Вопросы история и диалектологии Казахского языка выпуск 1

Бұл сонгы, сөз Батыс Қазакстан, Гурьсв облыстарыныц кейбір ауландарында (Теңіз, Жәнібек т. б.) мыпадай мағналарда колда- нылады: 1. аға; ол менен екі жис үлкен, сондықтан ол маған ақа болады. Ақасы келген бала тентек болліайды (БОМ). 2. Жасы үлкен кісі (ор. дядя); жасы үлкен кісіні жастар иқа деп атаііды (БОМ). Бұл сөз сонғы мағнаға байланысты кісі атының алғашқы буынына косылып айтылады. Мысалы, К у а н б а й деудін орнына К у а к а, И с а деудін орнына И с а к а т. б. К у а қ а, сіз Жянібектен тезірек қайгып келіңіз (БОМ). Бүл сез каракалпак тілінің ксйбір диалектісінде а к ъ а (ор. стар­ ший брат, старшина) формасында кездеседр. Ұйғыр тілінде а к а — бір туысқан аға және әкемен туыскан; турікмеп, азербайжан тілде- рінде а к а — мырза2. Парсы тілінде де осы соңғы мағнада қолданы- лады. Казак тілінде өзінен үлкеи кісіні ағай деп атайды. Ал, көрсе- тілген аудандардағы халык тілінде а ғ а, а ғ а й деудіц орныпа а к а деген свздің колданылуы баска тілдердіц (ескі өзбек, түрікмсіі т. б.) әсері деуге болады. Жергілікті халыктьщ тіліндегі кейбір фонстикалык, лексикалык кубылыстар татар, башкұрт тілдерінде де бар. Бүл халыктармсн Орал, Каспи манайындағы казактар ерте уақыттан бастап, бір-бірі- мен экономикалык байланыста болды. Бул байлаиыс жергілікті халыктың тіліне белгілі дәрежеде ізін қалдырып, кенбір диалекті- лік ерекшеліктерде ұксастық пайда болуына себеп болған. Гурьев облысындағы халыктыц тіліндегі к о р т п а , с ы л а , кы- з ы л к а н а т (балык аттары), а т ы р а у , ж і л г і р т у снякты с»з- дер, кейбір фонетикалык кұбылыстар ( о орнына ұ ) татар, баш- курт тілдерінде де колданылады. Ол тілдердс бул сездердік кейбір дыбыстары өзгеріп, турлі вариантта айтылады. Мысалы, к о р т п а деудің орнына к о р п а , с ы л а деудің орнына с ұ л а , а т ы р а у деудіц орнына ү т ы р а у т. б. А т ы р а у — Каспи жағаларындағы копалы, камысты, ну швпті ■’кек алкал: бүоынғы уақытта кедейлер. балықшылир атырауда оты- ратын (АКОМ). Бұрынғы уакытта атырау көшпелі елдік кыс оты- латын, әсіресе, ұзап көше алмайтын шаруалардыц мекені болатын. Казіргі уакытта атырауда колхоздың фермалары бар. Халыктың сөйлеу тілінде бастапкы екнінсіз буындагы ұ дыбы- сы кыска айтылады. Сөздін басындағы кысан дыбыс фонетиканыц рсгрессивтік ыкпал завы бойынша өзгеріп, ұ т ы р а у сөзіндегі V а лыбысыпа айналады. Сөйтіп, бул соз казак тілінде а т ы ­ р а у турінде колданылады. Ол сөздіи төркіні ұ т ы р (тат.), о ты р (каз.) сөздерімен байланысады. А т ы р а у деген соз бупынғы уакытта теціз иагнясыпда да кол- данылатын. Меи ес білгенде экем атырач деп аталатын иіалқар ап- Оын байындЬгы батағада істеуиіі еді (Ә. Сэр. Толк, туғ., 11).I * Л. Б у д і в. Каракалпакск I язык. I, [051. стр. 318. 1868, стр. 60. Сравнительный словарь турецко-татарских 101

Ж е л г і р т у — кайыкты желге каратып кою; теңізде аварияга ушырағанда қайықтар желге қаратылып қойылды (АҚОМ). Тенізде балыкшылар кешке бір жерге келіп токтайды. Өздерінін мінген кайыктарын бір-біріне жакындатып, олардык алдынғы жағын жел- ге бейімдетіп кояды. Бул сөз батыстың кейбір аудандарындағы халыктын гілінде кырмандағы кызылдайтыи бидайды суыру, таза- лау дегеи мағнада да колданшады. Ж е л г і р т у сөзінік бұл маг- насы татар тілінде де бар. Ш и к а н (ор. бугорок) мұз тебе, шикан туру, шикан пайда болу. Каспиде, мұз катар кезде көптеген шикандар пайда болады. Аварияда қайық сеңмен бірге ығып, түнде пайда болган ипщандар- ға соқтықпай аман қалды (АҚОМ). Бұл сөз башкұрт тілінде де бар. Л. Н. Толстойдың: «Много ли человеку земли нужно» дегед әнгімесінде ш и х а н — бугорок мағнасында колданылады1. Д. Н. Мамин-Сибиряк өзінің «На ш и х а н е » деген әкгімесінде Уралда ш и х а н деп, таудын биігіндегі кұз жартасты айтады2*. дейді. Мұндай фактілер Каспи мацайындағы казактардык бұрынғы уакытта ногайлармен, башкұрт, татарлармен қарым-катынаста бол- ғанын көрсетеді. Казакстанныц батыс облыстарын мекендеген казактар ерге уакыттаи бері орыс халкымен карым-катынаста болды. Әсіресе Россияға косылғаннан кейін (XVIII ғасырдын бірінші жартысы) олардын орыстармен карым-катынасы дамыды. Қазіргі Ново-богат, Текіз аудандарынык казактары Оралдын шығыс жағынан көшіп барып, Каспидіц жагаларына орналасты. Олар XIX гасырдын бас кезінде Бөкей ордасына карады. «В 1812 Букей был возведен русским правительством в ханы Киргиз-Кипчацкой малой орды. С 1846 орда управлялась Времен­ ным советом во главе с ханом. В 1876 Б. о. вошла в состав Астра­ ханской губернии»3. Сөйтіп, Каспидін терістік жагаларын мекендеген казактар Астра­ хань облысына караған турлі елдерден шаруашылык жагынан ты- гыз карым-катынаста болган. Астрахань каласы сол макайдағы халыктардын мэдеии, шаруашылык орталығыпа айналган, оньш экономикалык маңызы артып, Теціз ауданынын казактары көбіне- се Астрахань каласына барып базарлайтын болган. Екбекші ша- руалар (кедейлер) орыс байларына жалдапып, кейбіреулері олар­ дын малдарын баккан; енді бірсыпырасы балык аулау кәсібімен шуғылданган. Осындай жағдайларға байланысты жергілікті халыктын. сөйлеу тіліие орыс тілінік едәуір эсер етксндігі байқалады. Сондыктан Каспи мақайындагы халыктын тілінде қайықтардыи, ау-кұралдар- дын, олардын бөлшектерінід аттары көбінесе орысша’ айтылады. Мысалы, л а п с а - аушы, р е ю ш к а — кайык (тенізде балык ау- ' Л. Н. Т о л с т о й. Собрание художес , 1948, стр. 9. 55 —56. Н. К. Гудзня, А. А. Суркова. А. А. Фаде рассказы. 1950, стр. 73. стр, 247. ’ Д. Н. М ам и н -С и би р як . Ураяъсі 3 Большая Советская энциклопедия. 1 102

лайтын ау кайык), а к а и — аудык бір түрі, з а к р о й — көз көрім жер т. б. Мұндай сөздер Теңіз ауданындағы халықтың тілінде жиі кездеседі. Жоғарыда көрсетілген сөздер Арал маиайындагы халыктыц ті- лінде баскаша айтылады, немесе кездеспейді. Мысалы, л а п с а Деудің орнына а у ш ы , р е ю ш к а деудің орнына а у к а й ы к , з а к р о й деудің орнына к ө р і н і м (көз керінім) т. б. Бұл айтылғаннан Арал маңайындағы халыктык тілінде баска тілдердін элементтері жок деген ұғым тумайды. Тілдің сөздік кұ- рамы негізгі сөздік қоры аркылы толығып огырады. Сонымен катар баска тілДердеи сөздер алынады. Ол сөздер Арал казақтарынык сөйлеу тіліиде де кездеседі. Мысалы, с у з е н (ор. сезон) — мезгіл, маусым; р е ш е т к е — аудын бір түрі; п р е с с — ыдысқа тиеген балыкты тығыздайтын кұрал, м а ш (ор. мачта) — кайыктың па- лубасына орнатылған ұзын ағаш т. б. Бұлардан басқа да Арал манайындағы казактардың тілінде орыс тілінен ауыскан сөздер бар. Бірак олар Каспи манайындағы жергілікті халыктык тіліне енген сөздердей көіі емес; Арал казак- тарынын тілінде орыс тілінен енген профессионалдык сөздер Касгш балықшыларының тіліндегі өндірістік сөздерден гөрі аз кездеседі. Олай болудың себебі, Аралда балык аулау жумысынык тууы, дамуы 19-ғасырдык екінші жартысында басталды. Кейбір балык шаруашылығы мамандарынык айтуы бойынша 1875 жылға дейін Аралда балык аулау жұмысы болмаған. 1877 жылы Орал казакта- ры Сыр бойыиа келіп, балық аулау жұмысын дамыта бастаған. Кейін 1899 жылы олар Арал теңізінін жағаларындағы колайлы жер- лерге кәсіптік пункттер салып, балык аулаткан Казактар Аралға келместен бурын казак аушылары бэлыкты өздерініи жеке камы, күнделікті азығы үшін аулап, жабайы ау, кұралдарды ғана колданған. Мысалы: к а қ п а й , с ү з г і , ш а н ы ш - к ы, қ а р м ак т. б. Бұлардан баска жака ау кұралдарын колда- нып, кайыкка мініп, балык аулауға, тапкан өнімін сатып иайдала- нуға ешбір мүмкіндік болмаған. XIX ғасырдып соңында казіргі Арал каласы тұрган жерде орыс байынын мекені болды. Оны жергілікті халыктык тілінде к ы- з ы л үй дсп атады. Керуендср ұзак жол жүріп, осы жерге келіп 'демалатын. Бүл кезде теңіз жагасына орналаскаи казактар балык әулау жүмысын дамыта алмаған еді. 1905 жылы Арал теиізінік тұсынан Орынбор — Ташкент темір жолы жүре бастаған. Осы кезден бастап Аралдык байлығының ма- нызы артып, Россияның бірнеше облыстарынан (Самар, Саратов т. б.) балыкшылар ксліп, теціз жағаларына ориаласа бастаған. 'Олар келісімен, балык аулау жумысын бурынғыдан гөрі дамытып, өздерімен бірге балык аулайтын казак балықшыларына да көмек- ‘ А. А. Ж а р к о в с к и й. К вопросу об охране рыбных запасов бассейна Аральского моря в связи с гидростроительством. Материалы по ихтиофауне и режиму вод бассейна Аральского моря, 1950, стр. 21. 103

тоскен. Сол кездің өзінде-ак орыс, казак еибекшілері бір-бірінін мұн-мұктажына жәрдемдесіп, араласып отырған. Казак балыкшылары балык аулаудын амал-эдісін, кебірск өнім алудыц техникасын орыс, украин балыкшыларынан уйреніп, ау, кұралдарынык жаңа турлерін (жылым, кабадан т. б.) колдана бастаған. Бірак ау кұралдарынын жаңа түрлерін колдану жұмысы Октябрь революциясынан кеііін өріс алды. II. Балық аулау кәсіпшіліііііің эр алуан аіауларьі Арал, Каспи балыкшыларынын тілінои жнналған бірсыпыра сөздер бар. Ол сөздер түлғалык, мағпалык жагшіаи мыішдай ұғым- ныц аттарын көрсетеді. Қ о р т н а — белуга (Кызыл балыктыц бір түрі), үлкен бзлык, онын етінде тікені, кылтанағы жок, семіз балык, кортпанын үлке- ні де, кішісі де болады. Корта өге бағалы балықтың бірінен сана- лады (АКОМ). Ол бір қоргпа усгады. Алып келіп ө.шегеніміэде салмағы 80 пут тартты гой (О. Сэр. Толк, тут., 68). Бүл соз казактың ауыз одебиетінде к о р т к а фор.часында кез- деседі. Мысалы: Осы свз кврсетілген тулгада Зайсап балыкшыларыиын тіліиде де колааныладьі 2. Аралда к о р т п а сөзінің орныпа б е к і р е сөзі колдаиылады. Бірак Драл балыкшылары б е к і ре деп — осетр мен шнпті айтады. Г. В. Никольский өлііід «Рыбы Аральского моря» дегеп екбегіндо Арал манаііыидагы казак, қарақалпақ аушыларынык осетр мен ШИИТІ бекіре деуінік дүрыс еместігін этап көрсетті 3. Б е к і р с — отс үлкен жэие көсі жасайтып балык, оныц 75 жыл- ға дейін жасайтындяры болады. Мүндай жастагы бекіренін үзынды- ғы 4,2 метр жане салмагы 1000 килограмнаи асады. Ең үлкені 1300 килограмм, ұзындығы 9 метрге дейін, оның кейбірінік салмяғы 2000 кнлограмга дейін болады4. Бірақ Каспи мен Аралда бекіре- нің улкені кездеспейді. Аралда бекіре аурып, алатка ұшырағандыктан оны аулауға соңгы жылдарда тиым салыныпты. Муны жергілікті халыктыц ті- лінде з а п р е т дейді. Бүл балыкты казактар эртурлі атаііды: Арал мен Сырдарня- да — б е к і р е , Гурьев пен Астрахаида— к о р т п а . Казак псн

1-сурет. Бекіре, каракалпактың жалпы халыктык тілдерінде — бекіре: осыған бай- ланысты « Б е к і р е н і н т ұ м с ы ғ ы т а с к а , т.и м е й к а й т п а й- ды» дейтін макал бар. Бул сөз кейбір түрік тілдсрінде де (түрік- мен. өзбек, башкурт) бар. О с е т р — үлкен балык (қызыл балыктардыц бірі), осетрдін еті дәмді, аса бағалы балык, оның сыртында катты кабыршағы бар, етінде тікен де, сүйек те болмайды. Осетрдің салмагы 80 ки- лограмға жетеді. Орташа салмағы 16—32 кг. шамасындай. Кызыл балык уылдырыкты көп береді және оііын уылдырығы аса бағалы болады. Каспи балыкшылары о с е т р деп те, о ш е т р деп те айтады. Ш ип — улкен балык (кызыл балыктардыц бір түрі); шип Арал теңізінде көбірек ауланады (АКОМ). Ш и п те аса багалы бядык- тын бірі. Оның орташа салмағы Аралда, Сыр.чарияда 15 кг (Г. В. Никольский), кейде одан да үлкені кездеседі. Кызыл балыктың баска түрлері сиякты шиптін етінде сүйек болмайды. С т і р е л е д — (ор. стерлядь) үлкен балык; бұл да кызыл б.і- 'лык тобына жатады. Өндірістік мәні зор, аса бағалы балык. Сті- релед тұщы срларда болады (АКОМ). Стіреледтің салмағы 8 ки­ лограмм шамасыидай, одан да үлкені ксздеседі. Ш о к ы р — севрюга, түмсығы үзын балык; шокырдың етінде тікеиі, суйегі жок. Тек шеміршегі ғана болады. Каспи балыкшыла-

рынын айтуынша шокырдын орта салмағы 7—8 кг. шамзсындай, одан да үлкені болады. Шок,ыр сазаннан бастап кіші бальщтараы жейді (Уайыс карт, Арал). Теңіздердегі кызыл балыктардыц кішке- несі де болады. Оны Арал, Қаспи балыкшыларынык сөйлеу тілінде ш а л п ы ш деп те атайды. Т і с т і — балыктын бір түрі; тістінің денесі басқа балыцтан көрі үзындау. Оның аузында тісі, етінде тікені болады (АКОМ). Тістініц салмағы әртүрлі. Онын улкені де, кішісі де болады. 12ц ірісі 5—8 кг. шамасындай. Тістінің еті дәмді болады және қызы.і балыктардан кейінгі бағальі балықтың бірі болып самалады. Бүл сездің каракалпак тілінде до бар екені жоғарыда корсстілді. К ө к с е р к е — балыктыц бір түрі, көкшіл түсті, еті домді, ба- галы балык; көксерке жыртқьии балықгың бірі, аузында тісі бар, балык, жейді (АҚОМ). Көксеркенің орташа салмағы I — 2 кг. Одак ла үлкені кездеседі. Көксеркс баска кіші балыктардан кирі ұзын- дау, еті тығыздау болады. Казак тілінде бул балыктын аты әртүрлі айтылады: к ө к с е р - к е, к ө к а л а (Каспн), т і с т і (Арал, Балкаш ). Орысша — судак. Л а к а — жайыннын кішісі, бауыры теибілдеу, көгілдір. коцыр балык. Баска балыктардан бір ерекшелігі — тұмсығы дөцгелек, жалпактау келеді, аузынын екі жағында мұрты бар. Онан соңгы біреуі л щ а балық, Басында айдары бар сақ2 балық'. Лаканыц еті семіз болады; бірак баска балыктардан гөрі еті сүйкімсіздеу келеді (АКОМ). Оиың денееініц әр жеріиде, төмеи- гі жагында кішкене жалы болады, оны Арал балыкшылары к а ­ л а ш дейді. Лаканыц орташа салмағы 5—8 кг. Бул балык түр- ліше айтылады: Аралда— л а к а , Қаспиде — л а к а ш ы к , Кен- гірде —л а к а , қаракалпакша —л а қ а, орысша — сом. Орыс ті- лінде жайынның кішкенссі (уағы) с у д о ч н и к 2 дслінеді.•* ' Зейне-Зайып псн Юсіпбектін Уазифа кнзбен аПтыскани, 1906. • Г. В. Н и к о л ь с к и й . Рыбы Аральского моря, 1940, стр. 169.

5-сурет. Лака (лакашык). А к б а л ы к — жерех, акшыл, көгілдір балык; ак, бальіқтың етін- де қабыриіагы болады (АКОМ). Бірак тікені ірі жэне катты болады. Акбалыктын еті жаман емес, ішіне май сактайды. Ақбалық ген- тектеу келеді; алып жащанда көп бүлқынады (АКОМ). Бұл балык ты казактар әртүрлі агайды. Гурьевте — с ы л а , Астраханда — кой- б а л ы к , Жылойда — а к к а й р а н , Есіл, Нурада — а к к а й р а н , Балкашта — а к б а л ы к , Кенгірде — а қ б а л ы к , а к с ы л а ; өз- бек, каракалпак, түрікмен аушыларының тілінде — а к б а л ы к ,. Каракалпак тілінде а к м а р к а дсп те айтады. 6-сурег. Акбалык, сыла (койбалык). Т о р т а — вобла. Етінде тікені, сыртында кабыршагы бар, кіш- кене балык. Тортаның түрлері көп: к ө к м о й ы н т о р т а , К ы з ы л К а н а т т о р т а , а к т о р т а т. б. Тортаның еті онша дэмді, суй- кімді емес. Балықшылар шабақ балықтай оны сүйіп жемейді (Оте­ лов, Теніз). Тортаның салмағы әртүрлі. Ең үлкеиі жарты килодай, одан да улкені, болады. Гурьев, Астрахань казактары тортаны к а р а к ө з (торта демейді) дейді. Қаракалпакша — т о р т а , Кы­ зы л к ө з. Оралда — с а р ғ а ‘. Г. В. Ні <, 1940, стр.

7-сурет. Торта, қаракөз. К а я з —усач, сүген, каяздык етінде тікені, кабыршағы бола- ды, денесі жүмырлау, аузыныц екі жағында мұрты бар. Қаяздыц еті дәмді, ііиі майлы, семіэ болады (АКОМ). Салмағы эртурлі, ен кішісі 2 кг. шамасындай. Қаяздыц ен кішісін Арал балыкшылары а к т у ш а деп атайды. Қаяз сөзі Гурьевтің батыс аудандарыида (Теніз т. б.) кездеспейді. Шу бойындағьі қазактардын сөйлеу ті- ліиде — т е н г е б а л ы к . Сырдарияда — к а я з, Амурдарияда (қа- ракалпакта)— с ю в е н . Түрікменше — к а я з. сю вен . Бұл сөз жсргілікті халыктыц тіліііе орыстың хайруз' (балық) деген сөзінеи өзгертіліп алынгап. К ы з ы л к а н а т — красноперка, кішкене балык (50—200 гр.), кабыршакты, тікенді балык. Кызылканат деген атына сай кана- тында кызгылт белгілер бар. Өндірістік манызы аз, бағасы өте ар- зан турады. Бул балыкғы Арал мен Балкашта да, Каспиде де к ы з ы л к а н а т дсйді. Қаракалнак тілінде де кызылканат делі- неді.1 1 В. Даль. Толковый словарь, IV, 1955. 108

К ы л ы ш б а л ы қ—чехонь, кішкене балык. (200—400 гр.), бауыр жагы кылыштың жүзіндей, қабыршақты, тікенді балык. Еті 'аса жаксы емес. Қыльиибалықтың өндірістік маңызы кем, бағасы арзан түрады (АКОМ). Гурьевте қ ы л ы ш б а л ы к деп те, ш е қ а н (чехонь) деп те айтады. Сондыктан фонетика бойынша ч е х о н и сөзіиің кейбір дыбыстарын өзгертіп, ш е к а н деуі занды кубылыс. 9-сурет. Қмлмшбалик, Ш ө м е й к е — шемая (балықтын бір түрі), қабыршакты, тікен- ДІ кішкепе балық, шөмейкенік денесі жіңішкелеу келеді. Еті дач- Ді, өте бағалы балык. Сондыктан Арал казактары оны м а й б а- лы қ деп те атайды. Бекіре, сазан, майбалық, шемайы жэне баска көптеген балыктар быжынап журеді (К. Күл. Ар. оз. бал., 8). Бі- рак ш ө м е й (шемай), ш ө м е й к е сездері жиі айтылады. Ш ө м е й- ке июльдеп бастап үшанға кетеді (Есжан карт, Арал). Ұшан те- Ніз дегендегі ұ ш а н — (алыс, шексіз) жеке магнада қолданылады. Г. В. Никольский жоғарыда көрсетілгеи ецбегінде ш е м а я н ы Казақтар м а й б а л ы қ , ж ұ м ы р б а л ы к деп атайды1— дейді. Бірақ балықшылардың тілінде ж у м ы р б а л ы к деген сөз кездес- пейді. Г. В. Никольскийдің көрсетуінше ш ө м е й к е карақалпақша— Жу м ы р балык. Солтүстік Каспиде ш ө м е й к е сөзі кездеспейді. Бүл балықты уксастығына карай селедканыц бір түрі деуге де бо- 10-сурет. Шомейке, майбалык. Қ я р а б ү р г е — кішкене балык, қабыршақты, тікенді балық. Қара бүрге сазашіыц кішкснссі. Сазан сөзі жалпыхалыққа белгі-1 1 Г. В. Н и к о л ь с к и й . Рыбы Аральского моря, ІП40, стр. 107.

Лі, тусінікті; дегенмен оныц кейбір усақтурлерінін аттарын жалпы журт білмеуі мүмкін. Мысалы: м ө н к е , к а р а б ү р г е т. б. К,а- ракалпакша — с а з а н , м ө н к е , к а р а б ү р г е . Бұл сөз халык- тыц ауыз әдебистінде дс кездеседі. Онан соңгы біреуі бурге болар, Балық тілі бақамен бірге болар'. К ү р к і н — өте кішкене балык, көлдіц өзеннің жағаларында жүретін балық. Бүрын көл жагашнда отырып, куркін жеп отыр- мысың дейгін еді (Есжан карт). Қазіргі уакытта к ү р к і н д і ба- лыкшылар ауламайды. Күркін сөзі Каспидің терістік жағаларында аушылардыц тілінде кездеспейді. Балықтық еқ кішкенесі түрлі- ше айтылады: Каспиде — м а л е к , Лралда — к ү р к і н, Қоргалжын- да — м у л і к т. б. Т ы р а н — (ор. таран) кішкене балык (табан тәрізді балык)- Еті жаман емес; бірақ ондірістік мәні аз. Балықшылардың айту- ынша Гурьевте т ы р а н — белоглазка, Лралда — қ а р а г ө з , а й- 11-сурет. Тыран. н а г ө з , т ы р а н сөзі де бар. Г. В. Никольскийдің айтуынша ка- зактар вобла мен лещтің будандасқан түрін2 т ы р а н дейді. К ұ т ы б а л ы қ — (ор. кутум) балыктың бір түрі; құтыбалық- тың етінде тікені, сыргында қабыршағы болады (АКОМ). Оньш еті дәмді, бағалы балық. Салмағы 1,5—2 кг. шамасындай. Құты балық торта тәрізді жүрдек болады. Өзінің уылдырығын шашар кезде өзенге шығады. ■1 Зге.йкве.-Знаі, пеи Юсіпбектік Уазифа зйтысканы, 1906. іл ь с к и й . Рыбы Араль я, 1940, стр, 85.

12-сурег. Кұты балык. Л о с о с ь—балықтың бір түрі, аса бағалы балықтьің бірі; лосось басила теқізден жаңада келулі (АҚОМ). Л о с о с ь Каспидіц орта, онтустік бөлімдерін мекендейді. Оның орта салмағы 11 кг. (И. Юдин). Бірақ бұл мөлшердсн көрі үлкенірегі дс болады. Қ е ф а л ь — балыктыц бір түрі; кефальдың еті семіз болады, аса бағалы балык,тың бірі (АКОМ). Мұнан бірнеше жыл бүрын совет мамандары Кара теңізден Қаспнге кефальдың ұрығыи жібе- ріпті. Қазір бүл балык көбейіп, оныц өндірістік мадызы арта бас- ІЗ-сурет. Кефаль. тапты. кефальдыц салмағы 2,3 килога жетеді, одан кішірегі де бо­ лады. Кефальды электр жарықты конус ауымен аулауга болатын- дығы да анықталды1. К ө к ж а н — кішкене балык (шабак тәрізді балык); көкжан- нық өндірістік маңызы кем. Білетін балықшылардын айтуыиша Аралда, Каспиде бүл балык сирек кездеседі. Орыстык я з ь , ч е б а к дегенін казак, каракалпак к ө к д ж а н , қ о қ ы н , к ө к т о р т а деп атайды —дейді Г. В. Никольский2. Бірақ балықшылардыц тілінде қоқын деген сөз кез^еспейді (14-сурет). Қ а р а б а л ы к — кара коңыр түсті балык; қара балықтың ті- кені, қабыршағы болады (АКОМ). Бұл балықты Балқашта мәрен- ке (ор. маринка) дейді. Бүл — Балкаш, Іле аудандарындағьі ец* ' «Социалнетік Арал», 15 июнь, 1952. * Г. В. Н и к о л ь с к и й . Рыбы Аральского моря, 1940, стр. 86.

14-гурет, Кпкжаи (орысша язь). бағалы балықтың бірі. Кара балықтың уақаііы да бар (Ж. Сүлсй- менов, Гурьев). Қара балык Есіл, Нүра балықшыларының тілінде де кездеседі. К и л ь к а —усақ балықтардың бір түрі; кильканық кейбірі теңіз жағасына жақын жүреді, мүны жаға килькасы дейді (АКОМ). Кильканың кейбір түрі теціздін терец жерлерінде журеді. Мұны т е н і з к и л ь к а с ы деп атайды. Ж аға килькасынын сапасы кем болады. Арал, Каспи теціздерінде, соцғы жылдарда теңіз килькасы электр шамының жарыгы аркылы аулана бастады. Балыкшылар моторлы кемеге мініп, электр шамыныц астына тор көзді ау байлап, оны шаммен бірге суға түсіреді. Жаркыраған шамныц айналасына серуендеп жүрген балыктар шоғырланып, ауға түсе бастайды. И т б а л ы к — тюлень, үлкен балық; балықшылар итбалықты көбінесе қыстыгүні муз үстінде аулайды (АКОМ). Итбалыктыи еті семіз, майлы, өпдірістік мәні зор, аса бағалы балық. Итбалык мүзды тесіп, сыртқа шыгып, қыстыгүні балалайды. Оиың күшігі

тубітті, жүндёс болады. Шешосі оны бір айдай емшегін емізіп, сүг- пен асырайды, сут еміп өскен кушік семіз болады. Б е р ш і к — (ор. берш, бершик) балықтың бір түрі (алабуга тектес балықтардың бірі); көк серкеніц бершігі (көксеркенік кіш- кенесі); алабұганың бершігі (алабұганың кішкенесі); бершік кіші- рек болады. Салмағы 200 — 300 гр. шамасындай. Бершік теңіздерде болмайды. Бершік Каспиге құятын өзендерде болады (И. Юд. Ихг,, Б о з а н к а — кішкене балық, қабыршақты, тікенді балық; ба­ лык көбейіп, маГииабақ пен бозанкалар да көріне бастаган... (Ә. Сэр. Толк, туғ., 193). Қаспиде бозағіканыц кенбір турі ауланады. Бозан- қаның өндірістік мэііі бар, пайдалы балық (И. ІОд. Ихт. 107). 16-сурет. Бозанка (оригіиа пузанок) Бұлардан баска да Арал. Каспи суларында жалпыхалыкқа ат- тары белгілі балықтар бар. Мысалы: алабуга, сазан, табан т. б. (17а, б, в суреттер). 2 Кэзіргі уакытта балыкшы колхоздарында балык аулайтын кайықтын. түрлері көп. Соның бірі — ж ы л ы м қ а й ы қ (жылым- мен балық аулаіітын кайық). Жылым кайықтыд шылауында к ө- м ек ш і қ а й ы к болады. Оны Арал балыкшылары қ о с а л қ ы к ай ы қ , немесе п а р т а л к а й ы к деп айтады. Қ о с а л к ы к а й ы қ т ы н міндеті — жылымнын арқанына, торына іліккен шөгі- -шалаңды тазалау, шығару ушін колданылады. Ауға тускен балык.- ты кабылдайтын жерге әкследі т. б. Каспиде жылым кайык теңізге кұятын суларда — өзен, өзектер- де колданылады. Каспиде, теніздің ©зінде балык аулайтын улкен кайықтар бар. Оны р е ю ш к а деп атайды. Р е ю ш к алар желкем- мен журеді. «Бірнеиіе адамды тиеген реюшка жағада қағылған қа- зықтан щанатын» (арқанын) сыпырды да, ілгері екпіндей ағып жатқан Жайықтың бегінде қалқи жөнелді» (С. Мұқ. Саях., 258). Р е ю ш к а д а балық салатын қ у ы с т а р , т е к ш е л е р , аушылар жататын орындар болады. Бұл орышіыц аты жергілікті халыктык тілшде әртурлі айтылады: к а ю т а , т у р і м (ор. трюм), ж а т а к

орет. Таг,ян.

Ж а т а қ т ы ң , немесе каютаның екі бөлмесі болады. Бірінде ба- лыкшылар тұрады. Оның ауыз жағында қалың қаңылтырдан істсл- ген казандық болады. Оны Гурьев балыкшылары ж ә р н е к (ор. жарник) дейді. Реюшка көп жук (100— 150 цент.) котереді, онда бірнеше аушылар істейді. Бір бригадада бірнеше реюшка болса, әр- кайсысының жеке-жеке баскарушысы бар. Р е ю ш к а н ы н шылауында да бірнеше көмекші қайықтар бар. Ондай қайык түрлерінің және олардыц бөлшектерінік аттары осы тараудың IV бөлімінде көрсетілді. М о т о р — (ор.) үлкен кайык (мотормен жүретін кайык); мотор- мен теңізде балык тасиды. Моторға жолаушылар да мінеді. Экспе- дицияның мүшелері Каспидің терістігіндегі жүзбелі заводтарға мо- торға мініп барды. Теқіздің ашык, бетіне мотормен ғана шығаОы (АКОМ). Бүл үғымнын атын балықшылар моторлы қайык, мотор- лы кеме деп те айтады. Моторлы бір кайыкта алты адам болады. Ау қ а й ы к — балык аулайтын кайык; ау кайықпен теқіз жа- ғаларында, өзендерде балык, аулайды (АҚОМ). Ау кайЫк желкем- мен журеді және оиы екі кісі жургізеді. Аралда мұны ж е л к е н д і к а й ы к деп те атайды. Балықиіылар моторлы және желкенді к,айык,тарға мініп, аиіык, теқізге шығады (К. Кул. Ар. оз. бал., 8). С т о й к а — (ор.) үлкен кайык (курма аудын балыкшылары тұратын кайык); өткен күз Гордеевтің қармақиіылар стойкасынои жүргенде мен бір қортпа үштадым (Ә. Сэр. Толқ. туғ., 68). Стойка көбінесе, бір жерде тұрады; онда, кұрма ауда жүмыс істейтін б.’р звеноныц балыкшылары тұрады. Кұрма ауды бір жерден екінші жерге аударып кұрғанда, стойканы да козғап жүргізеді. Бұл сэз Арал балықшыларынын тілінде кездеспейді. Б а с к а р м а к а й ы к — колхоздың председателі я онык орын- басары мінетін кайык; <Еркін қала» колхозының председателі Өге- генов X. басқарма қайықта. Басқарма к,айык,та 4 — 5 кісі сиятын жатақ бар (АКОМ). Теніз ауданынык «Комсомол» атындағы кол- хозынын баскарма кайығыида радиокабылдағыш, кітап, газет, жур- налдар — бәрі де табылады. Баскарма кайык деген сөз тіркесі неологизмгс жатады. Өйткекі бұрын ондай сөздер балыкшылардың тілінде болмаған. Аралда, әсіресе Каспиде ау-күралдарынык толып жаткан түрле- рі бар. Олай болуынын себебі, ау-кұралдар Арал, Каспи суларын- дағы балықтардын түр-түрлеріне карай жасалады. Мысалы, к а я з а у (кеқ кезді ау), т о р т а а у, ш а б а к а у, в з е к а у, т.б. ©зек ау көбінесе өзендерде колданылады. Онын колемі, мөлшері судың енділігіне, терендігіне карай әртүрлі болады. Каспи балыкшылары в з е к а у ы деудіц орнына кейде в з е к ж ы л ы м ы деп те атайды. Ж ы л ы м — (ор. невод) ау-кұрал (тецізде балык аулайтын ау). Жылымныц көлемі үлкен болады және текіздік я өзеннік колайлы жерлеріне күрылады. Жылымнык үзындығы 1000 метр, бүдан да узын болуы мүмкін. Онык көлденеңі 600 метр шамасындай. Арал балыкшылары жылымды көлікпен де, трактормен де тартады. Колік 115

аркылы жылым тартатын жай куралды — ж ы л ы м м аш и н асЫ дейді. Жылым аса бағалы кұрал, оның кұрылған жерінде балык кдаі болса, бір ретте 100 — 300 центнер алуға болады. Балкаш балык- шылары жылымды с ү з е к і деп те атайды. Жылым сөзі жалпы ті- лімізде баска мағнада (судык қатпайтын жері) қолданылады. Жы­ лым мынадай бөлшектерден кұралады: (жылымнык екі арасын керіп тұрған ағаш). А б а к жылымның арканы орал- мауы үшш байланады, Аралла —а б а к, Қаспиде— к і л о ш. 4. Қоржын — (ор. матня) ұзын аудыц я жылымды тарткапда ауға түсксп балық қоржынға жиналады. Балықшылар оған жиналған балыкғарды бір жер­ дей каГіыққа салып алады. Арал балықшыларының тілінде к о р ж ы н свзі кар- сстілген мағнэда кездеспсйді. Онын орнына баска бір турпайы еөз колданыла- ды. Сөйтіп, бүл сез әр жерде түрліше айтылады. 5. К а л к ы—жылымды көтеріп, калкып туратыи кішкене ағаш. Жылымиыч ар метріне үш калқы байлаиып, аркалыкка бекітіледі. Жылымнык торын жерге тиғізу үшін т а б а н д ы к к а тас байланады. Бүл нәрсенін (калкынын) аты эр- жерде түрлііпе айтылады: Аралда —к а л к ы, Каспиде —к а л к а н , Зайсан ко- ліиде — к а л т к ы (кылткы), 6. Ш еш тік —аудык коржынға жакын бөлегі; а у д ы к ш еш тігі- Коржында балык кап болса, жылым шештікке дейін суырылды (АКОМ). Арал балыкшылары жылымды текізге салып балык аулайды. Ал, Каспиде жылым «зек, езендерде ғака колданылады. Ксйбір жерлерде бүл уғымиык аты эр түрлі айтылады. Орысша —невод, каракалпақша, татарша —жылым (аүі, башкүртша —йылым, өзбекшс —тұр (катга түр) (кырғызша —тор (шок тор), түрікмсише, азербайжанша —тор (балык торы)1. (18-сурет). Қ ұ р м а а у — (ор. ставной невод) үлкен ау, теціздерде кол- данылатын ау. Онын узындығы 500 — 800 метр. Курма ау ғылым, техниканын дамуына байланысты сокғы жылдарда қурыла бастағак. Бул аудыц бір ерекшелігі жазда көп уакыт бір жерде турады. Егер балык көп болса, мол өнім береді. Курма аудын узын бойына 50 ағаш орнатылады. Ол ағашты ба- лыкшылар с о к а дсп атайды, оған ауды аркан сыммен бекітіп коя- ды. Аудыц кейінгі жагын (негізгі бөлегін) бекіту үшін тағы 25 сока орнатып, үстіңгі жағын ұзын сыммен тартып тастайды. Бұл сөз (со­ ха, сока) орыс тілінде қ а д а , с ы р ы қ деген мағнада колданыла­ ды2. Құрма аудыц негізгі бөлегі төртеу болады, оны аудыц эр басына екі бөліп курады. Курма аудық бул бөлегін, яғни балыктардың шо- ғырланатын эрбір бөлегін к о т е л я к а з а н деп атайды. Аудын әрбір негізгі бөлегініц ортасында су аланы болады. Ба- 1 Каракалпак, татар, башкүрт, өзбек, кырғыз, азербайжан діктерін караңыз. а В. Д ал ь. Толковый словарь, т. IV, 1955, стр. 283. 116

лыктар аудын. ұзын бойын жа- ғалап отырып, а л а кга келеді (муны жергілікті халык тілінде к ө л дел атайды), одан кейін к а з а н к а енеді. Олардын эр- бір казанка енетііі жеріи — а у ы з я е с і к дел атайды. Кұрма аудын эрбір с о к а - сы н екі жағынан тартып, бір метрдей ағашпен жерге бекітіп кояды. Ол ағашты (қазыкты) балыкшылар ш і п ш І к дейді. Курма аудын курылысы тутас, көлемі үлкен. Соидыктан Кас- пи балыкшылары оны г и г а н т дел те атайды (19-сурет). А к а н — ау, Кызыл балык- ты аулайтын ау; а к а н кызыл балыктардын үлкендігіне карай кең көзді болады. Ақанның го­ ры мықты жіптен жасалады (АКОМ). Акан ауыныи узын- дыгы 18 — 20 метр, ені 2,5 метр шамасындай. Онын жібі жак- сы болса, екі жылға жарайды. Себебі, үлкен балыктардын, оиың ішінде мекреніц жоныида- гы бөлек-бөлек суйектер ау то- рының тозукна себепші бола­ ды (Есжан карт. Арал). Бул свз Каспи балыкшыларыпын ІЭ-сурет. Курмя ау

тіліне орыс тілінен ауыскан. Өйткені орыс тілінде а х а н, о х а н сөзі керсетілген мағнада колданылады1. С е т к е а у — аудын бір түрі; сетке ау балык, түрлеріне қарой бөлінеді (АКОМ). К а р а г е з с е т к е , т а б а н с е т к е , май- ш а б а к с е т к е т. б. Балыктык үлкен, кішісіне карай сеткенін көзі әртурлі болады. Теқіздегі балықтардык бірсыпырасы сеткемеи ауланады. Аралда балық түрлері- не карай сетке ауды бәскаша ай- б а к а у т. б. Аудык эр басын- да аркан байлайтын ілмегі бола­ ды. Ол ілмекті — к ұ л а к дейді. (20-сурет). Қ а б а д а н а у —аудын бір турі; кабаданды талдан иіп, шен- берлеп жасайды. Үлкен қара су- дың, көлдің шөпті, қамысты жер- леріне салынады (АКОМ). Каба- дан ауы шенберінік саны бес-бес- тен барлыгы он болады. Онын екі жак ортасынын эр біреуі тор ар- кылы керіледі. Ол торды эре дел атайды. Балыктар өрені жағалап отырып, шекберлі тордын бірінен 20-сурет. Сетке ау. екіншісіне өтіп, қайта шыға ал- майды. Аудык ішіндегі балык енетін жерді — а у ы з, онын екі басын үстап туратын ағашты к ө т е к деп атайды. Балыкшылар кейде кабаданнын бір белегін алып тастап, екін- ші бөлегін суға салып, балык аулайды. Онын суға салынатын бо- легін ж а л а н дейді. Қабадан пайдалы ауд'ык бірі. Ең жоқ дегенде оның қабаданына 30 — 40 килограмм торта, сазан, табан балықтар 21-сурет. Кабадан ау. болып туратын (К- Кул. Ар. оз. бал., 17). Бул сез Арал, Каспи балыкшыларынын тіліне орыс тілінен ауыскан. Орысша х о бо т, хоботина —крюк, удочка, ры болов 1 В. Д ал ь. Толковый 2 В. Д ал ь. Толковый и-іоварьЬ' 188і'' 1882*' СТР’ 30

Арал, Қаспидщ барлык бригадаларында, балык заводтарында, шаландарда көптеген ыдыс, саймандар бар. Мысалы: С т о л — (ор.) балыктарды салып реттейтін орып, ыдыс; аулии- ган балықтарды столға салып, оларды тур-турге, ірі, усагына айы- рады (АКОМ). Балыктар жан- -жағына сырғып түспес үшін столдың айнала жиегіне жінішке тяцтай салып ернеулейді. Муны балықшылар е р н е к (ернек, ер- иеу) деп атайды. Ал, жеке стол- дың өзін — балык столы деп те, балык сорттайтын стол деп те атайды. Шаруаіиылық сайманда- 22-сурет. Стол. ры, балык, сорттайтын стол, зем- Оіл, саптыащ, кружка тағы басқаларын дүркін-дүркін жуып туру керек (К. Кул. Кол. сов. бал. өсір. 66). Балык ецдеу цехтарында қолданылатыи столдың басқалардам гөрі (кексе столы, асхана сто­ лы т. б.) кызметіпе карай мағ- насында да, формасында да аз-маз айырмашылык бар. Му­ ны жоғарыда көрсетілген су- реттен байкауга болады. Ш а н — (ор, чан) балык туздайтын үлкен күбі, бөшке; іиаңдагы балык,, шаңнан алын- ған балык,; ишңға балық тұз- далады (АКОМ). Шакның ко­ лем! әр түрлі, ең үлкен шаңға 100— 150 центнер балык сия- ды. Оның денесіне куші де сай; тереңдігі үш-төрт метрдей шиң- нан тор қауғамен балык, алып, балық салғанда жиырма, отьиі килоларыңды бүйым көрмейОі (С. Мук. Саях., 276). Р е ш е т к е (ор. решетка)— туздалған балыктарды реттейтіи ыдыс (решеткелі тактай); ба­ 23-сурет. Шак. лыктарды шаңнан шығарып, ре- шсткеге салады. Су решетке ирқылы астына ағып, балықтардың су-сөлі құрғайды (АКОМ). Ре­ шетке жінішке, жука тактайдан істеледі. Ұзындығы 2 — 2,5 метр, сні 60 — 70 сантиметр шамасында. Решетке өқдеу цехында шаннан шығарылған балыктарды курғату үшін колданылады. Бул сөз жер- гілікті халықтың тілінде нәрсенін кек торга я шарбакка ұксастығы- иа карай аталып кеткеи.

24-сурет. Решетке. М о й к е (ор. мойка) — балык жуатын ыдыс; туздайтын балык,- ты да, туздан шыщан балықты да мойкеге салып жуады (АКОМ). Мойкеге 5 —6 центнер балык спады. Мойке балык аулау кэсіпші- лігіндегі цехтарда колданылады. Т а ш к е (ор. тачка) — балык таснтып бір дөнгелекті арба; бір кісі екі арасынан устап, тәшкеге балык салып тасиды. Тәшкеге қайықтан билықтарды қуйып, реттеу цехына әкеледі (АКОМ). Тэш- кеніц балык заводтарында екі турі бар: Бірі — тэшкенін ашык түр:, онын үстіне нәселке кояды да, оғап балык салып тасиды. Екіншісі — жан-жағына жұка тактай шсгелеп, ернеулеп ішіне балык салады. Жабык тәшкеден балык ығысыи туспейді. 26-сурет. Жабық тзшке. Е р г е н е к — баскыш (шанға түсіп, шығатын баскыш), саты; балык, туздайтын үлкен шаңга жумысшылар ерсенек арқылы түседі 120

(АКОМ). Ергенектің ұзыны да, кыскасы да болады. Балықшылар кейде ергенск деудің орнына баспа деп те айтады. Бул сөз әрірек уакытта үйдік я коранын есігі мағнасмнда қолданылған. Ергенек — кашамалы, жақтаулы жабайы ееік. Халык аузында, «ергенегі мой- нында, екі памазы сонында» дейтіи мәтел бар. Кейбір жердегі (Тор- гай, Ұлытау, т. б.) халықтык сөіілеу тілінде ергенек кніз уйдіц я кораның есігі деген мағнада колданылады. ,рет. Ергенек, С у з е к і — балыктарды сузіп алатыи кұрал; қаиықтан я шан- нан балықтарды сузекімен а.шды (АКОМ). Сүзекінің сабы болады, 28-еурет. Сүзскі, шэііке. оған шеңберлі жіиішке темірді бекітіп, айналасын торлап кояды. Сузекіпін торына түскен балыктар оиы көтергекде ешкайда шыға алмайды. Бул гөз балыкшылардың тілінде түрлі-вариантта айтыла- ды. Каспидіц тсрістік жағаларьшдағы аудандарда (Теніз т. б.) суз- гі, Аралда — сузекі. Ал, Балқашта — қауга, сузекі деіі жылым ауын айтады. Ш ә й к е (ор. шайка) — су қуятып шелек; іиэйкенің екі жигын- да қулақ темірі болады (АКОМ). Ол кулак темірге шайканыц тут- касы бекітіліп, оның айналасы жука темір аркылы кұрсауланады (28-сурет). Б а г о р (о р .) — узып ағашка сапталған темір қармак; қолыңа багор уста да, она қайықты итеріп, басқа қайықтардан шығарып гкет (АКОМ).. Балыкшылар текізде калың сең арасында калғанда аа, багор ец керекті кұралдың бірі болыгі табылады. Сонымеи ка­ тар багор бплыкты желбезегінен іліи алу үшіи шапышкы ретінде Де колданылады. 29-сурет. Багор. 121

У ш а т (ор.) — кұлакты агаш шелек; ұшатка екі-уш шелек су •сияды. Оған су куйып, мойкеге әкеледі. Мойкеге кұйылған суды ушат аркылы сыртка шығарады. Ұшаттын баулығына көлденеи агаш өткізіп, екі кісі алып жүреді. Жергілікті халыктыц тілінде бұл сез бурмалаиып, оіиет турінде де колданылады. 30-сурет. Ұшат. Е ш е к — баскыш, саты; жумысшылар ешектің сатысына шығьш, балыктарды ыстау цехына іледі. Оныц жогарғы жактарымдағы агаштарға балык тізбегін іліп ыстайды. Ешектіц бніктігі 1,25 см. шамасындай. Ешек көбінесе ыстау цехынди қолданылады (АКОМ'. йул сөз Арал балықшыларымын тілінде кездеседі. 31-сурет. Ешек. И т е р г і ш — шацдағы балыктарды аударыстыратын аспап; ба' лыктар шацға, мойкеге салынып, итергішпен аударыстырылады. Балықиіы игергішпен шаңга салған балықгардың астын үстіне шы- гарып араластырады (А. Насиридина, Арал). Каспи балыкшылары итергіш деу орнына көбінесе гребон (кейде ребок) деген свзді колдаиады. 32-сурет. Итергіш. 122

К ө к г е — аулы аркамға бекітетін жіпті шумактайтыи иәрсс (ағаштан істелген жабайы кұрал); квқге жүмысты жеқілдету үшін қолданылады (АКОМ). Аулы арканға бекітетін жіп көңгеге салып шумақталады. Бул уғымнын атын Каспиде а й н а л с о к деп те атайды. Бірак ол сөз ба- лыкшылардың тілінде сирек кездеседі. К ө ң г е й — жіцішке, шумақты жіп (кен- дір жіп); ау торының екі жағын арқанга квқееймен бекітеді (АКОМ). Сондыктач көңгей ау торы мен астыңғы, устінгі аркан- ды бір-біріне біріктіреді. Көнхей ау жібінен гөрі жуапдау болады. Бүл сөз жеке де, жіп сөэімен тіркесіп те айтылады: көңгей жіп~ тің бір байламы 8 бау болады (АКОМ). (34-сурет). Арал балыкшыларынын тіліндегі кейбір ау, күрал, сайман аттары Каспиде кездес- пейді. Мысалы, кермеше (ор. волокушка). какпай (акан аудьщ бір түрі), итергіш, ешек т. б. Булан баска да кейбір ау, құрал, сайман аттары әртүрлі айтылады. Өзен 33-сурет. Кенге, өзектерде колланылатьш ауды Аралда ка- бадан десе, Каспиде веньтер дейді. Бірак жалпы алғанда ау, кұрал, ьідыс, саймаи аттарында, онын ішінде рылым, техниканыи дамуы- иа байланысты жасалған терминдерде айырма жок. А з н а — каиыкка көлденең салынғаи тактай; қайыққа мінген кісілер азнаға оты- рады (АКОМ). Эр кайыкта азна бар. Ау кайыкта үш-төрт азна болады. Каракалпак- А й н а г в з (ор. белоглазка) — шабак сиякты кішкене балык, тікенді кабыршакты балык; айнагөздің еті дәмді, семіз болады. Айнагөзді аулауға рүқсат етпейді (АҚОМ). Бүл балықты Аралда карагөз деп те атайды (С. Ник. РАМ., 116). А й н а л с о к — аудын торын арканға бекітіп, жіпті шумактайтын кұрал (ағаш- тан істелген жабайы қурал); айналсок жу- мысты жсңілдету үшін колданылады. Тор- . дың жібі айналсоққа салып шумакталады. 34-сурет ЧАКОМ). А й ы р у ш ы — реттеуші, жіктеуші, түр-түрге белуші (балык туралы); айырушы заводка келтірілген балыкты реттеп түр-турге бөледі. Лйырушылар өзінің міндетін орындауда (АКОМ). Бұл сөз-1 ' Н. Б а с : 1. Каракалпакский язык, ч. I, 1951, стр. 318.

діц орнына кейде реттеуші, сорттаушы деген сөздер де колданылады А й к ы р т у . — 1. Жағу, 2. Киғаш журу, бура журу; қайык- ты айкырта журу; балықиіылар қайықгы айқыргпай желее к,арсы. жүре алмайды. Баратын жағына жел қарсы болса, балықиіымр қайықты айқырта жүрсді (АКОМ). Бұл сөз Арал балыкшыларыныд тілінде кездеспейді. А як б а у — кайыктын дінгегін бекһетін аркан (діигекті бекі- тетін арканнын теменгі жағы); кайыктын дінгегінде бірнеше аяк бау болды. А щ бауды мықтап баііламаса, діқгек босап ке- теді (АКОМ). А к а н ш ы — кызыл балыкты аулаушы, аканшылар теңізде; аканшылардың тобы. Аңаншы қызыл балықгарды көбінесе қысты- гүні аулийды (АКОМ). А қ т а я у — сүзгі, сүзекі (балыкты аудан сүзіп алатын кұрал); бүрын балыкшылар аудан балыкты сүзін алатын жабайы күралды актаяу дейтін: Казір колхоздарда оқтаяу крлдиныляайды (АКОМ). А к т у ш а — балыктың бір түрі, каяз дейтін балыктын кішісі, үсағы; ақтуіианыц еті бвмді; салмаш ауыр тартады (АКОМ.) А ғ у — шығу, шығып кету; ағатын балык; ағып кеткен балык. Кейбір аудың квзінен кішкене балыктар ағып кетеді: Ау торыныц көзіне иіендеспейтін балықтир ағады (АКОМ). Б а йта л (ор. навойник) — аудыц казығын жерге енгізуге керех- ті куыс темір; аудың қаэығын жсрге қағуга байтал керек (АКОМ). Байталға күрма аудын казығыи суғып, үстінен ұрыгі, оны (казык- ты) жерге бекігеді. Байтал кұрма аудыц кадаларын су астыйдағы жсрге енгізу үшін колданылады. Б а л а с (ор. балас) — капшыкка салыиған тонырак (4—5 пуі- тай топырак); баластың сырты ескі тормен орап қойылады (АКОМ). Қайык бір калыпты жүру үшін оныц бір жагына (жел жағына) балас койылады. Б а с к а л—орын, мінбе (кайыкка мінетін жер);од паром күгіп, басқалда көп отырды (АКОМ). Баскалға шығып, аушылар кайык­ ка мінеді. Б а ты 'р у —толтыру, толтыра салу, баса салу; кайыкка балык­ ты батыра салу; ол өзініц кайығып батырып әкеледі. Балықтард* батыра салған екі қайық шаланға жүріп кетті (АКОМ). Б а у л ы к — ау токитын жіп (казанын камысын токитын жіп); казаиың баулығы. Бүрын қаза ауын баулықпен гоқитын еді (АКОМ). Каза ауын баулыкпеи біріктіріп, су жағаларына күрады. Б а к (ор. бак) — кайыктын алдыңғы куысы; ол бакке жақын отырды. Бакке нярселсрін қойды (АКОМ). Б а ғ а й — лом (үшті, сүйір темір), жердің катты токын буза- тын кұрал; бүрын жердің тоңын я балық ауланатын жердіқ мүзын бағаймен оятын едік (Өтеп. Теңіз). Б е з е г е — үлкен балыктың жулыны, жулын жүйесі; кортпаныіі безегесі; безегені алып тастау. Бекренің безегесі болады (АКОАІ)- Б е л б е у — рульді аііналдыра шегелеген темір (жалпактығы 5—6 см.), рульдін бслбеуі; белбеу жалпақ темірден жасалады. Рульдің 6елбеуі болмаса, ол сынып кетсді (АКОМ). 12*

Ь е л к е с п е — бекіреніц бел еті, жон еті; бекіренін белкеспесі, бекіренің белкеспесі аса дәмді болады. Бекіренің белкеспесін же- мейтін басым қоңырсыған қой етіне тап болдьсм-ау (балықшы кызының сөзі). Б е р к і — (ор. бирка) кішкене фанер тақтай; балык тиелгек каптыц аузына беркі байланады. Беркіде заводтық аты, адресі, уақыты көрсетіледі (АКОМ). Б ө к п е н — там ак (нанды турап, балыктык сорпасына салып бөктіріп істейтін там ак); бөкпенніц ішіне нан, бұрыш, бияз салады. Ол бөкпен істеді. Балықшылар бөкпенді жақсы көреді (АКОМ). Б о я к — (ор. боек) калқы (бірнеше жеке қалкы ағаштын жиыны); бояк байлау, бояк кою. Бояк су бетінде кэлкып турады. Бощ көрінген жерде жылым болады (АКОМ). Бояқ бірнеше қал- қыдан кұралады. Б ұ р а н — кайыктын, жан тактайы (екі басын иіп жанына узыннан салған тақтай); кайықтык бұраны, бұран тактай; буран, қайықтың табанына жақын салынады (АКОМ). Бұраи жасайтьж тактайды бір ай бұрын суға салып кояды. Б і т е у — там ак (балыктан істелетін тамақтың бір турі), бітеу жасау, бітеуге наи салу. Бітеу бісті. Аушылар балыктың ішіидегі- сін алып тастагі оған жүка нан, картоп, пияз салып бітеу пісіреді. Ауға сазан түскенде бітеу жасалады. Бітеу балықиіылардың жақсы көретін тамағының бірі (Өтепов, Теңіз). Б ү р г е л т а й — бурге, қара бүрге. Б ұ л ы к — кішкене тақтай, желкемнің арқанын өткізетін так­ тай (бір-біріне беггестірілген тактай); булық арк,анды өткізетін дөқгелекгің сыртында турады (АКОМ). Б ұ р ы с — (ор. брус) қайықтың табанындағы ұзын ағаш (кай- ықтыц бөлектерін ұстап, бекітіп тұратын бөрене); кайыктын бұры- сы; бүрыс кайыктың астында. Бүрыс кайықтыд ішіие ұзыннан са­ лынады. Б ө г е н — кайыктын ішкі керме ағашы, бөлегі (кайықтың екі кабырғасындағы тактайларды бекітетін ағаш), арқанды бөгенге сүйеме, үстің былғанады (АКОМ). Қайықта бірнеше бөген бао. Кайықта бөгенніқ біреуін көлденең, екеуін тік қиыстырып шеге- лейді (Ә. Сэр. Толқ. туғ. 178). Б ө к с е р у — тіркеп алу, буксирге алу (суда жүре алмай, ток- таган қайықты буксирге алу); кайык бөксерілуде. Мотор қайықты бөксеріп ала жөнелді (АКОМ). Б ө р е к — там ак (балықтың қылтанағын алып, үсақтап, ішіне иан, бияз қосып істелетін тамак); бөрек жасау; бөректі жақсылаіт істесе, дэмді болады. Ол бөрек пісіріп болысымен біздікіне келді (БОМ). Бөректі табаға пісіреді. Б ө р е к т і р у — берттіру, бөктіру (тамак туралы); кесек нан­ ды турап, балыктын сорпасыиа салып бөктіру; ол тамақты бөрек- тірді. Билықтың сорпасына нан салып бөректірсе, тамақ өте дэмді болады (АКОМ). Б ә д н е к — (ор. неводник) желкеммен жүретін қайық (реюшка- дан гөрі кішірек қайык); бэднектіқ желкемін катеру. Аушылар бэд-

Ііекке мініп, балык іздейді. Бәднекке ау-кұралдарын саЛый, өздг- рімеи бірге алып журеді. .. Б ә й м е н д е у — коса тарту (аудык астыңғы, үстіцп арканын косып алып, айкастыра тарту); бәймендеп тарту. Арканды бэймен- дсп ал. Аудық ирқанын бәймендеп тартпасаң, балықтар шығып ке- теді (АКОМ). Б ә к — (ор. бак) ілмек темір, маштың арканын кайыктын оор- тына бекітетін темір; бэк сынып қалса, маштық арқан босап кете- 61 (АКОМ). Б ә к в л а — (ор. бахила) киім (балықшылардың суда кистін былғарыдан не теріден істелген киімі), бәкила кию. Ол бшяа киіп, суға түсті. Бәкиланің кеудесі, балағы — бәрі тутас болады. Б ә к е н — (ор. бакен) белгі, балык аулайтын жерге койылған белгі, көрсеткіш; бұрын байлар бәкен койылған жерге адам жібеп- мейтін; бакен түрған жерді өздері ғана пайдаланып балык, аулата- тын (АКОМ). Б ә к і л ш і к — бәкиланы киіп суға түсуші (үзын аудың астын- іғы арқанын басып турушы), бәкілшік суға түсті, бәкілшік аудын арканын басып тұрды. Бэкілшік астыңғы ар^анды баспаса, ба- лықтар екі арқанның арасынан шығып кетеді (АКОМ). Г е н з і л Ц к е н с і л — иаштың тубін орнаткан тақтай; геизіл- дің жалпактығы 20—25 см., үзындығы бір метрдей; гензіл екі бв- геннің үстінен салынып бекітіледі (ЛК.ОМ). Д а й ы н д а у ц е х ы — балыктарды өндеу, реттеу цехы, балык өқдеу заводының дайындау цехы; дайындау цехьшда балыктар көп. Балыктар дайындау цехында реттеледі, түр-түрге бөлінеді. Б л е к — уылдырык елейтін елеуіш; елекке уылдырык салу; уылдырык, елекге; балықтың уылдырығын елекке салып тазартып. сыртындағы иіелін қалдырады (АҚОМ). Каракалпакша —елек1. Ж а б ы қ — балык аулауға тиым салған жер; уакытша балык ауланбайтын жер; жабык жер; жабықтан балык; ауласа, штряііІ салады (АКОМ). Теқіздің кейбір жерлері жабык болады. Ол жа­ бык жерден балык ауланбайды. Ж а л т а й — кішкене балык (табан балыктын ұсағы); жалтай балық; жалтайдыц кабыршағы, тікені болады. Өндірісте жалтай царакөзбен бірдей бағаланады (Өтепов, Тец.)- Ж а м — (ор. яма) кек шұнкыр, терец ор, өзениік шұнрыл жерг, өзеннщ әр жеріндегі жамда балықтар болады (АКОМ). Теңізде бул маңайдың балықтары жамға жатады да, өзенге куз* гүні ғана еріп шығады (С. Мұк. Саях. 262). Ж а н ы ғ у — өте асығу, жанталасу; балыкшыныц жаньіғуы- Ауды жаныға шабу (ауды асығып кұру). Ол ауды суға жаныпя төкті (АКОМ). Ж а р е н (ор. жаренный) тамак (жас балыкты куырып пісі- ретш тамак); ол жарен пісірді (ол там ақ пісірді). Валықтан істеген (ЖАКОМ' Л). Жкаерлеіндғ1а3-май, жб, аиРяезн, бжүраысашуғасалмаадйы.алғалы шаланға кетп Ж а т ы н — орын, жер (балыктардың көбірек шоғырланатыя >а Ба. а к о в . Кзракалпа

жері), балыктын жатыны (балықтың жатағы); балықтьпі жатыіІЫм іздеу (балыктын көбірек болатын жерін іздеу). Аушылар балық- тардың қай жерде барын, жатынын айырып біледі (АҚОМ). Ж а ғ ы с — жаға, қайық, кеме токтайтын жер, токтауга қолай- лы орын; кайық жағыста; кайык — кеме дамбадағы жағыска ток- гады. Қашан барсаң да, жағыста қайық, кемелер турады (АКОМ). Ж а н с а — жайын балықтын жон еті, майлы, тәтті еті (жайын- пың кұйрык жагынын, еті). Жайыннын жақсасы семіз, дәмді бола- ды. Жаңсаны көбірек жесең, қарның ашпайды (Ж. Доск. ҚТЖЕ, Н, 54). Ж е л к о м — қайықтын желкемі; желқомды кайык; ол қайык- тың желкомын көтерді. Желкрм жел түрған уақытта қүрыла- ды (АКОМ). Ж и е к — желкемнің арканы (желкемнің жиегіндегі аркан); жиек тарту, жиек желкемніқ шетінде болады. Желкемнің жиегін тарта отырып көңгелейді (желкемнін жиек арқанын тарта отырыгі, шалып тігеді). Парыздың жартысына жиек жетпей қалды (АКОМ). Ж о м — (ор.) кыспак (бөшкеге салынған балыктарды устінен бастырып, тығыздайтын станок); балык өндейтін цехта жом бар. Ол екі пүттық гирьдей домалақ темірі бар жом түтқасын айналды- рып түрды (Ә. Сэр. Толк. туғ. 90). Ж у а л а у —жуа салу (ас туралы); жуалап пісіру (жуа салып пісіру); балык сорпасын жуалау (балык сорпасына жуа салу). Ол бөректі.жуалап істеді (Әділ, Гурьев). Ж ы л а н б а л ы к — (ор. минога) жылан тәрізді балык, бага- лы, кымбат балык; жылан балыктын үлкені де, кішісі де болады. Каспиде жылан балыктын ірісі 30 дан 55 см. жетеді, кішісі — 19 см. (Юд. Ихт., 138). Ж ы л м и т а с а л у — толтыра салу, баса салу; балыкты кайыкка жылмита салу; матня майланғанда, балыктар кайыкка жылмита салынады. Кайықтың ернеуіне шейін суға батқаны — бальщтық жылмита салынғанынық белгісі (АКОМ). Ж ү к т е у — тиеу, салу (жүк салу); қайыктың жүктелуі, кайық жүктеліп болды. Ол кемеге балык жүктелді. Жүктелген балықтарды Гурьевке жөнелтеді (АКОМ). Ж ұ т к ы н — карын (балыктын карны); балыктын жұткыны; Кейбір балықтардың жүтқынында үсақ балықтар жатады (АКОМ). Тецізде балык жеп коректенетін балыктар да болады. Ж ә р к е у — (ор. жаркий) жаздың ыстык кезі, мезгілі; жәр- кеу кезі; жәркеуде балык, көп ауланады (АКОМ). Ол балық аулауға жәркеуде келді (ол балык аулауга жаздың ыстык кезінде келді). З а л о н — (ор. залом) -кішкене семіз балык; залоннын өнді- рістік манызы бар, аса бағалы балык; залошшқ килосы бір мәнет (АКОМ). Залон Каспиде көбінесе жазғытұрым ауланады. 3 ә к і р — (ор. якорь) ұзын шынжырға байланған аша темір; зәкір тастау, зәкірда жату (якорь тасгап токтау). Ол зэкір суырды (ол зәкірді босатып алды). Балықшылар ззкір тастап, кешке бір жерге тоқтайды (АКОМ).

3 ә к і р к а б у — зәкір тастау, каптыра тастау; зәкір жер кап- ты. Загар жер қаіщан соң, қайық ешқайда кете алмайды (Әділ., Гурьев). Қ а м б а л а — (ор.) жалпақ балык, тікенді, кабыршакты ба­ лык; камбаланың көздері бастыц бір жағында болады. Қамбала- нмң түр-түрлері бар. Оның көпшілігінің еті дямді, өндірістік ма- ңызы зор (АКОМ). К а пл е р = (ор.) сүзгі, сүзгінің үлкен түрі. К а ш а й л а у — (ор. качать) тартып шығару, насоспен суы- рып тарту; насоспен кашайлау, суды кашайлап шығару. Үлкен қаііықгың ішіндегі суды кашайлап шығарады (АҚОМ). К е р г і — кайықтыд ішкі ағаштары; кергінің екеуін тік киыс- тырып, біреуім көлденец салып бекітеді. Үлкен қайыңтың кергісі мықты болады (АКОМ). Қайыктың табан, кабырға тактайлары сол кергіге бекітіледі. К е у д е л і к к и ім — (балыкшылардын үстеріне киетін сырма- лы, қалыд киім); Балықшылар теңізде үстеріне кеуделік киеОі. Кеуделік жылы болады (АКОМ). Қ іл е ш — кішкене келте ағаш (аудың екі басына байланатыя ағаш); зрбір ауда кілеш болады. Балықиш. кілешсіз ау төкпейді. (АКОМ). Ауды суға салғанда, кілеш тігінен түрады, кілеш аудыи устінгі және астыцғы арқанын бір-біріне қоспай үстап тұрады. К і н е к — (ор. кинек) желкемніц арқанын байлайтын ағаш (қайықтың алды, артынын екі жағынан орнатылған ағаш); кінек- тіқ төменгі жағы қайықгың іиііне орнатылады (АКОМ). Қ ө з е у — кэздеу, байкау; балыктың шоғырланатын жеріи көзеу. Ол жылымды теніздіқ қолайлы жеріке көзеп салды. Балык- іиылар көземей жылым салмайды. Касггидіц терістік жағаларында- гы балыкшылардын тілінде — көздеу, балықтык көздеуі (балык- тыц торға ілінуі); балықтар көздеп қалды (АКОМ). К ө к іл — (ор. куколь) тоқулы тор (ау жасайтын тор); бір көкіл үш тор шыгады. «МРС балықшыларды көкілмен жабдықти- ды» (АҚОМ). Қвкілдін жібі эртүрлі болады: кендір жіп (көкшіл жіп), торка жіп (ақ жіп), ботес жіп (капрон жіп). Бұл сөз (көкіл) Каспиде кездеспейді. Оііың орнына Каспидің терістігінде бунак деген сөз қолданылады. К ө л — кұрма аудың балык кіретін жері, алаңы (кұрма аудын екі жагынын ортасындагы ксңістік); балык, әуелі көлге келеді, одан жағалап отырып, ауға түседі (АКОМ). К в м п е ш — балыктан істелетін тамақ (балықтын етін ұсак- тап, ішяз, жүка нан косып істелетін тамақ). Көмпеш балықтық жон етінен істеледі. Көмпешті табаға салып пісіреді (АКОМ). Қ ө р ш і к — (ор. коріцик) кайыкты баскарушы; қайықтыд көршігі, көриіік қайықта. Қайык,ты басқаруіиы кім? Бүл араньщ тілінде ондай баскуірушыны көршік дейді (С. Мұк. Саях. 258). Қ ө т е к — кабадаииың түп жағы (қабадан ауындағы шеңбер- діц түбі, екі жақ басы); кабаданның көтегі, көтектегі балык. Ка баданға енген балык, шеңберден втіп, көтекке жиналады (Есж.АралІ. Л а й ы т у — лайлану, лайланып бозғыл тарту (су туралы); 128

суды лайыту. Су лайыткан жерге балык топтанады. Коп балык бір жерге шоғырланса, су бетін лайыта бастайды. Су лайы щ ан жер­ ге ау шапса, балықты көп алады (АКОМ). Л е й к е — (ор.) ыдыс (кайыктын ішіндегі суды төгетін ыдыс); Лейкені алу; лейкені ал да, су төк. Лейкеге үш-төрт литр су сия- ды (АКОМ). Л у к — (ор. люк) үйшік (кайыктагы кісі паналайтын үйшік); ол —лүкте. Балықшылар кеште лүкте болады. Лүктен басымды көтерсем, қос желкенді бір д әу келіп-ақ қалған екен (Ә. Сэр. Толк туғ, 147). Л ә м к е — (ор. лямка) иыкка киіп, ау тартатын кайыс, кендір бау; ләмке тарту, ләмке кию, ол иығына ләмке киді. Бұрын балық- шылар үзын ауды ләмке киіп тартатын (АКОМ). Ауды ләмке киіп тарту әрі қиын, әрі өнімсіз жүмыс. М а й б а л ы қ — кішкенс, семіз балык; майбалық аса бағалы болады. Балықшылар майбалыкты қыстыкүні аулайды. М а ш — (ор. мачта) діцгек (кайықтық палубасына орнатылған діцгек ағаш); кайык желкемінін машы; маш узын болса, желкемге тиетін желдің әсері күиіейіп, қайық жиқсы жүреді (АКОМ). М а ш т ы к — аркан, машты бекітіп, үстап тұратын арқан; маштык, машты устап турады (АКОМ). Бір кайықта сегіз маштык болады. Маштык болмаса, маш кулап кетеді. М е р — (ор. мера) өлшеу (өлшеу ағаш), шама. Балықтар- дыц мерін аныктау (балыктардың шамасын анықтау). Ау салатын жердегі балыктардың меріне карай ау салынады. Балықшы судың тайыз, тереңдігін мермен байқап отырады (АКОМ). Аушылар мср- ге толмайтын балыкты ауламайды. М у ш к а , — (ор.) ілгек темір. Желкемнің арқанын тартып іле- тін темір; аркапды мушкаға ілу; мущка кінектіц он жағына орна- тылады. Ж елкемнің арқанын муиікаға іліп алып, кінекке байлай- ды (АКОМ). М і н б е — орын (қайыққа, кемеге мінетін орын); ол мінбеде; мінбе судың жағасында болады. Мінбеде кайык бар. Мінбеге бар да қайыщ а мін (АКОМ). М ә й е к с а л у — (ор. маяк) белгі көтеру, ұзын ағашка шүбе- рек байлап, жоғары көтеру (жакын маңайдағы балыкшыларды шаіщрудың белгісі ретінде колдану); ол мәйек салды. Түнде мәйек- ті керосинге малып, от қойып жоғары көтереді (АКОМ). О бы р л ы к=азна. О т ы р а — орын (қайыктык рулін устайтын адамнын отыратьш орны); ол отырада. Отырада отырған адам. Отыра қайықтың кейін- гі жағында болады (АКОМ). О н а т т а у — оңдау, жөндеу, ремонттау; кайыктық окатталуы; қайық оңатталды; Онаттау жүмысы аяқталды. Оңатталмаған қай- ық теңізге шығарылмайды (АКОМ). П о д б а к — (ор.) үлкен кайыктағы орын (балыкшылар жата- тын я нәрсе коятыи жай, куыс); о л азық.-түлікті подбакка қойды, подбакка крйып, оның қақпағын жапты (АКОМ). Подбак кайык­ тын алдынғы жағында болады. 9-74 129

П о д ч а л к а — (ор.) кішкене, көмскші қайық (машсыз, жел- кемсіз қайық); подчалканы реюшкаға тіркеп алып жүреді. Они керек уақытта пайдаланады (АКОМ). П л о щ к о у т — (ор.) кеме (тенізде балык таситын улкен ке- ме); плошкоут жүзбелі заводта; плошкоутка балық тиелді. Плаш­ коут туздаған балықтарды жағаға иіығарып түрады (АКОМ). П р е с с — (ор.) құрал, бөшкеге салған балыкты қысып, тығы.*- дайтын кұрал; преске салу, преспен крсу; сен бөшкедегі балыктар- ды преспен қыс. Преспен гығыздап, кақпағын бекіт (АКОМ). Кас- пиде престің электр куатьшен жүретін турі қолданылады. • П р о г о н — (ор.) кұрал (мұз астында балық аулауға керекті кұрал), үзындығы 15—20 метрдей сырық; бір үшына үзын арқаіі байланған прогон сырық мүз астында сырғып, укіден үкіге жылжы- ды (Ә. Сэр. Толк. туғ. 121). Балыкшылар үкі ойып, прогон салыл балық аулайды. П у т е н — (ор. путина). Мезгіл, уакыт, маусым (балык аулау маусымы); жазғытүрғы путей (жазғытүрғы путина), кузгі путей (күзгі путина). Балықшылар жазғы, күзгі путенде балықты көбі- рек аулайды (АКОМ). Р е й — (ор. рейс) киғаш жүріс, бура жүріс, кайыктың рейі (қайыктык қиғаш жүрісі, жүрстін жолы); ол рей жасады. Реймен жүруге уақыт көп кетеді (АКОМ). Балықшының баратын жеріжел жақта болса, қайық реймен жүргізіледі (Өтепов. Теніз).. • Р е й і к — (ор. рейка) ұзын, жіцішке ағаш, желкемді көтеретін ағаш; рейік деңгелек темір арішлы машқа орнатылады. Машш қоршаган дөңгелек темір рейікті жоғары көтеріп, төмен түсіріп тү- рады (АКОМ). Рейікті көтергенде, дөңгелек темір маштын бойы- мен жоғары көтеріледі. Р е т т е у ш і=айырушы. • Р е ш е т к е — (ор. решетка) балықты реттейтін, решеткелітак- тай; балыктар решеткеде. Балыктарды тұздап, шаңиан шығарып, решеткеге салады. Решеткеде балықтардың суы, тұзы, сорғып кұр- ғайды. Р е ш е т к е л і а у — аудың бір түрі; реиіеткелі аумен шабсіқ балықтар ауланады (АҚОМ). Решеткелі ауға түскен балык шыға алмайды. Решеткелі аулы дарияның иірім жерлеріне кұрады. Р у л ь — (ор.) тұтка (кайыкты, кемені басқаратын тетік, тут- ка); рульді ұстау, ол кайыкты руль аркылы баскарып отырады. Ол жігіт рульді үстап, қайықты жүргізіп отырмақ (АКОМ). Р у м п е л ь — (ор.) қайық-кемені бурып отыратын рульдід сабы; ол румпельді алды да қайык;ты бүрып жүргізді (Өтепов, С а л м а к — аспак, балыктарды кептіретін жінішке ағаш (жер- ге орнатылған кадаларға ұзыннаи салып койылған жінішке ағаш); Кептіретін балыктар тізіліп салмакка апарылады. Балықтар б у м -бумасымен салмаққа іліп кептіріледі (АҚОМ). С а м а л — мүз оятын кұрал (мұзды ойып, үкі жасайтын кү- рал); ол самалмен мұз ойды. Самалмен қазып, аудың орнын даяһ- лайды (АКОМ).

С а у ы р = балас. С а ң р а к — желбезек (балыктың дем алу мушесі) ; балықтыц сакғағы; балык саңрақ арқылы дем алады. Балықтардың бғрі саңғақпен дем алулы (АҚОМ). С а ға л=саңғак. С а ғ а қ — алқым (балык туралы) желбезектік астыңгы жагы; балыктың сағағы; қармақты сағағына салды. Қос қармақты саға■ ғына ілгенге дейін бекіре қоэғалған жок, (Ә. Сэр. Толк.' туғ., 68). С е й н е р — (ор.) ау, кұрал; сейнердің екі жақ басында ұзьм арқан болады. Сейнерді моторлы қайықпен тартады (АКОМ). Сей­ нер теңіздік терең жерлерінде колданылады. С е л к е м ш ы ғ у—селтию, селтейіп шығу (желкемді дұрыспіш- пеу); желкемнін бойларын бір-біріне үйлестіре алмау. Ол екі қа- тар желкемді дүрыс пішпей селкем шығарды (АКОМ). . С е т к е — (ор. сетка) аудың бір турі; аушылардыц сеткесі; сеткенің түрлері: к а р а г е з с е т к е , м а й ш а б а қ с е т к е , та- б а н с е т к е т. б. Балыктың үлкен, кішісіне карай сетке ауы әртүр- лі болады. С у с,а л у — с у күйылу, асып шығу, кайыктың ернеуінен асып, бортка су кұйылу, кайыкка сусалыну; жел катты болса, кайыккч су салынады. Үлкен толқында жел қайыққа су салынып тұра- ды (АҚОМ). С у ы р у — ау тарту, тартып алу; олар ау суырды. Бальіқшылар ауды ерте тұрып суырады (АКОМ). Балыкшылар ауды куніне бір- неше рет суырады. С ү з г і — 1. Балык сүзетін қүрал (балыкты аудан алып-сала- тын кұрал); балыкшылар тартымда, сүзгілер қолында. Аушылар сүймендері мен сүзгілерін сүйретіп, брйгадирге ілесіп жүріп кеті; (АКОМ). 2. Шайдың шамасын сүзетін нәрсе; шайды кесеге құйған- да сүзгіден өткізеді. Аушылар сүзгіден өткізіп ішкен шайды тәуір көреді. С ү з г і ш і — балықты алып тұрушы, сүзгімен котарушы, құю- шы; ол — сүзгіші; окақсы істейтін сүзгішілер жоспарды асырып орындайды (АКОМ). Т а б ы р а — (ор. тавро) танба, белгі (балык салған ыдыстар- ға койылатын белгі); ол табыра басады; табыра салынды. Ол те­ мах; та пісіре алады, табыра да баса алады... (Ә. Сэр. Толк. тур. 25). Т а р а ш т а у — аудың арасын ашып, жазып жаю: ау жібінін арасын ашып тараштау; тараштап жаю. Балык, аулауга шығарда ау-қүралдар тарашталады (АКОМ). Тараштап жайылмаған ау кеппей калады. Т а р т к ы ш — аркан (күрма аудын кадасын бекітетін аркан к тарткыш құрма аудык кадасын устап, тартып тұрады. Курма а:,- дың қадасы тарщыш, сым арқылы бекітіледі (АКОМ). Т а с — бекренің катты шеміршегі, бекіренің тасы; тас бекіре- нің қыр арқасында, қабырғасында болады (Есж. Арал). Т е м е л е к — балыкты түйрейтін кармак; үлкен балыкты те- мелекпен түйреп аулайды. Темелек болмаса, қортпанс соға алмаа- ды (АҚОМ). 13)

Т ие к — иілген, жалпак тсмір (желкемнің арқанын бекітіп байлау үшін қолданылатын темір); желкемнің арцаны тиекке іліп тартылаоы (АКОМ). Тиек қайыктыц ішкі жак тақтайына бекіті- леді. Т о л т ы р м а — тамактың бір түрі (балыктың жон стіиен істе- летін тамак); ол толтырма істеді. Толтырмаға пияз, бұрыш қосады. Толтырманы суга қайнатады. Бальщіиылар толтырманы сирек істей- ді (АКОМ). Т о р м а н — сазанныц ең кішкенесі, усағы; балыктык торманы; тецізде торман көп, бірак балыкшылар торманды ауламайды. Тор- маннық өсіп-өнуіне окағдай жасайды (Өтегенов, Гурьев). Т о р с ы л д а қ — балыктыц ішкі мүшесінід бірі; окын түсі ақ, жұмыртқанын шеліне ұқсайды. Бірақ ондай жұмсак смес, катты бо- лады. Екі үшы жіқішкелеу келіп ішкі омырткакың ұзын бойын алып жатады. Торсылдактын іші толган ауа болады. Егер бір жерін- те- сіп байқасан, ішінен ауа шығады. Мүиы орыс тілінде плевательный пузырь деп атайды. Т у л а н у — өсу, семіру, балықтың тулануы, туланған балык. Теңіздің балықтары тулануда. Кұнарлы азықтармен коректенгея балықтар жаксы туланып, тез семіреді. Т і с —кайықтың бөлшек ағашы (қайықтын тұмсығына көлденеа орнатылған ағаш); тіс зәкірдің шынжырын көтеріп түрады. Зәкірді тіс арқылы көтереді (АКОМ). Т ү й і р — тамак (балыктын ыстык сорпасына нан, пияз турап істейтін тамак); қонақтар түйір даяр болды, келіңіздер, түйір жейік (ЫҚОМ). Үлкен екі-үш шараға ... сухар, пияз, бүрыш салынып, май- лы сорпа қуйылып түйір де дайындалды (Ә. Сэр. Толқ. туғ.). Ыстык сорпаға нанды ұсақтап салады да, түйірді бөрттіріп кояды. Түйір балыкшылардың суйіп жебтін тамағы. Т ү й р е у і ш — істік темір (балық ыстау үгаін колда^іылатын үшкір темір); түйреуіш ыстау цехінде. Балықтарды түйреуішке ті- зіп, жоғары іліп кепгіреді. Т ү р е н — (ор. трюм) кайыктың алдыңғы жағындағы куыс, орын; қайыктын, түрені; қайықтың түрені бос емес (Сарбасов, Арал). Балықшылар түренге оны-муны нәрселерін кояды. Т ө к к і ш =лейке. Т ә л — (ор. тали) 1. Аркан (желкемді көтеру жұмысын жекіл- дететіи аркан); тәлді төмен басса, желкем жоғары көтеріледі (АКОМ). Тәл бір-біріне беттестіріп шегеленген тактайдан өткізіле- ді. 2. Тәл ауыр жүкті көтеретін блок; ол тәлге үзын темір арқан өт- кізді; оныц үшын жүп-жүмыр темірге бекітті (Ә. Сэр. Толк. туғ. 335). У р е з — (ор.) аудық үшына байланатын арқан; балыкшылар судын жағасына салынған ауды урезбен тартады. Урез аудың екі жағына байланады. К,айратты жігіттер аулардың екі басындағы урез арқанды жабыла тартуға кірісті (Ә. Сэр. Толк. туғ. 94). Уылдырык, иіашу — ұрық шашу, балыктын. ұрык шашуы, балык- тардык уылдырық шашатын табиғи жайлары болады. Балыктардын уылдырык шашатын мезгілі бірықғай емес, әртүрлі уақытка (көк-

тем, жаз т. б.) байланысты болады. Кейбір жерде (Көктерек) ба лықтын, уылдырығын тары дейді. Ш а п т ы р у — арканды жазу, жазып салу (жылымның арканын суға жазып тастау); арканды шаптыра тастау. Ол қайықта отырып, арқанды шаптырып барады (АКОМ). Ш а п т ы р м а =урез. Ш а р б а к —алан (су аланы), кұрма аудың екі басынын арасын- дағы бос алан, бос жер; кұрма аудын шарбағы; шарбак курма ау- дын екі басынын арасында болады. Аушылар шарбащ а қайықпен кіреді де, ауға түскен. бальщтарды алады (Бейс. Теш'з). Ш а р т а”к.— балык салатын ыдыс, корзинка тэрізді ыдыс; шар- тактағы балык. Ол шартактан балык алды. Бір ишртаққа 50 кг. ба­ лык салады (АКОМ). Шартакты талдан істейді. Ш а у л а у — жылту, босату, түсіру, арылту; жылымныц музын шаулау (жылымнык музын босату, түсіру); жылымды шаулап кеп- тіру; кыстыкүні жылымның каткан музын шаулап, суға кайта са­ лады. Жылым күндіз-түні бірдей жүмыстан босамайды. Сондықтан Кыста шаулап отырмаса, ол тез шіриді (Есж. Ар.). Ш а ш а л — құрал (муз үсгінде балык аулайтын курал); ол шашалды алып, шанаға салды (АКОМ). Шашалдың ұшы екі айыр темір болады. Екі-үш метр ағашка сапталады. Ш а ш ы к — 1. Шашыраңкы, суйылыңқы, бытыраккы; балыктык шашығы (балықтың шашыранкылығы), шашык балык (шашыраккы балык). Шашық балыкты аулау өнімсізірек болады (АКОМ). 2. Кашық, алые; балык бригадалары колхоз орталығынан іиашық. Бұл сөз етістік формасыида да колданылады. Мысалы, жаз айла- рында балыктар шашыктай бастайды. Ш а н ғ а — ірі балыктың шеміршегі; балыктын шаңғасы, шанға катты болмайды. Шаңға ірі балыктарда болады (Бейс. Теңіз). Ш е ж — (ор. чиж) аудын бір түрі (муз астына куратын аудын бірі); аушылар қыстыкүні балыкты шежбен де аулайды (АКОМ). Шеждің астыңғы жағына тас байлайды. Музды ойып, шежді суға салады. Мұздың ойылған жеріне када орнатып, шежді қадаға бай- лап кояды. Ш і п ш і к — (ор. щипчик) аудың аркаиын жерге бекітетін ка- зық); іиіпшік КҮРма ауда болады, оның әрбір кадасы шіпшік аркы- лы бекітіледі (АКОМ). Ш е т е н — аудың бір. түрі (аудын ескі түрі); шетен өзенде ға- на қолданылады. Жылан балык шетенмен ауланады (АКОМ). Ш е ң б е р — ағаш үгіндісімен толтырылған брезент, балыкшы- лар шеқберді суға батпау үшін колданады. Калкыгыш шеңберді тас- тап, суға түскен кісіні тартып алады (АКОМ). Ш е к б е р л е у — бекіту, аудың торын шеңберлеу, оны шыбық- қа шенберлеп кою (кабадан ауы туралы ); кабаданнын шеңбер ага- шы болады. Оны шыбык, талдан істеп, тормен шенберлейді. Ш о б ы л ы к — жіцішкс ағаш (таяу тәрізді ағаш); әрбір звено- да шобылык болады. Теңізде адаскан аушылар көру үшін, жалау- ды шобылыкка байлап жоғары көтереді. Ш о л а — азаю, сиреу (балык туралы); балыктын шоласы (ба-

лыктын азайып сиреуі). Қейбір жерде балык, шола болады. Балык, шолалады (Ерух. Теңіз). «Мер ала, балык, шола». Салыс. «Бүлт ала, жер шола». Ш о ғ а л — жыныстык, тукымдық (ор. семенник) балыктын шо- ғалы, шоғалы балык (еркек балық). Шогал балықтыц еркегінде болады (ДКОМ). Шоғалдыц үлкендігі уылдырықтан гөрі кішірек- теу. Түсі — ак, екі бөлек болып, балыктың ішкі қабырғасын алып жатады. Каспиде шоғал сөзі кездёспейді. Ш о ғ ы р — топ, топтану; балыктын шоғырлануы (балыктыц мо- лаюы, бір жерге топтануы); балык шоғыры (балықтың жиыны, то- бы). Ауды шоғырға төккен кісі балыкты көп алады. Дәрібай барлау жүмысын жіті жургізіп, балык, шоғыры мол жерлерге ауларын тө- геді (АКОМ). Бұл сөз әдеби тілде де бар. Бірак көрсетілген сөз тір- кесі (балық шоғыры т. б.) онда өте сирек кездеседі. Ш ы л ы м — өңез (балыктың сырткы денесінде болатын зат, өңез сиякты нәрсе); балықтың шылымы; шылым былжырап тиген жеріне жүғады. Шылым жаңа ауланған балықтың денесінде былшырап кө- рінеді (АКОМ). Ш ы п ы р а у — шыпшу, шымырлау; балыктардын шоғырланыл шыпырлануы; балык көп болған жерде судың беті шыпырлап жата­ ды. Су беті шыпырласа, ол жерге ау салынады. Ш ү й м е — якорьдің ашасына байлайтын аркан; шүйме зәкіргс байланады; шүйме байламаса, зәкірді көтеру киын. Зэкірдің шүй- ліесі ұзын болады (АКОМ). Ш ү й м е к т е м і р — дөнгелск темір (қайықтын рулін кигізетіч темір); рульдін шүймек темірі, руль шүймек темірге байланады. Шүймек темір рульді ұстап түрады (Өтепов, Теніз). Ш ү н к і — судан балык іздестіретін жұқа ағаш (калақ агаш) шүнкіні суға салу; шүнкі аркылы барлау. Балықшы қайықтың түм- сығына отырып, шүңкіні суға салып, су астынан балык, іздейді (АКОМ). Шүнкі аркылы балықтың шамасын, бары-жоғын бабкайды. Ш ұ б а р к е л е у=кекгелеу. Ш ө б і р е — балыктын тікені, қылканы; балыктын шөбіресі; шө- бірелі балық; шөбіре кара балыкта көбірек болады. Балыкшылар балықтардың шөбіресі барын к а р а б а л ы к , шөбіресі жоғын к ы- з ы л б а л ы к деп те атайды. Ш ө г е р у — салу (ау туралы); жылым шөгеру (жылым салу). Балыкшылар қыстыкүні суға жылым салады. Теніздін мүзын ойьш, көп енбек жұмсап, жылымды су түбіне жайғастырады. Осыны Арал балыкшылары шөгеру деп атайды. Балыкшылар үлкен ауды июгз- ріп болды (Е. Шекей, Арал). Балықишлар көп қиыншылықтарды жеңіп жылым шөгерді («Социалистік Арал», 1952, 19 май). Каста балықшыларының тілінде ш ө г е р у деген сөз көрсетілген мағнада кездеседі. Ш ә л к і — (ор. чалка) аркан. Ж ағаға тоқтағанда, қайықты бай­ лайтын аркан. Ол шәлкі тастады. Шэлкіні тартып байлады (АКОМ). І н д і к е ш — 1. Баспана, қуыс (жайсыз орын); ін д і к е ш т е т ұ р у, бұрынғы уакытта кейбір балыкшылар індікеште де түрган. 2. Жалгызаяк, жалғыз казык (үстінен жүргенде ойылып кстетін кіш- 134

ксне шүцқыр); ат індікешке аягын тығып алып, жығылып кала жаз- дады. 1 с у — толу, толығу, балықтың уылдырығы ісуі (балыктың уыл- дырығы толуы, толығуы); балык, ұрығын шашу кезінде өзінің уыл- дырығын ісіреді (АКОМ). Жазгы уақытта балыктың уылдырыгы толыгады. Уылдырығы толығып ісксн сок, өзінік ұрығын шашады. Қ а б а д а н қ а й ы қ — кабаданды суға салып, балық аулай- тын кайық; ол өзінің кабадан қайығына мінді; балык, аулауға шық- ты (АКОМ). Қабадан кайық көбінесе кара суда, көлдерде қолда- нылады. К а й ы р у — суыру, тарту (ау туралы ); жылым қайыру, қайы- рып болу, жылым кайырған сон кайыкқа балық тиелді.Балықшы- лар жылымды күніге 2 — 3 рет қайыруды қамтамасыз етті («Социа­ листа Арал>, 1951, 28 октябрь). Қ а й ы қ ж ү г і р т у — (идиом )— қайык жалдау, пайда табу; бурын байлар кайык жугіртіп, балықшыларды канайтьш. Кайықта- рын жалдап, бірден бірге өткізіп, көп пайда табатын (АКОМ). Осы- ны балыкшылардың тілінде қайык жүгірту деп атайды. ч Қ а л а ш — балыктыц канаты (балықтык жузетін мушесі); ба- лықтың арка калашы, (балыктың арка канаты); балыктын кеуде калашы (балыктыц кеуде канаты ); балықтың қалаиіы қанатқа үқсайды (АКОМ). Балык калаш арқылы жузеді. Қ а н а ғ а к е л у — өсу, жетілу, толыру; балықтардыц канаға келуі, канага келген балык; балықшылар қанаға келмеген балықты ауламайды (АКОМ). Қ а р а о ш а к — жіңішке, кендір арқан, ау торын бекітетін жі- нішкс арқан. Караошакты тартып, торды бекіту. Аудың астыңғы, үстіңгі жақтары қараошақпен бекітіледі (АКОМ). Бұл сөз балык- шылардың тілінде сирек кездеседі. Қ а р м а — балыктан істелген тамак (балыктык кабыршағын, тікенін алып, бөлектеп карып пісіретін тамак); қарманы габаға пісі- ру; ол қарма пісірді, қармаға игақырды (Есж. Арал). Қ а р м а н д ы к — кайыктын арткы куысы, кейінгі жағы (нәрсе- лер қоятын орын); қайыктың кармандығы: нэрселер қармандықти, кейбір қайықтың қармандығының беті ашық болады (АКОМ). Қ о д ы р а н —кішкене кайык (ескекпен журетін кішірек кайык); кодыран кайык. Қодыранда желкем болмайды; кодыранды бір ес- кекші жургізе береді. Қ о .й б а л ы к — ак балық; тікенді, қабыршакты балык, койба- лықтыц еті дәмді, ішіне май сактайды; аса бағалы балык, койба- лықтың орташа салмағы 6 — 8 килоға жетеді. К о й ы л у — тіпті болмай калу (балық туралы); балық койыл- ды, балығы койылған жер. Қарасудың балығы койылды. Кейбір жерде балык, қойылып қалады (АКОМ).. Қ о к а н — аркан, үлкен балыктарды су жағаларына байлайтыи тізбек аркан; балық қокзны, кокандағы балык. Бар да, қоқандағы- лардың ең үлкенін жетелеп, бері алып кел (Ә. Сэр. Толк. туғ.). Ба- лықшылар кортпаны я баска үлкеи балыктарды тірідей су жаға- сына байлап кояды.

Қ и р а т п а — шанышкы (жайын аулайтын құрал); жайьінды киратпамсн аулау, киратпаны жайынға шанышканда оның сабы сынады да, киратпа жайына кетеді. Бірақ қиратпаның бір жағына байланган арқан балықіиының қолында қалады да, жайынды устал алады (АКОМ). Қ ы с а у б а й — үлкен кайык (балык аулайтын жабайы кайык); қысаубай екі желкеммен журеді (Есж. Арал). Қысаубай қазір кол- данылмайды. К ұ ю — котару, сузіп алу, кұйып беру; балыктарды кайыкка кую.балықтарды кайыктан куйып алу. Балықшылар балықтараи кемеге қуйды, қуйып болды (АКОМ). Қ ұ ю ш ы — балыкты котарушы, сузіп алушы (балықтарды ау- дан алып я кайыктан кабылдау пунктіне шыгарып беруші. Ол 12 жылдан бері балык, заводында қүюіиы болып істейді (АКОМ). Ү з б е н — балыктан істелген тамак (балыктық етін бөлектеп, қамырды үзіп, қайнаған суға пісіретін тамак; үзбенге сут я айран косады. Кедейлер бурынғы уақытта көбінесе узбен іиіетін (АКОМ). Уй м е — бірнеше балықтың тізбегі, жинағы, балыктардык үйме- сі; үймеде бальщ аз да, көп те болады (АКОМ). Мотор кайыкка б?- лықтыд уймелсрі тиелді. Үк і с ү з у — балыкты сүзу, сүзіп алу (мұзды ойып, салган ау- дык балығын алу); ол бурын үкі сүзетін. Балықіиылар қыстыкунс мүзды ойып, ау к,урып үкі сүзеді (Ә. Сэр. Толк, туғ., 55). Ү л ік — (ор. люк) трюмнін (куыстыц) тактайы, какпағы; үлік- ті ашу; Ол үлікті ашты да, кайта жапты (Сүлейм. Гурьев). Қайыкта аушылар тұратын жатактық үлігі болады (АКОМ). Ұ-п а й— ортак, үлес; оныц ұпайласы (оныц ортактасы). Ол ба- тағаны Атаниязов, Таласов, Кабановский деген упайластарына са- тыпты ғой (Ә. Сэр. Толк, түғ., 11). Бұрын кедейлер байларға балык аулап ұпай алған. Ау, кұрал алып, тапқан өііімді упайластарына берген. Ұ я л ы қ — маштын түбін орналастыратыи шұнкыр, түпкі орын: машты ұялыкка орналастыру; уялық машты устап турмақ (АКОМ); үялыктыц көлемі кішкеие болады. Ө к і л і ш= кіндік (ескектін кіндігі). Ө п т е с т і р у — аудың .екі жак арканын бір-біріне коса, жакын- дастырып тарту; арканды өптестіре тарту. Арңанның екі жағын бір- дей алып өптестіре тарт (Өтеп. Теңіз). Арканды өптестіре тартпаса, балык шығып кетеді. Ө р е — ау торының бойы (тордың кере жазылған бойы), кана­ ты; тордың өресі. Балықтар өре жағаларында. Балықтар өрені жа- ғалап отырып құрма, қабадан ауларынық ішіне кіреді (АКОМ). Ө р е м п і л — (ор. румпель) қайықтаң руліне орналастырылатын сырык (кайықты бұрып отыру үшін колданылатьш сырық); кайық- тың еремпілі, өремпілдің ұзындығы екі метрдей. Қайықтың өремпі- лін көршік үсгап отырады (АКОМ). Ө р у —күрастыру, киыстыру (орайына келтіріп қиыстыру); кайыктын қабырға тактайын өру; тактайды өріп бітіру. Ол қайық- тың қабырға так,тайын өретін еді (АКОМ).

1 III. Қ азақ тіліндегі кенбір сездердің профессионалдык мағналары туралы Сөз өмір шындығыныц элементтерін, заттын, кұбылыстың аттарын, олардық сын-сипатын, әр алуан көрінісін, қимылын, қалпын көрсе- теді. Ол шындык элементгерінің бір-бірімен байланысын, өзіндеі тектес заттарға, кұбылыстарга катынасын білдірсді. Сонымсн катар сөздік мағнасы өзінің дамуындағы өзгерісті білдіріп, әртурлі ұғыад- ды талдап (сүт, катык т. б.), жинактап (ак, ак шыкты), саралаіг (бауыр — туыс т. б.) көрсетеді. Сөз өзінін мағнасы мен қызметі жа- ғынан бір-біріне жакын белгілі айырманы дәл анықтап (куатты, алуетті т. б .), реңіктеп (жарык, сәуле т. б .), ашып түсіндіреді. Осы- ран байланысты қолданылатын сөздің, сөз тіркестерінің әр алуан мағналары бар. Ол мағналардын бір бөлегі көбінесс сөздің тыц, жана мағналары әлі де болса зерттелмей, әдеби тілге енбей жатыр. Қазактың әдеби тілінде колданылып жүрген бірсыпыра сөздер- діч жергілікті халықтык тілінде туынды мағналары бар. Ол туыіі- ды мағна тілдік даму заны бойынша пайда болып, профессионалдык сөздердіц мағналык ерекшеліктерін аңғартады. Тілдіц сөздік күрамындағы сөздің заттық мағнасы бір я біриеше- болады. Ол бірнеше мағнаның ішінде негізгі мағнада, туынды мағ- нада жәие баска да мағнада (проф. т. б.) колданылуы мүмкін. Ол мағналардың бір я бірнешеуі әдеби тілде колданылатын болса, ен- ді біреулері жергілікті халықтык тілінде кездеседі. Олар жеке сөз: күйінде де, тіркес түрінде де кездесе береді. 1. Жене сөздер Ж а р а к — балык аулайтын ау, кұралдардык жинағы; колхоз: жарақты МТС-тен алады. Балықиіылар жарақты қайыққа салдьс- (X. Өтегенов, Гурьев). Бул сөз тілімізде. квбінесе кос сөздіц компо­ нент! ретінде колданылады. Мысалы, қару-жарак, керек-жарак. жау-жарақ; ісіне Қозьисеңнің окүрт таң қалды, қолына жау-жара- ш н сайлап алды (Козы-Көрпеш, 1878, 4-бет). Бүл сөз кейде жеке де айтылады: жау-жарақсыз болмайды. Батыр жарағын алды (Қысса- и Алпамыш, 1916, 17-бет). Бірак осы сөздің профессионалдык мағ- насы, оның аз-м аз магналык айырмасы (оггснок) әдеби тілде кез- деспейді. Турік тілдерінің ескі жазу нұсқаларында ярақ — кару, күрал деген мағнада колданылады1. Бүл сөз кейбір түрік тілдерінде дс- осы мағнада кездеседі. Кырғызша, каракалпақша — ж а р а к; өзбек- ше, ұйғырша — я р о ғ , я р а ғ 2, татарша — и р а к; азербайжанша — ы р а к; алтайша — ы р а к, р а қ 3; монголша — ц э р э ғ — армия, войско4 деген сөз. Ы к п а — ағынды суға салатын ау, балыкшылар ықпаны өзен- 1 С. Е. М а л о в . Памятники древнетюркской письменности, 1951, стр. 385. г Киргизско-русский словарь, 1940; Русско-каракалпакский словарь, 1947;. Русско-узбекский словарь, 1947; Уйгурско-русский словарь, 1934. * Л. Б у д а г о в . Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, тол II, 1871. * Б. X. Т о д а е в а . Грамматика монгольского языка, 1951, стр. 191. 137

дерде колданады. Сөздің түбірі — ы к ; п а — қосымша. Балыкшы- лар кайыққа мініп, ау салып, судыц агынына карай жүреді. Оный ауаныпа еріп, ау да бірге ығысадьі. Балык ауға тусіп, оның көзіне ілінеді. Сондықтан балықшылар оны ы к п а я ы қ п а а у деп йтайды. Қ а з а — аудын бір түрі (ескі түрі). Казаны қамыстан тоқып. •біріктіріп, судың жағасына, онын түбін ұстайтын сазды жерге кұ- ірады. Қазаннык төменгі жағын жерге басып,. нығайтып бекітеді. Мұны балыкшылар каза басу дейді. Олардың ұғымында қ а з а б а- •с у — ау кұру деген сөз. Ол көбіне шейін, қаза басып тірлік етп (Ш. Қалмакан, Арал). Қазанын су жағында балык енетін аузы, ашық жері болады. Ол •ашык жер мен жағанык арасына казаға түскен балыктарды алу ■ушін ағаш, қамыс төселіп, өткел жасалады. Мұны жергілікті халык тілінде қолшық деп атайды. Қазаға тускен балык ешкайда шы- ғып кете алмайды. Осыған байланысты балыкшылардык сөйлеу ті- .лінде «қаэадағы балық — қазандағы балык,» деген макал бар. Ка з а деген сөздік шығуын анықтау қиын. Дегенмен, оның формасы мен мағнасын кейбір сөз тіркестерімен байланыстырып, мынадай пікір айтып жорамалдауға болады: тілімізде қаз түру (тік түру), каз басу (тік басу), каз катар кою (тікесінен катар қою), каз коа алу (дәл коя алу); жазушы емеспін, қаз қоя аламын ба? (Ғ. Мүст., ІМилл., 33) деген сөз тіркестері бар. Қаза сөзінің туынды мағнасы осы сөз тірксстеріндегі к а з деген сөздіц мағнасына жакын, ұқсас; адйткені аушылар камысты токып, біріктіріп су жағасыныц сазды дкеріне шаншып, тік тұрғызады. Тікесінен дәл койып құрады. Бұл сөз кейбір түрік тілдерінде (сағай) к о ю , к о н д ы р у , ш ан ш у, ;қадау деген мағналарда колданылады1. Б а с а т — текіздіқ қойнауы, бөлегі, бөлініп шыккан жері; теңіз- дің басатында балык, көп болады (Есжан карт, Арал). Арал теңізін- д е бірнеше б а с а т бар. Мысалы. Саршығанак басаты, қаратүп басаты т. б. Басат (ор. «резатк») сөзі Волга, Орал бойындағы ха- дыктың сөйлеу тілінде қолданылған. Оның тіліне XVIII ғасырда түрік тілінен я Қырымдағы халыктык тілінен ауыскан2. Сөйтіп, Орал қазактары XIX ғасырдыц 70 — 80 жылдарында Арал теңізінін жағасына келіп орналасканнан кейін, бул сез жергілікті халыктыа тіліне енген, осы сөздін жоғарыда көрсетілген мағнасы (кесу, кесі- .лу) судын бір бөлегініи белініп, кесіліп калуына байланысты ма я басқа бір ұғымды аңғарта ма ол арасын В. Жирмунский ашып кер- ■сетпегеи. М а й л ы қ — үлкен ау салатын, оны харататын жер, жағалык •орын. Үлкен ауды су жағаларынык біртегіс колайлы жерлеріне, ба- лыктардың көбірек шоғырланатын орындарына салады. Бір аздан кейін балыкшылар жағада тұрып, үлкен аудың екі жағындағы ар­ канная тартып, оны өзінің салынған жерінің, су жағасының дал «ортасынан шығарып алады. Осы араны, үлкен ау салынған жерді 1 В. Р а д л о в . Опыт словаря тюркских парений. 1889, стр. 363. •стр. 159. СКИ ' аииональ,1ы язык \" соииальные Диалекты, 138

Каспиде — тартым, Аралда — майлык, деп атайды: Звено жылымын Сартереқнің майлығьшан шығарып, көп балык; алды (О. Сарбасов, Арал). Майлыктағы балык, ауланатын балык, (макал). Осындай мағаалас сөздсрді (майлык, тартым т. б.) жергілікті халықтың тілін- дегі профессионалдык синоним деуге болады. О й ы н — балықтық урық шашатыи кезі, балық ойыны кезінде аулау жүмысы тоқталады (АКОМ). Балыктардын уылдырық шаша- тын мсзгілі болады. Олар сол мезгілде судың колайлы жерлеріне (сайыз, балдыр, қабыршак т. б.) келіп, уылдырық шашады, осыны балыктардын о й ы н ы я обнауы деп атайды. Ү к і — 1. Ойык, музды ойып, ау салатын жер, орын; муз астына салған прогон үкіден укіге жылжиды (АКОМ). Атаман қолындш-ы узын сырығын үкіге байлатып шығарды да, масапана бір щарады. (Ә. Сэр. Толк., тур., 37). 2. Итбалықтың іні, музды тесіп шығатын о'рны; итбалық үкіден шығады (АКОМ). Итбалык кыстыкүні музды тесіп, укі жасайды; сол үкіден мұз үстіне шығып, муз төбенік (ор. бугор) манайына балалайды. ¥ й ы к — балыктардын тобы, бір жерге шоғырлануы; балықтыц уйығы; звено балықтардың уйығында (АҚОМ). Кейбір балықтар су астындағы батпаққа, уйыққа кіріп, қьіс бойы қимылсыз жатады (К. Күл. Кол. сов. бал. өсір. 21). Бул сөз кейде ұ ю формасында да колданылады. Балықтың ұюы; ұйыған балык. Балык бір жерге уйы- ғанда, су беті бозарып, лайланып шымырлай бастайды. Ол балык,- тардьщ бір жерге ұюын аньщтап біледі (Б. Өтепов, Теніз). Т а м а к — саға, куйылыс (өзенніқ теңізге құйған сағасы, кұйы- лысы); Оралдың Каспиге қүйған тамағында балықшылар бар (АҚОМ). Каспи балықигылары өзеннің теңіз тамағынан алыста ту- рады. Көгілдір кеңістікті көз ушында қалдырып, теқіз тамағына да кіре бастадык, (Ә. Сэр. Толк, туғ., 183). Каспи балықшыларыиыц тілінде кейде там ақ деудін орнына б а н к е деген 'сөз колданылады. Банкеге біз бул арадан реюшка деген желкемді қайықпен барамыз (С. Мұқ. Саях., 257). Ы д ы с — кайық, кеме (балык таситын қайык, кеме); балык зве- носынын ыдысы, ыдыста балык бар. Теңізге қарай жүретін ыдыс- тар бар ғой (АКОМ). Каспи балыкшыларынық тілінде ыдыс жехе үғымды да (кайы к), жалпы ұғымды да (бірнеше кайыктың жиыны) анғартады. Кейде балык таситын нәрселердін (қайык, носилка т. б.) бәрін ыдыс деп те атайды. Әдеби тілімізде ыдыс деген свз түбір тұлғасында да, кос сөз тұл- ғасында да (ыдыс-аяк) колданылады. Қайсысын алсақ та, үй ша- руашылығына байланысты уғымдарды аңғартады. Ал, бұл сөздін профессионалдык мағнасы әдеби тілде кездеспейді. Ж а т а к — 1. Өрын, жай (үлкен кайыктарда балыкшылар тура- тын жай); балықиіылардың жатағы; о л газеттерді алып, балықшы- лардың жагағына кірді (АКОМ). Ж атактын үш-төрт кісілік кішісі де, одан үлкенірегі де болады. Бул сонғысы көбінесе үлкен реюш- када, я стойка деп аталатын қайыктарда болады. Қейде бұл сөздің орнына к ә й т (ор. каюта) деген сөз де колданылады. 2 . балыктык көбірек токтайтын жері, орны; Ауиіылар балықтардіщ жатағын

жақсы біледі (АКОМ). Сондай-ақ, қ а з а н , и н е л ік , ш егу, Ка й ы р у деген сөздердің әдеби тілде қаидай мағнада қолданьіла- тыны белгілі. Ал осы сөздер жергілікті халыктың тілінде баска мағналарда да колданылады. Мысалы: К а з а н — құрма аудьщ негізгі бөлегі, «қурсағы» (аудык балык- тар түсетін белегі); Кұрма ауда төрт қазан болады, Қазанға кірггн балык, қайта іиыга алмайды (АКОМ). Бұл ұғымның атын кейде к ө т е л деп те атайды. И н е л і к — аспап (ине сиякты жіңішкс ағаш); жыльімның иие- лікпен жыртылғаи жерін жамайды. Инелікті әркім өзі жасап алады (АКОМ). Бул сөз Аралда да, Қаспиде де бар. III е г у — өлшеу, балықтарды шегу, шегілген балық; сен балық- тарды шеккенде қасында тұр (АҚОМ). Жергілікті халықтың тілін.- де өлшеу деп те, шегу деп те айтады. Бірак, соқғысы жиі колданы­ лады. Ол дайындау дехында балық шегіп жатыр. Бұл сөз әдебн тілде түрлі мағнада колданылады: бейнет шегу, шылым шегу, сапар шегу т. б. Ал, балык шегу дегендегі етістіктің білдіретін мәғнасы әдеби тілде кездеспейді. Түрікмен тілінде шек, шекмек сөздері өл- шеу, тарту1 деген мағналарда колданылады. Қ а й ы р у — тарту, суыру (жылым ауы туралы); жылым кайы- ру, жылым қайырғанда. Үзынқайыр участогінің балықшылары жы- лымды бір қайырғанда, 900 пут балык, алды (АКОМ). Балықиіылар жылымды күніге 2 — 3 қайыруды қамсыз етті («Социалистік Арал», 1951, 28 октябрь). Бұл сөздердіц (казан, икелік, шегу т. б.) ішкі мағналарын бір- -бірімен салыстырсақ, олар тілімізде омоним ретінде колданылаты- ны байқалады (казан — ыдыс, қазан — матня т. б.). 2. Кейбір сез тіркестсрі Әдеби тілде қолданылатын кейбір сөздер өз-ара тіркесіп я жер- гілікті сөздермен жанасып, бальіқшылардын, тілінде профессионал- дык мағнада колданылады. Мысалы: М ұ з к е п е — жердей казылған кең, терен апан; бұрын балыч- тар мұз кепеде сақталып өңделетін еді. Мұз кепенің ішіне мұз са- лып, үстін камыс, топыракпен көміп кояды. Қазіргі уакытта Арал балыкшылары м ұ з к е п е деудік орнына м ұ з қ а л а деген сө> тіркесін қолданады. Ал, Каспидің терістік жағаларындағы балык- шылардыц жэне Астрахань казақтарыныц сөйлеу тілінде муз үйетік орынды б и қ ұ т деп те атайды. Бұрын балық өцдейтін заводтардын шыға берістегі бөлсгіне, есік жағына муз үйілетін. Осыны балык- шылар б и к ұ т ( б е й к ү т ) дейді екен. Бүл сөздің теркіні орыстын. в ы х о д деген сөзінен шықкан болу керек. Кейбір сөз тіркестерінік я біріккен сөздердін әрбір сыңары жалпы халыққа түсінікті болған- дықтан, оныц тулғалык, мағналык ерекшелігі жоқ сыякты. Мысалы: ж ы л ы м , а у, л а й, т о к , а й д а т. б. Бірақ осы сөздер қосылып. тіркесіп, мынадай мағналарда колданылады: 1 Туркменско-русский словарь, 1940.

Ж ы л ы м а й д а у — жылым тарту; жылым бірнеше белек ау- лардан куралып, көлемі ксңейеді де, оны салынған жерінен бірнеше балыкшы тартады. Арал балықшылары жылымды арнаулы «маши- наға» көлік жегіп, айналдырып, оны судың жағасына шығарып ала- ды. Осыған байланысты әрекеттін, кұбылыстық атын ж ы л ы м а й ­ д а у деп атайды. Каспиде ж ы л ы м а й д а у деген сөз тіркесі кез- деспейді. Арал балыкшыларыныц тілінде бул сөз тіркесінің колда- нылуы казак тілінін оцтустік-шығыс говорларының әсеріне байла­ нысты екені байкалады. Өйткені оқтүстік-шығыс говорларында а й д а у деген сөз егін шаруашылығына байланысты кейбір уғымнын аттарына қосылып колданыла береді. Мысалы, к о с а й д а у ; ол қос айдап жатыр. Оп айдау; айдап жүрмін опымды, айналдырып кидім топымды т. б. А у т ө г у — ау салу, ауды суға салып жазу, кұру; балықшы- лар улкен ауды күніне бірнеше рет төгеді (АКОМ). Балык шаруа- шылығының дамымаған кезінде ау су жағасына, судың шөп-ша- лаңы бар, камысты жерлеріне кұрылатын. Казіргі уакытта тецізде а у с а л у, ау куру деген сөз тіркестерінің орнына жаңа ау, курал- дарынык лайда брлуына байланысты көбінесе а у ш а б у , а у т е г у , а у ш ө г е р у сиякты тиянакты сөз тіркестері колданылады. Л а й т е г у — орын тебу, көбірек айналсоқтау; балыктардың лай төккен жерін анықтау; балықиіылар ла й твккен окерге ау сал- са, балықты көп алады (АКОМ). Балыктардың көбірек топтана- тын, шогырланатын табиғи ерекшелігі бар жерлер болады. Ол жер- лердіқ суы л ай тартып, беті бозарып турады. Осымен байланысты л а й т е г у сөздері әрі балыктык орнын, әрі ол орынның сырткы көрінісін аныктайды. Бул көрсетілген мысалдар, фактілср негізгі сөздік кордағы кейбір сөздер бірігіп я тіркесіп профессиоиалдық мағнада да колданылатынын көрсетеді. 3. Кейбір көп мағнали сзздер Сөздің көп мағналылығы тілдін даму жолындағы тарихи процес- тің нәтижесі, сөз тудыру жөніндегі ішкі зацның бір көрінісі. Казак тіліндегі сөздердін бір бөлегі көп мағналы. Көп мағналылык, әсіре- се, негізгі сэздік кордық ескі кабатына жататын сөздерде болады. Қоғамдык экономикалык турмыстыц дамуына байланысты кейбір сөздін ішкі мағнасы бірте-бірте толығып көбеюде. Мысалы; Л у — қурал (балық аулау кұралы), а у с а л у , а у т е г у ; зва­ но ау төкті (звено ау салды). Бул сөздің тілімізде баска мағналар- да да колданылатыны белгілі. Мысалы, ж у к а у у , ш а л б а р - д ы ц а у ы т. б. Бірақ осы сокғы мағнадағы сөздің аулау куралы деген мағнада колданылуы кейбір жердегі қазактарға өрескел еке- ні байкалады. Сондыктан Теціз ауданындағы балыкшылардың сөй- леу тілінде а у деудің орнына, көбінесе к у р а л деген сез колданы­ лады, немесе ау.турлеріне карай әркайсысының жеке-жеке аттары айтылады. Мысалы, ж ы л ы м , к у р м а , р а с п о р , с е т к е т. б. Бірак Теніз ауданындағы казактардын баска жерлердегі (Орал бойы, оныц шығыс жағы) казактармен карым-катынасының дамуы­ на және әдеби тілдік әсеріне байланысты а у сөзі де колданыла бас-

иаған, көбінесе жергілікті халыктын тілінде сол сөздіқ баламасы ре,- тінде қолданылатын күрал деген сөзбен тоғысып, косарланып (ау-кұрял) айтыладм. Т а б а н — 1. Балық (ор. карась); денесі жалпактау, тұркы қысқа, қабыршакты, тікенді балык; табанның еті жаман емес, 61- рак, бғсі арзан болады (АКОМ). 2. Қайыктын. астыкгы тақтайы, кайықтың табаны; қаймқ табанындағы суды төкті. 3. Көлдіц, өзен- иін манайы, алабы; Орал табанында колхоздардық балықшы брига- далары бар (АКОМ). 4. Аудың төменгі арканы; аудың төмекгі та­ баны; табандығы. Бүл сөздің соңгы формада да қолданылатыны жоғарыда көрсетілді. 5. Ірге, коныс; баяғы «Ақтабан иіүбырынды- ның» кезінде ел табаны тайгандай болды (Ж. Дос. ҚТЖЕ, II, 108). Табан деген сөздік бұдан баска да ауыспалы мағналарі* бар. Мысалы: ү й д і ң п о л ы , аст-ы т. б. Ж е б е — 1 . Қармақ (кармақтың бір түрі); жсбеге тускен ба­ лык өледі. Желбезекке жебе дарыса, өрге балык, жүзе алмас. Же- бенің басы үшкір, имек болады. Кәзіргі уакытта кармактыц бүл түрі сирек кездеседі. 2 . Істік — істік сым (бір жайды қоршап коятык сым); заводтыц айналасын жебелеп койды. Бул соңғысы сөздін. ауысынды мағнасы. Л. Будаговтык көрсетуінше казақ тілінде же­ б е — бурама сым1. Бүл сөздің бурынғы садактың оғы деген мағна- сы көнеріп, жсргілікті халықтың тілінде баска мағнада колданы- лады. М а йл а у — молығу, көбею, ауға балык көп түсу; жылым май- лау, майланған жылым, жылым майланды. Звеноның жылымы май- лап қалыпты (АКОМ). Бұл сөз көрсетілген мағнада Арал балык- шыларының тілінде ғана қолданылады. Ал, Каспиде көрсетілген ұгымды баскаша айтады. Мысалы, распор ау көздеп қалды, қайыр- лап қалды т. б. Ж а ғ у — жақындау, жанасу, таяу, токтау; ол қайыгын прис- таньға жак,ты (М. Қурманбаев, Теңіз). Бүл сөз Гурьев облысынын батыс аудандарында (Теніз т. б.) көрсетілген мағнада жиі колда- нылады. Солтүстік Каспидің жагаларындағы балыкшылар да қайык-кеменіц жүзбелі заводка, я су жағасына жанасып тоқтага- иын, немесе таяу жакындағаиын ж а к т ы дейді. Гурьевтің'калалыіс ауданында. Орал бойында ж а қ деудін орнына ж а п деген сөз колданылатыны жоғарыда көрсетілді. Сондай-ақ. Гурьев облысының Теңіз ауданында ж е р е х деген балыкты к о й б а л ы к десе, онын. калалык ауданында с ы л а2 дсп атайды. Осы аудандағы казактардын, сөйлеу тілінде а й к ы р т де­ ген евз бар. Мысалы, кайыкты кемеге айкырту. Бул сөйлемдегі айкырт, айкырту3 айқыра жақындату, айқыра жанастыру деген ’ Л. Б у д а г о в . Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, том II, 1871, стр. 450. г 1 Башкириядағы татарлардын свйлеу тіліиде сыла —судак (СССР Рыдав Академиясы, татар филналыныи экспедиция материалынан). 3 Айкыр —ұзын, ұэындык деген сөз. Қазак тілінде айқара//айкыра жая (үзыинан жап) дегсн сөз тіркесі бар. Мысалы, көрпені айкыра//айқара жабу т. б. В. Радловтык кврсетуінше де айкыр —үзындык -(ор. длина). Опыт ело- 142

мағнаны анғартады. Осы сөз Теңіз ауданында көрсетілген мағнада кездеспейді. Ж а к , ж а п деген сөздер түрік тілдерінің ескі жазу нусқала- рында да бар. С. Е. Маловтың керсетуінше й а қ — приближаться, й а п — устраивать деген мағналарда колданылады1. Бүл сөздер- дің көрсетілген мағналары Каспи маңайындағы қазақтардын тілі- не де тән, мағналарм бір-біріне уқсас. Мысалы, Лқ жалау көтер- ген үш-тврт пароход прастаньға қатарласа жащан (Ә. Сэр. Толк, тур., 15). Осы сөйлемдегі ж а к к а н — жақындап токтаған, орна- ласкан деген мағнаны аңғартады. В. Радловтық көрсетуінше де . ұйғыр тілінде й а қ / у / — жақындау, куман тілінде й а п / у / — істеу, орындау, қуру, бітіру деген магналарда колданылады2. Жоғарыда көрсетілген сөздердің туынды мағналары (көл таба- ны, ау табаны т. б.) негізгі магналардан (аяктың табаны, аттыд шапқаны т. б.) туады. Сондыктансөздіңнегізгі, туынды мағналары- ныц арасында семантикалык байланыс болады. Ал, кейбір сөздер- діц ішкі мағналарыныц араларындағы байланысты ашып білу киып, Мысалы, о т ж а ғ у , м а й ж а ғ у , қ а й ы к ж а ғ у деген сөз тіркестеріндегі жағу сөзінің мағналары сиякты. Бірак тарихи тұр- ғыдан карағанда бул сөздің төркіні түрік тілдерінін ескі жазу нус- каларындағы ж а к сөзімен, оның мағнасымен (жак, жағу, жакын, жақындау) байланысты екендігі байкалады. Олай деуіміздің себе-. бі, жоғарыда көрсетілген сөз тіркестеріндегі ж а к, ж а г у сөздері- нің формасы да, магнасы да езара бір-бірімен төркіндес. Бүл фактынын өзі ж а ғ у сөзінін эр алуан мағналарының арасындағы тарихи байланырты көрсетеді. Квп мағналы сөздердің айырмалык белгілері бар. Онық негізгі белгісі, біріншіден, сөз мағналарынын өзара байланысты болуы. араларындағы семантикалык байланыстын төркіндесуі, екіншіден, сездін мағнасы көп те,' аз да болуы, үшіншіден, кеп мағналықтыи сиионимдермен байланыста болуы. Өйткені сөздіц көп мағналығ» синонимдердің көбеюіне эсер етёді. 4. Скнонимдер Арал, Каспи манайындагы бальгқшылардың сөйлеу тіліиде кей- бір сездер синоним ретінде колданылады. Ол скнонимдердін йір бөлегі казак тілінін төл сөздерінен жасалады. Енді бір бэлегі бас­ ка тілдерден, эсіресе, орыс тілінен ауысып, казак тілінін төл сязде- рімен катар колданылады. Мысалы: с у з г і — с а к (балыктарды сү- зіп алатып қурал), а з н а - о т ы р а (кайықтың ішівдегі көлденец. ағаш); ө т к е л — ө т і с (судан өтетін ж ер); ж е л к е м — п а р ы з (ор. парус); к о р ж ы н — м а т н я ; м а й ш а б а к — с е л е д к а ; ш а л а н — ж ү з б е л і завод т. б. Синонимдердін бір бөлегі мағнзлык жағынан бір-біріне үйле- седі. Жоғарыда көрсетілген мысалдағы кейбір синонимдердің (жел- 1 В. В. Р а д л о в. Опыт словаря тюркских наречий, 1905, сгр. 260. 143

кем, парыэ, азна, отыра т. б.) мағналарында ешбір айырма Әркайсысы белгілі бір нәрсенік атын көрсетеді. Сондыктан мү сыпаттағы синонимдерді бір мәндес тұракты синоним деуге болг Тілде көптеген сөздер контексте ауыспалы мағнада колдань ды. Өзінің негізгі мағнасымен катар баска бір сөзбен синонн болады. Бірак ол сөздің синонимдік мәні контекстен тыс сакталм ды. Осы тұрғыдан карап, мұндай сөздерді шартты синоним атаймыз. Мысалы: Андреев Әбдімнің аузына сөз салып, ақс- молда балык, туралы да айтып қой/ — деген (С. Мүк. Саях., Шамыш-ау, сенің жылымыңның керегесі неше метр еді? (К. Ар. оз. бал., 24). Бальщ аулайтын ыдыс тесілсе, ішіне су кіріп теді (АКОМ). Бірінші сөйлемдегі молда — азғын деген мағнада колданы. соңғы сөзбен синонимдес болып тур. Каспи балыкшыларының т! д е м о л д а б а л ы к деп итбалықтык азғынын айтады. Текізде балыктын мұз үстінде күшіктейтіні, баласына бір айдай емів •емізетіні жоғарыда айтылды. Егер осы көрсетілген уакыттык іші итбалык ауланып, күшігі сүт еме алмай қалса, кішкене, шаж^ лып өседі. Осындай жағдайда өскен итбалыкты м о л д а б а л дейді. Екінші сөйлемдегі кереге тор деген мағнада қолданылып, •тексте соңғы сөздін синонимы ретінде айтылады; ж ы л ы м н 'к е р е г е с і — жылымнын торы. Кейде к е ре г е — өре мағнас да да кеэдеседі; ж ы л ы м н ы н к е р е г е с і — жылымнык е (жылымның үзын бойы). Бірак балыкшылардын тілінде жы.~ .ның керсгесі деген сөз тіркесі сирек кездеседі. Үшінші сөйлемдегі ыдыс — кайык магнасында қолданыла Каспи балықшыларының тілінде ыдыс сөзі кайык деген сөі синонимы. Б а л ы к ш ы н ы н ы д ы с ы деп те, б а л ы к ш ы н К а й ы ғ ы деп те айтыла береді. Бұл көрсетілген фактілер профессионалдык сөздердегі шар синонимді керсетеді. Мұндай фактілер әдеби тілде де көп. • Синонимдердін бір бөлегінін білдіретін мағналарында бе.- *!айырмалык (оттенок) болады. Мысалы, с а к с ү з г і д е н кері к. рек. Олардын түр-түлғасы, кызметі бірынғай болғанмен, маі сында аздап айырмашылық бар. Сондай-ак. ш а л а н , ж ү з б е з а в о д деген сөздердің білдіретін мағналары да бірдей емес. 6 кені Октябрь революциясынан бүрынғы ш а л а н н ы н үстінгі ки ры казарма болып, астыңғы катарында балык, өнделетін. ОнД' жумысшылардык турмысы нашар, бүтіндей көнілсіз болатын. А' салы, шаланда плотина к,атар-к,атар орнатылған сісамейкали, екі-екіден отырған әйелдер көнілсіздеу, ғана ңимылдап, ба- жарып жатыр (Ә. Сэр. Толк, туғ., 4). Кәзіргі уақытта Каспи теңізіндегі шаландардын, яғни ж белі заводтардық жағдайы бүтіндей баска. Ол бүрынғыдай каг ма сиякты емес. Алыстан жарқырап көрінгенде, теніз бетіне ор- тылған 2—3 кабатты үлкен жилкомбинат сиякты. Онын ішіндс түрлі кабинет (партия үйымының, директордык т. б.), жатакха магазин, кітапхана, асхана, монша, электростанцнялык, дэрігср- 144

бөлме, әртүрлі цехтар т. б. бар. Мунық барлығы жүзбелі заводта турған адамдардың (жумысшылардың т. б.) және онын манайын- дағы балыкшылардың өндірістік, мәдениеттік тілегіне түп-түгел сай келеді. Сөйтіп, бүл айтылган фактілердік езі синомимдердід бір бөлегі антатын ойды дәл бере білу үшін колданылатынын, олардың мағ- налары бір-біріие жакын әр уғымды анғартатынын көрсетеді. Каспиде жүзбелі завод алыстан жаркырап көрінсді. Жүзбелі за- водтың айналасында жүздеген қайық-кемелер бар (X. Өтегенов, Гурьев). Бул сөйлемдердегі жүзбелі завод дәл ш а л а н (шаланда) мағнасында емес, оның мағнасы сөйлемде Октябрь революциясы- нан бурьшғы ш а л а н н а н аздаған айнрманын бар екендігін ац- гартады. Мундай мағнасы жэне кызметі жағынан бір-біріне жакын бел- гілі айырманы анықтап көрсететін синонимдерді — р е н і к т е с си­ ноним деуге болады. Өйткені реніктес синонимдердін басқа си- нонимдерден ерекшелігі бір-біріне жақын уғымды білдіретін сөз- дердіц мағналарында; ол мағналардын бір-бірінен реңікі (отте­ нок) айырмалығы болуында. Мысалы, а у с а л у , а у т ө г у , а у ш абу, а у ш ө г е р у деген синонимдер бір-біріне өте жакын мағ- наларды ақғартады. Сүйтсе де, олардык әр кайсысы бір-бірінен вз мағнасынын реңікі (оттенок) аркылы айырмалыкта болады. Бул —реңіктес синонимдердік баска синонимдерден негізгі ерекшелігі болып табылады. Кейбір синонимдердіц эмоциональдьік (пернелік), стильдік ерек- шелігі 'юлады. Кейбір ба.тыкшылар к о р ж ы н, м а т н ч сөздері- нік орнына, кейде, қ ұ р с а қ деген сөзді де колданады. Мысалы, «Кай, — деді қосағасы, — кеіиегі бір салған «қурманы» тартып көріқдер, құрсағы қүржата қоймаған бояар» (С. Мүк. Сая«., 179). Бұл сөйлемдегі к у р с а ғ ы деген сөз әрі ауыспалы мағнада, әрі эмоциональдык. мағнада қолданылып тур. Сондай-ак> к о р ж ы н, м а т н я деген сөздердің мағнасы бір-біріне жакын, уксас. Бірак ол сөздсрдің свйлемдегі мағнасында стилистикалык айырмалык бар. Мысалы, м а т н я қ а й ы р л а д ы , к о р ж ы н к а й ы р л а д ы (ауға балык өте көп түсті) деген сөйлемдерді алайык. Мұндағы бірінші сөйлемиің мағнасында колданылуы жағынан стильдік ерек- шелік бар. Ал, екінші сөйлемніқ (коржын кайырлады) мағнасынца ондай ерекшелік жок. Өйткені кәзіргі уакытта коржын сөзі ығысып, көрсетілген мағна бойынша тілден шыға бастаған. Каспи- дін солтүстіндегі балыкшылардыц тілінде к о р ж ы н к а й ы р л а ­ ды деген сөйлем сирек кездеседі. Тіліміздегі синонимдер әртүрлі формада колданылады. Мысалы. мін — к е м ш іл ік , е к к е у — е и іс, к а й ты с — қ.айту, секі- р іс — с е к і р у , к ір п і — к ір п ік ш е ш е н , айшығы айналып жүру—шаршау; оның айшығы айналып жүр (Ж- Дос. ҚТЖ Е., II, 9-бет). Мундай грамматикалык формада колданьілатын синонимдер жергілікті халықтың тілінде де бар. Мысалы, т і с т і—к ө к с е р к е, 10-74 М3

Казак тілінде түйык етістік формасындагы кейбір сөздер есш мағиасында да, етістік магнасында да колданылады. Ал, жергілік- ті халыктың тіліиде тұйык райлы етістіктін есім мағнасында кол- даиылуы әдсби тілмен салыстырғанда көбірек. Кейбір сөздер эрі есім, арі етістік мағнасында колданыла береді. Мысалы: Т а с у — таскын; тасу; Каспи тенізінде катты тасу болып тұр.і- ды. 1951 жылы, 8 ноябрьде Каспиде шторм болып, қатты тасу болды (АКОМ). Тенізде тасу болса, бальіқтар ығыска карай жүреді. К а ту — катып калу (су туралы); кату болу (катып калу): кату болды (катып қалды). Күздің соцғы айларында теңізде қаіу болады. Арал, Каспи теңіздерінде қату болысымен баяықишлир үйге қийтады (АКОМ). Б ұ р у — бұрыс; буру туратын (бұрыс тұратын). Балык, бра- садам буру тұрады. Сіздің жолыңыздан балық звеном буру ғыі (Б. Өтепов, Теніз). К ұ р у — күрып болу; күн жел болып, күру бермей түр. Жеі басылысьшен ау құру басталады (АКОМ). Кейде кұру деудің ор- иыиа күрыс сөзі колданылады. Теңізде болатын қатты толқын ку­ рыс бермейді (Әбішев, Гурьев). Ау қ ү р у дегендегі к ү р у сөзі, жоғарыда айтканымыздай, теніз балыкшыларының тілінде сирск кездеседі. Бүл свз тек кейбір ау түрлеріне карай колданылады. С а б у б о л у — саябырлау, солғындау; жел сабу болды. Ауа райы тузеліп, жел сабу бола бастады. Жел аздап басылса, аушы- лар бір-біріне тез қосылады (АКОМ). Бүл сөздердік тағы бір ерекшелігі — олардын көпшілігінііі грамматикалык синоним ретінде колданылуы. Мысалы, т а с к ы н —т а с у і б ұ р ы с — б ү р у ; с а я б ы р — с а б у , к ұ р ы с —кұру т. б. Жергілікті халыктын тілінде бүл сөздер есім мағнасынла ка­ тар қолданыла береді. Семаитикалык жағынан бір-біріне өте жакын сөздердегі мағна- лық айырмалықтарды анық, ашык бере білу қажет болғандықтаіі тілде синонимдер пайда болады. Олардың тілде орамды болуы со:: байлығына жатады. Сондықтан тілдік свздік күрамын, онын негізгі сөздік корын тың, жаңа сөздермен толықтыру жөнінде синонимдер- дің манызы зор. Советтік дәуірде бірталай сөздер мағнасын сактай отырып, жа- ца мағнаға не болды. Мысалы, қ ү р м а (аудык бір түрі), с о к а (кұрма аудың када ағашы), бағыттама (беталыс); ол бағыттама алды. Балык, тиеген кемелер бағыттама алып, Астраханға жүріп кетті (Б. Өтепов, Теніз) т. б. Р е т — судың жылым тартатын жағасы деген мағнада колда­ нылады; кейбір судың балык ауланатын жағалары реттеліп белгі- ленеді. Әрбір белгіленген ретке (жағаға) барып, колхоз звеносы ба­ лык аулайды. Аралда р е т , м а й л ы к деген сөздер бір-біріне сино- нимдес. Бірак жергілікті халыктыц тіліиде соцгы сөз жиі қолдапы- лады. Мүндай мағналық күбылысты тіл білімінде сөздердіц семан- тикалык кеңеюі дейді. 146

Сонымен катар балыкшылардын тілінде кейбір сөздердің бу- рынғы мағнасы озгеріп, көнеріп, басқа мағнаға ауысқан. Мысалы, Қ а р а в а н — көп балыкшыиын бір жерге жиылуы, кешке бір жерге токтауы; балықіиылар кешке бір жерге жиналып, қаііықта- рын ретгеп караван жасайды (АКОМ). Б$грын бул сөз көліккежүк артып, я жүк тиеп жол жүруші, жүкші, жүргінші деген мағиада колданылатын. Феодализм дәуірінде жүкшілер үлан байтак кеч далада көлікпен бірнеше ай жүріп, шөлдеп, шаңырқап көп бейнет көретін еді. Қазір Совет үкіметінің түсында ондай бейнет көретім қатынас жоғалып, оныц орнына неше түрлі жол катынасы (маши­ на, поезд т. б.) дамып отыр. Осыған байланысты к а р а в а н (керу ен) сөзінік бүрынгы мағнасы тілден шығып, балыкшылардын тілін- де баска мағнада колдаиылады. Балыкшы колхоздардың аүшылары теңізде күндіз балық аулап, кешке бір я бірнеше жерге жииалады д а, мінген қайықтарын, бір -біріне жақындатып, реттеп кояды. Осыиы балыкшылардын тіліндо к а р а в а н дейді. Баскаша айтқанда к а р а в а н сөзі теніздегі балыкшылардын кешкі жиыны деген мағнада қолданылады. А т а м а н 1. Қыстыгүні тенізде балык аулаушылардың басшы- сы; атаман «кызыл балык» аулаушыларды басқарады. Атаман балықшыға қарады да. дүрбісін усынды (АКОМ). 2. Бүрынғы ка­ зак орыс байларынын мексіідеген жері; Атаманда колхоздың мал фермасы бар (X. Өтегенов, Гурьев). Орыс тілінде атаман — әкім- дік, әскерлік кызметінің бастығьг, бурынғы уақыттағы казактар- дын ұлығы, әкімі; бұзыктар, үрылар тобынын басшысы. Орыс тілінде осындай мағналарда колданылып. Октябрь рево- люциясынан бүрын казак тіліне енген. Бул көрсетілген уакыттән кейін сөздін бұрынғы мағнасы бүтіндей өзгеріп, Каспи балыкшыла- рынын тілінде баска мағнада колданылады. Ал, Арал балыкшыла- рынын тілінде бүл сөздер (караван, атаман) керсетілген мағналар- да кездеспейді. Каспи балыкшылары караван деудін орнына к о- л о н н а деген сөзді де колданады. Жастардың, активтердің, тіпті бірталай егде адамдардын сөйлеу тілінде соңғы сөз жиі кездеседі. Осы жағынан алганда караван сөзінін профессионалдык мағнасы да бірте-бірте ығысып, архаизмге айнала бастағандығы байкалады. Арал, Каспи балыкшыларының тілінде мүндай архаизмдік кұбылыс- тар да бар. Ол күбылыстарды да профессионалдык лексика бойын- ша төменде атап көрсеттік. IV. Профессионалдык лексиканың архаизмдік қүбылыстары Қазак тілінің профессионалдык лексикасында да архаизмдік кү- былыстар бар. Ол күбылыстардың бірсыпырасы профессионалдык лексиканың әрірек үакыттағы тобына жатады. Енді бір бөлегі, 61- разы оныц берірек уакытта пайда болған сөздерімен байланысады. Бүрынғы уакытта Казакстанның кейбір облыстарында (Павло­ дар, Акмола т. б.) кырғышылык кэсібі болатын. Онда түрлі ағаш ыдыстар (аяқ-табак, тегеие т. б.) істелетін. Ол ыдыстарды. көбінесе

ёнбекші шаруалар сатып алатын. Оларды істейтін, өндейтін ортүр- лі аспаптар болатьгн еді. Мысалы, к ы р ғ ы ш ы — ыдыстарды қырып істеуші, ұ н ғ у ы р — ыдыстың ішін шабатын аспап, с ы з ғ ы - ыдыстык ернеулерін сыз.атын аспап, б і л д і к — кыратын ыдысты бекітіп айналдыратын кұрал т. б. Кәзіргі уакытта муидай сөздер ескіріп, арханзмге айналды. Бу­ лан баска да бурынғы уақыттағы ұсақ кәсіпке байланысты жасал- ған сөздердін бірсыпырасы тілден шыкты, шыға бастады. Мысалы, с ы д ы р ғ ы — өрімшілік аспабы; ж о н ғ ы — балташылық аспабы; тез — киіз үйдің ағаштарыи салып тузейтін нәрсе. «Тез басында қп- сық агаш жатиас» (мәтел). Архаизмге тек ескі сөздер ғана емес, бергі уакытта панда бол­ тан жака сөздер де ауысады. Октябрь революциясынын алдыцғы. соңгы кездерінде қолданылған бірталай сөздер де ескіріп, тілде, шыға бастады. Мысалы: Ш а л а н д а —(ор.) балык кабылдайтын орыи (теніздік тереңіп- де турып балык алатын улкен ыдыс); екі-екіден қатар түрған жігіт- тер балыкқа толы носилкаларды көтеріп 3э—кел4і)п., шаландағы тергң шаңға төгіп жатыр (Ә. Сэр. Толк, туғ., Бұрынғьі уақытта Каспиде орыс байларыныц шаландалары болатын, қазіргі уакытга ш а л а н д а деген сөз балыкшылардың тілінде сирек кездеседі. Қа- зір ғылым, техниканык дамуына байланысты шаланда деудік орны- н а ж ү з б е л і з а в о д деген сөз колданылатыиы жоғарыда көр- сетілді. Б а т а ғ а — (ор.) балык кәсіп орны; о л бүрынғы уақытта бата- гада жумыс жасады (АҚОМ). Бүрынғы уакытта Каспи жағаларын- да орыс байларының батағалары болатын. Қазір ол батағалардын көпшілігінің орны ғана бар. Бул сөз кейбір порік тілдерінде де бар: азербайжан тілінде вәтегә — балык промыселі, б а л ы к вәт ә- іг э с и 1. Бұрынғы уакытта казак балыкшылары осындай кәсіпшілік орыи- дарда тұрып, байларға жумыс істейтін. Олардын балык аулап тап- каны колына түгел тимегендіктен турмыстары өте нашар болатын. Өйткені балыкшылардың тапканы түрлі жолдармен кәсіп иелерінін колына тусіп, айдын аяғында олардың қолына ешқандай ақша да, азык-түлік те тимей қалатын еді. Бірпут үн үшін 50—60 путқа дейін балық аулап өткізуге тура келетін (К. Күл. Ар. оз. бал., 6). - Балыкшылардың сөйлеу тілінде осындай киын жағдай, ауыр турмысты бейнелеп баяндайтын сөздер, сөз тіркестері бар. Оларды жинап, білудің профессионалдык лексиканы тарихи турғыдан зерт- теу жөнінде зор мәні бар. Сондықтан балыкшылардын өткен өмірін бейнелейтін кейбір ескірген сөздерді де орайына карай атап көрсет- тік. Мысалы: Қ а р а ш о р к ы н (кара + шорқын) балыкшылардын тобы, жатакшы (балыкшылардын сшқайда көшпей, бір жерде отыратын тобы). Бұрынғы уакытта бірынғай балык аулау жұмысы- мен шұғылданған балыкшыларды тұрмыс жағдайына карай к а р а- 1 Русско-азербайджанский словарь, 1948. 148

ш о р к ы н (шуркын) дсп атаған. Ш о р к ы н , ш о р ы н д а у сөзде- рі Қегеи аудэнындагы халыцтын тілінде к е д е й , ж а р л ы деген мағнада колданылады. Бүрынғы уақытта чорқындаған, чегенелегсн малы бар адамдар жайлауға көшпей, қыстаи маңайында отыритын еді (АЛОМ). Бұрын Аралда қ а р а ш о р қ ы н д а р (балыкшылар) балык ау- лау жөнінде орыс, казак байларына тәуелді болған. Кейбір балык­ шылар байлардан кайык, кұрал, ау алып, балык аулап тіршілік ег- ксн. Өздерінің куш-қуатыиа карай тапқан өнімнің көбін, немесе тек жартысын байларға берген. Мундай өнімсіздік, тәуелділік жол- мси епбек істеп, балық аулауды о р т а к деп атаған. Каспи балык- шылары ортак деудін орішна у п а й деген сөзді қолданған. Байлар кедейлерді (балықшмларды) будан баска да түрлі жол- мсн канап, балыкшылардың өзіне тиген жарты енімін арзан бағамеіі сатып алған. Сонымен катар байлар балықшыларға несиеге акиіа беріп, оііы өсіріп, арзан бағамен балык алып, екі-үш есе пайда тап­ ка». Осындай жолмен байлардан алған борышын, улыктарға бере- тін алым-салығын өтей алмай, кейбір кедейлер колындағьі жалғыз сиырын саткан. Муның нәтижесінде олардың турмысы өте нашар- ланғаи-ды. Жергілікті халыктың тілінде ондай жарлыларды т а к ы р деп атағак. Бул сөз бурын жалпы халыктыц тілінде кедей деген сөзбен тіркесіп (такыр-ксдсй) айтылатын еді. Қ о ғ а ш и — (коға-ши) камыскос — балыкшылардын баспанасы, қуркесі, косы. Бұл сөздердің семантикасында да аз-маз аймрмалык бар. Шынында қамыстан келістіріп байлап я тоқьіп істеген баспи- нимен қоғашиді далдалай салған баспананың мән-жайы бірдей емес, соңғысында күш-қуаты кем, түрмысы өте нашар балықшылар тура- тын еді, — дейді Есшан қарт (Арал). К а м а у — койма (балык коймасы); бурын байлар теңіз бойыі-м қамау салатын еді (М. Шурманбаев, Теніз). Өздерінін меншікті же- ріне «камау» жасап, баскаларға (балықшыларға) балык аулата- тын. Су жағаларыида балыктардың көбірек болатын жерлерін мен- шіктеп, камау жасап, байлар оның тусынан баскаларға балык ау- латпайтын болыпты. Осыған байланысты кейбір балыкшылардын сөйлеу тілінде к а м а у , қ а м а у ж а с а у , қ а м а у б а с у деген сөз- дер кездеседі. К у м а л а қ — бурынғы уакыттағы кедейлерге (балыкшыларга т. б.) тиетін аз-маз жер. Бурынғы уакытта шабыидык, егіндік жер- лердің борі байлардык колында болды. Балыкшыларга байлардыц колындағы шұрайлы жерлерден ешнәрсе тимеді. Оларға тек шет-жа- ' ғадаи, өнімсіз жерден аз-маз ғана шабындык жер берілді. Ол внім- еіз аз-маз жерді Аралда к у м а л а к деп атаған. Бул сөз екі эле- менттен (кум — алак) куралып, қум арасындағы а л а ( а л а к < ал а)— п у л а жер деген ұғымды анғартады. Өзбектің көне тілінде а л а к - б у л а қ — жағымсыз, колайсыз; а л а к-м а л а к — унамсыз1 деген сөз. Осы сөздердегі а л а к жэке Ку м а л а к дегендегі « а л а к» тын мағналарында уксастык бар. Берірек уакытта улы орыс халкымен жакындасып, орыс балык- В. В. Р а д л о в . Опыт словаря тюркских наречий, том 1, 1893, стр. 336. 149

шыларымеіі\"зраласканнан кейін, бірте-бірте баспананыңескі жабайы түрлері өзгере бастаған. Камыстан токып, такталап, келістіріп кепе тәрізді баспаналар, кішкене үйлер салынған. Онын біріншісін Сыр, Арал манайындағы халыктын тілінде к а к ы р а деп атаған. Бүлар- дық қайсысы болса да, Октябрь ревомоциясынан бүрынғы уақытга балықшылардың паналайтын жайлары еді, — дейді Уаііыс қарт (Арал). Октябрь революішясынан кейін Совет Одағында басқа халык- тармеп бірге казак халқының коғамдык кұрылысы взгерді. Ескі саяси, праволық тағы баска мекемелердік орнына жаңа, социалис- тік мекемелер қурылды. Осыған бабланысты казак халкы шаруа- шылык, мәдениет майданында толып жаткаи жацалықтарға ие бал­ лы. Бұрьінғы бытыранкы жеке шаруалар, к а р а ш о р к ы н д а р , та­ к ы р л а р Коммунист партияның басшылығыаркасында тенеліп, бірігіп, колхозға ұйымдасты. Олардын еңбек өнімі артып, турмысы жақсарды. Осымен байланысты жетістіктер мен жаңалыктардьш бірі — Гурьев манайындағы «Еркіи кала» колхозы және Аралдагы Бөген ауыл —селосы. Бурын бул жерлерде кала, мектеп, клуб, кітапхана, емхана. электр станциясы дегендер атымен жок еді. Казіргі уакытта олар- дың бәрі де бар. Жергілікті аушылардың айтуынша, бұрын Бөген селосындағы балықшылар киын жағдайда туратын, тұрмыстары оте нашар болатын. Бул селодағы «Боген» колхозы, ең әуелі, 1925 жылы балык ар- телі болып уйымдасып, Аралдың балыкшыларыка үлгі бола білді. 1921 жылы В. И. Ленин Россияныц ашаршылыкка ушцрагзн кейбір облыстарындагы халыкка көмектесу туралы Арал балыкша- ларына ариан хат жазды. Ол хатында В. И. Ленин былай деді: «Вся надежда казанских, уфимских, самарских и астраханских го­ лодающих — на великую пролетарскую солидарность (согласие) таких же, как они сами трудовых людей, с мозолистыми руками, собственным горбом добывающих свое пропитание, ни из кого не сосущих крови. У вас на Аральском море неплохой улов рыбы, и вы проживете без большой нужды. Уделите же часть вашей рыбной добычи для пухнущих с голоду стариков и старух, для 8 миллионов обессиленных тружеников, которым ведь надо с голодным животом целый почти год совершать всю тяжелую работу по обработке Жергілікті совет, партия уйымдарынын басшылыгы бойынша Арал балыкшылары уйымдасып, аулаған балыктарын жинастырды. көмектесті. Тіпті аз күннің ішінде Бөгендіктер жинастырып, Россия- ға 14 вагон балык жөнелтті. Октябрь революциясынан бурын, әрірек кезде к о ғ а ш и . қа- м ы с к о с , ж е р б а с т ы р м а (жертөле), к а к ы р а тәрізді бас- паналарда, ауыр халдс туратым балыкшылар казір Бөген поселка- сында және баска колхоздарда («Еркін кала» т. б.) жаиа, жакги үйлерде тұрады. Кай үйіне кслсен де, электр шамы жаркырап, үй- 1Ленинский сборник, 1942, XXXIV, стр. 425, 1'