Вопросы история и диалектологии Казахского языка выпуск 1

Слово о м а й т (о м а й ) , обычно сочетающееся с междометием ш і р к і н', выражает иронию, укоризненно-отрицательное отношение к речи собеседника. Например: О м а й т и і і к і н (стяжснная форма от ш ір к ін - — Ш. С.). Біздің Нүсіреттің шалдарына Сергеи саба- тын үмытып кеткен екенсің (Шалқ., 321). Слово м ү т т э й ім (про­ клятый) выражает резкое недовольство, возмущение. Например: Қайдағы еіикі, м ү т т ә й ім і (Шалк., 16). Интерес представляют и такие парные слова, как к а к-с а у ы с (Ж. гв., 399) грязный; д а у - д а л а б а (Шалк., 248) спор, тяжба; т ү п-т ұ к ы я (Арм. ағ., 92) основание, корень; б о й - с о й (Ж . гв., 431) высота, род и происхождение: О н ы к ы -м ү н ы қ ы вм. он- д а й-м ұ н д а й (и то и се): О н ы-м у н ы к ,ы д а н сақ болыңдар (Шалқ., 7). В Нарынкольском районе в том же значении встречает­ ся форма а н а к ы-м ы н а к ы (Материалы экспедиции Алма-Атин­ ской обл.); О н ш а - м ұ н ш а вместо онша (не очень): О н ш а-м ұ н- ш а асықтыра бермеңіз (Шалк., 45). Ср. «О к т я б р ь», «XVIII пару- съезд» атындағы колхоздар онша-мунша элсіз, қуатсыз колхоздар емес (Ғ. Сл. Ауыл-село көркі неде?. «Қазақ әдебиеті», 1956, 3 фев- В произведениях Г. Сланова встречаются и диалектизмы-прила­ гательные. Как известно, слово көрім в восточных и западных областях Казахстана употребляется в значении хороший. Например: көрім одам (хороший человек), көрім нэрсе (хорошая вещь), а в южных областях оно означает плохой. Например: көрім адам (пло­ хой человек): Кеиіегі біз қонған үйдің зйелінің мінезі жайсыз, көріл екен (Жалагаш, Кызыл-Орд. обл.). В произведении Г. Слано­ ва это слово употребляется в отрицательном смысле. Например: Тек мына кврім ренжи ме деп қорқам (Шалк., 162). Көрім ғой, ей, мынаның өзі (Манат, Гурьевская обл.). Сравните у Джамбула: Мадридпга. Шс Бүлдірген елді Тарт дзңдер, с Дүниеден жоқ қыл көрімді'. Слово шандоз употребляется писателем в значении красивы'/, великолепный. Напр.: Балқы, сулу, балқи туе, шандоз аруым! (Шалк., 257). Узын бойлы бала жігіт пен шандоз шашы басын сзндеген злі де жап-жас зйелдің бул кездесуін терезеден ептеп қа- на бақылаған бағзы бір жандар болса, бул екеуін апалы-інілі деп к,алуы мүмкін еді (Ж . гв., 213). Ср. Пай-пай, шіркін, Ала-шау, Шандоз ед!ц неткен сен! (Ә. Сэрсенбаев. Акша булт, 171). При помощи аффикса - д ы к может образоваться существитель­ ное шандоздық (красота). Например: Б ул өл/сенің бүгінгі сэтінде Ж. Ж а б а е в . Шығармалар жинағы, 1955, т. II, 287-бет. 51

асқан бір шандоздық бар. (Бесж., өр„ 1946). Осы арадасКең өріс- тің» бір шандоэдығын көруге көз керек болғандай етіп жүртқа пэш етерміз (Шалк., 96). Шандоз выступает и в субстантивизиро- ванной форме. Например: Ой, шандозым-ай-... көрейік эуселеңді! (Шалк-, 268). Сравните у М. Утемисова: Кер миыгым, кербезім, һеріскекдей шандозым!> Часто у Г. Сланова встречаются парные слова үйлі-баранды вм. үйі-жайы. Например: Үйлі-баранды, балалы-иіағалы дегендей бғрі де өмірден өз үлесін алып жащан секілді (Шалк., 175). Жақ- сылық сияқты ағалар үйлі-баранды ғой (Шалк., 178). Ср. ол ше- иіесімен, үйлі-баранымен кеткен (Нарынкол , Алма-Атинская обл.). Кроме того можно указать на іркін күш (Ж . гв., 601) вм. іркіи- ді куш (огромная сила); сындарлы адам (Ж. тау., И) вм. сымбат- ты адам (статный, стройный человек); зерделі (Ж. гв., 35) вм. өткір (острый); ерен вм. күшті, катгы (сильный, быстрый). Ағыны ерен взен (Шалк., 27) — быстротечная река; с а л д а р л ы адам (Ж. гв., 15). вм. сабырлы адам (выдержанный, тихий человек); үсынсщты (Ж. гв., 39). вм. жинакты (опрятный, аккуратный); э л ж у а з (Ж- гв., 307). вм. нәзік (нежный); м ү к і т а й л ы (Ж. гв. , 577); к ы р ы м п о з (Ж- гв., 182) вм. таза, жинакты (чистый, аккуратный); а й б э т (Шалк., 193). вм. жақсы (хороший); мэи- г у р (Ж- гв., 436, 443); е п с е к т і саусақ (Ж. гв., 1 1 ); е п е т е й - с і з (Ж. гв., 29) вм. ептейсіз (неуклюжий); рабайсыэ (Ж- гв., 73). вм. әлсіз (беспомощный, маломощный); о с п а д а р л ы (Ж. гв., 489) вм. сотқар, тентек (шаловливый, балованный); дақды (Ж. гв., 525) вм. даккты (славный, знаменитый); Ср. даңға шыкты — сде­ латься известным (Н. Ильминский. Материалы..., стр. 21). ЛОсы ас кепке дач болды сойган кеп мплдан Вместо литературного үлкен, зор (большой) писателем употреб­ ляются слова н эн , н э н б а й , д ы р а у, ш о к . Например: Нүсірет оң крлымен еті тығыз нән бір ісектің жабағысын сыпырып жатыр (Шалқ., 132). Жщсылықтың алдына нэнбай көк серкені лықсытып тастай салды (Шалк., 206). Жүзі күнге тотығып, шоң мұрынньің үсті теңбілденіп, ерні жырылған бафегі Антоша Жақсыльщтың қа- сына келіп тура қалды (Шалқ., 95). Ср. у М. Утемисова: Суда жүз- ген нән балык,... (X. Жүмалиеа. Махамбет, 85). Ойбай, өңкей ды- раулар екен! (Ж. тау., 85). Ср. Лсуші еді жүрг, ігіттің бүл дырауы. омырауы*. а л и ев . Махамбет, 1948, 69-бет. іни и . Тана, шығ., 89-бет. >ков. Танд. шыр., 165-бет. 52

Сеніқ қолың керім дырау екен (Еспол, Гурьевск. обл.). Большой интерес представляют диалектизмы, оканчивающиеся на д а й/д е й. В значении м а л е н ь к и й выступают слова ш и е т- пример: Шиеттей жиендерін көргенде жаңағы қарт бүрылып кет- кені неліктен? (Ғ. Сл. Ауыл адамдары. Әд. ж. иск., 1955, №9, 89). Олардың оргасында ш и е т т е й бала-шағалар да бар (Ж .гв., 23). Шүйкедей кэрі иіешесі Уляға төтеледі (Ж . гв., 53). Кішкене үйлер- діқ туянадай кухнясы... (Ж . гв., 249). Бүкіл қала қараңғылық қу- шағында... еш жерде қылаң еткен титте й д е сәулесі жок, (Ж. гв. 129). Ср. Көріқізші т ит т ей мына шыбықты (X. Ерғалиев. Таңд. шығ., 172). С этой формой связана и другая форма т н т і м д е й . Например: Титімдей болса да Қуаныштың қосқан үлесі бар ма. (Ғ. Сл. Ауыл адамдары, Эд. ж. иск., 1949, № 11, 40). Мүндай кіш- тімдей істі елемеппін. (Бесж. өр., 120). В значении большой употребляются слова д ы н д а й , д а р д а й . Например: Мекеменің басында отырған білікті, дыңдай адам. (Бесж. ор., 8). Кроме того, встречается очень много слов на дай/дей, корни которых самостоятельно не употребляются. Например: Ой- дай қаражат бердім (Ж . гв., 402); талқыдай дойжеткен (Ж . гв., 439); кіріштей аппак, (Ж . гв., 558); жіптіктей (Ж . гв., 8); кестепан- дай жұмсақ етік (Ж- гв., 708); малмандай су (Ж . гв., 338); бадам- дай қоңыр. (Ж . гв., 74); шылаушандай ұп-ұзын (Ж . гв., 152); ию- кімдей жер (Ж . гв., 320); тайдай тал түсте (Ж- гв., 338); м у нт и з ­ д а й тап-таза (Ж . гв., 33); сайдауылдай жігіттер (Ғ. Сл. Куре та- мыр, Эд. ж. иск., 1947, № 11, 64); Шарбидай ширатылып... (Ж . тау., 27); іспектей болған көзі... (Ж . тау., 47); тегенедей дөңгеленіп... (Ж. тау., 82); зыңғыгтай келіш иек болып... (Ж. тау., 221); аңғалақтай- аңғалақтай екі ңүдық... (Ж . тау., 228) шоқалдай-шоқалдай үйілген тары (Ж . тау., 322). Из местоимений вместо литературного анауы (тот), мынауы (этот), біреуі (один) употребляются формы анаусы, мынаусы, біреу- сі. Например: біресе анаусы, біресе мынаусы тоқып отырғандарын қоя салып, оқта-текте саған ала көзімен қарап қояды (Ж . гв., 139). Немесе жау шауып бара ма?— деді әлгі біреусі (Ж- тау., 105). Вме­ сто литературного кейбір (некоторый) очень часто используются к,айсыбір (Ж . гв., 149); вм. б&рі, бүкіл (все) встречается барша, бүт- кіл (Ж- тау., 18) или қырқай (Ж . гв., 739); вместо қаниіасы (сколь­ ко) употребляется қаншамасы (Ж. гв., 346). Вместо кейде (иногда) —шығайда (Ж- гв., 196). Вм. местоимения бәрі, түгел (все, це­ ликом), выступает нобайы. Например: М ал нобайы аман шыққан сияқты (Шалқ., 6). Ворошиловград пен Каменск жаққа қарай шықкан жүрттын нобайы да осы көше арқылы жүретін (Ж . гв., 448). Глагол тую (букв, завязывать в узелок) часто употребляется в значении понял, уловил. Например: Енді түйдім: бүлар бірін-бірі Қамтымайды екен (ІІІалк., 1964). Кадіріқді білмеппін, енді түйдім (Шалқ., 189). Ш ығыну — уйти далеко, затеряться (о скоте). Малды 53

бүйтіп ерте қайтармағанда Итасқанның желі де кедергі болмайтын еді, Итащан сок,паса еіикі де шығынбас еді. Еіикі шығынбаса, Бар- шагүл осылайша әбіргерге түсер ме еді? (Шалк., 14). Кроме того можно указать на даңғазалау (Ж. гв., 21) вместо бақыру, айқайлау (кричать); уалау (Ж- гв., 66) вм. уқалау (растирать); мойтау (Ж. гв., 706) вм. тойтару (отразить); туындау (Ж. гв., 39) вместо туу (родить, произойти); қунысу (Ж. гв., 40)вместо берекесі қаіиу (на­ доедать); дауаламау (Ж. гв., 80) вместо тыншымау (беспокоиться, не успокаиваться); бзпектеу (Ж. гв., 222) вместо мэпелеу (ревно­ стно оберегать); қоиіықтандыру (Ж. гв., 259) вместо шаттандыру (веселить, обрадовать); ірметілу (Ж. гв., 360) вместо сүйретілу (та­ щиться, волочиться); манду (Ж. гв., 232). вместо сятті болу (ус­ пешно); дзлдүрлеу (Ж- гв., 60); былдырлау (болтать, детский ле­ пет); монтансу (Ж. гв., 304) вместо үндемеу (молчать); кезігу (Ж. гв., 350) вместо кездесу (встречаться); қатталған (Ж- гв., 149) вме­ сто қабатталған (наслоенный); ишрқайлап (Ж- гв., 37) вместо шырк айналып (бегать кругом); кіреукелене (Шалк., 8) и др. Вместо слова жолшыбай (по пути, дорогой) употребляется же­ лай (Шалк., 49). Вместо біраздан соң (немного погодя) употребля­ ется бітегенеден сон, (Ж- тау., 140). Сравните у Катаринского; бе- тигине (Грамматика киргизского языка. Оренбург, 1898, 112). Срав­ ните: Бітегенеден соң жэне бір іиие, онан біраз өткен соң жэне бір шие, сонымен эр жерде бір әкесінің крлынан түскен шиені он шак,- ■ты рет иіліп, жерден алып зкеді (Ы. Алтынсарин. Тандамалы шы- ғармалары, 1955, 75). Очень часто встречается слово ілкі в значе­ нии вперед, сначала, раньше. Например: Сөзді ілкі бастаған Арыс- тан болды (Ж- тау., 203). Каналы ілкі әзірде жүдэ толқылы (Ж- тау, 231). Орман крзынасы ілкі к,ажетімізді ғана өтей алады (Шалк- 70). Это слово, видимо, заимствовано из татарского языка, где оно в форме элек выступает в том же значении, что и в казахском. Сравните у Тукая: Иң элек бу тел белэн дңкэм бишектэ квалэгэнх Үльщсан мол куш (Ж. гв., 431) вместо өте мол куш (очень мно­ го сил); шак, квтеру (Ж . гв., 80) вместо әрен көтеру (еле-еле под- нятъ)\\ээуде (Ж. тау., 191) вм. эдетте (обычно); қарсыма-қарсы (Ж. гв., 32). вместо карама-карсы (напротив, противоположный); сонағурлым (Ж. гв., 232) вместо соғұрым (тем паче); бірме-бір (ьесж, өр., 32), вместо жекпе-жек (один на один); бермен (Ж- гв., 2(о3ч3е)нвьм) еситодрб.ері (сюда, ближе); бек (Ж. гв., 235) вместо өте, аса Из подражательных слов отмечены ежіл-түжіл (Шалк., 80) или ежіл-қуиіыл (Ж. гв., 74) вместо ежіл-құжыл (очень близко сойтись при беседе, в отношениях). Например: Бозбала мен жас бойжеткен соншама ежіл-қүшыл бола қалыпты (Ж. гв., 74). Орғаш-орғаиі1 1 Г. Т у к ай . Сайланма эсерлэр, 1953, I том, 275-бет.

жер (Ж. гв., 330.) — парное слово, дающее образное представление с кочковатой дороге с ухабами. Қадақ-қадақ — вместо топ-топ (группа, толпа). Например: Офицерлер қадақ-қадаі5, топ-тобымен көрініп қалып жатты... (Ж . гв., 710). Слово жоқ (нет) иногда употребляется с эмоционально экс­ прессивной частицей — а. В таких случаях жок, — а кроме значе­ ния отрицания преобретает также оттенок возражения. Например: ——Аты Жақсылық! Жаңылысқан жоқсың ба? Жоқа, несіне жаңылысам! (Арм. аг.) —Его имя Жаксылык! Ты не спутал? - Д а нет, что там путатьі Вместо слова ендеше (если так, тогда) употребляется его усе­ ченный вариант әше (эші). Например: Әші..., онда цайтсем екен. Турдыахан, а? (Шалк., 163). Ж ә, бопты, әіиі... (Шалк., 296). Срав­ ните Аше — ну так... аше мен де барамын — ну так и я пойду (Н. Ильминский. Материалы..., 46). Из грамматических явлений, кроме указанных біреусі, анаусы, мынаусы, можно отметить и көбісі вместо литературного көбі (мно­ гие). Например: үйдің есік алдында тоқтасқаны да, жастары да бар, көбісі қыз-қатын (Ж . гв., 357). Вместо тугіл (не только...) употребляются формы турман,, тур- сын. Например: Адъютант Марина үшін адом турмак, малға да та- тымайтын (Ж . гв., 230). Бул азапты бастап кешірмек т у р с ы н бу- лар кеудесінде жаны бар адамға жазудың өзі де мумкін емес еді (Ж. гв., 702). Часто встречаются такие обороты, как ш а т а қ б о л д ы е м е с пе? (Ж. тау., 70) вм. шатақ болған жок па? Қ у а д ы е м е с пе? (Ауыл адамдары. Эд. ж. иск., 1955, № 9, 85) вместо думай ма? Бала е м і з б е й д і е м е с с і з б е ? (Шалқ., 162) вместо бала еміз- бейсіз бе? и др. Подобные вопросительные конструкции характерны для речи населения юго-восточных областей Казахстана. Сравните: А л д ы м е м е с п е ? (Чиликский р-н, Алма-Атинская обл.). В по­ вести Ж . Тлекова «Кайнар» этих конструкций очень много. Напри­ мер: Дзлелдеп берді емес пе? (стр. 17) Кіріп келе жатыр емес пе? (стр. 25). Айттым емес пе? (стр. 210) и др. Для выражения прошедшего времени писатель очень часто упо­ требляет глагольную форму на л ы-л і, несмотря на то, что данная функция этого аффикса не характерна для литературного языка. Например: Харттың жанына дерті б а т у л ы көрінеді (Ж . тау., 51). Мен түгіл дәрігердің өзі с а с у л ы (Ж . тау., 71). Арыстанда 6 ба­ ба болушы еді, соныц төртеуі майданға к е т у л і ... (Ж- тау., 192). Айкүміс қатты-ақ қ и н а л у л ы (Ж. тау., 238). Ағиіс адресінен де а д а с у л ы (Ж . тау, 249). Расында Сатқын үннен қ а'л у ы (Шалк., 18). Ақжан байқаса да, аңғармаған сияқты пішін к ө р с е т у л і (Шалқ., 270). Б у л екеуіне бетін безеу басқан неміс денщигі толық амірші б о л у л ы (Ж . гв., 210). Сравните: Өнерлі бол деп а й т у л ы (Ж. Молдағалиев. Нұрлы жол, 66). У Н. Байғанииа:

:я форма к ү н і г е (в день) Напр : к ү н і г е а не употребляет- ша қоііды әрең %ырк,ып, ауылына тэлкек бопты (Шалқ., 131). Вм. литературного катар, бірге (наряду с) с о істесеңіз түрмысқа да ю лумен қ а б а т , Аймақ- п беруге қызмет ете біліңдер (Ж. I (стать потолще), ж е н Ілд е- :за ів г

Примеры на вышеуказанные словосочетания: Әлгілер ы м ы рт - Қа с ү қ г і п ағылып бара жатты... (Ж . гв., 9)... Қалаға келіп ор- наласып алған өте салдарлы, эр нэрседен хабары мол, п і к і р г е д и қ а н , мунтаздай ңырынған майор-интенданттар енді өмір-бақи орын алыспай осы жерде тұратын сияқты үй қожаларымен қал- жыңдасыл, күліп отырып к,арта ойнайтын... (Ж. гв., 15). Ол с о ң - ғы э з і р д е «Краснодонуголь» тресінің Орталық мастерскойында механик цехының начальнигі боп қызмет етті (Ж. гв., 86). Әр адам оқып білім ала білсін де, қарапайым мамандьщтан өмір шеге бас- тайтын болсын... (Ж ■ев., 108)... тысқа шыға келгенде, июль айын- дағы т алм а т ү с т ің шағырайған күні көздеріне шағылыса кетті. (Ж. гв., 151). Б ул сезім онда, әсіресе б а ғ а н а м е зе т т е, өзініқ әбден пысынағаны да күштірек болды да, үйдегі ожесіне қаіиан же- тетінін арман еткендей қыңқылдай бастаған (Ж. гв., 217). Кднша сенбестік болса да, оған ілкі мезетте Филипп Петрович «Правда» ның жаңа номерлерін алған екен деген ой сап ете түскен-ді. (Ж. гв.. 254). Соколованың құбы-күрдас әйелдері бүған ілкі әзірде таңда- нысып, бара-бара сын да тақты (Ж. гв., 245). Б ү р ы н ғ ы э з ір - де барақтың бул бөлегі... екі бөлінетін бірнеше камерадан түрушы еді (Ж. гв., 318). Майстер Брюкнер окыс мекіреніп, колындағы си­ гар щлдығы уиіып кетіп, еденге барып ж а л п а с ы н а н т ү с т і . (Ж. гв., 385). Сіздер ол балаға б а й қ а с б о л ы ң д а р , тексеріп көріңдер өзін, (Ж. гв., 440)...м іне бүгін оқ тиіп, осы қалай жағдайда е к і д а й д ы ң үстінде жатыр (Ж- тау., 250). Мүхит пен Қайырбек т е м е к і и і е г у г е тысқа ишқты (Шалқ., 55). Мына бір жерде мектеп болады, я м а ? — деді... (Шалқ., 96). Ол тізесі бүгіліп, үзыи аяқтарын сүйрете әрең басып, буманы суйрете-мүйрете и і а қ кө т е- р іп келе жатыр еді (Ж. гв., 80). Неміс мемлекетіне азық-түлік та­ ги да к е р е г у і м ү м к і н (Ж . гв., 508). Лек-лек жүрт айналада не болып жатқанын да байқамаған секілді. С ү р қ ы қ а ш ы п, үнсіз ағылып жатты (Ж . гв„ 23). Ол өзін өзі үстап беруге ш а к к а л д ы (Ж. гв., 317)... жылауға да иіамасы келмей з а п ы р а н і ш і п , зар жүтып, жападан-жалғыз кемпірлер мелиіиіп отьір. (Ж. гв., 16). Бүларды жүрттың бәрі білетін еді. Сондьщтан б ү л ш е н д е жа- сырынатын да жер жок, (Ж. гв., 653)... сен жаныңды жүйке боса- татын нәрсенің бәрін маңыңа жолатпастай етіп үйретііп алған ша- ғыңда кенеттен сүйіспениііліктіц ті н і б о с а п , маңыңдағыңның бэріне жүрегің елжіреп кетеді! (Ж. гв., 8)... кейбіреудің жүрт ой- лағандай болмай и іы н т у а й т қ а к е л г е н д е басқаиіа адам бо­ лып шьщқанын айк^ын фактылар дәлелдей түрса да адамға деген бүрынғы көзқарасын өзгертуді лайықсыз деп біледі (Ж . гв., 566). Слово ә к е (отец) употребляется в значении р о д н о й , д о р о ­ го й при ласковом обращении к младшим. Например: Ә к е л е р і м- а у, эуелі сусын іиііңдер/ Кемпір мен бір шопан Бариіагүлді «яке» л е п , екі жақтан қолтығынан алып, үйіне енгізді (Шалк., 260). Ә, оқу дейсің бе? Оқығаның жақсы, экетай! (Шалк., 191). Жастың талабын қайырмаған жөн, әкелерімі (Шалқ., 250). Бар- 57

іиажан, экем, сен шатырға окат? (Шалк., 25). Ал, әкем, ала түс' Карның ашк,ан шығар! (Шалк., 18). Писатель сам, видимо, подметил разницу в употреблении это­ го слова. Приводя пример, ғкесіне гартқан ғой, якам. (Шалк., 52), он замечает: «Екі оке катар келгенде, Мухит күлімсіреп, Жепси- дың окесін» ішінен бір қағытып өтті (Шалк., 52). В романе «Шалкар» встречается глагольная форма повелитель­ ного наклонения келе қалың вместо келе кал (приди же). Напри­ мер: Күшіңді сынап көрелік. Мен Тасеген иесі... Коне, келе қалың! (Шалк. 197). Эта форма характерна для речи казахов южного Ка­ захстана. Употребление слов там вместо уй (дом); жүдэ (Шалк.. 47) вм. тіпті, өте, аса (очень); ауқат (Бесж. өр., 25) вместо тамак (пища) и др. характерно для речи жителей южных областей Казах­ стана. Такое наличие «южных» и «юго-восточных!» элементов объяс­ няется длительным пребыванием (почти 25 лет) Г. Сланова в Алма- -Атинской, Талды-Курганской областях. Кроме диалектизмов в языке Г. Сланова встречаются слова, формы слов и обороты, которые не употребляются в литературном языке. Встречаются, к примеру, такие нелитературные слова и фор­ мы, как турада или турасында вместо литературного туралы (о, про); бағзы вм. кейбір (некоторые), ям дирекция, эм райсовет... вместо дирекция да, райсовет те (и дирекция, и райсовет) и др. Очень много татаризмов вроде не етерге білмей вместо не етерін білмей (не зная что делать), қайда қоярға білмей (не зная куда поставить), босатарға жақсы (хорошо бы освободить) и др. Эти формы чужды современному казахскому литературному языку. Они скорее всего напоминают книжный язык конца XIX — начала XX веков. Именно в тот период существовали такие отжив­ шие формы инфинитива, как мак/мек. Например: алмак, керек (Шалк., 70) вместо алу керек (надо брать); бездірмектің амалы (Шалқ., 110) вм. бездірудін амалы (попытка разочаровать) и др. Из сказанного, конечно, не следует, что казахский литератур­ ный язык нс обогащается за счет диалектизмов. Но употребление какого-либо диалектизма в художественной литературе оправды­ вается лишь в том случае, если для обозначения понятий не имеется соответствующего слова-синонима в общенародном языке. Здесь в первую очередь мы имеем в виду профессиональные слова. В южных областях Казахстана, где развито бахчеводство, вино­ градарство, хлопководство и др. отрасли хозяйства, есть много наз­ ваний сортов винограда, хлопка и фруктов. В прикаспийских и при- аральских районах немало слов, связанных с рыболовством. Эти слова писателям надо использовать, так как в литературном языке все они почти не имеют соответствующих эквивалентов. Со­ вершенно правильно поступает Г. Сланов, широко употребляя в сво­ их произведениях профессиональные слова, особенно названия /кустарников, трав, деревьев: қараган, шаттаук, шегіршін, шая, жусан, казтандай, куреңсе, бәрпі, ырғай, сырғалы күлақ, акбөкен, шалау, ою жүн и т. д.

Однако писателю подчас изменяет чувство меры — свои произ­ ведения он перенасыщает диалектизмами, что, конечно, не способ­ ствует повышению их популярности. Как известно, язык художе­ ственного произведения, как «первоэлемент литературы», указы­ вал А. М. Горький, является основным материалом создания всей словесной ткани произведения. Классики марксизма-ленинизма всег­ да боролись за чистоту и выразительность речи, выступали против засорения языка ненужными, лишними словами. Всем хорошо из­ вестны заметки В. И. Ленина «Об очистке русского языка», в кото­ рых, возражая против употребления иностранных слов без надоб­ ности, он напоминал об обязанности писать и говорить просто и ясно, доступным массе языком1. Вспомним многочисленные статьи М. Горького о литератур­ ном языке, в которых писатель неоднократно указывал на необхо­ димость борьбы с диалектизмами, т. е. с областными наречиями. В свое время он резко и справедливо осудил попытку писателей Вс. Иванова, Ф. Панферова, Л . Сейфуллиной и др. открыть диа­ лектизмам широкий доступ в художественную литературу. Крити­ куя Ф. Панферова за то, что он употреблял в своих произведениях такие непонятные слова, как пыжжай, базынить, трюжильный и др., М. Горький показал, как злоупотребление диалектизмами иска­ жает замысел автора, делает его произведения недоступными ши­ рокому кругу читателей. «Пристрастие к провинциализмам и мест­ ным речениям, — указывал великий пролетарский писатель, — ме­ шает ясности изображения»2. И далее он писал: «У нас в каждой губернии и даже во многих уездах есть свои «говора», свои слова, но литератор должен писать по-русски, а не по-вятски, не по-бала- хонски»3. Специфические слова и выражения имеются в западных, юж­ ных и восточных областях Казахстана, и писатели должны строго отбирать их. Что будет, если писатели, выходцы из западных об­ ластей Казахстана, будут употреблять такие слова и словосочета­ ния, как т ә р т і п б е р у (дать указание) вместо нұскау беру, как это делает Ж . Тлеков, или к у н б а ю (заход солнца) вместо кун бату, как это делает А. Сарсенбаев, а Т. Жароков будет употреблять слова м о ш к а п с у р а у (спрашивать подробно) вместо егжей- тегжейіне дейін сурау. Перенасыщенность произведений диалектизмами снижает выра­ зительность языка и его общедоступность. Надо очищать при пере­ изданиях произведения казахской художественной литературы ог диалектизмов. Помочь в этом писателям должны редакторы. Большой и почетный долг писателя — развивать и обогащать литературный язык. Акад. В. Виноградов, выступая на Втором .Все­ союзном съезде писателей, правильно отметил, что «работа писа- ' В. И. Л е н и н . Соч., т. 30, стр. 274. 8 М. Г о р ь к и й . О литературе, стр. 129. 8 Т ам ж е, стр. 388. 59

теля над языком своих произведений — дело не частное, не личное, а общее, народное. Язык писателя —. общенародное достояние:»1. Все это требует от писателя тщательной и кропотливой рабо­ ты над языком своих произведений. Добиваясь чистоты, вырази­ тельности и точности языка, он должен постоянно помнить о ве­ ликом поэте-трибуне В. В. Маяковском, перебиравшем «тысячи тонн словесной руды единого слова ради». ' В. В н н о г р а ведений. См. сб. «В<опросы культуры речи». 60

А. КУРЫШЖАНОВ ПАРАДИГМЫ СКЛОНЕНИЯ В ЯЗЫКЕ ПИСЬМЕННОГО ПАМЯТНИКА XIII—XIV вв. «СОРЕХ СІІМАІМІСЕІЗ» Куманский или половецкий язык является одним из ответвле­ ний древних кипчакских языков. Этот язык зафиксирован в различ­ ных письменных памятниках, главным образом, в знаменитой кни­ ге Собех Сишапісиз (сокращенно: «СС»). В XIII — XIV вв. куманский язык • (Іапкна сишапезса) был язы­ ком народов, населявших причерноморско-каспийские степи. Поэ­ тому неудивительно, что русский князь В. Ярославич (XI в.) «до­ ма сидя, изумняше пять язык», в число которых, по предположению В. Бартольда, входил и куманский язык, как язык восточных его соседей'. В рукописи Собех Ситапісиз, датированной 11 июля 1303 го­ да, отражен язык куманского народа XIII — XV вв. В 1362 году эта рукопись была передана известным итальянским поэтом эпохи возрождения Ф. Петраркой в библиотеку храма св. Марка в Ве­ неции, где она бережно хранится и по сей день. Сосіех Ситапісив состоит из двух частей. Первая его часть впервые была издана в виде куманско-французского словаря из­ вестным академиком-синологом Ю. Клапротом2. В его издании ку- манские слова сравниваются с соответствующими турецкими и дру­ гими словами тюркского происхождения. Вторым издателем был Г. Кун3. Им изданы обе части Сойех’а. Предисловие к изданию на латинском языке состоит из девяти глав. Полным изданием памятника Собех Ситапісиз Г. Кун дал надежное пособие по древнему куманскому языку и тем самым сделал его достоянием исследователей. Одним из исследователей и издателей Сойех’а в России был В. В. Радлов4. В отличие от других издателей он в своем издании ’ В. В. Б а р т о л ь д . История изучения Востока в Европе и России. Л., 1925. Изд. 2, стр. 170. * Н. 1. К 1 а р г о 4һ. УосаЬиІаіге Іаііп. регзап еі кошапз. Мегаоігез ге- ІаІіГз а ГАаіе, Іо т е III, Рагіз, МДССС XXVIII. 8 С. К и и п. Сосіех Сишапісиз. Висіарезііпі, 1880. _ • \\У. \\у. р а й I о ГI. Баз (йгкізсһе Зргасһшаіегіаі 6е$ Сойех Сотапісиз 51.-Ре(ег5Ъоиг§, 1887. 61

куманско-немецкого словаря пытался дать транскрипцию куман- ских слов на основе русской графики. В 1936 году факсимиле Со<1ех‘а издал К- Грёнбек. Он же в 1942 году выпустил куманско-немецкий словарь, снабдив его предисло- Таким образом, сейчас имеется немало изданий памятника Со- <1ех Сшпапісиз, дающих возможность вести по куманскому языку широкое исследование. Для того, чтобы познать сущность и форму казахского язы­ ка, изучить сложные вопросы его возникновения и постепенного развития, необходимо рассматривать его в сравнительно-историче­ ском аспекте с родственными ему живыми и мертвыми тюркскими языками, к числу которых относится и куманскнй язык. Здесь мы должны исходить из известного положения Ф. Энгельса о том, что «материя и форма родного языка тогда могут быть поняты, когда прослеживают его возникновение и постепенное развитие, а это невозможно, если оставлять без внимания родственные ему живые и мертвые языки»2. Исследование куманского языка дает возможность определить его основной словарный фонд, грамматический строй и должно про­ лить свет на ряд весьма важных вопросов истории, этнографии и культуры куманского и некоторых других тюркских народов. Изу­ чение и исследование куманского языка важно не только для тюрк­ ской филологии и истории, но и для истории средневековой европей­ ской торговли и миссионерства, вообще2 и для истории русского народа, в частности4. В данной статье мы исследуем в куманском языке в сравнитель­ ном плане- главным образом падежные формы, так как в тюрко­ логической литературе они до настоящего времени почти не при влекали внимание исследователей. Между тем в тюркских языках при изучении морфологии основное внимание обращается на анализ формообразующих элементов, занимающих и в синтаксисе и в фо­ нетике далеко не последнее место. Именно поэтому, исследуя падежные формы в куманском язы­ ке, мы решили изучить их специфические особенности в' сравнении с падежными формами в казахском языке и установить взаимоот­ ношения и взаимосвязи падежных форм в этих двух родственных языках. В оригинале Собех'а и его изданиях отмечается 6 падежей. Они названы традиционными латинскими терминами: номинатив, ‘ К. О гб п Ь е еһ . Сойех Сшпапісиа (іп (акзітііе), Қорепһаееп, 1936. Его же. Собех Сишашсиа, Корепһакеп, 1942. К. М а р к е И Ф. Э н г е л ь с . Собрание сочинений. Т. XV, стр. 327. нал Рпоссий»скЬой А7к0алдеьмди‘и™Навуыкй».ТР1У8Д27,окпно. л7о,всцтарх.. 1«3Р9у.*сский исторический жур­ № 5*, Мкн-. А1-. Оч. бIоI,лсетрн.с8к.и й . Письмо к М. П. Погодину. «Москвитянин». 1850,

генитив, датив, аккузатив, аблатив и вокатив. Из числа падежей мы исключаем вокатив, так как он выражает обращение, а не от­ ношение имени существительного к другим словам в предложении, и вместо этого вводим локатив. Казахские переводы куманских. слов выделены разрядкой и курсивом, а русские переводы взяты в- скобки1. Перейдем к определению падежных форм в куманском языке. 1. Н о м и н а т и в . В языке Собех Сиіпапісиз номинатив не имеет своих падежных окончаний. Использованный в роли той ос­ новы, на базе которой образуются косвенные падежи, он входит в морфологический состав каждого падежа и тем самым утрачивает свою способность быть падежом. Отсюда не следует, конечно, что номинатив представляет собой абсолютную форму слов, которая не имеет никакого грамматического оформления, то есть лишена формы притяжательности и числа. Номинатив может стоять, во-первых, в форме чистой основы (первичной и вторичной), например, Ъа1а б а л а (мальчик), Ьаіаіік б а л а л ы қ (детство), во-вторых, в форме множественного числа, например, Ьаіаіаг б а л а л а р (мальчики) и, в-третьих, в притяжа­ тельной форме, например, Ь а іа т б а л а м (мой сын), Ьа!ап£ б а л а к. (твой сын), Ьаіазі б а л а с ы (его сын), Ьаіаіагіт б а л а л а р ы м (мои сыновья), Ъа1а1агіп£ б а л а л а р ы н (твои сыновья), Ьаіаіап б а л а л а р ы (его сыновья), Ь аіатіх б а л а м ы з (наш сын), Ьа- Іап£І2 б а л а ң ы з (ваш сын)*2. Г. Кун на стр. 75 и СІУ своего издания для номинатива приво­ дит примеры в нулевой форме. Например: а1 а т (лошадь) и в фор­ ме множественного числа аііаг а т т а р (лошади). Притяжательная форма там не указывается. Очевидно, издатель не считал ее харак­ терной формой д л я номинатива. 2. Г е н и т и в . Окончания генитива — п і п а/п і п £, — і п щГ\\ п £ образуют закрытый слог. В нем узкий і может быть пе­ реднего ряда при мягкой основе и заднего ряда при твердой основе. Последний звук окончания п/г считается заднеязычным носовым согласным3. Вариант — п і п % начинается с переднеязычного носового соглас­ ного звука и присоединяется к основе независимо от ее последних звуков, например, Іеделіп^ т и г і текенің муйізі (рога козла), Іепдгі- піп£ Ьиугисһу тәңрінің буйрығы (веление бога), исоипіпд бгі ушеу- дің өзі (сами трое), кізіпіпд каіі кісінің қатары (наравне с челове- ' Диакритические знаки в написании куманских букв по техническим при­ чинам заменены следующими условными знаками: с—с, а = а , хрс=-хрс,л=п, ' Здесь и аалее Необходимо иметь в виду, что I в орфографии Собех'з В. Радловым. См. в ’. В. Радлов. О языке куманов. СПб., 1884, стр. 15. Примеры куманского языка нами приведены по изданию Г. Куна со строгим сохранением его транскрипции. 3 В орфографии «СС» вместо — пц порой пишется просто>— 8 а —1 иногда заменяется— а или — е.

ком), аупіпд ііш айдың жүзі (вид луны), апаіагпіп^ коасі аналар- дың қуанышы (радость матерей), іагиспіп^ а1Іеп<1а жазықтың ал- дында (букв, перед виной), оіпіакпіпй изаһі өтпектің үсағы (крош­ ки хлеба), оіишпіпк Ьачіегі өлімнің баулары (букв, веревки смер­ ти), збгпіпй изи£і сөздің үзігі (отрывок речи), )игипіп§ ^агікііһі жүзінің жарыктығы (светлость лица), азпіпй коЬі астың көбі (боль­ шая часть пиши), іагіһпіпй апазі жарықгың анасы (букв, мать све­ та), а(піп£ Ьазі аггың басы (голова лошади), сһарпіпк ІиЬі қаптың түбі (дно мешка), каспіпй аз(і крестің асгы (под крестом), коіпіп^ исі ңолдың ушы (копчики пальцев) и др. Вариант -і п й1 следует за основой, оканчивающейся только на согласные звуки, например, айгікітізіпк ііт а г і ауруымыздыц тыма- ры (талисман нашей болезни) кбгігтіізіпй Іагі§і көзіміздің жарығы (свет наших глаз), Іатисһип£ оіи тамүқтың оты (огонь ада) и др. В языке Собех Сишапісиз формы -І п д и -п і п § иногда употреб­ ляются параллельно, ср. напр., һапіпд һапі ханиың ханы (хан из ха­ нов) и һаппіпң оиіі ханның улы (сын хана); Іепйігіпй іагікісһе п- ңірдіқ жарықтығы (светлость бога) и Іепйігпіпд іагісһіікі (в том же значении); кілііпй Іоіакіагі кімніқ еріндері (чьи губы) и кітпіп§ коаіі кімнің к,уаты (чьи силы). Относительно падежной формы генитива В. А. Богородицкий пи­ сал, что «в куманском языке новообразовавшееся именное оконча­ ние -н ы н/-н і ң вытеснило собой в именах -ы қ/-і ц и стало в этом языке единственным для родительного падежа»2. Такого же мнения придерживаются С. Е. Малов3 и Н. А. Баскаков4. Нам кажется, что вариант -іпц представляет собой не основную, а некогда существо­ вавшую в языке куманов форму окончания генитива потому, что, во- -первых, -іпу по сравнению с вариантом -піпц представлен ничтож­ ным количеством примеров, во-вторых, іпц в языке куманов более позднего периода (XVI в.) вовсе отсутствует5. Тенденция утрачива­ ния -іпу и преобладания варианта -піпд в той стадии развития ку- манского языка, в какой мы ее застаем в произведении Собех Сч- шапісиз, все еще полностью не завершилась, хотя форма 4пв приоб­ рела уже эпизодический характер. Мы не даем здесь сравнительный анализ падежных форм в сов­ ременных тюркских языках6, а ограничимся лишь определением то- ' В орфографии «СС»- С «/Н*• Т\"•н оТагс-кЛа кТо'в.І9Кк°л'ас№сиф*ик“ацр-ияҮІт1ю’рсктсрк-и3х «Известия АН “ І І б Т ^ Г ^ р И43.РаЗВИТИЯ И Ф°РМИр0ВаНИЯ тюркских В. А. Гордлевскому». М.,П1953™стр! дц0ловеикого кко„в./ ,I?I.бМмЭ.Т,ОГ1о9к5Ск6“, -стИрс.сл4!5Д—ОВ6?4н,ия90П—О 1с4р2а.внительной

го, что в окончаниях падежей является общим для куманского и ка­ захского языков. Окончание родительного падежа в казахском язы­ ке по закону созвучия согласных звуков имеет, как известно, не­ сколько фонетических вариантов: -ның/-нің -дыңі-дің, -тыңі-тің. По морфологическому составу один из этих вариантов -ныц совпадает с окончанием генитива -піп% в куманском языке. Возможно, данный вариант -ның в казахском языке представляет собой более древнюю форму по сравнению с другими его фонетическими вариантами ■дыц и -тың. Надо заметить, что родительный падеж в древне-тюрк­ ских письменных памятниках тоже имел форму -ныңі-нің и -ың/-ің, например: іоДигип (свиньи) абуғуң (медведя), кағаның (кагана), наішақ (чего) и др1. Что касается варианта іпр, то его мы не наблюдаем в казахском языке (здесь имеется в виду склонение имен существительных). Известно, что такое окончание родительного падежа употребляется во всех языках южной группы тюркских языков. 3. Д а т и в. Этот падеж окончивается на к а/к а, 2 аІШа, которые образуют открытый слог, гласный звук в них бывает при твердой основе открытым заднего ряда а, а при меткой основе — открытым переднего ряда а*. Вариант -ка начинается с заднеязычного глухого согласного зву­ ка и присоединяется к твердой основе. -Ка начинается с среднеязыч­ ного глухого согласного звука и сочетается с мягкой основой. На­ пример; кеска кешке (вечеру), иіизка ұлысқа (области), оіка оща (огню), корка кепке (многому), Іазһка таққа (престолу), сиргак- ка шуберекке (тряпке), еіка етке (мясу), (азка тасқа (камню) и др. Другой вариант -д а начинается с звонкого заднеязычного соглас­ ного звука и следует за твердой основой3; -д а начинает­ ся со звонкого среднеязычного согласного звука и соче­ тается с мягкой основой. Например, Ьаіада балаға (мальчику), оч§а уйге (дому), Іочда тауга (горе), бН тда өлімге (смерти), іпі- £а Шге (младшему брату), когда кэзге (глазу), ббпіада дуниеге (миру), егда ерге (седлу), оуда ойға (думе), һапда ханға (хану), іоіда жолға (дороге), Іапдда таңға (заре), (біетда төлемге (опла­ те) и др. На основе столь большого количества фонетических вариантов окончания датива можно было бы заключить, что окончание данно­ го падежа строго подчинено закону созвучия согласных звуков, то есть вариант-к а присоединяется к основе после глухих согласных 1 С. Е. М алов. Памятники древнетюркской письменности.' М.—Л., 195!, стр, 28—80. * о/о в орфографии «СС» порой обозначается через е и о. В итальянской транскрипции взрывные к и £ обозначаются через с и ; перед гласными не переднего ряда и через сһ и в перед гласными переднего ряда. В немецкой транскрипции они передаются через һ, §һ. Таким образом, ка и 8а иногда обоз­ начаются через са, сһа, һа, еһа.

звуков, а -д а — после звонких, сонорных и гласных звуков .Иначе говоря, можно было бы предположить, что после глухих звуков ос­ нова оглушается, как это наблюдается в половецком языке XVI ве­ ка, например, минаска Минасқа (Минасу)1. Но такого абсолютного закона в языке «Собех Сишапісиз» нет, ибо в нем очень часто встре­ чаются примеры другого типа: кбкда кокке (небу), Іігдігтекда гі- рілтуге (чтобы оживить), тепдиіикда мәңгілікке (вечности), адасда ағашқа (дереву), еіікда етікке (сапогам), кііпка күнге (солнцу), Ібгака төреге (господину), іагіііагка жарлыларға (бедным) и др. В. Радлов, в отличие от В. Банга и Г. Куна, последнее слово тран­ скрибирует іагіуіагға. В. Радлов считает также появление одного варианта окончания вместо другого, например, -к а вместо -да, простой опиской (Іарзиз с а іа ті)2. Данный падеж в казахском языке имеет такие же окончания, как и в куманском: -қ а /-к е , -ға/-ге. Но они, когда присоединяются к основе, придерживаются, в отличие от куманских, определенной фонетической закономерности: -к а/-к е следует за основой, оканчи­ вающейся на глухие согласные звуки, а -г а /г е присоединяется к ос­ нове с последними звонкими, сонорными согласными и гласными звуками. В куманском языке глаголы неопределенной формы оканчива­ ются как на -к а/ка, так и на -а/а, напр., Ьагтада-Ьагшакка ба- руға (чтобы пойти), кеітада-кеітакка келуге (чтобы прийти), ауізНгтада-ауізіігшакка ауыстыруға (чтобы менять), тіптада- тіп та к ка мінуге (чтобы ездить верхом), ауішада-ауітвкка айту- га (чтобы сказать), Ы1та§а-Ы1такка білуге (чтобы знать), іагіі- дата^а-іагіідатакка жарылқауға (чтобы благословить), Ьоітада- Ьоігпакка болуға (чтобы быть) и др. Дательный падеж в казахском языке при склонении глагольной основы в форме инфинитива оканчивается на -ға/-ге, следователь­ но, здесь куманский датив от казахского отличается лишь по окон­ чанию -а/а, которое напоминает нам форму айтмагъа (чтобы ска­ зать) в кумыкском, ногайском языках3 и форму алмага (чтобы брать) < а л м а к+ а в туркменском языке4. Вообще следует сказать, что -а/ - а является характерной формой датива в южной группе тюркских языков. Датив в куманском языке после аффиксов притяжательности * I* I ” лин единственного числа и III лица множественного числа оканчивается на -а/-а, напр., оиіита улыма (моему сыну), оиіипда улыңа (твоему сыну), оиііпа улына (его сыну), оиііагіпа ' т. И. Г р у н и н . Указанная 2 В. В. Р а д л о в. О языке куь Севе 1^огД МИТР \" 6 Материа' ы по истории кумыкского языка. Сб. «Язи- с. Ногайские тексты. Там ^ е ”^: . вып. И. М, — Л.. 1949. стр. 148. М. К. М«- р. 261. * Н. К. Д м и т р и е в . Долгие г ия по сравнительной грамматике іасные в туркменском языке. Сб. «Исследо- тюркских языков», 1, М., 1955, стр. 189.

улдарына (их сыну). Как видно из этих примеров, в казахском язы­ ке рассматриваемый падеж после посессивных аффиксов тоже оканчивается на -а/-е. Древние формы -г а / г а -г і/ г і и формы данного падежа -к а/к а -д а/д а в морфологическом составе некоторых слов но­ сят омертвевший характер. Такое явление является общим для срав­ ниваемых здесь двух языков, например, іазсагі тысқары (вне, кро­ ме), зопдга соңыра (потом), Ьазсһа басқа (другой), охда взгг (иной), иіги қарсы (навстречу) и др. Известно, что -га и -г і в не­ которых современных тюркских языках считаются окаменевшей формой дательного падежа, хотя они в языке орхоно-енисейских эпитафий V — VIII вв. не успели еще превратиться в категорию застывших грамматических формантов. Винительный падеж в казахском языке имеет окончания -н ы/н І, -д ы/д і и -т ы/т і. Первое из них отличается от куманского -н і тем, что оно присоединяется к основе, оканчивающейся только на гласные звуки. Можно предположить, что в казахском языке вариант -д ы и -ты по строгому закону созвучия согласных звуков по звонкости и глухости образован от варианта -н ы. Заметим, что форма -н ы, как основная для данного падежа, существует в тюркских языках изд­ ревле, по крайней мере, со времен орхоно-енисейских надписей. 4. А к к у з а т и в оканчивается на -п і / п І, который образует открытый слог и в котором узкий гласный в зависимости от харак­ тера основы может быть гласным переднего или заднего ряда1. -п і начинается с переднеязычного носового согласного звука2 и зафиксирован в «СС> сочетающимся с основой, оканчивающейся на все гласные и согласные звуки, на которые куманские слова могут оканчиваться. Например, дһаіапі қаланы (город), кізіпі кісіні (че­ ловека), {аупі тауды (гору), Ьоітасипа болмашыны (ничтожное), Іедепі текені (козла), аупі айды (луну), сатпі шамды (лампу), Іизтаппі душпанды (врага), коскагпі қоиіқарды (барана), оиіпі ул- ды (сына), сһагпі қазды (гуся), іазисіагітізпі жазықтарымызды (нашу вину), сорпі иіөпті (траву), сһштпаіпі Іқурметті (уваже­ ние), сісекпі гулді (цветок), кбспі көшті (караван), Ьедпі бекті (господина). Основа в притяжательной форме III лица оканчивается на п, которое ничем не отличается от казахского н , например, уазіп жасын (его слезы), уазіагіп жастарын (их слезы). Интересно отметить, что в «СС» вместо ожидаемого п нередко появляется п і, например, Ііпазіпі глада ЬегдіІ тэн асын маган бер- гін (окажи мне духовную поддержку) вместо ііп азіп (точнее: Іап азіп); Іаіци каЬакіпі Ъигсіі тамуқтың қақпасын бузды (разру­ шил ворота ада), вместо (а т и каЬакіп (точнее: Іатисһипд каЬакіп);* 1 -І в «СС» иногда обозначается через —и, -а , —а, —е. Его следует читать в мягкой основе і, а в твердой - ы. '• * По словам Г. Куна, п иногда по орфографической ошибке заменяется я: ірзе зсгіріог уеі соггекіог чиібаш ш іп тиіаүіі. См. Сосіех Ситапісиз, сгр. 171. 67

0ІШ/Ш8 Ьауіагіпі игбі өлімнің бауларын үзді (букв, отрезал верев­ ку смерти) вместо оіитпг Ьауіагіп (точнее: біішпіпд Ьауіагіп); ег Іигіпі кбгаі ер жүзін көрді (видел он лицо мужчины) вместо ег Іигіп (точнее: ег ііігіп); опд коііпі Ьегбі оң крлын берді. (подал он правую руку) вместо оп§ коНп. Еще интереснее тот факт, что в Собех’е иногда п і и п употреб­ ляются параллельно. Например, Ьоуп — §апіп оісһігиг бойын —жа- нын өлтірер (он убьет его) — іһс хрспіпд Ьоуіпі іецті Іиііріг збир Исус Христостың бойын тэңрі устап тұр, сүйіп (бог обнимает Ису- са Христа и целует), 4оубігбІ апбап капіпі тойдырды одан жа- нын (там удовлетворил он потребность своей души). Сравните сле­ дующие примеры: из4ип— изіипі ү с т і н (букв, его верх), егпіп — егпіпі ернін (его губы), збзіп— збзіпі сөзін (его речь), езісһіп — езісһіпі есігін (его дверь), Іауакіп — Іауакіпі таяғын (его палку). В языках южной группы тюркских языков после посессивных аффиксов III лица, как известно, употребляется окончание вини­ тельного падежа -н ы / н и (и і) вместо н в других тюркских язы­ ках, например, в турецком к і і а Ь і п і (его книгу), в узбекском т и л и н и (его язык), в языке узбекского тефсира XIII — XIV вв, современника «СО», отмечена форма хабаріні (его весть)1, в турух- менском говоре туркменского языка — х а б а р и н и х а б а р и н и (его весть)2. Г. Кун форму п і в слове сһісіпу кісіні (человека) считает окон­ чанием номинатива. В такую же ошибку впадает Ю. Клапрот, счи­ тая форму п і в слове Ьаггіагпі баршаларды (всех) окончанием но­ минатива. 5. Л о к а т и в . Локатив имеет окончания -I а/1 а и -б а/б а. Они, образуя открытый слог, одинаково присоединяются к основе, оформ­ ленной в простую и притяжательную формы. Гласный звук здесь мо­ жет быть открытым заднего ряда /а/ при твердой основе и откры­ тым переднего ряда /а/ при мягкой основе3. Один вариант начинается с переднеязычного глухого согласного звука 4, а другой вариант начинается с переднеязычного звонкого согласного звука б . Например: саһіа шақта (во время), кбкіа квк- те (в небе), 4аз4а таста (на камне), Ьаһ44а бақытта (в счастьи), косіа көште ( в караване), сһаріа қапта (в мешке), кеіеапба кел- гечде (когда приходил), Ьа!ба балда (в меде), загба сазда (в иле), апаба анада (у матери), кагба қарда (на снегу), зииба суда (в во­ де), сһауба қайда (где), Шшбе ілімде (в науке), кбібе көлде (в ..этих примеров может показаться, что вариант -4а / 1 а при-

соединяется к основе после глухих согласных звуков, а -б а / б а после звонких, сонорных согласных и гласных звуков основы. Но в «СС» часто встречаются примеры другого порядка: е§Шкба игілік- те (в счастья), о4б'а отта (в огне), іагіа жаэда (летом), Ьаіаіа ба- лада (у мальчика), 4оу4а тойда (на пире), ісіпіа іиіінае (внутри), аупаіа айнада (в зеркале), ачигіа ауызда (во рту), е4ікба етікте (в сапогах), агашСа адамда (у человека) и др. В казахском языке отмечены такие ж е окончания местного па­ дежа -д а /д е, -т а/т е, но они, в отличие от куманских, строго при- • держиваются закона созвучия звуков по звонкости или глухости. Как в куманском, так и в казахском языке окончания локатива в морфологическом составе некоторых слов представляют собой ока­ меневшую форму. Сравните сопбе-сопбе күнде-күнде (в каж­ дый день), 4иЬіпба түбінде (в основе) и др. Такие слова не расчле­ няются на корни и окончания. В окончании местного падежа почти во всех тюркских языках, включая и мертвые, наблюдается поразительное сходство. 6. А б л а т и в . Окончания аблатива -б а п/ с! а п, -4 а п/4 а п, подобно окончаниям генитива, образуют закрытый слог. Оканчива­ ясь на переднеязычный носовой согласный звук п ', они имеют в себе открытый гласный переднего ряда при мягкой основе и откры­ тый гласный заднего ряда при твердой основе2. Один вариант на­ чинается с переднеязычного глухого звука 1, другой вариант — с пе­ реднеязычного звонкого звука <І, например, ігасһіап жарықтан (изда­ лека), іагіһіап жарықтан (от света) кбріеп көптен (из многого), іоібв околдан (от дороги), ктуібчбеп күтуден (от ухаживания), Ъаг- саіагбап баршалардан (от всех), збгФап сөзден (от слова), г а т а - пабап заманадан (от эпохи), кігбап қыздан (от девушки), 4аубап таудан (из горы), 4аебап (то же самое), оусіап үйден. (из дома), ІепкгіФеп тәңріден (от бога), кугібеп кісіден (от человека), ошіап оннан (от десяти), Ь аіатбап баламнан (от моего сына), ізітіхбсп ісімізден (от наших дел), ко.ібап қойдан (от барана). Как видно из примеров, вариант -4 а п / 1а п присоединяется к основе после глухих звуков 4, с һ , Һ , р . Вариант -б а п / б а п — после звонких д , г , сонорных т , п , г , 1 и гласных а , а , і , » , ] звуков. Следовательно, окончание б после глухих звуков основ оглушается, как это бывает в половецком языке XVI века: Нурсис- тан (от Нурсиса)3. В «СС» порой наблюдается нарушение этой закономерности присоединения окончаний к основе. Например: раудатЬагІап пай- ғамбардан (от пайгамбара), а4бап аттан (от лошади), сапакбап ша- нақтан (из меш ка), аге4іп4ап ардақтыдан (от уважаемого) и др. ' п в графике «СС» иногда обозначается через дефис (-) над буквами ’^Вместо о попой пишется р. гр. 96.

По морфологическому составу и фонетическим вариантам окон­ чание исходного падежа в казахском языке абсолютно сходится с окончаниями куманского аблатива. Но мы не наблюдаем в казах­ ском языке вышеуказанного отклонения в употреблении данной формы. В куманском языке, в отличие от казахского, между посессив­ ным аффиксом III лица и окончанием аблатива появляется - п , на­ пример; егкіпбап еркінен (от его воли), егікіагіпбап еріктерінен (от •их воли). Сравните в ногайском, татарском языках: еркіннен. В ку­ мыкском и куманском языках они совпадают, принимая общую форму: еркінден. Возможно, в казахском языке: еркін+нен>еркінеи. На архаическую форму исходного падежа — ііп в куманскол языке оканчивается единственный пример: ]0£аг(іп ке1§ап жогары- дан келген (буквально — приехавший сверху)1. В связи с окончанием данного падежа уместно отметить, что не­ которые исследователи отрицают наличие окончаний исходного па­ дежа в языке орхоно-енисейских надписей. Например, Н. К. Дмит­ риев пишет, что «исходного падежа еще не было в орхонских над­ писях VIII в., где его функции выполнял местный падеж»2. Такого же мнения придерживаются А. И. Искаков3 и Л . И. Харитонов4. Языковые факты говорят о другом: Іогап циз іагсгісііп добу (пти-. ца устремилась с неба), заЬу апііірг опбап цасашшги зи іогуіутіі- т і з (пойдем мы походом с востока на кагана), оғигбаліал кохи» Ісаііі (пришел лазутчик из огузов) и т. д .5 Вышеуказанные авторы правы лишь в отношении того, что функ­ ции исходного падежа иногда выполнял местный падеж: Оигчугба Іапіушух (пришли мы из киргизов), Алту-Шанта каліп (приехал из Алту-Шанта)6. Наконец, нужно отметить, что Г. Кун форму -б а т в слове уа1- дихіагбат жалғыздардан (от одиноких) и Ю. Клапрот форму -б и т (уаідихіагбит) приписывают аблативу. Им следовало бы писать -б а п: уаІ£их1агбап. Вместо казахского творительного падежа в куманском языке употребляется сочетание основы слов с послелогом Ы1е7. Например: аіазі Ы1е атасымен (с его отцом), сопциі ЬПе көңілмен (с настрое- бует разъяснения. Р Грамматика башкирского языка, М., 1948, стр. 61. умыкского языка. М,—Л., 1940, стр. 67. Іод ред. М. Б. Балакаева и А. И. Искакова, Алма- . Современный якутский язык. Якгиз, 1947, стр. 103. . Памятники древнетюркской письменности, сгп. «С. Ё. М а л о в. Енисейск. >. 67. 7 Он пишется: Ые, Ъиіа, Ы веских вариантах характерна г. ский, турецкий и лр.)

нием), С5Іи$ Ы1е христоспен (вместе с христосом), іагис Ьііе жазық- пен (с виной), іаз ЬНе таспен (с камнем), коПт Ьііе қолым- мен (с моими руками), аііпк Ьііе атыңмен (с твоим именем), Ьа1а- Іагіщіг Ьііе балаларымызбен (с нашими сыновьями), ачги Ы1е аузы- мен (с его языком) и др. Казахский творительный падеж имеет окончания -мен, -бен и -пен. Они, по утверждению некоторых казаховедов и тюркологов, восходят к послелогу Ы1е', известному из древних тюркских языков. Кратко остановимся на склонении местоимений. Личные и ука­ зательные местоимения щеп мен (я), зеп сен (ты), о1 ол (он, тот). Ьи1 бул (этот) в ед. ч. в косвенных падежах сохраняют свои древ­ ние первоосновы ш е, $ е, о, Ь и причем о и Ь и преобразуются в другие основы а (п) и ш и. Главной особенностью склонения местоимений по сравнению со склонением имен существительных является то, что генетив при этих основах наряду с - п і п р имеет окончания -і п £ и-пг. Напри­ мер: шепіп^, зепіпд, апіпр;, т е п іт , Ьіхіп®, зігіп£ и Ьігіт. Многие из них сохранились в говорах казахского языка. Сравните: менім, бізің, сізің, бізім2. Датив оканчивается на -а и -аг: шаа, заа, ааг. Имеются еще формы: тегщ а, зепда, ап£а3. Эти местоимения в локативе и аблативе сохраняют свою полную форму основы: шепсіа, зепба, агкіа, шепбап, зепбап, апйап. В творительном падеже между основой и окончанием появляет­ ся І, происхождение которого в тюркологической литературе окон­ чательно не выяснено: те п і Ъііе, зепі Ъііе, апі Ьііе, но: Ьіг Ьііе, зіг Ьііе. Например: номинатив Ьиі бул (это). Генитив т и п іп £ буның, муның (этого) . Датив шипдаг бүған (этому). Акк. гпипі буны, муны (это). Лок. типФа буда, бунда, мунда (в этом). Абл. тш кіяп будан, муннан (из этого). Тв. п. шипі Ьііе бунымен, мүнымен (с этим). Глаголы в неопределенной форме, которые образуются при по­ мощи аффиксов -шак/шак (Ьагтак, кеітак ), склоняются как имена существительные, оканчивающиеся на глухие согласные звуки. Глаголы в форме причастия, которое образуется при помощи аффиксов -кап/кап, -£ап/§;ап (езіщап, аіікап), склоняются как име- :й в киргизском языке. Фрунзе. 1938, стр. 39. е в . Г. М у с а б а е в. Местные особенности казахского : языке). Алма-Ата, 1951, стр. 21. о т я и приписывает дативу форму маған. См. Категория івания по сравнительной грамматике тюркских языков». II. в кумаиском языке мы не обнаружили.

на существительные, оканчивающиеся на носовые сонорные соглас­ ные звуки. Следовательно, в языке Собех Сишапісиз склоняются имена, ме­ стоимения и некоторые глаголы. Таким образом, можно установить следующие окончания паде­ жей.________________________________________________________ В куманском языке В казахском языке Простое іыи/нін, ық/ін, ім нын/нін. дын/дік. тык' склонение ГешГтав™’’ 'Датив ка/кй. га/га, ар/ар, а/я пы/иі, ды/ді, ты/ті Аккузатив ны/ні Локатив да/да. та/та да/де. та/те ^ ^ Аблатив дан/дон. тан/тан Творит, падеж біла/біліі мен. пеи. бен Притяжа- Номинатив —ііыя/ нін Датив . —Уа/ге‘— а/е Аккузатив — ды/ді,— н — да/де — лан/леи, —нам/ііеіі —меи. — бен Сделаем краткие выводы. «Гармония гласных в куманском языке была высшим законом»'. Поэтому окончание каждого падежа «СС» представлено, как и в ка­ захском языке, в двух вариантах: в твердом и мягком. Гласные зву­ ки в окончаниях строго согласуются с гласными основ по закону небной гармонии. Губная гармония не выражена. Этим и объяс­ няется отсутствие в «СС» окончаний типа башкирского -д он/д б к в генитиве, караимского -но/нб в аккузативе и татарского -нун/ и у к в генетнве. Что касается некоторых орфографических отклонений от этой закономерности, то следует отметить, что они в Собех’е появились в результате того, что составители словаря «СС» совершенно не:бы- ли знакомы с гармонией гласных звуков в тюркских языках2. Открытые гласные звуки имеют окончания датива, локатива и аблатива; узкие гласные — генитива и аккузатива. В этом куманский язык абсолютно сходен с казахским языком. Гармония согласных звуков в куманском языке менее выражена, чем небное притяжение гласных. Поэтому в нем нет чередований н / т / д в окончаниях генитива и аккузатива и чередование д, т/н в окончаниях аблатива. е ба т Ні а н т т а ^ е т а Г 3\"101'8, СТР' ХСІҮ' Где наш|са\" ° : ™са11шп һагпмпіа 2 Г. Кун. Сойех Сишапіспз, стр. СУТ.

Казахский язык от куманского отличается главным образом тем, что в нем строго соблюдается закон созвучия звуков по глухости и звонкости, благодаря чему он имеет, как и другие языки северо-за­ падной или кипчакской группы тюркских языков, чередование зву­ ков н / т / д в окончаниях родительного, винительного и исходного падежей. Чередование звуков қ/к, ғ/г и т/д в окончаниях датива и локатива в этих двух языках одинаково. Исследуемый язык не имеет некоторых древних и рудиментных форм падежей, которые известны нам из языка более древних па­ мятников орхоно-енисейских эпитафий, например, ын/ін в орудий­ ном падеже, дын/діи, тын/тін в исходном падеже, ығ/іг, г в вини­ тельном падеже. Грамматико-морфологический анализ окончаний падежей и рас­ крытие их закономерностей присоединения к основе, несомненно, дают нам верный ключ к пониманию семантики и синтаксических функций падежей, так как окончания падежей служат формой про­ явления последних! Однако данная статья не претендует на полноту всестороннего освещения категории падежей в куманском языке. Она является лишь первой попыткой в этом направлении.

а. ҚҮРЫШЖЛНОВ ССЮЕХ СЫМАШСИ» ТІЛІНДЕГІ МЕКЕНДІК *ғымды БІЛДІРЕТСНСЕПТІКТЕРДІҢ МАҒНАЛАРЫ 1. Барыс септік Куман тілінде барыс септік істік, кимыл мен әрекеттің белгілі бір бағытпен козғалуын, сонын беталысын көрсетсді. Бұл бағыт не иәрсенін бағыты екендігі осы септікте тұрған сөздіц лексика-семан- тикалык мағнасына карай айқындалады. Егер септелетін свздіи маг- насы мекендік уғымды білдіретін болса, сөйлемде баяндалатын іс пен әрекет осы мекен-жайға карай бағытталады, мыс., шеп§и1ик I о V § а іеікігбі «мәңгілік т а у ғ а жеткірді»1, кага и 1и з § а іауііте «кара ұ л ы с к а жайыламын», §иһиІ і е г і п а кеІіп£іг «жүһүт ж е- р і и е келіціз», і е г о а о і г п і к 3 беагі Ьагсіі «Иерусалимге дейін бар­ ды», £аһаппіп£ I е § і ъ і п а Ьаіщаг іиігіигпі {иигсНпд «жаһанныи текізіне батпас жулдызды тудырдык»2- Егер барыс жалғауындағы сөздің мағнасы затты білдіретін бол­ са, онда кимыл әрекет осы заттың өзіне карай бағытталады. Мые., кбкба кеіір һ а с к а т і 6 і «Көктен келіп х а ш қ а мінді», акаска ЬШібітп «ағашқа жаздьш» т. б. Іс-эрекеттіц бұд сиякты заттардын кай жағына (тура өзіне ме, астыцғы не үстіцгі жагына ма, болмаса оньщ жаны мен катарына ма) бағытталатындығы септелетін сөзбен онымен тіркесіп келетін сөздердін. семаитикалык мағналарына ка­ рай белгілі болады. Мыс., һ а с к а Іетіг т і һ кабасіі «хашка темір шеге кадады» дегенде «қадау» әрекеті х а ш т ы ц өзіне бағыт- талған, ал і а з к а сікіігп «т а с к а шықтым» дегенде «шығу» әрекеті ■ Куман сөздерін тырнакшада казак тіліне аударып береміз. Бұл аударма осы екі тілдегі сейлемдердін мағналарм арасындағы ұксастықтар мен айырма- шмлықтарды айқын уғынуға себелші болады. * Куман тіліндегі эріптерді жазуда колданылатын қосымша белгі- лер мен такбалардыи орнмна техяикалық себептерге байланысты мынадай шартты .бслгілер алыиды: ғ= с, о -Г , х/и-=Чрс', ( Л с - іһГ „= р, і= 7, г=-/,е =7 г=к'. “ «,»\"»•

та с ты к үстіне қарай бағытталран. Осы сияқты бір бағытқа бет адған козғалыстың сапасы да септелетін сөз бен онымен тіркесіп қол* данылатын сөздің семантикалык және синтаксистік мағналарына ка­ рай әртүрлі болады. Мына мысалдардык мағналарын салыстырып карайык: Ьасһса «бакша», Ьасһсада кейі, Ъасһсада Ьагбі, Ьасһсада ІеШ, Ьасһсада кігйі, Ъасһсада копсП. Мүндағы барыс септікте тұр- ған сөз бір норсенік бағытын әуелі статикалық (барыс жеке тұрған- да) содан кейін динамикалық (барыс баска сөздермен тіркесіп кел- генде) калыпта көрсетеді. Бағыттың белгілі бір кашыктык аркылы өтуі мен оның негізгі нысанасына жету кезекін де айқындап береді. Мұнық барлығы, қайталап айтқанда, барыс септікпен ұштасып ке- летін сөздіц беретін мағнасына да тыРыз байланысты болады. Септелетіи сөздік мағнасы адаммен байлаиысты ұғымдарды біл- діретін болса, іс-әрекет осы адамға карсы бағытталады, мыс., з а п д а а п д а з і з й с б у д а іидипс {еузіп «с а р а н, о ғ а н, сіз ү ш е у і к і з г е жүгініс тисін», т а г і а к а збипсіабі «М а р и а м г а сүйінді», і һ с § а Ь а г шчіііаг «И с у с к а бас ұрды», а п а з і п а іаі- Ьагізіп «а н а с ы н а жалбарынсын», ( е п д г і § а іпапігтеп «тәцір- ге напармын» т. т. Барыс септіктегі сөздін мағнасы адаммен байланысты бағытты көрсеткенде де сапалык жағынан әрқилы болып келуі мүмкін. Мы­ на мысалдардағы барыс септігінін. мағналарын салыстырып көрейік: кйібисіда Ігізіе ауіі « к ү т у ш і г е ф е р і ш т е а й т т ы » , Ііп ахіһі Іепдегі збгі апіагсіап Ь і г д а Іодиібі «тән азығы—тәкрі сөзі олардан бізге төгілді», агекуг шагіашсіап Ьоу іагаіир к е п з і п а а г а т Ітоі- <Н«ару қыз Мариам бойын түзеп, ө з і н е жолдас болды», исіДак іоііп Ь і г д а асііпд «үшпак жолыи б і з г е аиітық», іагис'ете Ьаг- с е а г і а г д а «жазыктымын барша ерлерге» т. б. Мұнда белгілі бір адамға бағытталатын амал — «сөз айту», «бір нәрсе беру» немесе «жолдас болу» сыкділды нәрселер адамға карай бағытталады. Бұл айтылғандарды жинактай келгенде барыс септік жанама объектіге карай бағытталған әрекеттің, біріишіден, жана ғана бет ала бастағанын, екіншіден, осы бағытпен кимыл-орекеттін баста- лып кеткенін (жалғасын) жэне, үшіншіден, оныц максатты жеріне жетіп үлгергенін не кимылдын жанама объектіден әрі карай ұла- сып бара жатканын көрсетеді. Барыс септіктіқ бұл мағналарын бе­ ру үшін, көбіне, зат есімдер септеледі. Етістіктің түйыіқ райлы -тас, -тас, «-мақ, -мек» түлғасындағы сөздер септеліп келсе, барыс септік орындалатын мақсатты білді- реді, мыс., с о г § и з т а л а зада кеісіігй «көрісуге с а ғ а н келдім», Ьехпе а 16 а і і г ғ а ігек Ьігта «бізді а л д ау ғ а жүрек бар ма?», Ьігпі іігдігтекда бібі «бізді т і р і л т у г е өлді», т. б. Бір нәрсе сапасы жағынан басым келетін екінші бір нәрсемен салыстырылатыи болса, кейінгісі барыс септігіне койылады, мыс., Іизтапі іепсііісг' Ьоіир а 4а п § а іепдбез оііигбіпд «душпанды же- иуші болып, а т а ң а тендес отырдық», бипіа ]е»шех Ьагса о п д а «оған барша дүние жетлес» т. б.

Септелетін сөздік лексикалык мағнасына карай барыс іс-әрекет- тік орындалатын уактын да көрсетеді, мыс., текиіикка пе іикептег «м ә к г і л і к к е не түгесілмееін?», оІ корка беугі кеітаб і «Ол к еп ­ к е дейін келмеді» т. б. Сездердін ауыспалы мағнада колдануына байланысты барыс септіктегі сөздер әртурлі абстрактылық уғымдарды көрсетеді. Мыс., іеуізіі есіік і а з Ъ о І т а к а «тиісті едік т а с б о л м а у р а»; У аі- і і п к а з е і ^ е п б е г і р іагіһітізпі кбіегбіпк «Қ у а т ы н а сен жен- д і р і п, жазыгымызды көтердін», іагисіп а у і т а ^ а пе уіаі ЬоІ£ау «жазыгын а й т у ғ а неге уят болсын?» т. б. Жоғарыда айтылғандай, барыс септіктегі сөздердіқ мағналарын айкыидау үшін олармеи байланысып келетін, демек оларды меқге- регін сөздердін сырыи ашу қажет. Бул мәселе өзалдына әңгіме ету- ді керек кылады. Дегенмен, бұл жерде олардың бірсыпырасыи кел- тіре кетуді жөн ғой деп ойлаймыз. Собех С итапісиз тілінде барыс септікті меңгеретін екі шылау сөзі бар: сбга «карай», сіеіп «дейін», мыс., іепкгіпіпк іагісһіікіпе с б г е кагапді сііг «тәңрінің жарыкты- ғына к а р а й караңғьі». аііпка кога іиібих ішнчііпе «атыца к а р а й жулдыз тудырдың», киип ішдзпіпй Ьисцакіпсіап Ьаіізгіаре к ітд а <і е і п хрспі буаіі «күн шығыстаи күн батысқа д е й і н Христосты сүйеді», іаЬапіпбап ІеЪезіпа б е д г і һас ЬііШп іаг іосһ абі «таба- иынан төбесіие д е й і н еш бүтін жер жок еді». Мүндағы к 6 га орындалатын амалдың жанама объектімен жасалатын карым-каты- насын, байланысын және салыстырмэлы шырайдың барыс септік аркылы берілетін мағнасын устемелеп, толыктыра тусу үшін жұм- салады. Лл, 6 е і п жанама объектіге бағытталған амалдын іске асу, орындалу мөлшерін, шамасын білдіру үшін қолданылады. Собех Сишйпісиз тілінде барыспен катар баска да септіктерді мекгеретін етістіктерді еске алмағанда, тек кана барысты мына- дай етістіктер меигереді: кеііпкіз1, Ьагсіі. кігег, ]е(ег, каізіп, а£іп- шіа, Іауіігре, кауікеу, (еуігсЛпе, іокегбіг, Ьоһіззн, сбгикіз, іаІЬа- гізіп, іпашгтеп, ке.гіііртіз, {икипсітіз. ЬоІ£еу, (аЬипзіп, )е(те7„ Ь аітаг, копеібі, ЬіШ, уіаіігсап, кегекіігһіз, коапаііт, оузабі, іопгіі, шзсһегіег, т. б. Барысты зизарігир, копиріиг, һкірозіі, ікіар іио-ипиг сиякты күрделі етістіктер де меңгере алады. Іепкбез, Ъогсіі, сеіік, іагисіч т. б. есім сөздері де осы бәрыс септігімен байланысты колданылады. Озаі Ьоіаигп, іатапһсһ еізе, Іапіапсік ЬоІсИ, тесіеі Ьоідиі, кау£>іг- т а с һ кегек, зак іп так кегек т. б. Осылар сиякты есім мен етістік, не епстік пен модальдькты білдіретін сөздер косылып келіп те ба­ рыс септікті меңгереді. Салыстырмалы турде берілген мысалдарға қарағанда барыс сеп- тіктің мағиалары мен басқа сөздер аркылы меңгерілуі куман тілі- мен казак тілінде бірдей сыкылды. Сондықтан да олардык арасын- цағы өзара айырмашылықтары туралы жогарыда сөз болған жок. адерле кездсоетін тулгяларшіда берілді. 76

2. Жатые септік Мскендік ұғымды білдіретін есім сөздері жатые септікте келіп, белгілі бір орынды я кеқістікті көрсетеді. Мыс.,']іу к о 1<1а кізі-атіз «жидіген к е л д е қыстар», пе Ьиіа апі узсіесіііаг Ь а с һ с а с і а «б а к­ т а д а оны немен істеді олар?», зеп^іг і а Vсі а ]оһ «сеңгір т а у д а жок», сшп хрс Ь е 1 1а т с і а Іосһеу «Кім Христосты Б е т л а м д а - тосады?», (епцізсіа уигигшеп « т е н і з д е жүрермін», т. б. Қөмекші есімдердің септелуі аркылы жатые септік бір нәрсенік орнына байланысты соның маңайын не көлемін кррсетеді, мыс.. апіп^ £апе Іеп§ті а 1 1 е п сі а кбріеп бісіі «оның жаны тәкрі а л д ы н- да көптен өлді», Ьізіш Іидетез е§і1ік оі оі і с і п б е іарагЬіз «біздін түгесілмес игілікті ол от і ш і н д е табармыз» т. б. Лексикалык мағналары адам мен зат, жан-жануарлар мен өсім- дік т. б. туралы ұғымды білдіретін есім сөздері де жатые септікте бір нәрсенің орнын, мекенін керсетеді. Мүндай жағдайда орын не мекен конкретті түрде баскалардан гөрі айкынырақ танылады, мыс., иііи і а-з I а іоһ «...т а с т а ж окк з е п б а Ь а г , ш е п б а Ь а г , к ір - с а һ б а ]'оһ, а п а з і п <1а Ьахі Ьаг « с е н д е бар, менде бар, кып- ш ақ та жок, а н а с ы н д а бақыт бар», Ғ г і з і е б е агпіг кисіи « ф е р іш т е д е әмір күшті», Ьазііісһ Ьагеасіап Ьеук і е п к в і б а «басшылык баршадан биік т ә ң і р д е » . Адам туралы ұғымды біл Діретін сөздер жатыста көбіне пассив субъектіні көрсетеді. Бір нәрсеніц тұрған орнына байланысты мекендік ұғымды мына мьісалдардан да көруге болады: оі аііпе Ьіз с о п д и і б е іиізак Іепеегі Ьізпі збтуег «ол атты біз к ө н і л д е ұстасак, тәқрі бізді сүй- ер», песік оі іиісіиз когибі к д а п і о й и з с һ і с і а «ол жулдыз неге көрінді к ү н ш ы ғ ы с т а ? » , коМаде с һ а п 1і с {е Ьаг «көктегі х ап - д ық т а бар», «гау зс$п іагикіе кігі кітзеп іахикипдпе Ьи сі и п і а <1а Ьіг кугібап іаггіггізеп «уай, сен жазықты кісі, қалай сен жазығып- ды бү д ү и и е д е бір кісіден жасырасыц?», к іт Ьи ^еһапсіа іагисһпі кесікіігзе оі І а т и с һ і а һбски «кім бү ж а һ а н д а жазыкхы ке- шіктірсе, ол т а м ұ к т а шіриді». Жатые септігі бірнәрсенін орнын не мекенін көрсеткенде -ол ме­ кен өзінің заттык сипаты жағынан белгілі де, белгісіз де болуы мүм- кін. Мысалы, жоғарыда келтірілген сөйлемдерде т а с, к ө л . В е т ­ л ам дегендер мекен-жайдың белгілі бір түрі туралы ұғым берсе, к өң іл , д у н и е , т а м ұ қ деген сияктылар мекен туралы абстрак­ ты үғымдарды ғана білдіреді. Сонғы айтылған жағдайда септелетін сөздер көбіне ауыспалы мағнада колданылады. Жатые септік іс-әрекеттік орындалатын уақтын да көрсетеді мыс,. касап кбріап Іозбі з и п ё і г а з з і п г і а ІагЬіІе іагіар бібигбі Іаг «көптен бері төзді де, с о н ы н д а таспен ұрып өлтірді», үсипсі кибаоіиш ба коріі «үшінші к ү н д е өлімнен қашты», а і і с һ а п - б а зоп§га коуза « а й т қ а н д а соңынан қойса», сесек Ь о 1£ а п б а кеп һоуип^а іоиіт(а§а «шешек б о л ғ а н д а сен бойына жуыг- Жатыс септіктің осы мағнасында көбінесе лексикалык мағнасы уақытты білдіретін есім сөздер мен есімшенің өткен шак тұлғасын- 77

дагы етістіктер септеледі. Бұл септік септелетін сөздің ыңғайына карай, біріншіден, уакыт туралы жалпы ұғымды білдіреді, екінші- ден, уакытгың тұракты мерзімдерін көрсетеді, ал, үшіншіден, белгі- лі бір кезеңді ғана білдіреді, мыс., з о п § г а т а п а с 1 а кізі Ьокііпі; « с о ң ғы з а м а н д а кісі болдын», збидаузеп зоп§і к и б а «Сүйін- гейсін соағы к ү н д е», рараг б I п сі а Ьозоу Іеусіі (иІ§ы1агвз .«Папаз е л г е н д е тұткындарға босау тиді» т. б. Бұл аталып отьірған септікгін негізгі екі мағнасы қолданылуда сөйлем мүшссініц тұрлаулы екі мүшесімен байланысты болып келе- ді. Дәлірек айтданда, жатые септік сөйлемнің бастауышы мағнасын- дағы нәрсенің 'ор н ы н көрсетсе, баяндауыш мағнасындағы істін о р ы н д а л у м е з г і л і н көрсетеді. Мыс: һ а с і а зф іп д о и I и п §; оіиг «х а ш т а сенің ү л ы ц отыр», зеп о§1ип£ 61§:ап(1а ] і і I а с) і п § «сен ұлын о л г е н д е ж ы л а д ы ң » дегенде жатые жалғаулы саз- дер х а ш т а бастауыштың (сенік үлык) мекенін, ал ө л г е н д е баяндауыштың — істін (жыладын) орындалу уактын керсетіп тұр. Жатые септік Сосіех Сиітіапісиз тілінде ешкандай етістік аркы лы менгерілмей де келе береді, мыс., сшп хрс Ьеііапкіа Іосһеу «Кім Христосты Бегламда тосады?» Мұнда І о с һ е у -дан баска етістік жок, ол сабакты болғандыктан табыс жалғауыиык жасырын турін- де тұрған хрс-ты менгереді де, Ь е 11а теб а деген сөз меңгерілмейді. Кейбір түрік тілдерінде мекен, мезгіл пысықтауыш кызметінде- гі сөздер сөйлемнін, бір емес, бірнеше мүшесімен, атап айтканда бас- тауышымен де, баяндауышымен де, бірдей дәрежеде байланысты болып келсе, онда олар ешбір сөзбен меңгерілмей-ак, колданыла береді1. Жатые септікті көбінесе коуиі, уаі, Іиг, Ьіі, кізіа деген сиякты статикалык үғым беретін етістіктер меңгереді. Бұл сиякты жалан ғана емес, хтгзар іиг сықылды күрделі етістіктер де, сонымен ка­ тар іпі Ьаг, аззо\\у іосһ т. б. сөз тіркестері де жатые септікпен тыгыз байланыста келеді. Жатые кейбір сөйлемдерде шығыс септігінің мағнасында да кол- данылады. Мына мысалдар оған дәлел бола алады: Ьагсатігсіа а-п сі а Ьазка іеуізіі есіік Іаз Ьоітада «баршамыз да о д а н баска тиіс- ті едік тас болмауға». Б а с к а шылауы әдетте шығыс септігін менге- ретінін еске алсак (келесі бетгерді қараңыз), о н д а сөзініи мағна- сын айкын ұғамыз. Ауе бипіа Ь о і т а с і і к с і а зепі іаріаріг копіз§а «дуние б о л м а ғ а н д ы к т а н сені тақдап тұр коныска», а п а з і п- б а иіи збипс аіір апбап екі кагіп біе когсіі « а н а с ы н а н үлкен сүйініш алып...» Мундағы Ь о і ш а б і к б а мен а п а в і п г і а деген сөздер шығыс септіктіқ негізгі мағнасы болып саналатын істін себебі мен тегін көрсетеді. Ьагсесіа агіисһ соги^пе оі іиіаг «баршадан ар- тык көзівді ол тутар» дегенде де а р т ы к-тың жатые емес, шығыс септікті менгеруге тиісті сөз екені мәлім. Ескі жазу нұсқалары мен осы кунгі кейбір түрік тілдерінде жа­ тые септігі шығыс септігінің орнына колданылатыны белгілі. Бірак 214-бет ^ Дмитриев. Грамматика башкирского языка, М, —Л., 1948, 78

бұл жағдай қазіргі казак тілінде жок- Тек осы мәселе ғана болма- са, жоғарыда келгірілген басқа мысалдар куман тілі мен казак тіл- дерінде негізінен бірдей. 3. Шығыс септік Бұл септік динамикалық күйдегі бір нәрсенің шығатын оркын, жүріп тұратын мекенін көрсетеді, мыс., касап ' сікіііег і е г и э о - Iет сі а п оі іиібиз екіпсе кбгисіі «Ол И е р у с о л и м н е н шыккан- да ол жүлдыз екінші рет қайта көрінді», с пі і) і сі а п агі Ьагсіі «Ем- діден (тыныш жер) әрі барды». Шығыс септіктің көрсететін орны септелетін сөздің тура мағнасынан айқын көрінетін кеқістік ұғымда болуы мумкін және сол сөздің ауыспалы мағнасымен байланысты келіп метафоралык уғымда да болуы мумкін.- Мыс., зеп іоібап кагііпд «сен жолдан каштық», ] і і <1 а п кеі^ап кізі «ж а т т а н кел- ген кісі» т. т. Мұндағы ж о л д а н және ж а т т а н деген сөздердін көрсететін орындарыныц дорежесі бірдей еместігі бул айтылғап- дарға дәлел бола алады.. Қозғалыска түскен нәрсенін бастапкы шығу орны ғана емес. оның белгілі бір пункт, меже аркылы өтуі де осы шығыс септіктің мағнасынан көрінеді. Әринс^ мунда септікпен байланысып келетіи сөздердің де семантикалық ерекшеліктерін есте ұстау кажет: зе апі Іа у а а п азігбіп^ «сен оны т а у д а н асырдыц», оі аіпі кбібап бікігбі «ол атты к ө л д е н өткізді» т. б. Адам туралы ұғым.мен байланысты сөздер септеліп келсе, шығыс септік белгілі бір әрекеттің сол адамнан талап ететіндігін амалдык 'сонымен байланыстылығын көрсетеді. Мыс., песік іеп^гі укгепіг сіа^е ігізіеіег іагисіе кугібеп «тәнрі мен феріштелер неге жа.чықты к і с і- ден уйренеді?», Ы /епдгігіа Іиуаг «кім т ә ң і р д е н туады?», 'Деп (1е п ісһ збипсітіг Ьоізоп «с е н е н, Исус, суйіншіміз болсын». Осы мағнамен байланысты шығыс септікте тұрған сөз орындалатын Ьің пассив иесін көрсетеді: кіш һаг §іМа ашеііпезе оі I е л £ сі е п баде р а р ё а п кагдігіибиг «кім әр жылда өтінбесе, ол т ә қ і р д е н тағы П а п т а н карғысты болар». Мұндағы «қарғыс» амалынык пас­ сив несі т ә н і р мен П а п болып тұр. 8бз еііз Ьоіиріигиг агікзіз пцаіатбап «еріксіз М а р и а м т а р а п ы н а н сөз ету болып турар», Ьиги аіау ауііісіе раудатһагіап «бұрын былай айтылды п а й ғ а м - бар т а р а п ы н а н » . «Сөз айту» ісінің пассив йесі шығыс септік- те тұрған сөздер екенін осы мысалдардан да көруге болады. Амал процестсрін білдіретін сөздер септеліп келгенде шығыс сеп- тік іс-әрекеттердін шығар (басталар) көзін (негізін) білдіреді. Мыс., кіліпг ІІІІ п1е(ги збгёа Ьііік аібі «кімнін сөзі мәнгі с ө з д е н білім алды?» Мұнда «сөз» — «білім алу» әрекетініқ негізі. Іиг іоргак с и у з б е п пі (X ) іпс іугіа уагік ЬоІзесЙ кагап^і біг «тоз-топырақ к Үн н е н неше түрлі жарык болса да, қараңғьц», Аүе кіг о І Ь е к І і - 8 і п § б а кі Іііезе аііг гаудап «ардакты кыз, м о л ш ы л ы ғ ы қ н а н кім тілесе, сол тегін алар», іеп£ егкі Ьііе шепіг/ і а г и к і ш б а п Ьогаікіі «тәңрі еркімен мені ж а з ы ғ ы м н а н босаткын».

Сөз болып отырған септік амалдын орындалу себебін де көрсе- .теді: кізі а1§ізЬіІе іазисһіп ауіза а п б а п £апе аге сІа§е аідігіе Ьоі^ау «кісі алгыспен жазығын айтса, о д а н жаны ардакты тағы алғысты болады», соһгаһ б г о / і п с і а п еі исип аһа (1 Іигиг «бұлак ө з-е з і н е н ел үіиінағады», іагисіа еіпе к о г е а п і т б а е г іі.д а - п і т с і е і и і е а п і т б е агіисһ і е £ а п і ш (і е агіисһ у с £ а п і т ( І о «жазыкты смен к ө р г е н і м н е н , е с і т к е н і м н ен , ұ с т а г а - н ы м и а н, артык ж е г е н і м н е н , артық і ш к е н і м н е н». Шығыс септік іс-әрекеттін орындалу уакытын көрсету үшін до колданылады: а п й а п зоп£га Ьіг кухі кеіаі «о д а н сон бір кісі кел- ді», киип ( и ұ ш с е з і і е п Ьгц «күн т у м а с т а н бұрын», апіп£ £а- пе Іепдгі аііепба к 6 р I е п бібі «онын жаны тәңрі алдында к е п т е н өлді». Септіктің бұл мағнасын беру үшін лексикалық мағналары уақытты білдіретін еездер (не солардың орнына жүретін есімдік- тер), со ң р а , б ұ р ы н , б е р і т. б. шылаулармен тіркесіп келетін сөздер және есімшенің өткен шақ тұлғасында тұрған сөздер септе- іііығыс септіктің ендігі бір мағнасы сын есімніқ салыстырмалы шырайын көрсету: Ь а г с а і а г с і а агіик аге зепі іаЬиЫиг һап « б а р ш а л а р д а н артык арданты сені тауып тұр хан», Ь а г с і- й а п кдасіи Ь а г с і й а п ІаШ « б а р ш .а д а н күшті, б а р ш а д а н тәтті», Ьа I <1а п ІаНі іеп«гі збгі «б а л д а н тәтті тәңрі сөзі», Ь аІ — з е к е г сіс кор (аііі «бал — шекердсн көп тәтті». Бір тектес көп заттың ішінен сапалық касиеті ерекшелеу біреуін саралап бэліп алу үшін де кейде шығыс септігі колданылады, мыс., коскаг ітшгі ко]'игтак «кошкар мүйізі кою», к о і и г т а к і і а п коіиг (іг) « к о ю д а н да қоюырак», (ере шигі ііугшак «теке мүйізі түйір», І і у г т а к б а п Ііуггдак «т ү й і р д е и де түйірірек» (жұм- бак), Іеп£гі і е п д г і б а п іагіһ «тәнрі т ә қ р і д с н жарык», ]' а- г і һ і а п сіп Іепдгі сіп 4 е п £ г іс 1 е п еііігпеу аіада Ібхсіез йшріигиг (жұмбақ). Сосіех Сишапісиз тілінде шығыс септік кейбір жағдайда баска сегггікгердін орнына жүреді. Ол септіктер мыналар: а) Іліктік орнына: Ь а г с е б а и$Шп кбіигбі « б а р ш а н ы н үсті- не көтерді», апіпд аІ£із1е аіе Ь а г с і б ап тузі\\уп «онын элрысты аты барш аны ң.үстінде». Тәуелдік жалгауының үшінші жағында тур- ран сөздер ілік септігін талап ететіні мәлім. Сондыктан ү с т і н сөзі шығыс емес, ілікпен байлаиысып келу керек еді. Қазак тілінде осыпай да. б) Табыстын орнына: оЫа кесігір зіпасіі « о т т а н (отты) кеші- • ріп сынадьі» т. б. в) Жатые септіктің орнына: апауШ а п й а п каііі ига Ьазіасіііэг «оны айтты да, одан кейін катгы үра бастады», оі е I і к (і а Ьез һагшіак Ь(?аг) « о л е т і к т е бес бармақ бар» (жумбак), Ьаһііі £апіп£ а ч б а Ііпбі «бакытты жаныц о н д а (одан) тынды». г) Шығыс көмектес септікпен де бір мағнада қолданылады: зоукіі Іеп£гіпі зепіпд Ье]'іп£пі кегіі с о п £ І и п £ ( 1 е Ьагсе £ а п і п- й а п Ьагсе к і і с й п д б а п д а п і б а п іа£е ( е п і п б а п <сүйгін се-

нід биінді шын к ө ң л і ц и е н ( к ө ц л і ң м е н ) , барша ж а н ы д - нан ( ж а н ы қ м е н ) , бар к ү ш і н н е н (к у ш і ң м е н), ж а н ы ц- мен және т э н і ц м е н » , І і і а іаііі ииіігте « т і л м е н тәтті ұйы- тармын»1. Бұл септіктіц меқгерілуі туралы мәселеге келеек, жатые сияқты, бұл да кейбірде ешбір етістіктік жетегіндс турмай-ак колданылады, мыс., зоуигдаі ]'аис1і іепдгісіеп «сұрағын жауынды тәңріден». Мұида- ғ ы з о у и г д а і етістігі сөблемнік тура толықтауыш кызметіігде тур- ған } а и <1 і деген сөзді меңгереді де, шығыс септіктегі і е п д г і с і е п сөзі меңгерілмей-ақ тұра береді. Бұл кейбір жағдайда ғана. Шығыс септікті көбіне мынадай сөздер мецгеріп турады. а) агіик, Ьеуік, к\\ус1и сияқты есім сөздер: Ь а г с а с І а п Ьеуік Іепдгіда « б а р ш а д а н биік тәкріге». б) Қимыл — козғалыс ұғымын білдіретін етсітікгер: сіһ, Іиу, кор. Ііоз, іосһ, когсһ, кас, т. т. (жоғарыда келтірілген мысалдарды ка- рацыз). Кейбір етістіктердін шығыспен бірге баска да септіктерді мең- геретін қасиеті бар: аі, агіі, Ьогаі, сідаг, киікаг, агасаіа дііігі, т. б. —шығыс пен табысты меңгереді, кеі, іагисіиіигте, кагдигіигф, т. б. —шығыс пен барысты меңгереді. в) Есімдер мен етістіктер косылып келіп те шығысты меңгереді: Ьііік аібі, уагік Ъоізебі, т. т. г) Шылау сөздер және олардын орнына журетін сөздер: Ъаізсһа, зопдга, Ъти, Ьегі, агі, сһегі т. б. Сулар септіктін жоғарыда аталған мағналарын әртурлі жағынан үстемелеп, толыктырып, отырады, мыс., Іепдегіпд зб и те к кт б а п Ь а г к а пе іоі Ьаг «тәңрінін суймегі- нен 6 а с к а не жол бар?», апбап з о п д г а Ггізіе ауіі оі аідізіі кугі- да «од а н с о ң феріште айтты ол алғысты кісіге», кігп Ьагса га- тапіагбап Ь и г и аіабап іиирігиг «кім барша з а м а н д а р д а н буры н атадан туар?» етсНбап с һ е г і «емдіден к е р і». Куман тілі мен казіргі к азак тілдерінін арасында шығыс септік- тін мағналары жөнінсн айта каларлыктай айырмашылыктар жок екенін көрдік. Тек к азак тіліндегі шығыс куман тіліндегідей ілік септіктің орнына қолданылмайды. Шығыстың табыс, жатые және көмектес септіктерініи орнында жүруі казак тілінін ауызекі сөйлеу тілінде де, халык тілінін жергілікті ерекшеліктерінде де12 кездесіп отырады. Бұны ескерте кеткен жөн. Шынында «ол діни соқыр се- німдерді сынауға өзінід ш ы ғ а р м а л а р ы н а н көптеген бетгер арнады» деп те, не болмаса «ол діки сокыр сенімдерді сынауға өзі- нін ш ы ғ а р м а л а р ы н д а көптеген беттер арнады» деп те ай- туға сияды. Осындай мысалдарды бірсыпыра келтіруге болады. Жоғарыда айтылған пікірлерден мынадай қортынды шығаруға болатын сиякты. Барыс, жатые және шығыс септіктерініц беретін мағнасы көп жағдайда салыстырылып отырған екі тілде бірдей бо- 1 В. В. Р а д л о в осы сөйлемдіі і п Ла п Ы ІІ шіШгтеп деп жазса да, біз °ны I і 1й а п ШІі чиіагтеп деп алдык. 2 Ж. Д о с к а р а е в , Ғ. М ұ с а б а е в . Казак тілінік жергілікті ерекшелік- «рі. Алматы, 1951, 47, 98-беттер. 6-74 81

лып келеді. Онын себебі осы тілдердіқ белгілі дәрежеде туыстаі: екендігінде және бұлардык арасындағы әртүрлі тарихи байланыстар негізінде жаткан болу керек. Олардық сырын ашып, бағытыы ай- кындай түсу тіліміздіц тарихи дамуы туралы мәселеге біркатар ма- териалдар беретіні даусыз. Бірак бұл, әрине, бірлі-жарым макала көлемінде гиешіле коятын жүмыс емес. Куман тілі мен казак тілі арасында, жоғарыда көрсетілгендей, азын-аулак өзгешеліктер де бар. Олар осы тілдердін әркайсысы- нық өзіндік ерекшеліктеріне жатады. Қанша жақыи, ет-ене туыскан болса да, екі тіл болғандықтан және біреуі ескі, біреуі жақа тіл бо- лып есептелетіндіктен, булардың арасында ептеген айырмашылыктар болмай тұрмайды. Куман тіліне қарағанда казак тіліндегі кеіібір септіктердін бере- тін мағналары мен оларды меңгеретін шылау сөздер саны жағыиак молырақ сиякты. Мыс., казақ тілінде шығыс септікті менгеретін 18 шылау бар да, куман тілінде 6-ак шылау бар. Біздін негізгі зертгеу объектіміз куман тіліндегі септіктер бол- ғандықтан, осы тілдегі септіктердің беретін мағналарына Караган­ да казак тіліндегі септіктердің кандай мағналары артық деген мэ- селені ашык калдырдык.

ж . ДОСКА РА ЕВ АРАЛ, КАСПИ БАЛЫҚШЫЛАРЫНЫН. ТІЛІНДЕГІ ПРОФЕССИОНАЛДЫҚ ЛЕКСИКАНЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ Ұлы Октябрь революциясынан бұрын казак тілінін лексикасы арнай зерттелмеді. Октябрь революциясынан кейін, эсіресе, соңғы жылдарда к азак тілінің лексикасы туралы кейбір мақалалар, бірер еқбектер жазылды1. Бірак ол енбектерде профессионалдық лекси- каның басты мәселелері (өзгешелігі, айырмашылығы, өзара қатысы, дамуы т. б.) баяндалмады. Сондықтан тіл жайында жазылған әде- биетте бізге керекті материалдардың жоктығы бұл мәселені зерттеу жумысын киындатады. Профессионалдык лексика к азак тіліиіқ жалпы лексикасынын, бір бөлегі болып табылады. Ж алпы лексика бір тілдегі сөздердің жииағы, сөздік кұрамы деген уғымды аңғартады. Сөздік кұраы байырғы төл сөздерден де, баска тілдерден ауыскан сөздерден де кұралады. Сонымен катар тілдің сөздік курамынын көпшілігі жалпы тілде колданылатын сөздерден, енді бір бөлегі диалектілік сөздерден кұ- ралады. Бұл екеуініқ қайсысын алсак та, онык қурамында профес­ сионалдык сөздер де болады. Профессионалдык сөздерді жинап, зерттеу ушіи Қазақ ССР Ғы- . лым Академиясының Тіл және әдебиет институты Қызьілорда, Гурь­ ев облыстарынык кейбір аудандарына (Арал, Текіз т. б.) экспеди­ ция жіберді. Экспедицияға қатысушылардыц біреуі Арал ауданы, Бөген сельсоветінін карауындағы балыкшы колхоздарында («Бо­ ген, Қарашалан») болды. Экспедицияның баска мүшелері Гурьев облысының кейбір аудан- Дарынық (Теніз, Гурьев) «Красная Армия», «Комсомол жолы». «Еркін кала» колхоздарының балыкшы бригадаларында болып, олардын тіліндегі профессионалдык сөздерді жинады. Жоғарыда көрсетілген колхоздардык негізгі кәсібі балык шаруа шылығы. Будан баска олар аздап мал, егін шаруашылығымен де шұғылданады. Бул колхоздардык жергілікті халкы казак. Тарихи жағынан этнотобы — алшын, онык ішінде әлім (Арал), әлім ішінде 1 Казіргі казак тілі, Алматы. 1954 (Лексика бөлімін караныз); К. А х ан о в . Казак тілі лексикасынын мэселелері, Алматы, 1956. 83

Жамаиак (шекті); байұлы (Гурьев), онын ішінде беріш, шеркеш, адай, кердері т. б. Бул көлемді енбегіміз Тіл мен әдебиет институты ұйымдастыр- ған экспедидиянын материалдары және автордын өз байқауы негі- зінде жасалып, жарияланып отыр. Еңбектін максаты — жұртшылык- ты Арал, Каспи балықшыларының тіліндегі профессионалдык сәз- дермен, жеке терминдермен таныстыру, ол сөздердің, сөз тіркестері- нін мағналарын түсіндіру; өйткені балык аулау жұмысымен шұғыл- данбайтын жерлердегі қазактар Арал, Каспи балыкшыларыныц ті- ліндегі профессионалдык сөздерді білмейді. Еңбектің максатына сәйкес Арал, Каспи балыкшыларынык тілін- дегі профессионалдык лексиканың ксйбір өзгешелігін, айырмашылы- ғын және онын кейбір туыстас тілдермен катысын аныктауға көқіл бөлінді. Осындай максатка, игі іске байланысты колыкыздағы ен- бектің казак тілі лексикасын зерттеуде және онын түрлі сөздікте- рін жасауда өзініц бойына шак үлесі болмак- Бұл енбек бірнеше тақырыпшадан кұралады: «Профессионалдык лексиканың кейбір мәселелері», «Балык аулау кәсіпиіілігінін әр алу- ан атаулары» т. б. Бұл тақырыпшаларда тіл материалыныц берілуі, баяндалуы әр түрлі. Профессионалдык сөздердін кейбір бөлегі ай- тайын деген ойды дәлелдейтін аныктамалар, салыстырулар, мысал- дар ретінде берілді. Осымен байланысты балык кәсіпшілігіне жат- пайтын кейбір профессионалдык сөздер де (бұршы, жонғы, үймек, жұлыктау т. б.), айрым ерекшеліктер де (ака, бұрыс, кайыр, ауа Т. б.) көрсетілді. Мүндай сөздер профессионалдык лексиканьщ кей- бір мәселелерін аныктау үшін берілді. Профессионалдык сөздердік бір бөлегі әр алуан атаулардыц мағналарын түсіндіруге және әдеби тілдегі кейбір сөздердіқ профес­ сионалдык мағналарын анықтауға арналды. Сонымен бірге кейбір сөз бір заттың аты бсшып, барлык жерге оншама таныс нәрсе бол- мағандықтан оның суреті салынып көрсетілді. Бұл екбектің орындалуы Арал, Каспи балықшыларынан тіл ма- териалынык жиналуымен байланысты екені мәлім. Осыған ораіі Каспи тецізінде, үлкен кайыкты балыкшылармен бірге болып, олар- дын тіліндегі профессионалдык сөздерді жете қамтуға көңіл бөлінді. Берілген уакыт жеткілікті болып, балыкшылармен байланыс ойда- ғыдай болса, тұрмысты білу, каныкты материал камту толымды бол- мак. Бірак бүл ойдағыдай болмай, ауа райы өзгеріп, Каспи кдрттын ашуына ұшырап, сен соккан балықтай, зерттеушілердік есінен тан- ран күндері болды. Сол күндсрді, аса қиын жағдайды еске алып, алғысөзде, сөз акырында кейбір көмектескен жолдастарға игі тілек білдіруді макұл көрдік. Жүктелгеи міндетті орындау үстінде зкспе- дицияныц мүшелері Каспи тецізінде аварияға ұшырады. Теніз тула- ғанда кайыктыц кабырғасын күшті толкын соқкылап, шайкалтып, онын үстіне суды шапшытып шығарып жатгы. Қатгы суык эсер етіп, сен жүріп, кайык ірі сеннін арасында калды. Балыкшылар жаумен жағаласкандай, сырылдап соккан сеннен кайыкты аман сактауға бар күш-күралын жумсап, аса кажырлы- 84

лык көрсетті. Ақыры теңіз мұз сауытын киіп, кайық жұка мұзбен бірге ығып, суға батты. Қайыктағылар абыр-жұбыр жанта- ласып, жақадан ғана іліккен жуқа мұздың үстіне әрен шыкты. Муз устінде бірнеше күн болып, көп жер жаяу жүріп, кызыл су кешіп, талай хауыпты минуттерді басынан өткізді. Осындай хауыпты, өте киын жағдай кездеесе де, автор жиған ма- териалын аман сақтап қалды. «Балапан басына ...» дегендей, өмірге хауіп тенген кезде, аса қиын жағдайда мейрімді аналарша қамқор- лық істеп, жұмысымызға көмектескені үшін «Жақа кала» колхозы- нық председателі, Социалистік Еңбек Ері X. Өтегеновке жәие онык касындағы жолдастарына шын жүректен алғыс айтамыз. Бұл енбектің материалын жинау жөніндегі экспедициянык бір отрядына Тіл мен әдебиет институтының кіші ғылми кызметкері Ә. Бөрібаев жолдас катысты. I. Профессионалдық лсксиканың кейбір мәселелері туралы Қазақ тілініц лексикалык кұрамы әдеби тілде қолданылып жур- ген сөздерден ғана жасалмайды. Ол сөздерден баска да халык тілі- нен қамтылмаған тіл материалы, сөз байлығы бар. Бұл сөз байлы- ғы ұлт тілі жасалған дәуірде, біздік жағдайда — социализм дәуірін- де ғана әдеби тілге еніп, бірте-бірте калыптасып, халықтын керегі- не жұмсалады.- Тілдік сөздік құрамы толығып, кейбір грамматика- лык формалары жетіліп, ұлт тілінік көлемі кеңейді. Мұньщ өзі ұлт тілінің халык тілінен айырмасын анықтайтын керсеткіштік бірі бо­ лып табылады. Шынында ұлт тілінін дамуы тілдің жаңа, тың элемснттсрініц ерістеуімен де байланысты. Арал, Каспи балыкшыларының тілінде- гі профессионалдык сөздердің кепшілігі сокғы кезде пайда болды, әсіресе, Қазақстанның Россияға косылғанынан кейінгі кезде туып, бірте-бірте дамыды. Арал, Каспи маңайындағы қазактардың тілін- дегі профессионалдык сөздердіц көпшілігі — тілдің жақа, тың эле- менттері. Тілдік тык, жаца элементтері тіліміздің сөздік кұрамын толықтырып, оның кейбір мәселелерін зерттеу үшін аса керекті ма- териалдың бірі болып саналады. Сондықтан тілдегі профессионал­ дык сөздерді жинап, зерттеудік ерекше маңызы бар екендігі сөзсіз. Профессионалдык лексиканың аныктамасы, өзгешелігі, айырма- сы осы уакытқа дейін айкындалып болған жоқ. Оларды аныктамай тұрып, профессионалдык лексиканы жалпы лексиканың баска топта- Рынан айырып білу киын. Тілдің профессионалдык лексикасы туралы түрлі пікірлер бар. Шет елдердегі тіл зерттеушілердін кейбірі профессионалдык лекси­ каны говормен байланыстырып, капиталистік коғамда таптык диа- лектілермен катар «профессионалдык говорлар» болады дейді. Зерт- теуші (мысалы, В. Жирмунский) буржуазиялык тіл білімінде «про- 8\".

фессионалдық говор» деген тіркестін термин ретінде қолданылуы- ның дұрыс еместігін атап көрсетті1. «Қазіргі казак тілі» деген еңбектіқ лексика тарауының авторы Ғ. Мусабаев: «Келешекте болашағы жок, артык жуктік бірі — про- фессионалдық лексика болып саналады»2 деп теріс тусіндірген. Енді біреулер профессионалдык лексиканы жаргонмен байла- ныстырады. Баскаша айтқанда «профессионалдык диалекті» мен таптық диалектіні біріктіреді. А. С. Чикобава өзінің «Введение з языкознание» деген еңбегінде профессионалдык лексика мен әлеу- меттік, таптық диалектілерді бір-бірінен айырмай, тұтас алып қа- райды. А. С. Чикобаваның пікірі бойынша әлеуметтік диалектіге қогамдагы әртүрлі әлеуметтік топтардың ( т о қ у ш ы , е т ік ш і, б а л т а ш ы , к а л а у ш ы т. б.) тіліндегі ерекшеліктер еиеді. Соны- мен катар профессионалдык лексика жэне жаргон әлеуметтік диа- лекгініқ бір тарауы делінеді.3 Бірак профессионалдык лексиканын жаргонная айырмасын автор ашып көрсетпейді. Қоғамдағы эр турлі әлеуметтік топтардың тіліндегі ерекшелік- тердің бір-бірінен айырмасы бар. Бұған бірнеше мысал келтірейік. а) Ж а р г о н — белгілі бір таптың жогарғы топтарынын тіл ерекшелігі. Мысалы: (Шэліиін өлендерінен). Бул мысалдардагы с а м а р а ( п а й д а ) , а р а с а к ( із д е с е к , т а п с а к ) , р а у и л а р ( ә и г і м е а й т у ш ы л а р ) , б ә н и (ұр- п а к) тэрізді сөздер жалпы халыкка түсініксіз. Міне, осылайша сөйлеу казақтыд ескі тұрмысында молда, қожалардын жасанды тілі, яғни жаргоны болып табылады. Сонымен катар жаргон — кыдырма сәудегер мен урылардык т. б. тіл ерекшелігі, олардын өздеріне ғана түсінікті кейбір сөз және сөйлемдері. Мысалы, а п с а р-ж а п с а р (нәрсе жапсарда тур), ы л д ы м - ж ы л д ы м (нәрсені тез ал), ү й т а з а ма? (үй- де бөтен кісі жок па?); ш і р і ң к е н е (дәнекерші сәудегердік алатын ақысы), д а к ү с т і н д е (акы өз алдына белек), б а р бе- р е к е (макүл, береке болсын) т. б. Орыс тілінде д у в а н д у в а ­ н и т ь т а б ы .с т ы б о л у деген мағнада колданылады. Мұидай сөздер, сөйлемдер де халықка тусініксіз. б) П р о ф е с с и о н а л д ы к с о з д е р . Мысалы: ш а н ы ш к ы кұрал (балыкты шаншып ауләйтын кұрал), а к а н ш ы — улкен стр.'В105.. Ж и р м у н с к и й . Национальный язык и социальные диалекты, 1936, 8 Қазіргі казак тілі, 1954, 70-бет. » А. С. Ч и к о б а в а . Введение в 5. 1952, стр. 70. £6

балықтарды аулаушы, к е р м е ш е - аудың бір түрі, к е р е г е — жылымның торы; жылымның керегесі 8 метр, үзын түрқы 300 метр (К. Күл. Оз. бал. 31). Қ а л қ ы ғ ы ш ' — ағаш үгіндісімен тол- тырылған шеабер (қалқығыш шеқбер) т. б. Жоғарыда көрсетілген сөздер мен ( с а м а р а , а р а с а к , д а к ү с т ін д е , а к а н ш ы , к е р м е ш е т. б.) сөйлемдердің (үй т а ­ за ма? Ш а н ы ш к ы — б а л ы к а у л а у қ ұ р а л ы ) бір-бірініч айырмасына, сипатына қарамастан, оларды тұтас алып, бәрі де әлеуметтік диалектіге, жаргонға тән десек, дұрыс болмас еді. Олай деуіміздін себебі, біріншіден, балыкшьглардың және бас- калардың (а н ш ы , б а л т а іп ы т. б.) тіліндегі профессионалдык лексиканын коғамдық маңызы бар. Ал, ұрылардыц т. б. сөйлеу тілініц жаргонында ондай өзгешелік жок. Өйткені жаргондық лексика шағын әлеуметтік топтардық тілінде ғана колданылады. Сондыктан ол халықтың қатынас кұралы бола алмайды. Екіншіден, жаргондык лексиканын болашағы жоқ, бірте-бір- те құрып бітеді. Ал, профессионалдык лексиканын, көпшілігі жал- пы халыктық. ұлттык тілдіқ қурамына енеді және ене бастады. Мысалы: Ертеңгі тамақтан кейін қос адамдары екі топқа бөлін- ді. Қіл ірі жігіттер екі распор ауды, сүймен-сүзгілерді шанаға тиеп алып, түстікке тартты да, өзгелері қүрулы жатқан ахонь ауын іуірау үшін қос басында қалды (Ә. Сэр. Толк, туғ., 94). Астыңғы этажында балык, туздайтын қырық төрт шаң (чан) бар, әр қай- сысына сексен центнерден балык, кетеді (С. Мұк. Саях., 269). Бұл айтылған аныктамалар, мысалдар және фактілер (р а с- пор, с ү з г і , а к а н - , ш а ң т. б.) профессионалдык лексиканын жаргонная және кейбір әлеуметтік топтардык тіліндегі өзгешелік- тен (а р г о л ы к т. б.) айырмашылығын апіып көрсетеді. Профессионалдык лексиканың бұл айтылғаинан баска да өзіне тэн мынандай ерекше өзгешелігі бар: ' 1. Профессионалдык лексиканын элементтері әралуан кәсіптін, өндірісгің туып дамуымен байланысты жасалады және лексикалық (завод , ц е х т. б.), лексика-семантикалык (ұ й ы к , б а л ы к у й ы ғы т. б.), морфологиялық (үйык, үю т. б.) стилистикалык (мықын, жылымнын мыкыны т. б.) жағынан ерекше өзгешелікке, кәсіпшілік, өндірістік сыпатка иелік етеді: Мысалы: Арал, Каспидін балық өңдеу заводтарында әр түрлі цехтар бар. Аушылар балық үйығына кездеседі. Ол қайықтьщ шетінде отырып, балык,тардЫң үйыған жерлерін анықтайды (АКОМ). Аудын мыкыны майланды (аудын матнясына балык көп түсті) т. б. Соңғы сөйлемдегі м ы к ы н м атн я мағнасында ЬІрғыз балыкпіыларынын тілінде кездеседі. Баска өндірістерге (к ө м і р ө н д і р і с і т. б.) байланысты сөздердің ерекше өзгешелігі туралы да осыны айтура болады. Ка­ пр бүлар бір айдан бері б а с у к л о н деп аталатын кең к,ара үң- ГІРДІ созып әкетіп барады. Енді кайланы көмірдің с ы з ы р ы м е и жҮ л г е с і н тауып үру керек (Ғ. Мүср. Оян. өлке, 245). ’ Мұны балықшылар суға баті

Бұл мысалдардағы асты сызылған сөздердің профессионалдык, өндірістік мәні жоғарыда айтылған пікірді растайды. 2. Профессионалдык сөздердік көпшілігі халыктық бэріне бір- дей ортак болмай, кейбір жерлердегі кәсіптін, өндірістік айнала- сындагы халықтың тілінде ғана қолданылады. Сондыктан жоға- рыда көрсетілген сөздердіц (ұ й ы к, ү ю, м ы к ы н, м а й л а ну т. б.) профессионалдык мағнасын жұрттың бәрі бірдсй түсіне бер- мейді. Қазаксташіың басқа облыстарында ( А к т ө б с , Қ о ста- н а й , А к м о л а , П а в л о д а р , Семей т. б.) арнаулы кәсіпшілік түрлері ( б а л ы к а у л а у ш ы л ы к , м а қ т а егушілік т. б.) бол- мағандықтан осы екбекте көрсетілген сөздердің көпшілігі кездес- пейді. 3. Профессионалдык лексика өзінік даму барысында өзгеріп, толығып отырады. Совет өкіметінін тұсында Казакстаннын кұла- зыған кен даласының бейнссі өзгеріп, түрленіп халык шаруашы- лыгыныц, әр түрлі өнеркәсіптіц барлық саласы дамып алға басты. Оиыц ішінде балық аулау шаруашылығы да дамып, жака техни- камен, жаца аулау құралдарымен жабдықталды. Мысалы: моторлы кемемен, электр жарығымен балык аулау жака ау түрлерін (кұрма т. б.) қолдану т. б. Совет Одағы Коымунистік партиясының XX съезінік карарында онеркәсіптің түрлі саласын опан эрі дамыту, онын ішінде балык аулауды және өндеуді механикаландыру жүмысынык ұлғайтылуы атап көрсетілді Осы карарда көрсстілгсндей, түрлі өнеркәсіптін, өидірістін дамуына байланысты профессионалдык лексиканын элементтері де өніп, дамып отыратыны сөзсіз. Осы түрғыдан карап жоғарыда көрсетілген пікірдің, яғни профессионалдык лсксиканын «болаша- ғы жок, артық жук» дейтін пікірдін шындыкка жапаспайтыиын ашып айтуымыз керек. 4. Профессионалдык лексика терминологиямен байланысады. Онык күрамындағы бірсыпыра сөздердіқ (ц е х , к а й ы к, ж ы- л ы м, а к а н, т а р т ы м , у я л ы к т.' б.) терминдік сыпаты болады. Баскаша айтқанда, бірсыпыра профессионалдык сөздер арнаулы ойдын, белгілі бір ұғымныц дәл, нактылы мағнасын аныктайды. Шыныпда мағнаныц толык анықталуы және тұракты түрде қол- данылуы— терминдергс қойылатын нактылы талап болып табы- л а д ы 2. Будан баска арнаулы кәсіптік, өндірістік терминдердін ұлггык тілдс мағналык эквиваленті болмайды. Мысалы: ж ы л ы м ш ы — жылым ауымен балык аулаушы; а к п а —• аудың бір түрі, көш- ‘к ' а,Ұға байлаған тас; ч а л к а — қайык, кеме байлайтын аркан т. б. Мундаи сөздердщ оркайсысьшық иақтылы мағнасын баска бірсөзбен аны.чгауға болмайды. Сондықтан ондай сөздерді тіл жайында жазылған әдебиетте профессионалдык терминдер деп тг» ятяйпы і Совет Одағы Коммуннстік партияеыныц XX съезінік карарлары, 1956 Л. А. Б у л а х о в с к и П . Введение « языкознание, ч. II. 1953. стр. 23. £3

Арал, Каспи маңайындағы балыкшылардын тілінде кейбір сөз- дер катар колданылады. Мысалы, балықшы — аушы, к ө н г е — а й н а л с о к , б ө г е н — к е р г і т. б. Мұндай катар колданылатын синонимдер терминологияда да кездеседі. Олар ғылымнын, шаруашылыктыц кейбір тарауындағы белгілі бір ұғымның аттарын көрсетеді. Мысалы: т ұ л ғ а — форма, пункт — орыи, к а р а р — шешім, тоқтам (решение), ш ы ғ ы с - шығын т. б. Сөйтіп, адамның ғылымдық, өндірістік қызметінің және өнді- рістік сыпаттағы басқа ісінің (кзсіптік) белгілі бір саласында қол- данылатын ерекше езгеіиелігі бар сөздердің, терминдердің жина- ш профессионалдық лексика деп аталады. Жергілікті халықтык тілінде талай ғасырлар бойы кұралып, колданылып келген профессионалдык сөздер көп. Ол сөздер ха- лык шаруашылығынын ұсак кэсіпшілік, өндірістік сыпатына, кол- даншуына карай екі топка бөлінеді. Бірі — әртурлі шағын кәсіп- ке, усак мамандыкка байланысты сөздер. Мысалы: С ү р г і — ағаш сүргілейтін курал; а т а л ғ ы — күпшектік ішін алатыи курал, қ ы рғы — ыдыс-аяктың ішін өндейтін аспап; с ы д ы р ғ ы ш — таспаны сыдырып өндейтін аспап; к ү м б і р л і к — болыскейден я күмістен істелген түйме; ш ы т ы р а — жас әйелдердін аяк киі- міне қадайтын нәрсе; қ а д а у б а с (кырғ. қадоо баш) — темір те- сетін ұшты кұрал т. б. Әр жерлердегі халыктын тілінде осындай түрлі ұсак кәсіпке (балташылык, кырғышылык, өрімшілік, зер- герлік т. б.) байланысты жасалған- сөздер бар. Бірак ол сөздер жнналып зерттелген жок- Екінші— ірі кәсіпшілік, өндірістік қызметке байланысты сөз- дер. Мысалы, б а қ ы р ш ы—мысшы, кеи калдығын теруші; б ұ р ш ы бұрғышы; б а к ы р ш а й к а у — кенді жуу, тазалау; ж ы л Ку у — кен қуу (кеннік бар жерін куа қазу ); к ұ р м а — үлкен аудың бір түрі; к а л т к ы — аудыц калқыма ағашы; ы с т а у ц е х ы — ба- лыктарды ыстайтын цех т. б. Бірінші топка жататын сөздер ұсақ кәсіптік мәнді камтыса, екінші топқа тиісті сөздер ірі кәсіпке, өндіріске байланысты мағ- наны ақғартады. Сонымен катар бұл екі топқа жататын сөздер- дегі айырмашылыктық енді бірі — усак мамандыкка, кэсіпке байла­ нысты сөздерде архаизмдік кұбылыстар көбірек болады. Жоғары- Да көрсетілген сөздер (кырғы, аталғы, күмбірлік т. б.) шаруашы- лық түрлерініц өзгеруіне байланысты тілден шықты және шыға бастады. Ал, ірі кәсіпшілікке, өндіріске байланысты профессио- нальдық сөздер халықтык күнделік тұрмысында жиі колданыла­ ды. Профессионалдык сөздердін бірсыпырасы жергілікті халықтың тіліндегі диалектілік ерскшеліктерімен де байланысады. Оны мына төмендегі мысалдардан байқауға болады. Ж а д ы р а — 1 . аудЬгц турі; кеқ жадырамен қарагөз аулауға оолмайды (АКОМ). Т о р сөзі тілдіқ сөздік корыныц ескі элемент- теРіиік бірі. Осы сөз Каспи балыкшыларының сөйлеу тілінде кез- Деспейді. Олар т о р деудіц орнына ж а д ы р а свзін колданады.

2. ау торынын шашағы, узіндісі. Теңіздегі балыкшылар жадыраны суға салып, кайта алып, суымен беті-колын жуады. Басы шашақты жадыраны қуман орнына пайдаланады. Әлгі қол жуған иіашақ жадыраның үзіндісі екен (С. Мұк. Саях., 264). Бұл сөз Аралда кездеспейді. К ө д г е й а р к а н — жіқішке арқан; үлкен бшіықтарды көң- гей арқанмен тізіп байлап қояды (АҚОМ); көңгей арқанға тұмсы- ғын іле тастап, қабырғасын ау жадырасына сүйепті де (үлкен ба­ лык туралы — Ж. Д .) жата беріпгі» (Ә. Сар. Толк- туғ., 68). К ө н- г е й а р к а н деген сөз гіркесі көбінесе Каспи балықшыларынын тілінде қолданылады. К е м е — улкен кайык; Каспидегі иіаландалардың айналасын- да көптеген кемелер бар (АКОМ). Кейде кеме к а й ы к сөзімен қосарланып айтылады. «Еркін кала» колхозында кайык-кемелер көп (X. Өтегенов, Гурьев). Каспи балықшыларының тілінде кеме улкен қайык мағнасында колданылады. Ал, әдеби тілде кеме кер- сетілген мағнада кездеспейді. Татарша — к и м ә , к ә м ә ; баш- кұртша —к ә м ә (қайық); азербайжанша — кәми; түрікменше — гэми (кайық); ескі түрік жазу нұсқаларында — катіЦкіті (кай­ ык)1. Ойрат тілінде де кеме— кайық деген сөз2. Халыктың тіліндегі профессионалдық сөздер белгілі бір кәсіп- ке, өндіріске катысы жағынан екіге бөлінеді. Біріншісі, белгілі бір өндіріспен тікелей байланысты сөздер. Жоғарыда көрсетілген мысалдардағы профессиоиалдык сөздер балык аулау кәсіпшілі- гіне тікелей байланысгы. Өйткені. балык аулау жұмысы ж а д ы р а - 10ы з, яғни торсыз, аркансыз (көцгей аркан) жэне кеме— кайык- сыз жүргізілмейтіні белгілі. Сондыктан ондай сөздерді балык ау­ лау кәсіпшілігінен, адамнық өндірістік кызметінен айырып карауға болмайды. Бкіншісі — белгілі бір өндіріспен тікелей байланысы жоқ сөз- дер. Қазакстаннын октүстік облыстарында техникалык егіске байланысты сөздер көп. Ол сөздердін көпшілігі белгілі бір өндіріс- тік жұмыс процесіндегі нәрселердіқ, кубылыстардың аттарын көрсетпейді. Сондыктан техникалык егіске байланысты жасалған сөздердін көпшілігі өндірістін ез көлемінде колданылмайды. Сөйг- се де, техникалык егіске (макта, кызылша т. б.) жататын свздер өндіріске, өнеркэсіпке керекті заттарды я олармен байланысты кұ- былыстарды аңғартады. Мысалы: 1 Ү й м е к — кызылшанын уйіндісі, оның түптерінін үйілгені; кызылшаның түптері әр жерге үйіліп койылады. Ол үйіліп жинал- ған түптердік үйінділерін өзініқ сабағы, жапырағымен жауын кояды. Бұл — кызылшаны жауын-шашынға тигізбеу үшін істеле- ді. Түлкібас, Сайрам аудандарындағы казактардың тілінде — үй-* 1 Исследование по сраві чой грамматике тюркских языков, фонетика, * Н. П. Д ы р е н к о в а). Грамматика обрс 90

К ау а ш а—мактанык сырткы қабығы. кабы1; ол қауашада мақ- тақалдырмай тереді (СОМ); Қауашанык эр бөлегін қ а н а деп те атайды. Бул сөз (кауаша) қазіргі колда бар материал бойынша Бостандык ауданындағы казактардыд тілінде колданылады. Ал, баска аудандарда (Сарыагаш т. б.) к а у а ш а к формасында айтылады. Ж ұ л ы к т а у — кызылша түптерінік керексізін алу, сирету, же- келеу; кызылша түптерін жекелеу. Звено ңызылшаны уақтында щльщтап отырады (ЖОМ). Бүл сез әдеби тілдегі мағнасымен ка­ тар, октүстіктегі халыктың тілінде косымша мағнада колданылады. Ша к т а у — бұтақтау, тармактау; мақтанык шақтауы, макта шақтай бастады, шақтап келеді. Бұл сөз оңтүстіктін мақталы аудан- дарында жиі колданылады. Ш а қ , ш а қ т а у деген сөз кейбір түр- ік тілдерінде (өзбек, қырғыз, каракалпак т. б.) де бар. Бул сөз «Шежіре-и-тюрікте» ш а х формасында кездеседі; һар кіші дарахт- лардан үш шах (тармақ) кессін'. Бұл сөз тәжік тілінде де бар. Бұл көрсетілген профессионалдык сөздер өндірістіц өз көлемінде колданылмайтынын және адамнын, арнаулы кызметіне байланысты жасалатынын көрсетеді. Жоғарыда профессионалдык лексиканың бірсыпырасы жергілік- ті халык тілінің сөздік ерекшеліктерімен байланысты екені көрсетіл- Ді. Ол сөздік ерекшеліктер көбінесе диалектілік лсксикада болады, сонымен бірге ондағы кейбір сөздердің фонетикалык кұбылыстарын- Дада байкалады. Мысалы: Арал, Каспи балыкшыларынык тіліндегі кейбір сөздерде б/м жә- не ж/ш дыбыстары алмасады: бекре//мекре; мекре балык сирек кез- деседі. Б ы ш ы л д а у//быжылдау; түленнің балаларын аушылар байлап қойса, о л бышылдап к,оя береді (Б. Өтепов, Теқіз). Сондай-ак, усак кәсіпке байланысты кейбір сөздер әр жердегі халықтың тілінде әр түрлі колданылады я түрлі фонетикалык ва­ риант айтылады. Мысалы, б ә р б і — шойын тесетін аспап. Орта- ‘лык Қазақстанда — бәрбі, октүстікте — пәрбі (бәрпі). Сү р г і деген сөздін мағнасы қазактардың көпшілігіне түсінікті, ал, осы ұғымның атын кейбір жерлерде ж о н ғ ы , р э н д е деп те атайды. Сондай-ак, жергілікті халыктык тілінде зергерлік, усталык орындарда темір тесетін аспаптын аты ( т е с к і ш , к а д а у б а с , үш- КІР т. б.) әр түрде колданылады. Мұндай фонетикалык, лексикалық кұбылыстар жергілікті говордын системасына жатады. Әдетге, кей- бір тіл кұбылыстары айтайын деген ойға байланысты бірде жалпы- га ортак мәнді камтыса, бірде профессионалдык мәнге, говорлык ерекшелікке ие болады. Мысалы, қыстыгүні жылым қатпайды. Ол суды батырып алды. Бұл сөйлемдердегі ж ы л ы м , б а т ы р ы п — жалпы құбылыс. Егер ж ы л ы м суға салынды. К,айық суға м а ты- рьілды десек, мұндағы кейбір семантикалык, фонетикалык құбы- лыстар профессионалдык мәнді камтып, говорлык ерекшелікті көр- сетеді. I, 156-бет.

Сондыктан ондай кұбылыстарды жергілікті халык тілінін ерех шеліктерінен бөліп алып, арасына тоскауыл койып, олардык жинг- ғын профессионалдык говор деп атауға болмайды. Осы тұрғыдак алып Арал, Каспи балыкшыларынык тіліндегі профессионалдык сөздердін көпшілігін казак тілінік кейбір говорларындағы лексика- лык ерекшеліктердің бір турі деп карауымыз керек. Жоғарыда шаруашылык, өнеркәсіп турлерінік, ғылым, техника- нын дамуына байланысты тілдік профессионалдык лексикасы да өз- геру, толығу күйінде болатыны көрсстілді. Онын толығу арнасыішн түпкі көзі, кайнар бұлағы — сөздік кордағы байырғы сөздердеи жана, тын сөздердін жасалуы және басқа тілдерден сөздер ауысуы. Арал, Каспи балыкшыларынын тіліндегі профессионалдык лек- сиканын молығу арнасының мынадай жолдары бар: 1. Б а й ы р ғ ы с ө з д е р д і ц ф о р м а л ы к жарынаи ( м о р ф о л о г и я л ы к ) ө з г е р іп , с ө з т у д ы р у д ы н тур- л і а м а л ы а р к ы л ы д а м ы п ө р і с т е у і . Мысалы: Т а я у-ш ы — қайыкты козғап жүргізуші ол —таяушы, онын колында таяу бар. Таяушы цайықты таяумен қозғап жүргізеоі (АҚОМ). Т а р т к ы ш — кұрма аудык кадасын тартып коятын аркан, тарткышпен кұрманьщ қадасын бекітеді. Құрма аудыц соқалары (када) болады. Онын әрбір сокасын тартып байлайтын арканды т а р т к ы ш дейді. Ж ұт-па — кішкене қармак; жұтпамен балык аулау; жүтпа сц жағаларында крлданылады (АКОМ). К а р а г ө з —балык (балыктын бір түрі); Гурьев, Астрахань ба- лықшылары т о р т а деген балыкты к а р а г е з дейді. Қарагөз— өндірістік манызы бар балык. Арал, Каспиде көбірек кездеседі. Бұл көрсетілгеи фактілер казак тіліндегі профессионалдык сөздердін аффикстік және сөз біріктіру тәсілдері аркылы жасалатынын бай- катады. 2. Б а й ы р ғ ы с ө з д е р д і к сом а н т .и к а л ы к жа.ғынан (лексика-сем а н ти к ал ы к ) өзге.р іп , ту.ынды мағда- ны ң пай д а б о л у ы а р к ы л ы д а м ы п ө р іс.т еу і. Мы­ салы, к о р ж ы н (ор. матня) аудын бір бөлегі; ауға түскен балык- тар коржынға жиналады. Ауға балык көп түссе, қоржын толы бо- Н а у а — беті ашык, үзын, жіңішке ыдыс (науа тәрізді ыдыс); науаны тактайдан істейді. Шаңға науа арқылы су жібереді. Б у н а қ — жіп шумағы (ауға керекті жіптердін шумағы); бу- нактағы жіп. Звенода керекті жіптердік бірнеше бунағы бар. Ш а б у —ау салу; ол ау шапты. Теңізде балыктың көбірек шо- ғырланатын жерлері болады. Балыкшылар оны байкап біліп, аулау жұмысын неғұрлым тез жүргізуге тырысады. Олар балыктардык шоғырланған жеріи коршай жүріп, жан-жағынан дауыстап, түрлі күралдармен (шынжыр т. б.) соккыланды да, балыктарды ортага карай үйілдіріп, даяр ауды суға сала бастайды. Осы кезде балык­ шылар арасынла у-шу да, сөз де кябейеді. «Ал, ау іпап! Тез шап! К«-

сөктей шап!» — дегевдер жиі айтылады. Егер аулау жұмысы осыіі- дай тез, жедел істелмесе, ауға балық көп түспейді. Сондьіқтан ба- лыкшылар ауды тез суға салып, көп кешікпей оны тарта бастайды. Тілде кейбір сөздердің мағналары семантиканың ұксату закы бойынша пайда болатыны белгілі. Бұл зақ бойынша кейбір кұбылыс бұрыннан белгілі кұбылыспен ұксастығына карай аталады. Жоға- рьща көрсетілгеи мысалдардағы к о р ж ы н , н а у а , б у н а к , ш а б у сиякты сөздердің жана, туынды мағнаға ие болуы ұксату занымен байланысты екені даусыз. 3. П р о ф е с с и о н а л д ы к л е к с и к а н ы н к ұ р а м ы о р ы с т іл ін ің ә с е р і а р к ы л ы т о л ы ғ ы п д а м .у ы . Орыс тілі- нен ауыскан сөздердін, терминдердің казак тілі лексикасын байы- туда аса зор маңызы бар. Арал, Каспи балыкшыларының тілінде орыс тілінен ауысқан сөздер екі топка бөлінеді. Бірі — Октябрь революциясынан бұрын ауысқан сөздер. Екіншісі — революциядан кейін ауыскан сөздер. Октябрьден бурын ауысқан сөздердіқ бір бөлегі тулғалық жағынан, екінші бір бөлегі мағналык жағынан өзгерді. Оядай өзгеріске ка­ зак тілінің кейбір ерекшеліктері себеп болды. Мысалы: казактыя әдеби тілінде сө:< басына й дыбысы жәие байырғьі сөздерде ч , Ц, х дыбыстары иолданылмайды. Осыған байланысты орыстыц яма, я к о р ь , л о и е ц , ч а н , а х а н деген сөздері балықшы- лардың тілінде ж а м , з ә к і р , л а п с а , ш ан , а қ а н форма- сында айтылады. Орыстың к о с я к (стадо рыб) деген сөзі казак тілінің үндестік заңы бойынша өзгеріп, к ө с ө к , к ө с ө к т е у фор- масында колданылады; ауиіылар балықтарды көсөктеп алаоы, кө- сөктеп алып, ау шабады (АКОМ). Баска тілдерден ауыскан сөздердік бір белегі негізгі сөздік қор- ға енеді де, байырғы, төл сөздермен катар жақа мағна тудырудын негізі бола алады. Оған казак тілінін косымшасы жалғанып, туын­ ды сөздер жасалады. Мысалы: п р и е м ш ы (балыктарды кабылдап алушы; м а ш т ы қ — маштык арканы; моторлы (моторлы қайьік), ме рл е у — өлшеу; ол суды мерледі; қайьщпен жүргенде, судың саяздығы мерленіп отырады (АКОМ). Сонымен катар Арал, Каспи балыкшыларынын тілінде орыс, казақ тілдерінің элементтерінен тұракты сөз тіркестері жасалды жә- не орыс тілінің сөз тудыру үлгісі бойынша бірталай сөздер пайда болды. Мұнык өзі жанаша сөз тудырудын бір тәсілі. Мысалы: Р а с п о р а у — аудың бір турі, распор ау балықтардың ұйы- ғына салынады. Манағы улкен ойықтан прогондағы арқанның екін- ші басына жалғана түскен распор ау да ілесіп көше бастады (Ә. Сэр. Толк, туғ., 94). К а п р о н ж і п — бәтес жіп; балықтар капрон жіптен тоқылған ауға көбірек түседі (АҚОМ). М а т н я б а й л а у — матняны суға калдыру (матняны ішіндегі балыктармен суда калдырып, байлап бекіту); матня байланды, бай- ланған матнядағы балык,тар к^айьщқа тиеледі.

М е м л е к е т т і к а у — (ор. гослов) мемлекеттік ауда істейтін •балыкшылар Орал жағасында. Орал жағаларында көпгеген мемм- кеттік аулар бар (АКОМ). .. К ы з ы л б а л ы к — (ор. красная рыба) тешздің кызыл балык- тары аса бағалы болады. М э д е н и қ а й ы к — (ор. культурная лодка) Каспи тенізіиде .мэдени қайыктар да бар. Ол кайықтар балыкшьіларға арнап кітап, газет-журналдар әкеліп тұрады. Бұл көрсетілген сөздердік, сөз тіркестерінік бір бөлегі (капрон жіп, мемлекеттік ау, мэдени кайык т. б.) Октябрь революциясынак кейін пайда болып, профессионалдык лексиканын кұрамьіна енген формалар болып табылады. Сөйтіп, жоғарыда көрсетілген мысалдар, фактілер Арал, Каспи балыкшыларының тіліндегі профессионалдык лексиканын толығу арнасынын түрлі жолын, зандылығын көрсетеді. Балықшылардын тілінде сөз байлығына байланысты кейбір кубылыстар да байкала- ды. Әдеби тілдегі кейбір сөз тіркестерінің орнына онын баламасы ретінде жеке сөз колданылады. Мысалы: А р қ а л ы қ — аудыц устіңгі арканы; арқалык, тордың енімен бірдей болады (АҚОМ). Аудық устіқгі, төменгі жактарында узын арқандар болады. Оның үстінгісін — а р қ а л ы к , төменгісін —та- і атайды. Ал, әдеби тілде осы атаулардын орнына арка: ауды арқа ауд деген сөз тіркестері колданылады. Аудын торы аркалыкка жінішкс кендір жіппен тігіліп бекітіледі; бірак балықшылар торды әдетге- гіше жиі тікпей, оны арқалыққа, я табандыкка шалып тігеді. Осы •сөйлемдегі ш а л ы п т і г у деген сөз тіркестерінің орнына жергілік- ті халыктъщ тілінде к ө ң г е л е у сөзі колданылады: ол жадьіраны арқалыңңа көңгеледі. Желкемнің шетін арканга көңгелеп болоы (АҚОМ). Р е й л е у — киғаш журу (кайыкты желге қарсы қоймай, қиғаш- тай журу); рейлеп журмесеқ, желге қарсы жүре алмайсың. Кайык,- иіылар окелдің ыгына к;арай рейледі (АҚОМ). Каспи балыкшылары- ның тілінде киғаш журу деген сөз тіркесі болғанмен, онын орнына р е й л е у сөзі жиі колданылады. Бул сөздің төркіні орыстын Р е йс деген сөзінен ауысқан. Соңындағы с дыбысы түсіріліп, казак ті- лінің л е косымшасы жалғанып айтылады. О б а л у—аудың екі жағын қосып тарту; ол аудық екі жақ аркр- нын обалды (ол аудын екі жақ арканын косып, бірдей алып тарт- ты). Бул сөздік бірінші элементі орыстын о б а деген сөзі, сонғы дыбысы тусіріліп а л у деген сөзбен косылып айтылады. Бұл жоғарыда көрсетілген мысалдар, фактілер, біздін ойымыз- ша, бір жағынан, халык тілінін эдеби тілден айырмалығын көрсете- тін белгінін (критерий) бірі болып, екінші жағынан, халык тілінік лексикалық байлығыныц молдығын көрсетеді. Лексиканын мұндаи байлығы халык тілінін не онын профессионалдык лексикасыиык формалык жағынан ғана емес, сонымен бірге онын семантикалык жағынан да байкалады. Мысалы, әдеби тілдегі көптеген сөздердін

жергілікті халыктыц тілінде профессионалдык мағнада колданылуы т. б. Бұл мәселеге біз кейін арнай токталамыз. Профессионалдык лексика бойынша біэдің зерттеу объектіміз Арал, Каспи балықшыларынын тілі болғанын жоғарыда айтып кет- тік. Сондыктан бүл тарауда теқіздер туралы да кыска мәлімет бе- руді макұл көрдік. Арал теқізі, өзінің көптеген тубектерімен қоса алғанда, 64490 шаршы километр жерді алып жатады. Бұл теціз көлсмі жағынан дуние жүзіндегі ең ірі көлдердің бірі болғандықтан оны әдетте те- Кіз деп атайды. Арал теңізініц Советтер Одағында ірі маңызы бар, ол — су бас- сейндерінің бірі. Оның мацыздылығы — балык байлыгы. Онда ба- лықтың жиырмадан аса түрі бар. Қазіргі уакыгга оның 12 түрі ау- ланады. Арал теңізі бұрынғы әкімшілік-территориялык бөлініс бойынша Туркстан өлкесі Сырдария облысыиа караған. Қазіргі бөлініс бой­ ынша Қызылорда облысынын карамағына кіреді. Араптар 712 жылы Хорезмді жаулап алғандығы тарихтан мәлім. Сол уакыттан бастап, Амудария өзенінің төменгі жағын араптар иеленді. Оның төменгі ағысы, Сыр бойы, Арал теқізі зерттеушілер- ДІН назарын аударды. Арап географтары өзеинін кұйылысы, Арал тенізі туралы қыска мәліметтер берді. Олардык кейбірінің (Ибн-хор- дадбех) берген мәліметіне карағанда IX ғасырда өзенніц кұйылы- сындағы қаланың атына байланысты Арал суы к ү р д е р і деп ата- лыпты'. Ол кезде Амудариянык теңізге кұйған жеріндегі кала Кер- Дер (Абұлғазыда — Кердер, Кердеран) деп аталған және бұл сөз- Дің төркіні қазактың Кердері руынык атымен байланысты дейтін пікірлер де бар2. Екінші бір мәліметте X — XI ғасырларда Арал суы Хорезм те- Дізі деп аталғандығы көрсетіледі. XVI ғасырдық материалы «Боль­ шой чертеж» деген кітапта оны Көк теңіз деп атайды және Көк те- Дізге шығыс жактан Сыр өзені кұяды делінген. XVIII ғасырдың бірінші жартысынан кейін, әсіресе казак хал- кының Россияға қосылғанынан кейін Арал теңізін және онык ма- чайын зертгеу жұмысы жүргізіле бастады. 1847 жылы Сыр бойын- дағы Райым деген жерге форт салынып, ол әуелгі кезде Арал бекі- чісі деп аталды. Осындай карым-қатынастык шараларға байланыс- ты кейінгі кездегі зерттеуде («Аральское море» деген еңбекте) те- Кіздін аты Арал (ел аты) сөзімен байланысты екені көрсетіледі: «Название Аральского моря происходит от страны Арал в дельте 1 В. Б ар о л ь д. Сведения об Аральском море и низовьях Амударьи с древнейши* в{ гмен до XVII века. Известия Туркестані,ского отдела русского Географяческо о общества, том IV, вып. И, 1902, стр. 31:11. * Н. Вес л о в с к и й. Очерк историко-географическіих сведений о Хивин- «ом ханстве . древнейших времен до настоящего, 1877, стр. 13.

Аму, о каковой стране впервые упоминается у Лбулгази в средние XVII столетия (см. стр. 32): отсюда название «аральцы», прилагае­ мые многими путешественниками XVIII века к народам, обитавшим по берегам 'Аральского моря»1. Бірак Абұлғазыныц «Шежіре-и-тюрік» атты кітабында Арал— жер аты. Онда Аму суынык теңізге құйған «йсріні арал дерләр ер- ді»2. Бұл айтылганға Караганда А р а л сөзі ел мағнасында қолда- пылмай, оның жер-су атын көрсететіні аңгарылады. Арал тенізшін, аты, біздіц ойымызша, онын табиги жағдайына карай аталған. Өйткені, тедіздіц табиғи ерекшелігшіц бірі —оныд аралдарының көптігі. Осыған байланысты текіздін Арал атануы заи- ды кұбылыс. Арал сөзі түрік тілдерінік бір катарында а т а у (остров) мағна- сынла қолданылады: өзбекше— о р а л ; қырғызша, казакша—а рал, ұйғырша—а р а л , а т а ; түрікменше, азербайжанша—а д а 3, өзбек- тік көне тілінде—о д а ғ4. Бул сөз монгол тілінде де а т а у (остров) мағнасында колданылады5. Қазіргі уақытта кердерілердін бір бөлегі Арал, Каспи маңайын мекендейтіиі рас. Бірақ Арал текізінін әрірек уақытта курд ері (кердері) аталуы казақтыц керделі дейтін руымен байланыстылы- ры әлі дәлелденген жок. Бұл мәселе зерттеуді керек етеді. Каспи теқізі географиялык ерекшелігіне карай үшке белінеді: Оцтүстік Каспи, Орта Каспи, Солтүстік Каспи. Мүнын терістік жа- ғында Гурьев облысынын бірнеше аудандары (Новобогат, Теніз т. б.) бар. I Қаспи теңізі Советтер Одағындағы ең үлкеи су бассейндерінін бірі. Каспи теқізінде балыктын көптеген түрлері бар. Каспиде жэне оған кұятын өзендердіц төмендегі кұйылыстарында 100 шамалы балык түрлері мекендейді. Олардың 60 шамалы түрі Волга, Каспп суларында. Каспи теңізінде өндірістік манызы жағынан ірі, баралы балыктар бар. Ол балықтардын жиыпын орыс тілінде к р а с н а я р ы б а , ка­ зак тілінде К ы з ы л б а л ы к дейді. Советтер Одағында кыз.ыл б а л ы қ т ы қ көпшілігі Каспи тенізінен аулап алынады. «Советский Союз дает более 90 процентов мировой добычи этих ценных рыб. От 70 до 80 процентов всей красной рыбы, добываемой в СССР, па­ дает на Каспийское море, в том числе наиболее крупной и ценной, как белуга, осетр, севрюга*. Біздің жыл санауымыздан бұрынғы VI ғасырда парсы монархия- сы (Кир. мемлекеті) қүрылғаннан кейін, Орта Азия аймағы мзде- ' л. Берг. Аральское море, 1908, стр. 11. А б ұ л ғ а зы . Шежіре -и- тюрік, 1871, стр. 316. * Русско-узбекский словарь; Киргизско-русский словарь, 1940; Уйгурско-рус- (ий словарь, 1939; Русско-туркменский словарь. 1948. Л' БУдаго в- Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, т. И- 3 Краткий м2онногоялбьрсяк,о-1р9у5с2скги. й словарь, 1947 • «Волга», 96

ииетп Өлкеге қосылды. Бұл өлкенің солтүстік-шығыс жақ шегінде- гі Сырдария өзені де оның құрамына енді. Осы уақыттан бастап, теніз туралы кейбір мәліметтер бар. Ол мәліметте белгілі грек та- рнхшысы Геродот (біздің жыл санауымыздан бұрын V гасыр) Кас- пи тайпасы, Қаспи тенізі туралы хабарлайды. Тарихтың көрсетуінше Каспи — ескі тайпаныц аты. Теңіз суы осы табпанық (К ас — пи) аты бойынша аталады1. Арал аймағы Қазаксташіың оңтустігі мен батысыныц арялығын- ла; географиялық жағынан онтустікпен де, батыспен де шек- теседі. Онын ішінде Ақтөбе облысыкык Шалкар, Ырғыз аудандары- меи шектеседі. Арал маңайындағы жергілікті халыктың тіл ерекшеліктері Қазак- станнын батыс облыстарындағы халықтың тіліне жақып, өГіткені батьістағы халыктың тіліндегі б ө т е к е (бүйрек), ы з а (жер беті- не жакын су), б ұ р ы с (ор. бревно), ж а р ы н (келесі жыл), т у а - Ру (доғару), қ а ғ у (коқыр салкын) тәрізді ерекшеліктер Арал ка- зақтарының тілінде де кездеседі. Бұдан баска да батыстағы халыктың сөйлеу тіліндегі ерекшс- ліктердік көпшілігі біркелкі, бір-біріне ұксас келеді. Бірак балык кәсіпшілігіне байланысты профессионалдык сөздердік колданылуы біркелкі емес. Бұл жөнінде Арал, Каспи балыкшыларының тіліндс де ксйбір айырмашылыктар бар. Тіпті Гурьев облысынын өз ішінде де кейбір құбылыстар әр түрлі айтылады. Мысалы, Теқіз ауданында кейбір балыкты қ о р т п а десе, Гурь- евтің қалалық ауданында оларды б е к і р е деп атайды. Сондай-ак. жабу, ж а ғ у деген сөздер де синоним ретінде колданылады. Теңіз ауданында ол қайығын ауіиылардың кемесіне жақты десе, Гурьев- 7е бул сөйлемдагі ж а к т ы сөзінік орнына ж а п т ы деген сөзді қол- данады. Бірақ бұдан Арал, Каспи балықшыларыньщ тілінде бір-бірінен белек елеулі анырмалық бар деген үғым тумайды. Кейбір құбылыс- таР Гурьев облысында турліше айтылуы я бір облыста бар сөздіц баска облыста болмауы түрлі себептерге (экономикалық жағдай, баска халыктармен катынас т. б.) байланысты. XVIII ғасырдын соңы, XIX ғасырдыц бас кезінде Орал маңайын- дасы казактар экономикалык жағдайға байланысты екіге бөлінді. Оныц бір бөлегініқ турмысы әкімшілік, шаруашылық жағынан бө- лектеніп, баска хандыктыц қарауына енді. Бұл туралы төменде қыс- каша тоқталмақпыз. Арал қазактарынык тіліндегі кейбір кұбылыстар оцтүстіктегі ха- льіқтың тіл ерекшеліктерімен де байланысады. Оныц себебі, оңтүс- тікті мекендеген халыктардын бүрыниан белгілі калалары (Таш­ кент, Шымкент т. б.) болған. Ол калалардың манайындағы халық- тар отырықшылык тұрмыска бейімделіп, егін шаруашылығымен шұ- 1'ылданган. Түркстан аймагы модениет орталыгы болып, жергілік- 1 большая Советская эицнк..онедия. Ипд. 2 ое. т °0, етр. 324.

ті халыктың баска мемлекеттермен сауда катынасы ерте замаНнан басталған. Қазак халкынын Россияға қосылуымен байланысты XIX ғасыр- дың екінші жартысында орыс мемлекеті Қазақстан жерінде, онын онтустігінде базарлар ашып, халықтар арасындағы карым-катынас- ты недэуір дамытқан. Қазакстанныц орталығы мен батысының оң- түстікке жақын аудандарын мекендеген казактар Түркстан өлке- сіндегі базарларға келіп, керек-жарағын алып қайтатын болған. Осындай экономикалық жағдайға, әріректегі карым-катынаска бай­ ланысты Қазакстанның оңтүстігіндегі халык тілінің жан-жагында- ғы казактардың тілдеріне недәуір эсер еткендігі байқалады. Шынында жергілікті говорлардың өзара қатысына байланысты кейбір ерекшеліктер бір-біріне ауысады. Казак, тілінің оңтүстік го- ворларындағы а қ ы р (оттық), с ә м б е (шайдың қалдығы), ж е р- т ө л е (жер балаған), а с а р (көмек) деген сөздер солтүстік-ба- тыстың кеибір аудандарында да (Обаган, Торғай, ІІІалкар т. б.) кездеседі. Сондай-ак солтустіктін кейбір аудандарындағы (Еркіншілік, Баяиауыл т. б.) халықтын тілінде бір ұғымды білдіретін кейбір сөз- дер тоғысып, косарланып айтылады. Мысалы, к е т п е н—ш от, сы м —ш а л б а р , т ө с е к — о р ы н (о р ы н—онтүстікте твсек мағнасын- да) т. б. Бүл кездейсоқ күбылыс емес, әріректе оңтүстіктегі халык тілінің жан-жағьіндағы халыктың тіліне тигізген эсерін анықтайтын фактілердін бірі. Өйткені бұл көрсетілген мысалдагы к е т п е н , с ы м, о р ы н, ж ы м (жым отыр) деген сөздер оцтустіктегі халык- тың тіліне тән. Бұл сөздер солтүстіктегі халықтыц тілінде көрсетіл- ген магнада жеке колданылмайды. Сонымен қатар бүл керсетілген фактілер тарихи жағынан бір-бірімен байланысты диалектілерде бір ұғым білдіретін кейбір сөздердің тоғысуынық зандылығын ашып көрсетеді. Арал маңайындағы қазақтар бұрыннан түрікмен, каракалпак- тармен карым-қатынаста болды. Тарихи мәліметтер бойынша кара- калпактар XVI — XVII ғасырларда Сыр бойын, оныд теңізге жакын манайын мекендеді. Олардың бір бөлегі XVII ғасырдыд соқында ка­ зак ханы Тәукеге (1680— 1718) бағынышты, тәуелді болды. Енді бір бөлегі иоғайлармен байланысып, Жайык, Ембі бойларын мекен еггі. Тіпті XVIII ғасырда да қарақалпақтардың бір бөлегі Сырдыц бір жағын мекен еткен қазақтармен коныстас отырған еді. Бұл жөнінде П. П. Иванов өзінік «Материалы к изучению исто­ рии каракалпаков» деген мақаласында былай дейді: «В низовьях Сыр-Дарьи, каракалпаки по-видимому, начинают также постепенно сужать свою территорию. Бухарский посланник сообщил в Петер­ бург в 1775 г., что каракалпакам принадлежит только одна сторо­ на реки, а по другой — кочуют казахи»1. 1 П. П. И в ан о в . Материалы к изучению і. сКара- лакия». Труды первой конференции по изуче алпакской АССР, том И, 1934, етр. 195, : сил Ка- 98

Бұрынғы уақытта қарақалпактар арық казып, егін шаруашы- лығымен де шугылданған. Осымен байланысты Арал, Қазалы ау- дандарынын Котанкөл, Баужиде деген жерлерінде қаракалпактан калган арыктың ізі, орны бар деседі. Бұдан баска Арал, Қазалы аудандарында ескі каланыц орны бар. Ол каланы бурын Күйік деп атаған-ды. Білетін адамдардың абтуына карағанда кыланық орны каракалпақтан калган сияқты. Арал казақтары қарақалпақтармен екі түрлі жол арқылы каты- насатын. Сонық бірі — су жолы. Қазіргі уакытта Арал текізінің онтүстік-батысындағы балықшы колхоздары қарақалпақтын кейбір ауданыка (Мойнак) жақын отырады. Сондьіқтан олар бір-бірімен теңіз аркылы да катынасады. Қарым-катынастың екінші жолы — Қазалы жолы. Бұрын казактар Қазалыдан шығатын үлкен қара жолмен Қызылды (сексеуілді, күмды) басып, Хива, Үргеніштіқ ба- зарларына баратын. Ондағы халыктармен (каракалпак, түрікмен т. б.) экономикалык жағынан байланысып, бір-бірімеи қатынасып отырған-ды. Мұндай қарым-қатынастык нәтижесін жергілікті халықтын тіл ерекшеліктерінен де байқауға болады. Оган бірнеше мысал келті- Қаэақ тілі .; Каракалпак гілі (Арал говоры) атау (арал) дүз (дала, сахра) къкъпаш (кепкен балык) атау (арал) калқы (калтқы) қақпыш (кепкен балык) қайыр (тунба балшықтаи пайда бол­ калкы (калткы) тан жер кыртысы). кайыр (тунба балшықтаіі панда бол­ ава (я, ие)'. тан жер кыртысы) ауа (я, ие, солай). Қазак, каракалпак тілдерінің бір-біріне жакындығы, ұксастығы мәлім. Бүл үксастык балык кәсіпшілігіне байланысты сөздерде де байкалады. Мысалы, Арал балыкшыларының тілінде т о р т а , су- ген, т і с т і (балык атгары), к а з а ( а у ) ,и н е л і к (аспап); кара­ калпак балықшыларынык тілінде — т о р т а , с о в е н , т і с л е , ка- Бүдан баска да балык кәсіпшілігіне байланысты көптеген сөз- дерде ұқсастық бар. Бірак бүл сөздердіқ көпшілігі Каспидің солтүс- тігіндегі казактардыд тілінде кездеспейді (мысалы, т о р т а , т і с т і , с ү г е н т. б.). Қазақстанның солтүстік-батыс облыстарын мекендеген казактар эрірек уақытта ноғайлармен және татар, башқүрттармен қарым- -катынаста болған. XVI ғасырда Қазақстан жерінің солтүстік жа- гында татарлар түрған; оның батыс жағында ноғайлар болған. А. Е. Алектров XVI ғасырдык аяғындағы жағдайды айта келіп,1 1Н, А. Б а с к а к о в . Каракалпакский язык, I, 1951, стр. 317, 332, 335, 349, 358. Бул сөз М. Кашкаридін «Диванында» й а, м а формасында кездеседі (М. Кашкари. Дивани-луғатут турік, т. III). * Н. А. Б а с к а к о в . Каракалпакский язык, I, 1951, стр. 350. 358, 359, .381, 387. Н' 99

«Восточная часть этих земель (казахских земель — Ж- Д ) принад­ лежала тогда джунгарам, северною владели разные отрасли татар сибирских, в западной жили ногаи и, выше их, башкиры, а потом место ногаев заняли выселившиеся из Джунгарии калмыки»1. Солтустік-батыс қазактарынын ноғайлармен карым-қатынаста болуы XVI ғасырда ғана емес, одан бурый монгол империясыныц тұсында да бір-бірімен экономикалык, территориально жағынан баіі- ланыста болды. Олай деуіміздін себебі, XIV ғасырдык бас кезінде Жошы улысы екіге бөлінді. Оның бірі — Көкорда, екіншісі — Акор- да деп аталды. Сонгысымың курамындағы халыктар (казак т. б.) Қазақстан жерін — Сырдың бойын, Арал текізініц солтустік жагын, Сарысу, Есіл, Кенгір өзендерініц бойын мекендеген болатын. Б. Д. Греков пен А. Ю. Якубовскийдің көрсетуіне Караганда Ақорданын, яғни өзбек деп аталатыи хальіктың қурамы үшке бвлін- ген: казак, манғыт, шайбанилықтар2. Соңгысы бөлектеніп, XVI гаг сырдың басында казіргі Өзбекстан жеріне келіп орналаскан. Біздің ойымызша Акорданыц қурамындағы мацғыт жәие иогай бір-бірінс синонимдес атау болуы керек. Өйткені маңғыт тайпасы қазіргі но- гай, каракалпак халыктарының курамында да бар. Кейбір тарнхн мэліметте макғыт, ноғай дегеи атаулар қатар колданылады, немссе бірінін орнына екіншісі ауысып айтылады. Бул жонінде Б. Д. Гре­ ков, А. Ю. Якубовский былай дейді: «Впоследствии, во второй по­ ловине XV в. магниты сменили свое имя и стали именоваться ногая- ми, а орда их стала называться ногайской»8. Будан баска да маңғыт, ноғайлар туралы тарихи мэліметтер бар. В. В. Бартольд өзінін, «История турецко-монгольских народов» де­ ген енбегінде ноғайлардың, немесе манғыттардыи орталыгы XVI га- сырда Оралдык төменгі ағысының бойында болгандыгын этап кор- Бұл көрсетілген тарихи мапіметтер әрірек уакытта казак хал- кынын ноғайлармен байланысыи жэне олардыц тілдерініц бір-бірі- не жақын, ұксас болуының себебін айкындайлы. Бул ұксастык к а ­ зак, ноғай тілдерінің жергілікті ерекшеліктерінде де байкалады. Мысалы: о киргизах. 1900, стр. 4. ТСЛЬ * УР аЛЬ\"ЫХ 2 Б. Д. Г ре к ов, А. 10. Я к у б о в с к и й . Золот;ая орда и ее падение, 1950, стр. 302. 3 Б. Д. Греков, А. Ю. Я к у б о в с к и й . Там же, 1950, стр. 298. * В. В. Б а р т о л ь д . История турецко-монгольских народов, 1928, стр. 18. 6 Н. А. Б а с к а к о в . Ногайский язык н его ди;алекты, 1940, стр. 234. 236, 240. 254, 261. 268.