) ความรูเ้ บือ้ งต้นเก่ยี วกบั อปุ กรณ์คอมพวิ เตอร์ คอมพวิ เตอรแ์ บบต้ังโต๊ะ (Desktop Computer) คอื คอมพิวเตอรท์ ่อี อกแบบมาเพอ่ื ใชง้ านบนโต๊ะ ท่ีใช้ ตามบา้ นหรอื สำ� นกั งานทว่ั ไป คอมพวิ เตอรต์ ง้ั โตะ๊ ความรทู้ ผี่ ู้สูงอายุควรรู้ 197

โนต้ บกุ๊ โน้ตบุ๊กคอมพิวเตอร์ (Notebook Com- puter) หรือแล็ปท็อปคอมพิวเตอร์ (Laptop Computer) เป็นเครื่องคอมพวิ เตอรท์ ถ่ี กู ออกแบบ มาให้มีขนาดเล็ก สามารถขนย้ายหรือพกพาได้ สะดวก โดยปกตจิ ะมนี ำ�้ หนกั ประมาณ 1-3 กโิ ลกรมั แนะน�ำให้รูจ้ กั อุปกรณต์ ่าง ๆ ท่เี กีย่ วกับคอมพิวเตอรต์ ัง้ โต๊ะ 1. หนา้ จอคอมพวิ เตอร์ เปน็ ส่วนท่แี สดงผลของคอมพิวเตอร์ สมัยกอ่ นจอคอมมี ขนาดใหญค่ ลา้ ย ๆ หนา้ จอทวี กี น้ นนู ๆ เรยี กวา่ จอ CRT ตอ่ มาไดพ้ ฒั นาใหม้ ขี นาดจอ บางลงและกนิ ไฟน้อยลง เรยี กว่า จอ LCD และปจั จบุ นั พัฒนาใหห้ น้าจอสว่างและมสี ี สดมากกว่าเดิม เรียกว่า จอ LED 2. เคสคอมพิวเตอร์ คอื อุปกรณค์ ลุมปอ้ งกันส่วนการท�ำงานของคอมพวิ เตอร์ไว้ อกี ทีหน่ึง 3. อปุ กรณส์ ่ังการ คือ เมาส์ และคียบ์ อร์ด (แผงแปน้ อักขระ) จอคอมพิวเตอร์ เคสคอมพวิ เตอร์ ล�ำโพง เมาส์ คยี ์บอรด์ 198 โรงเรยี นผ้สู ูงอายุ : ชุดความรู้ การพัฒนาเปน็ ผู้สงู อายุทีม่ ศี ักยภาพ

คำ� สงั่ ใชง้ านคอมพวิ เตอรเ์ บือ้ งตน้ 1. การเปิด-ปดิ คอมพวิ เตอร์ ขั้นตอนการเปดิ เคร่อื งคอมพิวเตอร์ 1. ตรวจสอบสายไฟของเครื่องคอมพิวเตอรใ์ หม้ ีการต่อพ่วงที่ถูกต้อง 2. เสยี บปลั๊กไฟ 3. เปิดสวติ ช์จอภาพ 4. เปดิ สวิตชเ์ คร่ืองคอมพิวเตอร์เพื่อเปิดโปรแกรมระบบปฏิบัตกิ าร 5. เปดิ โปรแกรมทต่ี ้องการทำ� งาน 6. ใชง้ านโปรแกรม ขัน้ ตอนการปิดเคร่อื งคอมพวิ เตอร์ 1. ปดิ โปรแกรมทุกโปรแกรมทใ่ี ช้งานอยู่ 2. คลิกปิดระบบปฏิบตั ิการที่เมนู Start แลว้ คลกิ Turn off computer 3. เลอื ก Turn off จากกรอบโต้ตอบ Turn off computer 4. ปิดสวิตชท์ ีจ่ อภาพ 5. เมอ่ื ไฟแสดงสถานะการท�ำงานที่ตัวเครื่องคอมพวิ เตอรด์ ับใหถ้ อดปลกั๊ ไฟ ความร้ทู ผี่ ู้สูงอายคุ วรรู้ 199

การใชแ้ ผงแป้นอกั ขระในการปดิ เคร่ือง วิธีการปิดเคร่ืองอีกวิธีหน่ึง ได้แก่ การใช้แผงแป้นอักขระเป็นตัวช่วยปิดระบบ ปฏิบตั กิ าร ซง่ึ มีหลายวิธี ได้แก่ 1. การกดป่มุ Alt + F4 แลว้ เลอื ก Turn off ทีก่ รอบโตต้ อบ 2. การกดปุม่ Ctrl + Alt + Delete พร้อมกนั แลว้ คลิกเมนู Shut Down แลว้ เลือก Turn off 3. การกดแปน้ สัญลักษณ์ Windows ที่แผงแป้นอักขระเพอื่ เขา้ สู่เมนู Start แล้วคลิก Turn off computer แลว้ เลอื ก Turn off การเร่มิ ตน้ ระบบปฏบิ ัตกิ ารใหม่ (Restart) การ Restart เคร่อื งนน้ั อาจจะใชใ้ นกรณีโปรแกรมทก่ี ำ� ลังใชอ้ ยบู่ างตวั เกดิ ปญั หา ไม่สามารถทำ� งานได้ จ�ำเป็นต้องเรมิ่ การทำ� งานใหม่ กส็ ามารถเร่ิมตน้ ระบบปฏบิ ตั ิการ ใหมโ่ ดยการ Restart เพือ่ ให้เครอื่ งคอมพวิ เตอรท์ �ำงานตามปกติอีกคร้งั การ Restart นน้ั สามารถดำ� เนนิ การตามข้นั ตอนดังนี้ 1. คลกิ ท่เี มนู Start 2. เลอื ก Turn off computer 3. เลอื ก Restart จากกรอบโต้ตอบ เครื่องกจ็ ะปิดระบบปฏิบตั ิการแล้วเปิดข้นึ ใหม่สรู่ ะบบปกติ 200 โรงเรียนผูส้ ูงอายุ : ชุดความรู้ การพฒั นาเป็นผูส้ งู อายุทม่ี ศี ักยภาพ