Ысқақ Ә. Жорғадан қалған тұяқ ем...

ШттШ& . v РУХАНИ v | ЖАНГЫРУ \" T * t:^ v*> Эуелбек ЫСКАК ЩЖОРГАДАН КАЛГАН Т¥ЯК ЕМ...

Жет1еу Кгпапхашш Эуелбек ЫСБ^К; ЖОРГАДАН ЦАЛГАН Т¥ЯН ЕМ... А АБЗАЛ-АЙ Алматы 2018

ООЖ 821.512.122 КБЖ 84 Каз-5 Ы 88 Kiman Алматы облысыпыц экт \\ Амаидыь; Габбасулы Баталовтыц /уолдсгуымен шывары.пып отыр Ысцак Э. Ы 88 Жоргадан калган туяк ем.../Э,Ыскак. - Алматы: «Абзал- Ай» баспасы, 2018. —176 бет. ISBN 978-601-7172-80-0 Бул естел!к поэма ¥лы Отан сотысында кайтыс болтан Умбет- элшщ Ihici Ескелд1 жайлы. Ол айтулы акын болтан екен. Поэма Умбетзлшщ кыздары Зейнеп, Дэмегул жэне баска да кезкергендерд1ч айтуы бойынша жазылды. ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 Каз-5 ISBN 978-601-7172-80-0 С Ыскак Э., 2018 С«Абзал-Ай» баспасы;2018

САРЕАЙГАН СУРЕТ (Лиам айтцаи эцггме) Тауында туньщ суды К^аргалыньщ, Бабалар таска баскан, калган Ъ'щ. Сол тауда шыцга атылган кырандай боп, Ескелд1 T0 rin еткен, арда жырьш. Жасынан елед-жырдын, дэмш алган, Ескелд! той-жиыннын. coni болган. Ботасаз, Эйтек саймен Kinii сазда, Жацгырып Ескелдшщ эгп калган. Ерке улы катал эке Кэр1байдьщ, Ескелд1 жайлы естелж кабыл алгын. Сексеннен аскан Зейнеп Умбеткызы, Сезшен баба жайлы жазып алдым. Тарих боп i3 калсын деп кешегщен, 0зщнен сурайын деп, шеше, жур ем. Саргайган cyperreri жас жш т юм} Деп сурадым кызыгу ocepiMeH. Атаусыз калган унс!з, 6ip бейнемен, Cyperreri солдат юм б!з кермеген. Ол жайлы айтпайсындар еш сыр ашып. Бар ма ед1 туыстыгы бтздерменен?.

Бул жайлы бьлгщ келсе улым анык, Тьщдагьщ кулагынды турin алып. Де,щ де анам сезш бастап кеттк Kspi коздеи„кзр1 жас сыгып алып. Болса да акын, oip ауыз жыр калмаган, Артынан урпак тугш ‘в калмаган. Бул сенщ Ескелд^дей атац болад, Алы Отан согысында курбан болган. Жузжен шуак тегш айналага, Суреттен карап турган кдйран ага. Естелж боп калган тек Ескелдщен, Саргайган жалгыз осы бейне гана. Жасын оттай жайнаган от рещ, Талайга 13ПЛ1к кур шашып еда. Умбетэл! бабацнан асып тускен, Сурасад, ол атан. да акын едЕ Епшмда ол мунайтпайтын, жылатпайтын, Айтыста желе шапкан кур аттайтын. Кезшше Умбетэл! агасынын, Дызыга домбыра алып, жыр айтпайтын. Жаксылык жасап елге талай iari, Еркелетш журетш, ага бхзд!. Неге екешн бшмеймш, жастайынан, Ауылдан жырак кетщ, саяк журдк Сагындым карындасым, гул!м с е т , Деп шскеп мацдайымнан суюгш едЕ Жалгыз свупм Дэмегул екеум!здЕ Мойныва сап, кетерш журупп едЕ 4

Айтайын десен атац кандай адахм, Keyaeci жомарттыкка толган адам. Артынан урпак ермей, сум согыста, Суpayсыз кемшуаз калган адам. Болганда согыс ерт! киын заман, Ажалдьщ аузына кеп шиырлаган. Белпс1з кай жерде оныц мерт болтаны, Туган жер топырагы да буйырмаган. Ескелд1 e d i агам, epiM едр Аузымен кус Естеген серхм едг Мыд тогыз кырьщ у н т ц кектемшде, Харьковтен содгы хаты келш ед1. Сезшде сагынышы сакталыпты, Окопта хат жазуга сот тауыпты. Артта калган tm мен туысканга, Сагынышын журектен актарыпты. Одан сон еш дерегш таба алмадык, Сурау сап талай жерге амалдадык. Ол кезде заман катал сурау салып, Жазудан баскага артык бара алмадык.

ОКЕНЩ АКЫН КОС ¥Л Ы Томага туйык мшезг, Каталдау ептеп рент Эйтектен шыдан Кэр1бай, Жан ед] жасын, жЕерлт Ала жш аттап кормеген, Алдамак тупл 6ipeyai. Адалдык болып ак туы, Алла деп соккан журегй Шаруаныц жайын камдатан, Езд1кке eiiioip бармаган. Майбулак; болып кыстауы, Эйтек сайын жайлаган. Кодторгай Арлж кун кешш, Алдында малын айдаган. Жакеылар к,ымыз 1шсш деп, ЖелЕе кулын байлаган. Мшез1 катал болса да, Балага ед1 жайлы адам. Умбеттей улы акын боп, Катардан озып самгаган. Кэр1бай карсы болса да Экенщ тинн алмаган. Сындырып отка жакса да, Домбыра тартып коймаган. Дарт эке угып катесш Умбеттей улын колдатан. Болмас деп cipo ©нерд1ц Ак жолын Kecin байлаган. 6

Жамбылдан барып бата ал деп, Аксарбас малый арнатан. Жайлауда малый жаятын, Далада егш салатын. Оразбай, Бесбай imre, Кдмкоршы ага болатын. Баксылык курып кей кезде, 3iKip де салып коятын. Ауырган жанды e3i емдеп, Bip демде жазып алатын. Eipeyre катты налыса, 1\\аЬарлы кезш салатын. Шккен жандар кэрше, Сол жерде мерт боп калатын. Б1реулер жагып карасын, Bipeyiiep жапса жаласын, Кдрганып кэр! Кэр1бай, Аллага колын жаятын. 1л1ккен жандар назына, вкшш, ексш налатын. Кэреке, кулдык урдык деп, KemipiM сурап баратын. Талайлар керд! ашулы Кэр1бай карттыц назасын. Крнторгай жасап TipniriH, Ойлаган елдщ oipairiH. Kapi6afi жайлы сез козгап, Отырмыз журтым 6i3 6yriH. Умбеттей улы акын боп, Алдына шыккан i3riHiH.

Шаршы топ айтыс, сайыста, Босаткан жырдьщ тЬпнш. Жамбылдан алып ак бата, Атанган жорта, жыр куйын. Ескелд1 болса эл1 жас, Ашпаган елец, бур жырын. Оны да акын болар деп, Ойлады дейсщ юм бугщ?! Он алты жасда келгенде, Жайлауда болып 6ip жиын. Ен алгаш бала Ескелд! ©лецнщ узД1 шынжырын. KepceTin жуйрш шабысты Айкымньщ женд! 6ip кызын. Кулакта калды жацгырып, Ескелдх салган булбул ун. Kapi6an карттыц кос улы, Кос акын дест1 дурлж ун. Озипа ана куанды, Озды деп eKi дулдул!м. Беталыс болды алгашкы Ескелд1 жаска бул жиын. Кэр1бай калды ойланып Бурды деп кайда прлтм . Ескелд! акын болар деп, Кермеппш ойлап шындыгын. Epieci ойлап кешнен, Сез бар деп айтар сешмен. Ескелдх улды шакырып, Эцпме айтты жешмен. 8

Умбетке елец конган соц Экелж бата 6epin ем. Ойткеш оныц жузшен Bip ушкын барын Kepin ем. Ал сеш шаруа жагына, Икем! бар деп сешп ем. Кенже улым езщ болган соц Урыспай саган келш ем. Болмакка акын бет бурдын, Танымай турмын сеш мен. Акылга балам кел ендц ТЙрлМ мундай кой ендт Kip уйге жетер 6ip акын, Айтпагын елец дегендт Онан да окып бш1м ал, К^аузагын гылым, енердт Крлыцнан сенщ домбыра Кермешн балам мен ендт Экенщ сезш куп алып Ескелд1 калды муцайып. Айтпады елдщ кез1нше, Жанынан елец шыгарып. Сез1мд1 улым укты деп, Кэр1бай журд! куанып. Окуга Ж1пт ден койды, Бшмшд нэрш суарып. Кдлада журт ер жегп, Танылып елге тыцайып. 9

УМБЕТОЛ! МЕН ЕСКЕЛД1 Уйыткысы болып жур деп, ecxi жырдын, Сыртьщнан Ескелд1 1шм ecTin журмш. Екеум1з де ел кезш, акын болсак, Кулюге батырармыз к егт 6ip кун. Талабыц бар болсa ппм кайтармаймын, Бол деп те акын 6ipaK айта алмаймын. Бар кдзакка жайылып атьш кеттр Мен болсам Умбет деген жезтацдаймын. Элецмен курган ернек, жасауым бар, Дегендей «кара жорга» атагым бар. Bip тойда exi жаршы болмас деген Бул сезге не алып, не косарын бар. 9нер де конар ерлр турактыга, Жыр 6iTep кос канатты пыракгыга. Кос улы акын болып жургендллн, Окем де унатпайтын сиякты ма?! Бауырмыз неге езекке тебкешк, Эке yMiTiH актайык., сешсешк. Бас косып калсак imM той-жиында, Домбыра устамас боп келкешк. Жыр коскан байтак казак даласына, Сезшщ кыл етпеген арасына. Ескелд1 теки туган ул емес пе, Калайша карсы турсын агасына. Ашуды ага айткан, акыл жецдр Айткан сезге конд1 унсЬ бас изелдй Домбыраны умытып, ол уакытша. Шаруанын манайына жакын келдь !0

Ага жокта errnrin, теккен жырын, MiHe3i сыршыл ед1 Ескелдш!н. Е с т ^ Умбетэл! iHiciHin, Жыр куып Кдскелецге кеткендшн. Bip жола кала жакка бетш бурды, Сол жакта азамат боп есш жиды. Кездеспей той-жиында агасымен, Ауылга сирек келш, кетш журдй Жузшде парасат пен сэш басым, Ескелд1 ecxi жшднагыз акын. Крлына ап анда-санда домбырасын, Кдмыгып, К^аргалысын сагынатын. Ушырып шалкар шабыт жыр канатын, Домбыра алса, жуз1 нур шалатын. Алтынай, Алтынбала эпкелерге, Ескелд1 кейде келш муц шагатьш. Кдрсы турып агамен алысар юм, 1штеп шерд1 калай тауысармын. Кднша карсы болса да Умбетэлр 0 з1мд1 туб! акын гып танытармын. Кекейге солай !зг! ум!т келдр Ь^айрайды нагыз намыс жшттердт Тубшде 6ip жарк ет!п шыгар!мын деп, Ескелд! 1штей ойын туйщ койды.

1932 Ж Ы ЛГЫ АШАРШЫЛЬЩ. ЭЙЕЛ ОПАСЫЗДЫГЫ Шаттыкпен атып ак тацы, Жада ем jp акын бастады. ©зшше сушп косылган, Бар ед1 супу жас жары. Жуптары эсем жараскан, Журегщ гулге ораткан. Отбасы болып ул суйin, Суйcmген елд1 караткан. Жазылмай жубы 6ip журген, Кдялга канат шд!рген. KacipeT оты жакындап, Каларын uiipKiH юм бшген. Нэубетке колдан урынып, Умптщ ж!бх узшп. Зарлады казак даласы, Аштыктан азып кырылып. Кдшадай орып отаган, Зулымат колдан жасаган. Бул калай деген ерлердр Турмеге айдап матаган. 0р елге туып, сор заман, Ана мен бала зарлаган. Мыц тогыз отыз ею де Кдзакты аштык жайлаган. Арманга жетпей кексеген, Кырылып боздак кептеген.

Заманньщ зарын аямай, Сталин жендет теккен ец. Сэбилер кыршьш киылып, Аштыктан дем1 узшш. влексе сасып кец дала, влжтер жатты уйипп. Жершде журш кор болтан, Bip уз1м нанта зар болтан. Астыкпен емес кец дала, Ажалмен бшк тау болтан. Талайды заман састырды, Бар малый алып аш дылды. Кдскайып карсы турганды, Жау Kepin асып, аткызды. Кара булт жаулап аспанды, Алапат ем1р басталды. Эйел мен улга нан !здеп, Ескелд! ецзц аттанды. Арттаты ерген бала уннн, Уйдеп калган жар ушш. Кайран ер Kerri тент^реп, Bip y3iMкара нан ymiH. Ай ©Tin, кун сап арасын, Kepceiin eдi карасын. Таппады кайтып уйдет!, Эйел мен калган баласын. BeKiiin мыдтап eciKTi, Баскадан !здеп HecinTi.

Eip жасар улды эйелд Кешеге тастап кетштх Жылаган улды керштд Иманды 6ipey Kepinxi. Интернат уш елпрмес, Деп сонда экеп 6epinTi. Онсыз да здсгз жас сэби, Сол жерде жатып елпих. Денесш Терегелдшщ, Ескелдшщ жедгес!, Зылиманха 6epinxi. Ашхыдтан елген баланы, Апарып сыртка кемшть Туганда баска зар заман, Дордаулар улып корланган. Ел басына кун туса, Сахкындык; кылган жар жаман. Болар деп эйел опасыз, Ол кезде к!мдер ойлатан. Торгай екеш тортай да, Баласын торып коргаган.

Б1Р Y3IM НАН М ЕН KEP3I ETIK, НЕМЕСЕ ТОЙБАЛА АПАНЬЩ АЙТЦАНЫ Кайгыга косар муцынды, Заманньщ зары киын-ды. Баласы елш, жары кетш, вкпрден акын туцшдт Квншш шалып нала муц, Кайгысы eTin баланьщ. Баз кешш Kerri Ескелдк Даланьщ кешш алабын. Дегендей кайда барамын, Кеп ед1сонда агайын. Дереп болса эйелди Тау жактан 1здеп табайын. Сейгп де тауга бет бурды, Шиыршык атьш ес жиды. Жамагат бар ед1 сол жакта, Уйлерш тауып, кеп юрдт Келд! де калды анырап, Ойран боп жаткан шанырак. Ашыккан эйел, балалар. Кол созды, нан деп жамырап. Не icTepiH бшмей састы акын. Асырау уш1н отбасын. Отага кеткен ел кезш, ©HTipin кдлай тастасын. Кол созып бэр! жан-жакка, Кырылып расы калмак па. 15

0з улы елд1, ойлайды ол, Кутдарып елд! далмакка. К^айырылып артка Ескелдд Заманга кэрш теки ендь EiiriH сатып, нан тауып, Келмекке бурды бетт! енд1*. Жада ет!к киген не тещм, }Югггтщ жолын етейш. Etikti сатып нан тауып, Туыстар тездеп жетейш. К^ойнына тыгьш, дорбаны ап, Ет1кт1 сатьш саудалап. Bip белке нанды экелд!, Суктанган елден коргалап. М эртлт ердщ адталды, Есшде елдщ садталды. Ескелд! киген Kep3i етк, Шулаган бала-шаганы, Аштьщтан аман ап далды. Атадныц айтсам дерепн, ¥гып ал, улым, сен езщ. Ескелд1 аман ап далган, Баланыд 6ipi мен ед1м. Дедх де жылап Тойбала, вртед! елдщ езепн. ¥рпагы ердщ екенсщ, Батамды саган берешн. Кезшде тунган шуагы, Жтпттщ ед1 кыраны. 16

Ескедщш есше ап, Кемсецдеп кемшр жылады. Бала деп согар журеп, Ескелд1 ете ipi едп Акындыд жольш бшмеймш, Жомарттыгы шын едк Тойбала ала айткдн сез, Еьа мыц сепзшни жыл едь Еслмде мэцп калыпты, Жадырап турган куз едь Сексеннен аскдн кейуана, Аштьщтьщ дэмш бшедй Ескелд1дей ерлердщ, Рухына басын иед1.





1937 ЖЫЛДАР. ¥Л Ы ОТАН СОГЫСЫНЬЩ БАСТАЛУЫ Умыттырып еткен кун, «ад табанды», Ашаршылык жылы да артта калды. Кбайта тулеп ушатын цырандайын, ©нерге eMip дайта бастау алды. Арада кундер, айлар, жылдар erri, Ескелд1 ер намысын шыцдап erri. Ел ецсесш ещц ептеп жиган кезде, «Халык жауы» дегеннщ ызгары ест! Жацдандайын арата, от алауды, Салды Сталин тагы да аса ланды. Ел1м деп ещреген талай ерлер, Жау атанып атылып кете барды. Партия, айткан сезге турмайсыц деп, ©ткен кунд! езеуреп, кузайсыц деп. Умбетке де содырлар жала жапты, Бай, манап, ескшпсп жырлайсьщ деп. Белсендр бозекпелер дайраттанды, Текс1здер жер тебшш айбаттанды. Умбетэл1 адынды 1зтшеуов, Милиция Узынаташка айдап барды. Болмаса да юнэсл аса тагы, Адынга сонда да олар тас атады. Таппаган соц mirep em6ip айгад, Кнрыд кун камап, эрец босатады. Соны ecTin Ескелд1 де сестенедд Жагдайдыд киындыгын ескертедь Жолыдпай турган кезде 6ip жалага. Аулактап ел шетше кеткен едг 19

Ел жайлы сырттай гана сурап журдк Ауылта келмей 6ipa3, жырак журдй Жыгылганга жудырык, сум согыстьщ. Басталтанын сол жакта oip-ак бшдк Боялып кара бултпен аспан элд Куйзелш турган сол 6ip шакта 6opi. Крлына кару алып Ескелд1 акын, ¥лы Отан сотысына аттанады. Жау жактан ызтарлы жел зт согар, Жазьщсыз талай жанньщ каны тамар. Украин жершде кару алды, Кдсында жерлес досы Эбше бар. Согыста журш елд1 еске алады, Крлдары калт еткенде хат жазады. Нургисаулы Обке агайындас, Exeyi 6ip жургенге шаттанады. Харьковтыц аспанында ок борады, Сум фашистщ тажалы кеп таяды. К,ан сасып окоп iuii, солдаттардьщ, Ушлген елшне тапталады. Сагынып ескен Кдргалысын, Сот тауып Ескелд! ер хат жазады.

ХАРЬКОВТЕН КЕЛГЕН СОЦГЫ ХАТ Аман ба, Умбет бауырым, Орнында турма ауылым. Дэмегул, Зейнеп есен бе, Содымнан ерген жарыгым. Мен журмш согыс етшде, Крлымда мылтыд даруым. Эз1рге баса алмадыд, Сум фашистщ дауылын. HeMic те осал болмай тур, Курсанып тем1р даруын. Амандыд болса дайтармыз, Жауыздьщ басып арынын. Украин жер! дан майдан, Басына тенген зары муц. Сенд1рд1 талай боздадтыц, Сум ажал келш жарыгын. Арттагы далган ел далай, Бетеге есден бел далай. Ага дед ерген содымнан, Кусайын, Имаш дал далай. Аттанган шыгар ауылдан, Согысда талай боздад-ай. Сынаптай сусып зырлаган, Умбегл гана тыддаган. Кдлргыздыд дызы Мэрия, Жедешем менщ жур ме аман. Жылатпа Зейнеп. Дэмешп, Жылаган cipa дыз жаман. 21

Жещстщ туын желтнтш, Ауылга xy6i 6ip барам. Жырларын теккен еск!ден, Жанары отты деп бшем. Косбасарулы вслмхан, Согыста жур деп ecTin ем. Елше аман оралар, Ж1пт кой тутан тектщен. Эб1ке отыр окопта, Сэлемш оньщ жетюзем. Жолдадык сэлем сендерге, Кенекез кеяп кергенге. Замандас едх сэлем де, Bip ©скен Куатбергенге. Денгелбайдьщ кос улы, Майдандамысыц сендер де?! Кун туса эл1 керерм1з, HeMicTi мынау жедгенде. Желб1ретш ту xirin, Ауылга аман келгенде. Согыска ашык Kipyre, Харьковтьщ турмыз туб!нде. Кол боста сэлем жолдадым, Жатдайын елдщ бшуге. Алла жар болса кез келер, Кебенек 6i3re киюге. Ерлерге эл1 кун туар, Жолдармен ескен журуге. Туган жердщ тастарын, Ецкейш турып суюге. Аталы сезд! карттардьщ, 22

Алдында басты июге. Ак журек асыл апага, Еркелеп келш кулуге. Б^зге дс cipa кун туар, Жегцстщ туын inyre. H ew icTi куып Оганнан, Ерлжпен турен туруге. Ед ссщгы Ecкeлдiнiн дереп бул, Мьщ тогыз кьфык уштщ кез1 ед! бул. Хабарсыз кетп содан кайран арыс, Деместен Tipi ед1, не ел1 ед1 6ip. К,алмады аман оныц отган жаны, Акыннын oipre ез1мен кета арманы. Согыстан сон, 6ip хабар шыгар ма деп, Кеп жерге Умбетэл! хат жолдады. Естшп зар кобыздын куйын зары, Сум заман сусын rerin киындады. Ел]м деп ещреген ecin ерге, Туган жер топырагы буйырмады. Арада кектем, жаз, кыс, куздер егп, Урпаты кайран ерд! 1здеп eiri. Табылмай кас акынньщ 6ip дереп, Саргайган сурет болып 01зге жетть

УМ БЕТЭЛШ Щ ЕСКЕЛД1Н1 ЖОКТАУЫ К,олыма алып домбыра, Зарлайын ед! зарлайын. Ескелд1 ш!м кайда деп, Кдргалы тауын шарлайын. Айырылып сенен арысым, Таска да тид1мавдайым. Ескелдат сагынып, Боз шген болып боздайын. Ага боп саган бауырым, Пана да бола алмадым. Басталмай турып сум согыс, Артыцнан 1здеп бармадым. ©зщнен енд! айырылып, Запыран кусып сорладым. Менен де мыкты акын ен, Арманда кеттщ ардагым. Блесен, жур ме ел кезш, Ботадай менщ боздагым. Ренжггсем сенщ ырщде, Keinipin м е т кой жаным. © л тц калды кай жерде, Ок атты екен кай жауьщ. ©ледмен ексш коштастым, Бакыл бол, жаным, бакыл бол! 24

сезсоцы Суреттен турсын кулш, бабамын деп, Кенжес1 Кэр1байдьщ боламын деп. Колыма калам алып жыр арнадым, 0з1щц еске алсыншы атайын деп. Кара жер не сумдьщты кетермедщ, Сум сотые салтан cipa кетер ме муц?! Саргайтан сол 6ip сурет болмаса егер, Сен жайлы бшмей мэцп кетер ме ед!м? KiM келш, бул ем1рден к1мдер еткен, Ecri урпак, reKxi зкен! 1здеп еткен. ©юшш, gkcik толы бул эцпме, Зейнеп пен Дэмегулден 6i3re жеткен. Жузшен шуакты нур тегешн деп, Ескелд1 турган мынау ер ед^м деп. Саргайтан суретп алып мен асыктым, ¥рпагына кебейтш берешн деп. Сен жайлы бупнп жас 6iny керек, Эруагьща тэу е т т журу керек. 031нд1 кермесек те, суреттерщ, Тер1м1зде шул! туру керек. 0з1мен 6ipre экеткен арман энш, Ботаныд боздаганын тозтан энш. Умбет агад жазбаган естелжб, Ескелд1 ата, немерец мен жазамын. Кеп сурак, кекешмде нала муц кеп, Кеп журд!м сенен дерек табамын деп. Табылмаса рухьща ант беремш, 0леннен 6ip ескертюш коямын деп. 25

Урпактьщ урпагына мактанамын, Умбетэл1, Ескелд1 акындардыц, Жырыньщ шын жалгасы боламын деп 26

С¥РАНШЫ, САУРЫК; ЕРЛЕР1М Карасай nipiM колдахын, Домбыра алып толгайын. Сураншы, Саурык ерлерге, Жалынды жырды арнайын. Сушнбай, Жамбыл, Умбет боп, Дэстурш эр! жалгайын. Жамбылдын, eai неткен жер, Сураншы, Саурык ескен жер. Кркандап келген К^окакныд, К^ылышпен басын кескен жер. Урлакка уран болсын дел, Ерлжтщ рухын сепкен жер. Шоц кыргыз ханы Орманы, Есерсок неме ол даты. Женсу жерщ киелд Жауламак болып корлады. Каскайып харсы турды оган, Ел1мшц ерен тарланы. Сарыбай сынды сацлахым, Сураншы, Саурык сардарым. Кандарын xerin коргады. Кастектщ гау мен сайларын. Мерт болды эттец сол жерде, Саурьщтай батыр боздагым. Жетюу Алатауында, Даскелец Аксай манында, К,оканмен тагы айкасты, Сарыкемердщ сайында. Кол бастап шыкты кос кыран, Сарыбай би бар жанында. 71

Жер уш1н Ж1пт ерлеген, Намысты колдан бермеген. Дау келсе шыгып Сарыбай, Жау келсе Саурык сейлеген. Тау-таста калды 1здер1, Жазылган кан мен терменен. Ойсырап кыргыз Орманы, Дансырап Кокан колдары. ¥зынагаштыц тершде, Запыран кусып зарлады. Тебеге экеп ту тшп, К^азадты кудай долдады. Даланьщ тесш шац кылып, Айкаста бшек талдырьш. Сураншы, Саурык; втштд Намысын оттай жандырып. Тарихта калды кос ердщ, вшпестей аты мэцгшк. Крканныц иш ©рбасын, Кдхргыздьщ шауып «кэллэсщ». Сураншы, Саурык ерлтн, ¥рпагы 6yriH жалгасын. Дарасай батыр эруаты, Кие боп кедш коядасын. Тэуелсзз елдщ кек туы, Тугырга берш орнасын. Акындар шыгып ортага, брлжтщ жырьш толгасын. Ерл1кке койып ескертиш, Елджтщ тойын тойласын. Сураншы, Саурык еамр Сункар боп K©KTi шарласын! 28

EJ1IM МЕН TIJIIM М Э Ц Г Ш К Сушнбай Лронулыныц 200 жылдыгына арналган республа- калъщ термешшер конкурсында oipimiii орынды жецт алган (щын, Умбетллг музешнщ меггерумШ ЭьЫсцацовтыц термесг Алла деп мен бастайын сездщ басын, Сойлесе кызыл типм болдырмасын. 0сиет мен айтайын жас урпакка, Кдутак сап тында кэне кэрьжасыц. Укканга накыл сез гой салмадтысы, 0сиет елец болар ардактысы. Жетюзген мына бхзге Tin мен дшдд Отаным бар элемнщ ардактысы. Алты алаш, ер казактьщ баласымын, Мэцгшк менщ тш м ана тшм. Мыц елш мьщ T ip u iin кайта туган, К^айыспас кыран кустыц канатымын. Сушнбай, Жамбыл ескен елден келд1м, Кдрасай урандаткан белден келд1м. Шашасына шац жукпас КаРа жорга, Умбетэл! туылган жерден хелд1м. Шаттанып жырдан маржан тегешннн, Саф алтын сез асылын терешннп. Мэцгшк ел атанып болашакта, Судкардай кектрепмд! керешшш. Tipniri бабалардыц гажап неткен, Хандарын ел билеген таланты еткен. IpreciH 6epiK етш казагымныц, Бес Facbip баянды етш калап кеткен. 29

Не мыкты алып тулта нарлар еткен, Бойына бес каруын сайлап еткен. БаЬадур батырларым арыстандай, Карсы келген душпаныд ойран еткен. Ерлж рухы бойымды елж1реткен, Мактаймын бабаларды сом журекпен. Кешеп ¥лы Отан согысында, Жещс туын ерлер:м желб1реткен. Бес гасыр баянды етш емip жупн, Атану да хргел! ел, кещлд1 утым. Откеннщ тас тарихын бугшпге, Жетюзген мэнп елмейтш менщ тшм. TeciHeH ат Ty6ipi арылмаган, Домбыра ап акындары арындатан. Жэшбек пен Керейдей хан тудырган, Киецнен айналайын сайын далам. врлжтщ рухы бар астарында, Менщ тш м казактын дастанында. Кен далата ксщыр ун куйш теккен, Менщ тш м кек айдын аспанында. Менщ тш м Алатау шыддарында, Менщ тш м Кдратау куздарында. Менщ тш м Арка мен Атыраудъщ, Кшп жецкш еткен дырларында. MeHin тш м кед дала гулдершде, Дыздар киген кейлектщ бурлершде. MeHin тш м К,ыз Ж^бек-Телегеннщ, Кешшщ калып кеткен зздершде. MeHin тш м К,°ркьптыд куйлершде, Менщ тiлiм кылыштыд жуздершде. 30

Жауына атой салып урандаткан. Менщ тшм батырлар дурмепнде. Бас шп жаргысьша шын журектсн, Касым мен Ес1мханга кулдык еткен. Толе би, Кдзыбек пен Эйтеке би, Казакка тек казакта билж еткен. Сол тшде ер Абылай хандык курган, Сол тшде Бухар жырау жарлык кылган. Акындарым эн салса ана тшде, Хан Tsuipi мен 0р Алтай калгып турган. ©нерлпн ебектеп суйген тшм, Озбырларды семсердей тшген тшм. Бесжте жаткан кезде ен бойыма, Анамныц ак сут1мен сщген тшм. Шурайлы тшм барда шаттыгым бар, Ата салтым киел! дэстудлм бар. Казагымды танытар бар элемге, Алдымда арайлы тац ад кушм бар. Менщ тшм Абайдьщ дана тип, Менщ TiiiiM Жамбылдыд дара тш. Менщ тшм ешдашан елмей тутын, ©р дазадтын кездеп дарашыгы. ©р бабам ©з Отанын сушл в'ткен, Касиетш жершщ бшш еткен. Мирас болтан мурасын бабалардыц, ¥л-кызы кекейше туйш еткен. Тетей in мен жырымды актарыла, Кулак сал саналы урпак айтканыма.

Тшм мен дэстур салтьщ жогалмасын, Жайандану дамыган шакта мына. Кдзактыц казактыгы туршде тур, Шурайлы шуактанган тшнде тур. ©Hepi ©згелерден озып тутан, Салтында, рухани бай дшшде тур. Елтацба, кок байракты туында тур, Аскар тау айдын шалкар суында тур. Тугш тартсац май болып шыгатугын. Кол, езен, орман, тогай, нуында тур. Мьщ буралган кыздардьщ назында тур, Сакталган намысы мен арында тур. Айман, Шолпан, Кдрлыга, Кдрашаштыц, Бузылмай б!зге жеткен канында тур. Ибалы келшдердщ жузщде тур, Крнаджай айкара ашык ушнде тур. Беспс жырмен тербелген бал бебектщ, Былдырлаган тэп-тэтп -плшде тур. К^азактьщ казактыгы кылыгында, Саба толы шубаты, кымызьшда. К^азактыц казактыгы epic толы, К,ой, козы, бузау, бота, кулынында. Жас урпак бул ©сиет тындацыздар, Кдзактын касиетш сыйлацыздар. Анацнын ак сутгмен келген тщдд ©згенщ кацсыгымен бузбацыздар. Артык айтсам кецшге алманыздар, Жас урпак ата салтын жалгацыздар.

Болашакга танылып бар элемге, Бакшадагы булбулдай сайрацыздар. Мэцгшк ел атанып бар жайанда, Кулпырып кызыл гулдей жайнацыздар. 0сиет елещмд1 тыцдаса урпак, Акыным айтар дандай арманьщ бар!?

АЬ^ИЬЩ БАБАМ СУШНБАЙ Сушнбай бабам - Акиык, Айтыстыц - алтын дщгегт Аталы сездщ сурлеуд Жосылып жатыр далада, 0ленмен содкан 1здерй Сушнбай бабам - Акиык, Б1здерге жеткен жыр лебд ©лецнщ орда дурмеп. Кдскайып турган хандарды, Кдра сезбен 6ip иледп Сушнбай бабам - Акиык, Берии байрак ту алган, Ерлжт! керш куанган. Кдрасайлап урандай, врлжтщ рухын шытартан. Сушнбай бабам - Акиык, Жаксыньщ сезш тындаган, Жаманга кецш бурмаган. Сураншы, Саурык ерлерд1 Дастанга косып жырлатан. Сушнбай бабам - Акиык, Алты алаш елдщ мактаыы, Алатау шыдньщ аскары. Тезге сап сынмен тузеткен, Хан. тере, болыс, датканы. Сушнбай бабам - Акиык, вдш дж жолын суратан, Жалпыта ce3i унатан. 34

Тусше юрген К^ызырдан 0шпейтш елец сураган. Сушнбай бабам —Акиык, Майтебе сынды ipi адам, влецнен медет сураган. Шык бермес «Шыгайбайларды» Шыцгыртып турып сынаган. Суйшбай бабам - Акиык, Наркескен болат секшдц Жебеген жарлы, жетлмдл Айтысып жырга белеген, Кунбала, Кескенкекшдт Суйшбай бабам - Акиык, Жакеыныц сезш ак кылган, Жаманньщ сезш жок кылган. Кдйарлы Тезек тереге Тайсалмай барып, дат кылган. Суйшбай бабам - Акиык, Бес кару сайлап жасанган, Кдбылиса ерден бата алган. Катаган кыргыз кагынып, Алдында оныц какалган. Суйшбай бабам - Акиык, Texri 6ip туган негтзден, Халыктыц камын жепзген. Жэкеце 6epin ак бата, Ерлшл жырла депзген. Суйшбай бабам —Акиык, Сал, серб жырау —журнагы. 35

Жайкалган елец тулары. Улг! боп жеткен урпакка, ©шпестей рухты жырлары. ЖАМБЫЛ БАБАМ Жамбыл бабам, жалын бабам жыр бабам, Бар казацты журепмен жырлаган. Жамбыл таудан шыдан сенщ ушцдт, Алатау мен карт Кдратау тындаган. Несердешн кемейден жыр бораткан, Жалын жырыц бар элемд! караткан. Жамбыл, Жамбыл касиегп карт абыз, Ак бес1кке, ак тац жырды ораткан. Сен Улысыц, жырларыцмен ipiciu, Соцына ерген бар акынныц nipicin. Алатаудьщ ак басында кар жатса, Сол ак кардай Жамбыл мэцп Tipicin. ©йткеш сен Улысыц! Бар казактыц жырысыц. 36

ЖЫРДАН TIKKEH ТУЫВДЫ Кундер, айлар, жыл етш, ©ткен шакты Tyrecin. Кетсе дагы урпак жур, Жамбыл жырын ту erin. Сушнбайды nip етш, Тектипкп шьщ етш. ©rri Жэкем казактыц, Кец даласын жыр етш. Майтебенщ тауынан, Шыркал эсем салып эн. Крмданганда карт кыран, Лашын кустай epinri, Умбетэл! сонынан. Жолбарысьщ кызырлы. Алдыца кеп шлдт lyopran елец шрлерщ, Кемейден жыр куйылды. Мацайына жыр сулей, Майталмандар жиылды. Жырларыцнан нэр алып, Букш элем сушндп Ендш урпак жалгап жур, Жамбыл баба жырынды. Желб1рет1п бшкке, Жырдан тжкен туыцды. Сен oip алып бэйтерек, Соньща ерттщ кырандай. Умбетэл1 шщдп Сол Умбеттщ улы мен ГПр тутайын жырыцды. 37

КАРА ЖОРГА Каражорга, жан бабам, Кара еледщ толгаган. Калыдтаган ундерщ. Кара жер,щ шарлатан. Карт Жамбылдыц жырларын Кулагердей жалгаган. Кыран дустай домданып. Кос канаты самгаган. Кара несер сездерщ, Карасудай дайнаган. Калгыганды оятып, Калын журтты даратып, Косылганда додага, Кара дауыл боратып, Калдырушы ед езгеш, Калыц ойга оратып. Коса шабар диямен, Киял бгтден дулац ем. Кара жорта дара елец, Калган сенен гуяд ем. Кос ииекп домбыра, Касиегп мурам ец, Колыма альт киел1м Кулагыцды бурап ем. Кара жорга, кудцрет, Колдай гор деп сурап ем, Кара несер жауындай, Кардырады дара елец. 38

УМБЕТЭЛ! ЖЫРЫНЫЦ ЖАЛГАСЫМЫН Уйыткысы болган енер ордасыныц, Мен де 6ip елец езен арнасымын. Шашасына шац жукдас Умбетэлц Жырларыныц жалынды жалгасымын. Домбыра кос imeKTi колыма алдым, Жырымды журектегл жазып алдым. 1здеунйм осы кун1 жоц болса да, Архивтен тубшде 6ip табылармын. Жыр суйер жандар меш сагынар мыц, Сенбейтш шырак болып жагылармын. ©лецнщ елкесшде 13 калдырып, ^азьщтай мэцгшкке кагылармын! 39

БАБАЛАРГА М¥Ц 9лец создщ туын устал жырлаган, Жамбыл бабам, жалын бабам, жыр бабам. Алатаудьщ акиыгы Сушнбай, Шьщга бастап, езще устаз nip болтан, Устазынныц сен дэстурш жалгадьщ, Шьщга шыктын, куламадын, таймадыц. Жалтан емес, жырьщменен элемдд К^ыран кустай канат кагып шарладьщ. влец создщ nipi болтан тарлаяым, Жыр дегенде канатынды комдадын- Бала кыран, Умбеталi соцынан, Ерген кезде, алгырым деп колдадыц. Улпсшдей ата-шш достьщтьщ, Жамбыл ата, Умбет ini кос мыктым, ¥рпактарьщ ездерщнен улп алып, Жур жолында адалдык пен пэктжтщ. Жырларьщды балаларьщ жалгауда, Жарыстарда оза шауып калмауда, Сен экеткен жолбарысты 6ipaK та, Жанталасып, кайтара да алмауда. Солай баба, жолбарысыд келмей жур, Келсе даты кор сокырлар кермей жур. Елд1 еплтсе, ест! улыц жырьшен, Жапалактар оган тутыр бермей жур. Умбеттщ де лашын кусы ушпады, Санкылдаган ащы даусы шыкпады. Лашын куста 6ip шытарын бшкке. Томендеп квп карталар уклады. О, бабалар муллы зарым жегп ме? Эруатьщмен колда ульщды, кепп де. Жолбарыс пен лашын кусын жок элде, Урпагынан шын тудшп к е т ме?! 40

ЦОРКЫТ БАБАГА М¥Ц KiM келш бул даладан kim кетпеген, Ел кортап ерлер еткен дурмекпенен. Ол сойдандар аз болса бугшп кун, Сойканын Крркыт сен! 1здеп келем. Далан жатыр жаралы д!рдектеген, Елщ жатыр кез жасы 6ip кеппеген. Коркыт кобыз киел1 куд1реттш, Журепмнщ жарасын тш п еттщ. Кара кылды как жарган коныр унмен, Куйзелд!рдщ кеудемд! кущренттщ. Сырты бутш ал iuii ыс сасыган, Кецшмнщ пердесш турш еттш. Отсе даты сан жылдар талай гасыр, Кобызьщмен кущренш далац жатыр. Алпауытгар азулы каскырдайын, Байлытынды, барынды талап жатыр. 0 з казатыц катылып нэабшен, Жолбарыстай жарасын жалап жатыр. Жарып жатыр бэрш де жатып жатыр, Жерд1 теспей сулжтей сорып жатыр. Коркыт казтан кара кер жайына кап, 0 з керлерщ адамдар казып жатыр. Ертецпнщ енпнсш есерсоктар, Ашкезденш кемейге салып жатыр. Кек ананьщ кеудесш тш п жатыр, Жер ананьщ журепн жулып жатыр. Кудай e3i жараткан кара жердд Кырып жатыр, мола гып уйш жатыр. Таусотар мен келсотар былай калып, Комагайлар кулкынга куйып жатыр. 41

Аш каскырдай бэрш де асап жатыр, Орман келд! тау-тасты отап жатыр. Жаратданды жаратдан мына б!з деп, Кудайта да жиендш жасап жатыр. Bip басына байлыгы аздай болып, взгелердщ epiciH матап жатыр. Bipeyaep бай, 6ipeyaep жарлы бои тур, Жер ананыц журеп кайгы боп тур. Крркыт ата, сен тарткан кобыз yHi, Бурынгыдай булн де зарлы боп тур. 0з казатыц ез жерш кортай алмай, взгелерге жем салган сорлы боп тур.

АБЫЗЫМ (Эсшхан К,осбасаровца) Эшмхан, эзиз атам, абызым-ай, Жырыцмен жебеу болган жаныма удай. 0 3 ii^i осы куш алан; болып, 1здейд1 ел шшен кецш удай. Ескщен ест1 жыр боп жеткен едщ, Кемейден теки сезд1 теккен едщ. KyfiiHe домбырацныц кулак; турш, Шапаныца жармасып ескен ещм. Толгаткан толагай жыр булап кушш, Кос канатын комдаган пыракпысыц. Сен мэцп аласармас ак кар баскан, ©лецнщ Алатауы сияктысыц. 0з1щц жырлап етем кайран ата, Бойымда бккеншше куат KymiM. 43

МЕН АЛАШТЬЩ УЛЫМЫН Арыстандай азулы, Жолбарыстай жалынды. Bepi басы байракты, Кек борщей карулы. Мен Алаштьщ улымын!!! Акку журек аялы, Ce3iM толы жанары. Сулулыкда бас иген. Муза кещл баягы, Мен Алаштьщ улымын! Шабыт алып шабыстан, Желмен 6ipre жарыскан. Текс1з керсе тепсшш, Жылкы MiHe3 таныткан. Мен Алаштьщ улымын ! 44

Крйдан жуас мшезр Кед даладай журеп. Душпан керсе алыстан, Ту мен найза rirepi. Мен Алаштьщ улымын ! К^атып дыран данатын, Шыцнан тапкан тоятын. Намысына дак туесе, взш таска сотатын. Мен Алаштьщ улымын ! Bepi басы ураньш, Елтацбада пыратым. Туым да кек кыраным, Ерлштщ жаккан шырагьш. Мен Алаштьщ улымын!

ТЕЦС13Д1КТЩ ТАСКЫНЫ Кдот Tepin жеп куыстан, Бакд-шаян куыскдн. К,исык Tied сыгыр кез, Жылмац кагып бурыпгтан. Кдгзынды алып куда боп, Шыга келд! шыгыстан. 9зщ емес жерщнщ, Байлыгына кызыкдан. Боп журмейш солармен, Бокща батып былыкщан. Кек бершщ урпагы ек, Ши берпп улыткан. Кек бер!мен ши 6epi, Жараспайды-ау ьшыкщан. Кддр KOpceTin кашьщтан, Кдлргын сотые атыскан. CeHin байлык кушше, Элс1здерд1 жасыткан. Eip уыста устаута. Бар элемд! асьщкан. Долы дауыл келедк Батпандай боп батыстан. Ермен epi жатыскан, Эйелдер! шатыскан. Каншык иттей жаласып, Кушрьщтарын касыскан. Мысыктарша мияулап, К^умарларын басыскан. Жер бетше текслздш, Урьщтарын шашыскан. Келе жатыр 6ip сумдьщ, Сонау алые кашьщтан. Жеы атамньщ тукымы, 46

Тецде<п жод таза деп. Болып далмай дара бет, Теюлзджтщ тасдынын, Тоскай алсад жарар ек. Кдньщда жод харамдыд, Ад пешлд1 таза ад ек, Журт суйсшер гажап ек. Тебесшен талайдыц, Бшктерден дарап ек. Шьщ басынан нэр алкан, Б1з ейткеш дазад ек!

ТАЩАЗАН Тэуелсзз танда арайлап атып, жарык кун, К^азактай елдТ элемге байтак таныттьщ. Турюстан сынды киел!, кызыр мекеннен, Тайказан келд1 ырысы болып халыктыц. Береке, 6ipaix, байлыкгьщ болган бастауы, Тайказан сенсщ, алты алаш елдщ мактаны. бзщде жатыр хандарьщ курган бшнкпен, Шеж1ре елдщ ерлшпен жазган дастаны. Epim елге шуагын шашып TipniicriH, Бастауы болып коп ултты улыс б1рлштщ. Сушнбай, Жамбыл, Умбеттей акын елше, Тайказан келд1 шуагын шашып i3ri ютщ. Майтебе менен Унщоныр тауын жайлаган; Едбекпен елдщ казаны толып кайнаган. Кдрасай, Жамбыл енпплес exi аудан гой, Нурсултан ердщ Нур шуак жолын ойлаган. 1\\ош келдщ казан, Елбасы туган мекенге. Бас коскан кеп улт, тату да тэтй осы елде. Еарасай жерш толтырып байлык, ырыска, Талгарга тарткан 01рлктщ жугщ кетер де. Керсетш б!зге баянды ем1р бал дзмш, Бузбагын eni6ip татулык, достык каймагын. Бар казак колдап Елбасы айткан Жолдауын, Алаштыц жерш киел! казан шарлаган. 48