-іші түрленіп, социалисток заманпыц ж аца түрмысы, игі өмірі бейне- ленеді. Осыған байлаііысты ж ақа сөздер де балыкшыләрдың тілінде жиі кездеседі. Мысалы: с т о л , о р ы н д ы қ 1, ж а м ы л ғ ы ш (ор. одеяло), е т е к ш е (ор. юбка), к о с е н к е (ор. косынка), М Р С. (моторно-рыболовная станция), э л е к т р ж а р ы г ы , э л е к т р - л е и у, м е х а н и к а л а и д ы р у т. б. Мұндай сөздердің тілде пайда болуы О ктябрь революциясының нәтижесі, Октябрьден кейін- гі социалистік лекснканык бір бөлегі. Муныц өзі Октябрь револю- Шіясынын алдындагы лсксикалык материалмен тығыз байланысты. Соцдыктан профессионалдык лексиканы зерттеуде балык аулау ко- сіпшілігінік казіргі қалпын, өткенін, онда істейтін балықшылардыц бурынгы, соңғы турмысын, кызметін бейнелейтін лексикалык матс- рналды бір-бірімен байланыстырып караулы кажет деп білеміз. ТЕКСТЕР С. Муқанов «Саяхат», Алматы, 1954 (у 3 і н д і) ... Сонымен М Р С-ка барып р е ю ш к а алдық. Онымыз ж е л - к е м м е и жүретін үлкен кайық. Бірнешс адамды тиеген р е ю ш к а жағада айналған казыктан канатын (арқанын) сыпырды да, ілгері екпіндей ағып жаткап Жайыктың бетінде калки жөнелді. — Қайыкты баскарушы кім? — деген менін сұрауыма: — Бұл араның тілінде ондай баскарушыны к ө р ш і к дейді. Коріцик деген орыс сөзі. Ол кісі мынау — деп, Жүнісов маған зор денелі қара бұжыр жігітті көрсетті. —Сариев Мүслім, — деп таныстырды Жүнісов оны. Сом денелі, сом білекті, мөлдір кара шашты Мүслімніц жасын сұрасақ, менімен түйдей құрдас екен. — Шашы неге буырылданбаған — деп мен қалжындап едім. — ЛІайлы балыкпен ауызданып, әмір бойы майлы балык жесе- ніз, сіздіц де шашыңыз кара болар еді, — деп куланды Жүнісов. Мүслімнін өзі сөзге сараи, сүрағаныңа кыска жауап береді де отырады, өзі сүрамайды. Бүл арада айта кететін бір сөз—тегі, ба ла шағынан вміріи теңіз үстінде өткізген Мүслім сиякты адам- дардың көпшілігі-ак жел болмаса толкымайтын теқіз сияқты. Ке- неске взің козғамасан, езі козғалмай тунады да турады екен. Мүслімнін жэрдемшісі Куан Серікбаев — дембелшелеу келгеп толыкша, сарғылт кескінді жігіт. Қайык козғалса-ақ ол Жайыктан шелекпек су іліп алды да, б о р т т а ғ ы темір ошақта асулы түрған «көтелге* кұйып, астына от жакты. Қарамайлы ескі тактайдын жанкалары кызғанша, бүйірі том- пақтау келген, узыншалау бірнеше ееміз сазаннын кабыршағы да аршылып болды. Мүслімнін аузынан сез сол бір сәтте ғана шығып 1 Балыкшылардын жағдайыцда с т о л. о р ь ін д ы к — жака сөздер.
өзеннін семіз согымы осы, — деді маған жымия карап, — мүны- мыз конакка соятын лағымьіз. Бағландар, ту койлар, таилар, ту биелер, семіз тайлактар тенізде. Оларды тереннен жерсін, курсы. Біздік барымызға ырза бол. — Рахмет... „. Сол бір кезде, біз жузіп келе жаткан өзен тар.макталып екіге айырылды. . — П а р ы з д ы бұрайык, парызды, — деді Мүслім. П а р ы з ы не десем, парус екен. — Желкем дейтін еді ғой — деп ем. .. — Былайғы жұрт айтады; бірақ теңізшілер п а р ы з деиді —деи жауап берді Күмар Жүнісов. М ә ш т і н (мачта — кеменін ортасында желкемді көтеретін дш- гек) жоғарғы жартысына көлденен жайылып, жарғанаттык канатына уксап керіліп түрған п а р ы з д ы Мүслім он кабьірғадаи сол кабырғаға шығарды. Ёкіге айырылған езеннщ р е ю ш к а сол жак тармағын ала тартты. — Анау айырылған тармақтын аты не? — деп сүрадым. — Бухарка. — Мыианық аты? — Казақша алтын өзек, орысша золотое. — Әдсмі ат екен. Не себепті койған олай деп? 1 Бүл сұраудыц жауабын Бирюков айта жөнелді. — «Бухарка» мен «Золотоеның» арасындағы аралдын аты Ку- рилкин, — деді ол. Аралдың ортасында яма бар, қазактар ж а я дейді. — Не кылған яма? — деп сүрадым. — Ж а м а дегенге сіз курғак шуңқыр екен деп ойламакыз. Су- лағы шункыр. — Яғни? — Ол былай: аралдын «Золотое» жақ қабырғасын жарып впп екі басы да «Золотоеға» косылып жаткан табиғи канал бар, кенді- гі бестен он метрге дейін, узындығы үш-төрт километрдей. Осы ка нал аса терең. Каспидің бүл жак жиегіндегі судың терекдігі 2—3 мётрден аспайды. Забури деген жерде ғана 5—6 метрге жетеді. Жиектен ол ара 15—20 километрдей. Ал, мына Курилкиндегі ж а м н ы н терендігі оннан жиырма метрге дейін. — Григорий Трофимович енді шертеді, — деді Кумар мага« квзін кысып койып, — маиадан үндемегенге сөйлемейді екен деме- Кіз. Бул кісіні сөйлетем десеніз, балык кенесін козғаңыз. — Но.но...—деді Бирюков көтермелегенді унатпағандай. — Балык уылдырығын шашканда тайызга шыгып, шашкаинан кейін теренге көтерілетінін білетіи боларсыз, — деді Бирюков ма- — Естуім бар. — Бул маңайдың балықтары уылдырығын шашканнан кейіи, осы Куриликиндегі ж а м ғ а жатады да, жаздай сонда боп, өзенге куздігуні ғаиа оріп шығады. Сол кезде осы ж а м н а н усталатыи балыктың ұшы-кныры болмайды, мывдаған тонна балык алынады.
—Қалай? — Көктемде, ж аз айларында ж а м н ы ң екі басы ашык тұрады да, күз балык ©ріп шығарда жабылады. Содан кейін бөшкедегі балыктай с у з г і м е н ала береді, канша сүзіп алсаң да таусыл- майды. — Ғажап екеи! — Расыида ғажап... Тұрғын ел буны б а л ы қ т ы ң қ о й м а с ы дейді. Біз жүзіп келе жаткан өзектің аты Алтын болатыны да, кой- науында осындай бай койма барлығынан. — Түсір онда — десті серіктерім. Сирағынын үзындығы бір сүйемдей ғана тапалтак, тақтай стол- дың үстіне ж айған сазандардык піскен семіз жас еті п о л у б а н ы к үстіне дөнгелене отырған біздін алдымызға келе калды. Столдын ортасына бетінде екі елі сап-сары май кілкіген орта кесе сорпа койылды. — Балыктыц түздығы деген осы, — деп койды Кұмар. — Ал, кадырлы конак, — деді Муслім маған карап, — мана айттым ғой біздін колдағы сойыс осы деп. Алыңыз! — Сәкене басын берейік, — деп Күмар менің алдыма үлкеп бір сазанның басын койды. — Қалжыңы екен деп ойламаңыз, — деді, — ал. сазанныц еи тот- тісі — басы. Толған май. Миыи көріңізші кіші-кірім козыиікіндсй бар. Өзі өте тәтті. Ә. Сәрсенбаев «Толкында туғандар» (\"роман), Алматы, 1953 (ү з і н д і) Сол күні сәске кезінде баяғы бір музды алан сүйменніц дүцкілі- мен жаңғырығып сала берді. А т р а у б а т а ғ а с ы н ы н аумағьш- дан жерден коршала ұсак ү к і ойылып, осы үкілердіц шенберлепс келіп түйіскен тұсынан кос орнындай жердін мұзы алынып тастал- ды. Бір ұшыиа аркан байланған баяғы п р о г о н сырык мұз астында сарғайып, у к і д е н ү к і г е жылжыды. Манағы үлкен ойыктаіі п р о г о н д а ғ ы арканның екінші басына жалғана түскен р а с п о р ау да ілесіп көше бастады. Түс ала екі р а с п о р ауы екі жактан үлкен шенбер жасап, түгел төгіліп болған еді, кайратты жігіттер аулардыц екі басыидағы ү р е з аркандарды жабыла тартуға кірісті. — Ал, кэне, алдық! — Тағы да алдык! Ау шенбері бірден бірге тарылып, акырыи гана жылжып келеді. Жылжыган сайын ауырлай түсетін тәрізді. Жігіттер манагыдай емес, шірене тартады. — Ал, алдык! —Тағы да алдык! — Қолмен тартуды койындар, жігіттер, л я м к а л а р ы ң д ы кніцдер! А т а м а н оз мойнындағы л я м к а арқаныныц орта жерінен оц
колымеи ұстап, орай сілкіп тастаған сді. Л я м к а н ы н ұшындағы дөңгелек т а с л я м к а сабағын ү р е з а р к а н ғ а орай салды. А т а м а н екі бүктеле ілгері үмтылды. Жігіттердің бәрі д е л я м к а н ы мойындарына киіп алды да. ата- маннық манағы әдісі бойынша ү р е з арканға ораіі тастап, екі бук- теле калды. Мен осы көріністі кеме сүйреп келе жаткан бір сурстке үксатқам едім, кейіннен байпасам бүл орыс суретшісі Репиішін «Бурлактары» екен ғой. Р а с п о р а у л а р д ы к екі жак жадырасы үлкен о й ы к т ы н аузына келіп жеткен бойда-ак, әлгіде ғана тынып жаткан қара су кеііет бүрк ете калған еді, сэры алтындай зор с а з а н д а р тік шап- шып, бірімен бірі жарыса көкше мүздын бетіне жарк-жүрк карги- бастады. Бейне бір су астынан ірі-ірі алтын кесектері атылып жат кан тэрізді. — Г р у з е л к а , уа, г р у з е л к а әкеліндер! — атаман өз моіі- пындағы лямканы лактырып тастады да, ұзыи сырыкка саптаған те- мір шепберді колына алып үкіге бойлата бастады, — Михаил Ива нович, сіз аудын екінші табакын басыцыз. Михаил Иванович те бір басында дәл ортасы ішке карай майыс- тырыла бүгілген шенбер темірі бар екіиші сырыкты үкіге бойлатты да, а\\дың астыңғы арканын томен басты. — Ойпырмау, мынау бір керемет кой! Қырыкка жасым келгенше 'мен мұндай калың ұ й ы к т ы көрген емеи, — а т а м а н миығынан күліп маған қарады, — балам, сен шынында да жолды бала бол- дык-ау, ә? — Ата, ә, ата, — мен мактанышқа толы кеудемді жецілдете бір дем алдым да, куліп жібердім, — ата, неге басып тұрсыз? — Аудың т а б а к ы н басып турмыз. Әйтпесе, мынау калын ба лык аудын астыпан кеулеп шығып кетеді, — а т а м а н енді жігіттер- ге бүрылды. — Анау ауды да тарта түсіцдер. Арасынан шығып кет-' Аудың қ ұ л а ғ ы н а н - а к күжыиап келген сэры с а з а н бірдск бірғс койыла түскен еді, қ о р ж ы н д ы жақындатпай-ақ койды. Еиді екі распордыц канаттары қаусырыла жябылды да, коршаудағы сазанды к ұ ю ғ а кірісті. Қажырлы жігіттер аумакты с ү з г і л е р і н толтырып алып, көкше мүздын үстіне сарыдан көгі кызыл-күреқдеу сазанды аударып жатыр. С ү з г і д е н тускен ту сазан кабырғасын жакша ие, күйрығымен мүз сабалан, карғып-карғып басылады. Бү- лар тынышталған кезде сүзгіден жаңа түскендері туЛауға кіріседі. Мүз алакынын үсті казір салдыр-сулдыр үнге айналып. жан біткеі:- дей кыбырлай калыпты. Бейне бір алтын жапырақ самалменен тер- беліп, текселе билеп түрғандай. Үй орнындай үлкен ойыктык аузы да казандағы судай сакылдап, бұрк-бұрк кайиайды. — Майталман-ай, — Арман ағай қомақты с ү з г і с і н д е г і то лы сазанды мүз бетіне аударғаи сайыи басын шайқайды, — мынау бүкіл А т р а у кедейлерін карык етер бір ырыс екен. Әттеқ, аралд- рында бір р а с п о р ы болсашы!.. — Я, адал ниетті арманшыл достым, — Михаил Иванович басын мзеп, Арманға қарайды, — іске аспайтын кұрғак киял ғой мүнын.
Батысты курен шапағына бөлеп, кыскы кун де енкейе бастады. Муз қойнына жартылай суңгіп үлгіргеи үлкен куннің нурымен т а р- т ы м д а ғ ы сэры сазандар аумакты алтын алаңдай жаркырай түс- ті. Осы бір зор алаңға күмбір-күмбір сылдырлап, ат басындаіі ал- тындар актарылып жаткам тәрізді. Таласовтар мен Бөрібаевтарлыц калтасына енуге асыккандай жалт-жулт етіп, ыршып-ыршып түседі. Өкініші мен сүйініші аралас а т а м а н шүнірек көзін аудармастаіі алтын алацға тесіле карам, әлденеге сазара калыпты. Мүмкін, ол осынау мол казнанын өз калтасына тутас түспегеніне өкінетін шы- Теңізде (Әңгімс) Солтүстік Каспиде мұз ноябрьдіц акырында (сонғы жартысын- да) катады, осы кезде тснізде балык аулау жумысы киындайды. Аушылар осы уакытта ш т о р м ғ а ушырамай теңізден амаи шш- гуды ойлайды. Белгілі бір жерге б з н к е г е ' таман жакындауга тырысады. Күндіз балығы бар жерге барса да, кешке өздерінін к о л о н н а с ы н а оралып кайта келеді. Қайыктарды, курал-жарак- тарды аман сактау үшін, керекті нәрселермен аушылар камсыз еті- Бір жыльі (1934 жылы) Жылыой ауданыиың балық заводыиыч 50 жұмыскері кемелерге, моторлы кайыкка мініп, 35 км. жердс тур- ған п л о ш к о у т к а ж а к т ы , ондағы тузды өздерімін ы д ы с т а - р ы н а салып алуға кірісті. Бул — 18 ноябрь күиі еді. Бір кезде кешке таман терістіктеи бұлт көтеріліп катты жел бол- ды. Сонымен катар күн суытып, су ката бастады. Түнгі 12 сагаттыц кезінде су бетінде муз калындап. бөлшектеиіп ыға бастады да, жү- мьісшылардық өміріне кауып туды. Солай болса да, жумысмшлар колына тез кару-күралдарын устап, келе жаткан муздың алдыпан таяуларын, цептерін салып, өздерінің ыдыстарын мұзға соктырып, қиратпай аман сактау ушін жан аямай қажырлы еңбек істеді. Мү- нын нәтижесінде ыдыстарының алдынан (жел жағынан) шнкап2 турғызып, оларды да, өздерін де аман сактап калды. Бул әрскс 4 күнге созылды. Осы кезде үкімет орындары әуеден самолет аркы- лы азык жэне кағаз тастап, муз жарғыш пароход келіп, жұмысшы- ларды кұткаратындыкты айтты. Сол кезде муздын калындығы 10 сантиметрге жеткен еді. Біз апатка ушырағаннан кейін, 8-күні, «Карл Маркс» дейтін пароход келіп, музды бузып, жумысшыларды өздерінін ыдыстары- мен шығынсыз аман алып шықты. Айтушы: X. Өтегенов «Еркін кала» колхозы. Гурьев аудаиы. Қортпа туралы Ертеде бір балыкшы үйінен шығып, кармакпен балык аулау үшін өзекке (өзенге) келеді. Суды жағалап ксле жатса, алыста
кунмсн шагылысып, жалтырап дыраудай бір нэрсе көрінеді. Балык- шы ол дыраудын не екенін айырып білу үшін касына таман жакын келеді. Теңізде катты жел болып, тасумен өзенге келген к о р т п а балык екен. Жел басылып, су кайту болған сон, к о р тп а кайрандап кал ган скен. Теренге кайтуына мүмкіндік болмайды. Айналасындағы бір ж а м ғ а денесініц көбін батырып, үлкендігі кайықтай бір нэн балык жатыр екен. Балыкшы колындағы ж а р а ғ ы м е н аулап ала алмайды. Сон- дықтаи қайтып келіп, Иван дейтін балықшыга айтады. Ол кайык- шының жарагы, а у-ж а д ы р а с ы бар екен. Екеуі ыдыска міміп ке- леді де, к о р т п а н ы аулап алады. Оны кесек-кесек кып бөліп, үл- кен ыдысқа салып үйлеріне алып келеді. Деревнядағы адамдар к о р т п а н ы к үлкендігін, денесінің күрылысын көріп танданады. Үлкендігі сонша: оның бір басының езі 80 пут болыпты — десед1 Сөйтіп, кортпаиың етін сатып, акшасына бір үй сатып алыпты дейді. Айтушы: Б. Өтепов, «Красная Армия» колхозы. Теңіз ауданы. «Кол бай, Д а р и я б а й , Т е ң і з б а й т. уралы» Бұрымғы уакытта Сыр бойынык бір адамы кырдағы елге ксчіак- ка барыпты. Үй кожасы қонағын күтіп, силапты. Қонак тамағын ішіп жайланғапиан кейін ун қожасы конағыиан сұрапты. — Сіздін елдс бай бар ма? — Бар, — депті конак. ^ — Олар консыларына, кедейлерге кайырылып, көмектесе ме? — — Біздік жактын байлары к а р а ш о р к ы н дараға, қонеы- ларына көмектеседі және бергенін кайтып сұрамайды. — Ондай байлар өмірде болуы мүмкін емес, — депті. — Сендердің байларың кайтеді? Қарыз беріп, кедейлерге көмек- тссс ме? ••» — Байлар кедейлерге көмектеспейді. Егер оларға бірлі-жарыи колік, сауын бере калса я аздап ақша карыз берсе, оны өзінің пай- дасы үшін істейді. Бергенін екі есе асырып алып, кедейлердің ецбе- гік канайды. — Е, сеніқ бергенін қайтып сүрамайтын байларын кімдер? Біз естімеген кандай кайрымды байлар! — Ә, сендер білмейді екеисіндер, біздің айналамызда « Д а р и я ба й, К ө л б а й , Т е н і з б а й » деген үш бай бар, — депті. Олар озіндегі байлығын жұртқа береді, пайдаландырады. Бергенін кай тып алмайды. Баска байлардын бір-бірінен айырмасы жок, бәрібір кедейдін еңбегін жейді, канайды. Сөйтіп, Сырдың, Аралдың адамы езінің жерінін байлығын, яғни балык байлығын аса бағалап, оны «Дариябай, Көлбай, Тенізбай» дсп те атапты. Қырдыц адамы, яғни үй кожасы онын айтқан байла- рының кім екендігін біліп тац калыпты.
И т б а. Игбалык — теңізде, суда журеді, теңіздіц терец жерлерін мекеп етеді. Ол ылғи су ішінде жүре бермейді. Жиі-жиі суға түсіп, қайта шығып, ауамен дем алады, ылғи балык жеп коректенеді. Аушылар оны кыстыгүні аулайды. Итбалық қыстыгүні мүз үс- іінде кушіктейді. Бұл кезде итбалык мұзды үріп, одан шығыгі, кү- шіктеу үшін жайлы орын іздейді, мүз үстіндегі ш и қ а н п ы н күн бетіне барып балалайды. Итбалыктың күшіктейтін кезінде аушылар сайланып тенізге шы- ғады. Тереңдігі 5 — 6 құлаш жерге барғаи соң, бір жерге тұрақтай- ды, қосын тігеді, ауға керекті ж а р а ғ ы н (багор, ілме, соккы) алып, атка шана жегіп, итбалык аулайды. Ол аушылардың басшы- сы — атаманы болады. Аушылар итбалықтың бар жерін іздейді, көбінесе, ш и к а н ы бар- жерді қарастырады. Онын айналасында күшігендер ұшып жүреді. Себебі, итбалык туған уакытта оныц қан-жынын жеп, күшігендер тамақтанды. Аушылар шикан макайында жаткан итбалыкты көріп бүқпалап, оларға жақын барады. Бірін-бірі көріп, итбалык та, аушы да, Үк і г е жүгіреді. Аушы соғып алған ит балыгымең үкіні іле бекіте- ді де, кез келген итбалықты ұрып алады. Итбалык жаздыгүні су ортасындағы к ө с е л е р д е де журеді. Аушылар өздерінің ы д ы с ы н а мініп, түнде жағага барды. Олар шешініп, жеқілтектеніп, к ө с е д е г і итбалыкты жан-жағынан орай коршап алды, і л м е м е н соғып, к ө с е д е канша итбалык болея, бәрін де босатпай соғып, аулап алды. Сөйтіп, бірнеше күн итбалық аулап колхоздың жоспарын 200 процент орындадык. Айтушы: X. Өтегенов. Өзенде Біздер ау кайықка отырдық. Өзенді жаксы білетін кэрі жылым- шы рульді колға алды. Төрт ескскші суды есуге кірісті. Қайык өзен- нің ағысын бойлап іркілмей зырғып келеді. Көп ұзамай-ак, жацгы- рықкан коркынышты сарын естідік. Су астында жатқан үлкен тас- тарды, шонғалдарды басып долданып ағып жатыр. Қайығымыз кайнап, тасып жатқан сумей зымырап ағып келеді. Судын. сарыны бірте-бірте күшейе түсті. Біз ш о к ғ а л д а р д ы ц ішіндегі ең кауыпты біреуіне жақындап келеміз. Ш о н г а л - д ы ц жанында сынған үлкен кайык көрінеді. Ол таска соктығып, ортасынан к ак жарылып, быт-шыты шыкқан. Міне, ете кауыпты жерге де келіп қалдық. Су таска келіп соғып ақбас толкын көбіктерін, шашып жатыр. Жүрістік катты скпінінен жүрегің аузыңа тығылады. Ж ы л ы м ш ы — барлык ынтасын салып алдынан көз жазбай отыр. Қайык жаңкадай-ак бір жактан екінші жакка толкып келеді. Бір уақытта бір нәрсенің катты сокқанын сездік. Жылым қайық су астындағы тасқа соғып өтті. Бізді жұтып коятындяй-ак судың ақ-
бас толқыны ашуланыгі келіп қайыктық артынан соқты. Дэл осьі мезгілде жылымшы орнынан ушып тұрып, бар денесімен рульг е кушін салды. Қайық қайтадан алға карай жөней берді. Қауып артта қалды. М Арал, Қаспи маңайындағы жергілікті халыктыц тілінде балык шаруашылығына байланысты макал, мэтелдер бар. Ол макал, мэ- телдер бұрын жиналып, соиғы уакыітарда шыккан жинактарға ен- гізілмеген еді. Ел, аузындағы халықтык макал, мәтелдердік когамдык мэиі, мацызы бар. Мақал, мәтелдер коғамдык, шаруашылык тұрмыстын барлык саласынан орын алады. Халыктың өмір шындығы, өмір тәжрибесі, өмір үшін күресі мен жеңісі, адамнын дүниеге көзкара- сы макал, мэтелдер аркылы да бейнеленеді. Әлеуметтік өмірдің түрлі саласында кездесетін мэселелерге хя- лық өзінік макал, мәтелдері аркылы қорытынды жасайды. Халык- тык жағын үлгі етіп, заман бойына сақтап айтады. Халык тілегіпе үйлеспейтін кылыктарды кыска, өткір сөзбен түйреп, онын сыр-сы- патын ашып көрсетеді. Макал, мэтелдер халыктың және тілдіц тарихы үшін аса кұнда, керекті материал болып саналады. Бүл жөнінде акад. В. В. Вино градов былай дейді: «Очень ценный материал для истории языка в связи с историей народа представляет также сборник народных идиоматизмов, поговорок и пословиц»'. Бірнеше мыса.п келгірейік; Байдын күні пэрменмен, Жарлынын күні арманмен. Текгесізге назар. Бұл мақалдардың мазмүны, біріншіден, коғам арасындағы тап- тык айырмалыкты көрсетеді; екіншіден, бүрынды уакыггағы еңбек- ші халыктыц турмысын бейнелейді, үшіншіден, халықтыц жэне оның тілініц даму тарихынын белгілібір кезенінс байланысты ұғым- ды білдіреді. Сондай-ак, колхоз ауылы қауымды келеді, еңбек екпіні дауылды келеді деген мақалды алалык. Бұл мақалда «колхоз ауылы қауым- ды келеді» деген сөйлемніц мазмұны және оның пайда болуы социа л и с т дэуірдің белгілібір кезеңімен (колхоздастыру) тікёлей бзн- ланысады. Макал, мәтелдердің бәрі халык мүддесіне сай келе бермейді. Олардыц ішінде үстем таптың көзкарасын айкындайтын және сн- бекшілердің муддесіне үйлеспейтін макал, мэтелдер де болады. Мысалы: свете труда И. В. Ста- и решений XIX съезаа
Балык жегсн тоқ боляр, Әл-дормені жок болар . Шынында аушылар тұрмысында балык жегеннің ток болатыны Рас- Бірак аушылар ток бола тұрып, әл-дәрмені жок болатыны қа- лай? Біздің ойымызша бул мақалдың мазмуны, яғни «әл-дәрмені жок болар» дегені социалистік дәуірдегі балыкшылардыц турмысы- на үйлеспейді. Бул сөз (әл-дәрмен туралы) бурынғы уакытта балык етін жемейтін, оны менсінбейтін адамдардың (байлардың т. б.) коз- карасына байланысты айтылған болуы мумкін. Совет Одағында, оның ішінде Арал, Каспи балықшыларынык турмысы өте жақсы. Олар әрі ток, әрі кайратты, әл-дәрмені жеткі- лікті. Тецізде табиғи жағдайға, аушылыкка байланысты кандай қиыншылык кездессе де, оны өзінің күш-қуаты, ынта-жігері аркылы жене біледі. Мысалы: 1952 жылы 30 октябрьде Теніз ауданы «Красная Ар мия» колхозының бір звеносы (басшысы Бейсенғалиев Шәку) бір рет распор (узын ау) ауын салып, 400 центнер балык алды. Балык- шылардың тілімен айтқанда аудыи матннсы қайырлап (Каспи), коржыны майланып (Арал) калды. Осындай жағдайдағы ауды звено мүшелері іле тартып, мол ба- лыкты кайыкка қуйып, тиеп жаткан кездегі олардык әл-дәрменіне, қажыр-қайратына тац қаласыц. Соншама мол балықты кешке дейін бірден бірге (бір ыдыстам скіншіге т. б.) қуйып, балық заводына тапсырып болады. Сөнтіп, олар ез күш-куаттарының, енбек озаттығыныц арқасыида өздеріне де, үкіметке де көп кіріс енгізді. Балык кәсіпшілігіне байланысты макал, мәтелдерінік кейбіреу- лерінің мазмуны журтка түсініксіз болуы мүмкін. Мысалы, «сең сок- қан балықтай» деген мәтелдік мағнасы тенізде қатты толкын соққац балықтардын турмысына байланысты уғымды білдіреді. Жазушы С. Муканов өзініқ «Саяхаттар» деген очеркіндс: «Қиын дыққа кездесіп есінен танғандарды «сең соққан балықтай» деуіиі еді. Сол сөэдің магнасын енді ғана түсіндім» (С. Мүк., Саях., 27) «Балык, басынан шіриді» деген макалдын мазмунын баскалардан көрі балыкшылар жаксы біледі. Балыктын басынын екі жағыпд;:- желбезегі, яғни демалыс мүшесі болады, оны Каспи балықшыларм ж а б ы р (ор. жабры) дейді. Ж абыр балықтын дем алуы үшін кыз- мет етеді. Сондыктан судағы балыктың желбезегі бірде ашылып, бірдс жабылып отырады. Ауланған балықтың желбезегі жабылып, демі бітеді де, алдымен, оның желбезегі, басы бұзылып, шіри бас тайды. Балыктын баска денесінен көрі басы осал болады, тез бузы- лады дейді балыкшылар. Осытан байланысты «балык басынан сб рил!» деген макал пайда болған. Ал, әдеби тілде бул макал ауыс- палы мағнада колданылады. Макал, мәтелдердегі кейбір сөздердің мағнасы да түсініксіз. Оны балык аулау жүмысымен айналыспайтын жерлердегі қазақтар біл- мейді. Ондай сөздердін мағнасы туралы төмепде түсінік берілді. Ел аузындағы мақал, мәтелдердің бәрін қамтып жинауға мум-
кіндік болмады. Өйткені макал, мбтелдерді әркім біле бермейді. Оларды білетін, естігенін көнілге токып, айтып жүретіи кейбір адам- дар болады. Бірақ жергілікті жерде ондай адамдар аз. Сол аздьш өзі зерттеушінің болған жерінде кездесс бермейді. Олар көбінесе алыста, мал басында я тецізде (алые бригадада) болады. Оларды ізлеп жүруге уакыт жетіспеді. Солай болса да, негізгі жүмыспен байланыстыра отырып, ел аузынан кейбір макал, мәтелдер жиналды. Ол макал, мәтелдсрді қосымша материал ретінде беріп отырмыз: Балыкшы дауылда тынады, Егінші жауында тынады. Валықшы басынан Егінші касынан. Балыкты аулай білген алады, Егінді баптай білген алады. Балыкшы күнде арманда, Егінші жылда армаида. Бекіренін тұмсығы таска тимей кайтпайды. Балықшы балыкшыиы қырыннан көреді. Қазадағы балык — Қазандағы балық. Балыктың кұйрығы жылмағай, Оны аулаған адам тынбағай. Өзен жағалағанның өзегі талмайды. Балык жеген ет демейді, Есек мінген ат демейді. Балыктык жаны суда. Балыкшы тецізде жүріп, Суға жарымайды. Валыкшыпыц табысы Етек-жеи! кепкенше. Жайынныц жаңсасыіі1 жеген жатиас. Кемеші келсе, Қайықшы жолдан шығады. ' ЖаЯышіың жом еті, кейінгі жагы. 160
і : —74 Сусыз балык турмас, Екбсксіз өнім болмас. Балыкшы айтпайды расын. Түспей коймайды бір асым. Палыкта бата жок. Итте ата жоқ. Балыкшыдан сыралғы, Егіншіден кеусен. Ауыка не туссе, Сүзегіке соны құярсым. Қармак суда, Қазак аузы жоғары. Балык аулаған тынбайды, Тынса ешнэрсе болмайды. Балыктыц тілі бір, Баканык тілі бір. Судың түбі балык, Жердің түбі азық. Балык мезгілсіз болмайды, Балықшы кұралсыз болмайды. Бір қырлы балыкты Сегіз кырлы адам аулайды. Балык аяғы жел1. Балық бәсін береді. Егіи есесін береді. Суда балык көрдім деме, Қырда киік көрдім деме. Су кұрыса, ну кұриды. Балык жеген багыспайды, Жан-жағына кағыспайды. Балыкшынык үйдегісі май ішеді, Түздегісі «кан» ішеді. күшімен судыя тасуына байланысты балыктардин ыгы- 161
Жарып кеткен бір игокыр*. Желбезекке жебе дарыса, Эрге балык жүзе алмас. Балык байлығы басылғанша, Егііғбайлығы арылғанша. Балыкшы суда жүреді, Өэі шөлдеп жүреді. Балык ала алмаған суды ылайлайды. Балық сүзенсіз болмайды, Балыкшы жараксыз болмайды Егіндікі басып біткенше, Балыкшынікі етек-жеңі кепкеише. Балық жарығы суменен, Катын жарығы ерменен. Батырдан сауға, Балықшыдан сұралғы. Патшалык балыкта, Балык жырақта. Жайын қүйрығын жеген жатпас.1 1 Шокыр —жіцішке.чсу. түмсығы үзындау балык. Ол кейде тумсығымРі түрткілсп. ауды жарып шығып кетеді. Осыған байланысты өткен іске вкіибв. мер болса, «Жарып кеткеи бір шокыр» деп, опы мател ретінде колданады.
Ж . БОЛА ТОВ ҰЗЫН АҒАШ' ЭКСПЕДИЦИЯСЫНЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫНАН Ұзын ағаш экспедициясы үш кісіден куралды. Олардыц әркайсы- сынын өздеріне тиісті маршруты болды. Экспедициянык бір мүшесі Ұзын ағашқа соқканнан кейін, Алматы облысының Жамбыл ауданы- иа карайтын «Жамбыл», «XXX жылдык Қазақстан» колхоздарында жәие Қырғызстанмен шектес Жамбыл облысы Меркі ауданына ка райтын колхоздарда болды. Экснедицияныц екінші мүшесі Жамбыл ауданының (Алматы облысы) батысындағы колхоздарда, содан кейін Жамбыл облысынық Красногор ауданына карайтын Актерек колхозында болды. Экспедицияныц үшінші мушесі Жамбыл ауданы- нык (Алматы облысы) шығыс жағындағы Қаскелең ауданынык ба- тыс жак шекарасындағы бірнеше колхоздарында болды. Экспеди ция мүшелері белгіленген маршруттан тыс тағы да бірнеше колхоз- дар мен совхоздарда болып, диалектологиялык едәуір материалдар жиды. Материалды жинау үстіиде түрлі әдістер (әңгімелесу, тын- а кагысу, әнгіме, жыр айтқызу, жұмыс басына . Оцтүстіктегі баска аудандардын (Іле, Шелеқ, Қаратал, Капал) диалектологиялык материалда- оның үксастығы мен айырмашылык жактары я мушелері бір жерден жазып алған сөздерін кайта карап, онын бар-жогын, айырмашы- і байкап отырды. Олар 10 — 15 күиде бір-бірі- ч материал жөніиде өзара пікір алысып, кецесіп отырды. Біздіц зерттеу объектіміз болған Алматы облысынып Жамбыл ауданы халык поэзиясынын алыбы Жамбыл Жабаевтык өмір сүріп.
Кызмет еткен ауданы. Бул ауданнык «Жамбыл» колхозында акыі-.- нык музей-үйі, мавзолейі бар, онын бала-шағалары мен туган-туыс- кандары да осы колхозда турады. Аудан еңбекшілерінік негізгі кәсібі егіи мен мал шаруашылығы. Тын және тыңайған жерлерге салынган «Аксекгірі», «Рославль». «Дегерес» сиякты әйгілі астык совхоздары осы ауданға карайды. Жергілікті халыктын аудан, облыс орталығымен жол катнасы жаксы. Аудан орталығы Ұзын ағаш поселкасы аркылы екі туысқан республика астаналарын байлаиыстыратын Алматы — Фрунзе тас жолы кесіп етеді. Жол катынасы жақсы болғандыктан, жергілікті халық аудан, облыс орталыктарымен жиі араласады. Бул, әрине, оның сөйлеу тіліне жағымды әсерін тигізбей коймаған. Мүнын ус- тіне аудан еңбекшілеріне газет-журналдар кек тарайды. әрбір кол хозда радио бар, бастауыш, орталау жәие орта мектептерде аудан- ның мындаған жастары окиды. Ауданның орта жаска дейінгі адам- дары түгел сауатты, совет мектебінен өткен деуге болады. Әриие, осы жағдайлар бұл говорға әдеби тілдіц әсерін күшейтпей қоймагак. Бул территориядағы казактардың басым көпшілігі—шапырашты меи жаиыстар. Бұл аудандағы негізгі түрғыидар — шапыраштылар. Жаныстар XX ғасырдың басында ғана келсе керек. Булар түркі тіл- ді халыктардан қырғыз, уйғыр, шінара езбек, карашай, азербай жандармен аралас түрады. Эрине, бұл осы аудандағы казактар тіліне азды-көпті әсерін ти- гізбей коймаған. Қарашай, азербайжан тілдеріне қарағанда, қырғыз, өзбек, ұйғыр тілдерінің әсері анағурлым басым екендігін ескертс кетпеске болмайды. Бүл эсер тілдін фонетикалык, лексикалык жане грамматикалык (морфологиялык, синтаксистік) жағын түгел қам- тиды. 1. ГОВОРДЫҢ ФОНЕТИКАЛЫК, ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Фонетикалык жағынан мынандай өзгешеліктер байкалды: 1. Кейде туйык райдың у журнағы к дыбысына ауысып айтыла- ды. Мысалы: б о я у — б о я қ , с ы л а у — с ы л а к . Бірак мұндай кубылыстын болуы барлык уакытта да міндетті емес, үйткені бүл сиякты сөздер кейде у , кейде қ журнактарымен бірдей келе бере ди Кейде у жұрнағынын ы с, і с, с косымшаларын кабылдап, түйык рай мағнасында колданылатын кездері де болады. Мысалы: қ о ю — ш а б ы с . Бәріміз жабыла шеп шабыска шыктык. 2. Сөз ортасындағы д дыбысы л дыбысына ауысады, мы> 3. Кейбір сөздін әдеби тілдегі формасына дауыссыздардан с дауыстылардан ы, а дыбыстары косылып айтылады. Мысалы у ақы ты н д а — уақты сы н д а, б ір е у ін — біреу бакташ ы — бақтанш ы , қ у р — кұры, дар — д к ұ м н ы ң — к ұ м ы н ы ң т . б. 4. Егер етістік л дыбысына б і т с е , қосымша жалганғанда, 104
ол тусіп каладьг. Мысалы: к е л — к е с е , к е п ; а л — а с а , йп; б ол — б о с а , б о п т. б. 5. Анау, мынау сияқты сілтеу есімдігі б і р сөзімен тіркескенде, оныц басындағы б дыбысы тусіп калып айтылады, мысалы: мы- и ау б і р — м ы н а у і р , а и а у б і р — а н а у і р т. б. 6. Әдеби тілдегі сөздердің кейбіреулеріндегі л дыбысы бұл го- порда н дыбысына ауысады. Кейбіреуінде бұғаи карама-карсы про цесс байқалады. Мысалы: а й н а л у — а й л а и у , ж а м а н д а т у - ж а м а л д а т у т. б. 7. Дауыстыға біткен сөздердің кейбіреулеріне көптік жалғауы жалганғанда, үндестік закына бағынбайды. Мысалы: б а л а д а р , а н а д а р, м ы н а д а р т . б. 8. у/о дыбыстары ауысып айтылады. Мысалы: у к с а й д ы — о к ш а н д ы , у к с а т у — о к е а т у (соңғысы келістіру, онлаған жердей шығару деген мағнада). 9. Темендегі сездердегі а дыбысы кейде жіцішкере о дыбысына ишіалып, кейде жіцішкермей сол калпында айтылады. Мысалы: к а т т ы — к ә т т і , қ а й т с а — к ә й т с е , қ а р ы л ы к—к э р і л і к, ж аутан дау — ж әутеңдеу, залы м д ы қ — зэл ім аік , а р і — а р ы , ж а й - - ж ә й т . б. 10. Бул говорда с дыбысы, көбінесе ш дыбысына алмасып айты лады. Мысалы: б а й ғ ү с — б а й ғ у ш , о қ ы м ы с т ы — о к ы - 11. н мен ң дыбыстары алмасып айтылады: е р т е ң — е р т е н , ғ е р, т е р е к — т е р е н, к а л ы к — қ а л ы н, б і з д і и — б і з- д ін , с і з д і ң — с і з д і н т. б. 12. Есімдіктер мен баска сөздер тіркес келгенде, олардың бас- тапқы тұлғасы езгеріп, кысқара бірігіп айтылады. Мысалы: о л к і м? — ө г і м? к а й ж а к? — к а я к ? о н ы с ы н е с і? — в н е с ? осы ж е р — е ш ж е р , не к ы л ы п т ы — н а ғ ы п т ы. с о ғ а и ұ к с а ғ а н — с о к ұ с а ғ а н . Бул кұбылыс төмендегілердеи курдс- лі етістіктерде де кездеседі: б а р а ж а т ы р — б а р а т ы р , к е л е 13. Бул территорияда да Қазакстаннык октүстік облыстарыныц барлығына тон б дыбысынын п дыбысына ауысуы жиі, кездеседі. Мысалы: б ы т ы р а у — п ы т ы р а у , б и д а — п и д а , б е р і п калды — п ер іп калды , беш пет — пеш пет, б акен е— п а к е в е , б а й к а у — п а й к а у, б е й і л — п е й і л, б і т у — пі- ту, б у т а к — п у т а н т. б. 14. Төмендегі сөздерде г, г, к, к сактальш айтылады: д э н е ц к е (дәнеке), с у ғ а р у (суару), к у м ғ а н (куман), бігіз (біз); е г е (не), е ш т е н к е (ештеңе), б і р д е н к е (бірдеце), ш а ң ғ ы р а к (шаңырак), у р ы к (ру). 15. Бул говорда т дыбысы д дыбысына, д дыбысы т дыбысына ауыса береді: ә д с й і — э т е й і , д и і р м е н — т и і р м е н — д әп - тер — тәп тер, т ізг ін — д ізгін , т ізе л е у — д ізел еу , 165
до-малак. т о м а л а к .д о ғ а т о г а .д іл м а р лр 16. Бул жерде б дыбысыныц м мен алмасып айіылуы жиі кезд ссді. Мысалы: б ұ р н а ғ ы ж ы л — м ү р н а ғ ы ж ы л, б аты р у — м а т ы р у т. б. Кейде буған қарама-қарсы процесс те, яғііи б ды- бысынын м дыбысына ауысуы да кездесіп калады. Мысалы: ш ыб- ш ы к — ш ы м ш ы к. Бірак бул вте сирек кездеседі. Сонымен бірге зерттелгеи объектіде ара тұра д||к, ө||е, г|)т, еііі: н||м, й||к дыбыстарынын алмасып колданылуы байқалады. Мысалы: 2. ГОВОРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТУРАЛЫ Лексикалык ерекшеліктерді мағнасына карай бірнеше топка бөлуге болады. а) іске, кимылға байланысты сөздер Ж а у р а у —тоңу. Тегі, күн суық па, жаурап кеттім. Т а р т у — тасу. Ол бес ай бойы почта тартқан. Т ү с у — міну, отыру. Біз машинаға түсіп Алматыға бардық. Т а м а м д а р — бітіретін еді, аяқтайтын еді. Сүйінбай өлеңінің аяғын тегі қаһарлы сөзбен тамамдар. Есімшенік — а р, — е р, —р жұрнактарымен тулғаланған турі казакгың одеби тілінде өткен шяк магиасында дербес, көмекші етістіктерсіз дара күйінде тіпті кол- данылмайтын болса, біздің зерттеу объектіміз болған аудапдарда олай емес, жиі колданылады. Демек, эдеби тілдегі осы есімшеге тіркес келетін е д і етістігінін тиянактаушылык мағнасьін ол өз бойына сікіріп жібереді. Мысалы: Сүйімбай ертелі-кеиі әңгімені со- ғар да отырар. К а й д а м — кайдан білейін? Кдйдам, экем, тегі, аман келсе. жарар еді. Әдеби тілдін өзінде «Кайдан білейін сөзініц орфоэпия- сының «қайдам білейін» екені белгілі. Біз сөз етіп отырған говор- да білейін сөзі түсіп қалып к а й д а м сөзі ғана айтылады, бірак онда сол <өз тіркесіне (қайдан білейік?) тән сураулық мағна мси интонация сакталады. К ы ш а ғ у — кумарлану, кұмарта, құшырлана тусу. Меп бір істі бастасам, одан сайын щышағып кетем, тегі. А р а з с ы м а л — араз, тату емес. Ол менімен аразсымал. М н я т т у т у — арка суйеу, арка туту, сену. Армиядағы балам хат жазғанда, сіздерге көмектесетін інім бар гой деп, кіші баланы мият түтады. Қ ы ш а у — кыстау, зорлау. Баланы қышасаң болды, тегі бэрт айтады. С ұр а у — билеу, билік кұру. Сол байдың баласы болыс болип с ұ р а ғ а н екен о ш арада үзақ жылдар. и»
Т і л ж і б е р м е у — тіл каттырмау, тілге келмеу. Көмек келіп үлгіргенше, оларды т і л ж і б е р м е й қырып салыпты. М ұ з д а у — току, жаурау. М ү з д а п қалатын болгинсын, жас Сүйінбай маяның арасына кіріп жатыпты. З о р ө т у — куш түсу, зорығу, киналу. Онық ауыруын доғдыр- лар миына з о р ө т ке н деп тарыпты ғой. С и ғ а б а р у — конак болу, конакка бару; Біэ өткен дем- алыста жекжагымызга с и ғ а б а р д ы қ. Т ә к т ә у — ептеу, жайлау, акырын. Бала деген т әкт әп істей- ді жүмысты, әке. ^ З і к і н е м е у — зекімеу, урыспау, дікеңдемеу. Ол баласына Ш а н у — тану, айткан сөзінде тұрмау, тайсалу. Уәдеден ша- ны п, үятқа қалып жүрмессің деп сечем. Д а у ы с е т у — жоқтау айту, дауыстап жылау. Мен кірсем, ипай д а у ы с е т і п отыр екен, Эскери формадағы мені таныңқы рамаіі қалды. Ж ү р е г і а у н а м а у — жүрегі шайлыкпау, беті кайтиау. Он дай батырлардың ж ү р е г і а у н а м а й д ы ғой, найзасын бойлата сүғып алыпты. Ж ү р е г і ш ы ғ у — жүрегі үшу, зәресі қалмау, катты корку. Тиудан шыға келген аттыларды көріп, жүрегі шығып, кейін қаіиа жөнеліпті. Д а у а м а у — дау ала алмау, бата алмау, каймығып корку. Біздің ол кезде болысқа баруға жүрегіміз д а у а м а й д ы. Т ы р қ ь і л а н у — жомарттану, мақтану. Әй, зке, онши тыркы- шнба, ертеңге ақшаң қалмайды. Қ о н с ы қ о н у — байға тамақ үшін кедей үйінік жалдануы. Ке- деіілер байға жалданғанда, онымен көрші отырып, өзі малым баға- тын, әйелі мал сауысып, үй шаруасымен айналысатын. Осыны кс- дей үйінін к о н с ы к, о и у ы деп атайды. Бул сонымен катар к е р- ш і, а у ы л д а с мағналарда да жумсалады. Байға қоңсы қонғин байғүш ерінбей еңбек етсе де, жүлдызы бір жанбады. Ж а р а д а р б о л у — жаралы болу, мертігу. Ол соғыстың бас кезінде-ак, жарадар болып қайтып келді. Ш а н т у —шаншу, шаншып ауыру. Бір қойдың етін жеп алған- да, тек қана ішім аздап шантыды депті деседі ғой. Ш е г у — жегу, жұмыска жібсру, кызметке тағайыпдау. Ана жылы біздің баланы да Талдықорғанға жүмысқа иіеккен. К а з а к ы л у — өлтіру. Солар баламды қорлап қаза қылды. А у ы р л а у — жүкті болу, екі қабат болу, бала көтеріп аяғы ауырлау. Әдеби тілде «аяғы ауырлау» деп айтылатын болса, бұл жерлерде «ауырлау» дсп кана айтылады. Аялымның ауырлаганына тегі сегіз айдан асты. Қ о с у — жегу (атты). Екі атты арбаға қосқын. Д е м ү р у — жын уру, жындану, бірдеме шалықтау. Дем үр- ған ба өзіңді, тегі күле бересін?
К е з і г у — кездесу, жүздесу, дндарласу. Көп кезікпесем, к,у- саболы пб іт ем ін.- Д е с е — деймін. Бұл көмекші етістік ылғи каратпа сөзбен ко- сарлааа колданылады да, қаратушылык мәнііі терендетіп, ерекше скпіимен айтылады. Әпке д е с е , мен қалағабарамын. Д а б ы с е т у — жарлық сту, хабарлау. Ел тегіс жиналып то- бын көрсетсін деп дабыс етіпті. Т і к — ек, отырғыз. Есік алдына бір түп ағаш тіккін, апа. А с а р с а л у—тамақтандыруды из моймына алып, квп адамды камекке шакыру. Асарға шакыру бір-екі адамнык орыидай алуы- па қиын соғатын жұмыстарға колданылады. Негізгі максат жұмыс істетіп алу болғандыктан, асарға үй иесі, көбіиесе, қолынан іс ке- летін кажырлы жастарды шакыруға тырысады. «Асар» сөзініа этимологиясы «асу» (тамақ асу мағнасында) етістігі болуға тиіо. Там турғызуға жекжаттарым тегіс асар салысқан. М ұ р ы н д ы к к ө р у — сылтау ету, болмайтын нәрсені себоп ету. Әр нэрсені мүрындық ісвріп, тіршілік етпеу ғой сенікі. з) Кейіске, ренішке байланысты сөздер Зерттелген аудандарда қазақтык әдеби тілінде жок, қарғысқа. кейіске, ренжуге байланысты төмендегідей сөздер кездеседі: Д ә м і м е с а л д ы м —дәм атсын, дәм соксын, дәмім үрсын. Дзміме салдым, бір өтірігі жоқ, сізден де асқан батыр бар екенін өз квзіммен көрдім. Бұл діни нанымға байланысты сөз. б) Адам мен малда болатын ауруларға байланысты сөздер К е л т е — тиф. Бүрынғы кезде бүл ауруды емдейтін дәрігерлер казак даласында жок еді. Тиф ауруы кісіні тамактан калдырып, тез-ак әлсіретіп тастайтын. Тифпен ауырған адамнын квбі тез ара- да-ак нашарлап калатын да, каза табатын. Бүл аурудың келте (кыска) деп аталуы да сондықтам болуға тиіс. Балам келтемел ауырды. Қ ө к б а у ы р — түйеде болатын ауру, көкбауырмеп ауырғанда түйенің бауыры ауырады, сонын нәтижесінде көгеріп кетеді. Квк- бауырмен ауырған туйе, кебінесе, өледі. Бүл түйе көк бауыржн ауырыпты. , С о л м а - түйеде болатын ауру, бұл ауру қатпа деп те атала- ды, түйені өте жүдетіп жібереді. Мұның катпа, солма аталуы да сондыктан. Солма — жаман ауру. Б а с п а к — сиырдың аяғында болатын ауру, мұндай жағдай- да онык аягы ауырып, бастырмай қалады. Ферманың бір үлкен сиы- ры баспақ болыпты. К ө к ш с — буыннан тусетін күрт ауруы. Көкше аса жаман ау-
С а р м а с — желтуха. Сармаспен ауырған идамның усті-баеы сип-сары болиды екен. Б у л д ы р — көзге түсетін ак. Баламның көзі булдыр болғин соң, врачқа сылдыртқан едім. А й ы р м а — сиыр ауруы. Аііырма дейтін сиыр ауруы бар. Қ ұ л ғ а н а — адамда болатын ауру. Күлғанамен ауырган адамныц мойнын жара басып кетеді. Мойны іріндеп тесіледі де. кейде тыртьіқ болып жазылады, оиың мэңгі жазылмайтын түрі де болады. Ол қулғанамен ауырды. Кұлғананың тіпті тұқым куалан- тын түрГ де болады. Құлғанаша қуып сокымнан калмадык дегеп сөз содаи шыққан болу керек. Ж ы б ы р л а қ — кой, ешкіде болатын ауру. Бул аурумеи ауыр- ғанда, қой, ешкінік етіне курт түсіп, кышыгып өлтіреді. Жыбыр- лақпен ауырған мал жуққыш келеді. М а й қ ұ м ы р — түйеніқ тымауратып ауруы. Түйем маііқумып- мен аурып жүр. Б а с п а — адамда болатын ауру. Ол кісі биспамен ауырды дсп естідім ғой деймін, шамасы. Ө л і — жылкыда болатын ауру. Таты да жылқыда влі ауруы в) Адамнын туыстык жақьяндығына жэне баска да ерекшеліктеріне байланысты сөздер Ә й к е ш — әйел. Сенің эйкеиіің ғой, сірә, көрістірген. Т у а ж а т — шөберенің баласы (әке туыстығы жағынаи алып карағанда). Шеше туыстығы жағынан алғанда, бұл туажат емес, жиеншар болып аталады. Бул бала маған туажат болады. яғни иіөберенің баласы. М ү т т э й і м — қу, пысык, ала аяк, жылпос. Соның өзі мут- тзйім адам. М а қ а у — мылкау, яғни сейлей де, ести де алмайтын адам. Ондай кісілер баскалармен ымдасу, кейде соған көмекші курал ре- гінде үн шығару аркылы пікір алысып, түсініседі. Мақау болса да. бірдеме етіп түсінісе алады. Б ә д і к — көп сөйлейтін, істің байыбына да бармай, мәнінеде түсінбей, әрнорссні айта беретін мылжық адам. Мынау, тегі, бәдік қой аузы босамайтын. Ж а с а м а л ы — біраз жаска келіп калган, бірак сырт Кара ганда, соншалык жаска келе койған деп ойлауға болмайтын, жа- санғыраған адам. Мүның да жасы жасамалы болып қалды. К іш ік - - кіші. Қазактын әдеби тілінде кіиіік сөзі кішініқ орнына колданылмайды. Тек ұлық болсаң, кішік бол деген ма- калда ғана кіиіік сазі кішіпейілді деген мағнада кездеседі. Лл зерттелген аудандарда бұл екі сөз катар қолданылады. Сірэ. кішік кіші сөзінің алғашкы формасы болуға тиіс, бертін келе соз соңындағы к дыбысы түсіп калып, кіші болып айтылып кеткен. Ол улығықызға да. кііиігіңізге де үкім жүргізген.
К е м б а ғ а л — нашар, кем. Бұл саз, көбінссе, депе мүшесі- ніц біреуі жок, не кем деген мағнада колданылады. Ол кембағил Б е й а п а р — мазасыз, тынышсыз, бейбастак. Бейапар бо.і- саң, болады ақыл ысырап. Қ о ш ы н а — көрші, коксы, ауылдас. Дуйсен бізге квптен бе- рі қошына ғой. Ә п к е — апа. Қылыштың әпкесі Алматыда оқиды. Ә к е м — қарағым, жаркыиым. Бұл сөз жасы кіші адамдарға каратылып айтылады. Шайыңды ііиіп ал, әкем, иіөлдеп қаласың Ж ө н — жай, катардағы, карапайым. Жөн муғалімдер 800 соя аіілық алиды. С ә л — нашар, шамалы. Сеніп айтқан кісіқ сэл адам екен ғоЛ. К е ж і р — ешнәрсеге мойыыы жар бермейтін жалкау, топ мойын. Енді муны кежір демей не дейміз? З ұ р и я т т ы — күшті, куатты, дәрменді. Халықтар кеп’аОамнанзуриятты. Д ә м е г ө й л і — дэмелі. Ол менің айщан сөзімнен двмегөйлі болып қалган. С н ы к т ы — сняқты. Мен сиықты бір қарт елиіілікке барып- К е м ш і л — тапшы, кем. Біз балаға яуелден кемшілміз, экея, М у н л ы к — мунды, кайғылы, аянышты кісі. Бұл сөз кейде мундар бачып та колданылады. Ол бір муңлық қой сондай кісісе қор болған. Асқир да бір мундар ғоіі. шіркін! 3 ә н д е м і — залым. ку, пысыксынған алаяк. Оны айтпа, о.і барып турған зәндемі адам. Л ғ а т а й — карағым, інім, балам. Мунда өтіне, жалына сурау мағнасы байкалады. Агатай, ян салып жіберші. Ж с к ж а т — күданДалы', кыз беріп кыз алыскан адам. Жек- жаттарыма барып қыдырып келдім. М е н к у р а л д ы — менімен жас жағынан гаамалас. Әліпбий десен мен қүралды адам бар, эңгімені көп біледі. г) Загтың. нәрсенің сапалық ерекшеліктеріне г байланысты сөздер Зерітелген аудандарда бұған байланысты төмендегідей сөэдо? ксздеседі: А у ы р ш а ң — аурушыл. Ол ауыршаң болып қойдан түсіп қалды. А к — анык, ыйкын, шын. Бір өтірігі жоқ, бәрі ак„ батшр жау- дың қол-аяғын байлап осында алып келді. А к ш а л м а л ы — ақ сәлделі, ақ орауышты. Біраз жүргеннен кейін алдымнан ақ шалмалы қарт шықты.
Ш о.л г а к — шолак. Шолтақ ат озып келіп, бзйгі алып, жүртты тиқдандырған еді. Д у з і к — тузу, дұрыс. Жолы дүзіктіқ ісі алға баспақ, зкем. А ш ты — ащы. Зерттелген аудандарда ашгы мен ащы бірінід орнына бірі алмасып та қолданылады. Тамақтың түзы ашты боп- _ Ж а б ы (ит) — ынжық, жуас, жумған аузьги ашпайтын, жаіі үй күзетіне ғана жарайтын (ит). Түкке керегі жок, жабы ипеіі толып жатыр гой. К а й н а қ ( с у ) — кайнағаіг /су/. Кайнақ су адамға зиянды Ә й б а т — жаксы, әдемі, көркем. Бұл сөз зерттелген аудаіі- дармен бірге Талдықорған, Семей облыстарынык кейбір жерлерііі- де де осы мағнада кездеседі. Біздің колхоздың председателе эіі- Қ ы м б а т — киын. Бул тамды салу тегі қымбатқа түсті. Әнгіме көп қаражаттыц шыккапдығында емес, қол кушініц жетіспей, салушынып киналғаидығы туралы болып отыр. Д ә у—үлкен, ірі, кесек. Өзі де бір дяу кісі болған екен дейді юй көрушілер. Т а з а — жібектен тігілген кымбат бағалы киім. Жамалдың кигені тазадан екен. Бұл свз осы магнада зерттелген жерлерден баска Жамбыл облысының Свердлов, Жамбыл, Талас, Сарысу және Жуалы аудандарында да колданылады. К е б е н т а й — киізден істелген үлкен шекпен. Кебентай ки- ген келеді, кебін киген келмейді. К е б е н т а й әдеби тілдегі к с- б ен ек сөзініц мағнасын береді. Ш ы н а м д а й — өте кіші, кішкентай, мардымсыз. Шынамдай нярсені үлкен егіп айтады. К ы п -к ы з ы л — жап-жас, өрімдей, бүлдіршіндей. Кешке осы ауылда к,ып-к,ызыл жігіттер тамаша жасайды. Бұл сө:і Жамбыл облысыныц Сарысу, Жуалы, Жамбыл, Свердлов аудандарында осы мағнада жиі колданылады. К е к і р д е й — енгезердей, үлкен, дап-дардай. Кекірдей болып жвс балалармен ойнап жүргенің үят қой, зкем. ғ) Үй буйымдарына байланысты сөздер Т а н д ы р — нан пісіретін дөнгелек куысты пеш, ол үй ішінде болмайды, сыргга, корада салынады. Тандыр Онтүстік Казақстан- га өзбск тілінеи ауысқан, соидыктан бул сөз октустіктік зерттел ген аудандарынан басқа жерлерінде де жиі ұшырайды. Тандыры- ңи, бос болса, нан пісірейін деп едім. Д у к і р т — мурт басу үшін лайдаланылатын кішкене кайшы. Мүрт басуға бүл үйден дүкірт табылмас па екен? Казакстаннын көп жерінде мұрт басу үшін дүкіртті емес, устараны пайдаланады. Д а ғ а р а — шылапшын. Кір жуайын деп едім, дағараны жч- ңағының алып кеткенін-ай! І л г е к — екі шелекті екі басына іліп, иыкқа салып су таен-
тын курэл. Су ғкелейін деп едім, ілгекгі алып берші іштен. Казак- етанның көп жерінде оны иінағаш дейді, ней жерлерде су шиш деп атайды. Ш а б р а — есікті, не коранын аузын бекітетін іиыбықтан то- кылған калкан. Есікке шабра тоқу керек еді. Н а у б а й — балшықтан куйып жасаған нан пісірстін курал. Панды наубаііға силып-ак, пісіреміздағы. Ж а б д ы к — қару-жарақ, кұрал-саймаи. Патшаға бала бер- мейміз деп шык,крнмен, не өндіреміз, қолда жабдығымыз да жоқ еді. С а т а л ғ ы — қайыс ысып тазарту үшін ағаштан жасалғаи Кұрал. Қайысты саталғыға салып алу керек. О н е к і қ а р ы с — казанныц аса улкені. Он екі қарьща, те- еі, бір қойдың еті түгел симақ керек. Д о б ы р а — дорба. Добыраны ғперіп жіберші, экем! Л а м п ы — пиала, стекло, шамның шынысы, муржасы. Шая- ның лампысы қайда? К е р н е й — темір пештін трубасы, самовардын басына кіргі- зетін трубаны да самауырдың ксрнейі деп атайды. Қыста темір пештің кернейінен түтін шығып, жзйсіз болды. К е м п ір к е —■самовардын кампоры. Зерттелген аудаіідардьт біразында оны кемпірек деп те атайды. Самовардың қақпағынын үстіндегі кемпіркесі жоғалып қалды. Т о к а л уй — қазактын шатырсыз жасалған үйі. Анау тоқал үйде бастығымыз тұрады. Ж а к к а л т а — дорба. Октүстік Қазакстан, Жамбыл, Талды- корған және Кызылорда облысынын көп жерінде жанқалта деп пиджак пен пальтоныц оң жак, сол жағында болатын калтаны айтады. Экспедициянын болған аудандарыида жанкалта сөзі дор ба мағнасында жумсалады. Әкем, жаңқалтаны іліп қойғын. Д е й іл ш е — каптан кішілеу, дорбадан үлкендеу, ішіне ас- тык, не баска бұйым салынатын ыдыс. Унды дейілшеге салып зкел- Д э у і т — сия сауыт. Тек біз зерттеген аудандарда ғана емес, Қазакстанның онтүстігінде д ә у і т сөзі осы мағнада қолданылады да, онын әдеби тілдегі мәнін (шегіртке тәріздес жәндіктің атыі б н е с а у сөзі береді. Дэуітке сия толтырып қойшы, экем, ағақа керек қой. С а п ы — канжар. Сапысы ғана қалған Саурык, багыр жиудың басым екеніне царамастан иіаба жөнеліпті. С ы п ы р а —теріден жасалған нан илейтін нәрсе. Сыпыраны желші, цамыр салып цояйын! Сыпыра кой терісінен ғана жасалл- ды, баска мал терісінен жасалмайды. К ө м б е ш — шойыннан жасалған, нан пісірстін таба. Корин нан пісіремін деп көмбешті алып еді, элі желіп берген жоқ. Ка- закстанныц Оңтүстігіндегі кейбір аудандарда к ө м б е ш сөзі кез- дсспейді, онын орнына, т а б а р сөзі колданылады. Бірак табасыз отка жалаңаш күйінде көміп пісірген панды к ө м е ш деп атайды. Ол сөз кекесін мәнінде к ү л д і к ө м е ш болып та колданылады.
«Кө м б е ш» сөзімен бұлардың төркіндес екеидігі даусыз. Зерт- телген территорияда табаны «к ө м б е к а з а н » деп те атайды Бұл сирегірек кездеседі. К ен — пештік жерге сәкі сияқты орнатылған турі. Ол кыста жылы болады, бірак куннің жылы кезінде жакса, уйді ысытып жібереді, сондыктан мундай мезгілдерде ол пайдаланылмайды. Кен қазаққа өзбектерден, не уйғырлардан ауыскан болуға тиіс. Кен пештің ыңғайсыз түрі, алайда, к,ыста өте жылы болады. К ір к а л т а — таза киімдерді кірленбес үшін салып коятыа қалта. Мына киімдерді кір қалтаға салып қой, ертең қалага бар- ғанда киесің! Ш ә у г і м — улкен кұмыра. Кумыранық үлкенін бізде іиәугім дейді. Оңтустіктің баска аудандарында шәугім деп никельденгеч шәйнекті айтады. К і р е ң к е — кұмыраның шәугімнен кіші түрі. Кіреңкеге су толтыр, жуыналық. Қ ұ ж а н т у — пышактыц улкені (канжар). Күжантуды нс нғрсеге салса да, гегі, ойып түседі. К е м п і р а у ы з — атауыз, шеге суыратын кұрал. Кемпірауыз- бен тартқанда, тегі, қандай нэрсені болса да жүлып аласың! К е п с е р—улкен табак. Бул жерлерде қазаннан гамақты сузіп алатын сабы бар кұралды да кепсер деп атайды. Етті кепсерге салып якелсеңші, тегі'. К і р л е н — шылапшын. Кір жууға, жуынды-шайынды кұйып койып, төгіп тастау үшін, пайдаланылады. Кірлен деген аты оиың осындай кызметіне байланысты шыккан. Кірленге басың жуғын! Ш о н а ш — кымыа т. б. сусын кұятын мес. Қазакстаннынок- тустігіндегі аудандардын көпшілігіндс шонаш емес, шанаш болып колданылады да, койдын бітеу терісінен жасалып, мес емес, ас- тык салу үшін пайдаланылатык ыдысты білдіреді. Бір шонши қымыз көбіне жетеді ғой, бүл жастар қымыз іше ала ма, тегіі Т а л к ы — ағаштан жасалған, кайыс илеу ушін пайдаланыла- тын курал. Талкыға салынғаннан кейін кайыс теп-тегіс, жұп-жұм- сак болып шығады. «Көптің сөзі темір талқы» деген мәтелдсгі де осы мағнада айтылып тур. Теріні талқымен басып едім, жіп- тей қайыс жасап алдым. К а л б ы р — 1. Шылапшынның бір түрі. Әкем, қалбырды же лт ағаларыңның қолына су к,уй! 2. Елек. Үнды қалбырмен елсп, қауызын ариіышы, эке! Онтүстік Қазакстаннық баска аудандарыһ- Да калбыр дсп бидайды шөп-шаламнан арылту ушін пайдалаиы- латын темірден токылған електі айтады. Ш и н е — урманы кұю ушін, екі жағынан жасалған калыгі. ғвздеріиід тіркесі туралы да осыны айту керек. Бірак мунын колданылуында взіндік ерекшелік бар. Ег«р. теіі эр свйлемиен кейін қаііталанып огырса, бир ғой эр сөзден кейін де кайталанады.
ІІІинең жақсы болей, урліаң, тегі, один да жақсы болмақ. Ұрма де- геніміз кабырга сияқты балшықтан қуйған топырак. Т ү т ін — көрпенің жисгі. Көрпенің тутінін ақпен ядіптегсн. г) Мал, егін шаруашылыгына байланысты сөздер Қ ү й е к — қозының бір түрі. Қүйегімді соятын уақыт жетті. К ө г е н — кой. Көген аласың ба, олең аласың ба депті Сүйін- бай Жамбылға. Е ш е к — есек. Бүл сөз Қазакстанның оңтүстігіндегі аудандар- дың барлығыида дерлік кездеседі. Ешек біздің жакта коп болады. К ү р м е к — күріштің усағы. Күріиі арқаеында күрмек су іиіеді. К е у с е н — қырман басыиан өнімнің беташары ретінде бері- летін астық. Жақсыбаііға қырманнан кеусен бердік. Қ ы р м а н т ү б і — келесі жылы да өнімді мол алайык дегеи діни сеніммен кырмаи соңыиан күдайы ретінде берілетін астыкты айтады._ К о с 'а й д а у — соқа айдау, егін айдау. Қожахметтер қос аіі- дап жүр. У к о р ғ а с ы н — улы шөп, бұл малдың құрт ауруыиа жанс ісікке ем болады, яғни соларға дәрі ретінде пайдаланылады. Уқор- гасын алып келіп дайындау керек еді. Қ о д ы р а — егілмейтін, суарылып бапталмайтын жабайы би- дай. Ол өткен жылғы бидай егістігінің орнына шығады. Былтыр-- ғы бидайдың орнына биыл қодыра іиығыпты. М а л а — тырма, малалау — тырмалау *Мынау айдалған жер- ді жак,сылап малалау керек. К е л і м д ә р і — кызыл бұрыш (перец). Кейде бұл сез керім- дәрі болып та айтылады. Бұрын біз келімдяріні үйғырлардан ала- Т і с а ғ а ш—ағаштан жасалған соқа. Бүл техника жагынан ме- шеу калған патшалық Россияда Октябрь революциясына дейін кэп қолданылатын. Тіс ағаш осы кезде жер жыртуға пайдаланылмайди Ч а р л а у — бидайды шарынан (оны-мүны қабығынан, сабағы- нан) ажырату, тазалау. Бидайды чарлап, тазалауға кірістік. Ч о п а к — қауыннық, карбыздың ішіидегі дәні, ұрығы. Қауын нық чопағын қуырып илағамыз. Қей жерде мүны ш ө п ек , ш о п а к деп те атайды. Ж о н ы р ш қ а — жонышқа. Жылқы жоңыршқа жесе тез семі- Ш а р — тазалаған бидайдык отходы, ушырындысы. Желді күиі длинен шарды тез айырып алуға болады. П а я — егіннің сабағы. Жүгеріиін, бидайдың т. б. дәнінен ажы- ратылған сабағы, сабаны, қалдығы. Жүгерінің паясын баулсиг тас- тау керек еді. Б і р қ ұ л а қ — егін суғаратын арықтың бір тармағы. Биыл бір қүлақ ашылмаса да, жауын болған соң, егін жақсы шықты.
К ө к с а ғ а л — тарЫнык әлі пісе коймаған түрі. Тары ялі көк сағалдау көрінеді. Қ ы з ы л т ұ м с ы к — пісуге жакындап қалған тары. Мынау тары қызыл тұмсық болып қалған екен. е ) Киім-кешекке байланысты сөздер Ч а л ғ ы ш — алжапқыш, мал сауу, сепараторға сүт тарту сияқ- ты жумыстармен айналысканда, киімін былғамас үшін, алдына байлап алатын зат. Алдыңа чалғыш салдың ба? Ш ә р к е й — сиырдың иленбеген шикі терісінен домбайлап жа- сай салған шокай. Ол жазда малшылар мен піиіеншілер арасын- да кең крлданылады. Шяркейімді жоғалтып алдым. Т у м а қ —кұлакшын. Магазиннен балама бір тумак, сатып ал дым. Әдеби тілде тумак сөзі казактын байырғы екі кулакты, жел- кесінде де калканы бар, жылы кыстык бас киімі деген мағнада жүмсалады. Ж е й д е — ерлер көйлегі, әдеби тілде ерлер мен әйелдердікі бірдей көйлек деп аталады. Зерттелген аудандарда және Казаке- таннык онтүстік аудандарында ерлер көйлегі жейде, әйелдердікі көйлек болып дараланып айтылады. Сондықтан жейде сөзін әдебн тілге ендірсек, бұлар орыс тіліндегідей платье, рубашка болып са- раланып айтылар еді де, оларды ұғу анағұрлым женілдейді. Рах- метке жейде тігіп жатырмын. С ы м — материалдан тігілген шалбар. Зерттелген аудандарда оныц иленген кой терісінен жасалғанын ғана шалбар деп атайды. Үйге кіріп сымымды киейін. Б а й п а к — мәсі. Шалдар байпақ киеді. Ш е т т і к — кимешектін шетіне, жиегіне тігетін күмістен жа- салған әшекей. Кимешегімнің шеттігін әлі бітірген жоқ едім. Б е л д е м ш е — әйелдер киімінін бір турі; юбка тәрізді, бірак одан сәнді, салтанатты болады, өзін көбінесе кымбат материалдам гігеді. Тойға бара жатқандай белдемше киіп көлбеңдеуін қарашы, шіркіннің/ Е т е к к ө й л е к — юбка. Мен өткен базарда эйеліме стек көй- лек сатып алдым. ё) Тамакка байланысты свздер 1 А у қ а т — тамак. Ауқат дайын болды. Зерттелген аудандарда «а у қ а т » сөзі турмыс, тіршілік мағнасында да колданылады. Олардың көріп отырғаны ауқат емес. Қ ө м п е ш — табаға жауып пісірген нан. Алдымызға бір кам пеш нан қойды. К е с п е — етке салатын нан. Зерттелген жсрлерге көрші аудан дарда к е с п е сөзі әдеби тілдегі мағнасында колданылады. Сен еттің кеспесін араластырып сорпа қүй!
С ә у к с л е — данттыц бурынғы кезде болатын ат басындай ул- кен кесегі. Ертеде байлар ишйды сзукеле тістеп іиіетін. Қ а ты к —сузбе. Кейде « д а ты қ» сөзіиік айран мағнасында да, асқа косатын май мағнасында да жұмсалатыны болады. Қа- тық қосқан сорпа дзмді келеді. ж) Аттың ер-турманы жөніндегі сөздер А ш а м а й —баланыц ері, кейде ер сияктапдырып ағашган домбалдай салған нәрсені де ашамай дейді. Бул ер орныиа да дол- данылады, соиымен бірге малға жүк арту үшін де пайдаланылады. Ашамайды орнынан алып беріиі, атқа ерттейін деп едім. О к п а — ердің басы. Ердің оқпасынан үстап алып айрылмаугя тырыстым. Қ а л ш е к е е р — алды, арты жалпак ер. Ат үстіндегі қалиіеке ерді көрдің бе? з) Өсімдікке байланысты сөздер А к т а с п а — ак тусті, дәмді, тәтті шөп. Түйе мен ешкі сүйсіне жейді. Ешкіге бола шөптің денін түйесіңір мен ақтаспадан алдым. Е н л і к — тауда өсетін түбініқ бояуы бар әдемі қызыл шап. Мына таудың беті иіайқалып вскен еңлік. Ж а й ш е п — қолдан еккен шөп. Жай шөптің өнімі де, сапасы да жабайы шөптен артық Қ е р е ц қ ұ л а қ —саңыраукулак. Муны кей жерде д о зы құй- р ы ц деп те атайды. Кереңқулақты Иван тұздап, гамак; ретінде жейді. Т у й ес і н і р — биіктігі бір метрдей келетін бозғылт түсті шөп. Мұны түйе мен ешкі қумарта жейді. Түйем сүйсініп жесін деп түйе- сіңір зкелдім. А т к ұ л а қ —тері илеуге керекті өсімдік. Ш и д е — қамыс, дурак. Шиде, көбіне, сулы жерде өседі. Ж е р б ә р п і — дәрі жасайтын шөп. Т е к е с а д а л — мал жемейтін, ешбір кәдеге аспайтын, пай- дасыз шөп. Яғни даба сакал сиядты шашадты өсімдік. Т е к е са дал қаптап кетті. Н а ш а — апиын салып тартатын дордар. и) Есімдікке байланысты сездер Ә м б е с і — барлығы, баршасы. Теңгеқнің әмбесін маған бер. А н а н -м у н а н — о д а н - б у д а н . Ел анан-мунан жиылып, те- ңіздей толқыды.
Б ә л е н - т ү л е н — пәлен-түген. Бәлен-гулен дейтін несі бар осы, басталды, аяқтау керек істі. Қ а й с ы б і р і — кейбірі. Қайсы біреулері кетіп қалып, жұмыс- ты аксаткаиы үшін тиісті жазаға тартылды. К е - й б і р е у л е р есы- дігі зерттелген объектіде б а з б і р е у л е р , б а г з ы б і р е у - л ер болып айтылуы да жиі кездеседі. Бүл сөздердіқ, көбінесе, ег- де тартқан адам дар тілінде жні ұшырайтыны байкалады. А н а к ы-м а н а к ы — анадай-мынадай, олай-булай. Анақы-ма- нақы деп дурыс жауап бермеді. Ә л г і с і — әлгі, жаңағы. Эй, балам, әлгісін біртеңке етсеқші! Б і р п ә с — біраз, азырақ, сәл. Әкем, бірпәс тура тур, мен үГіге кіріп шығайын! й) Уакыт, мезгіл жөніндегі сөздер Т ү с к и ю — түс кайта бастау, күнніқ жарымынан ауа бас* тауы. Түс қиды ма, балам? Ш е и і н д е — өз кезінде, заманында, мезгілінде. Шенінде мен жігіт, ол қыз болтан, амал не, к,азір кярілік келді. А й б а с с а й ы н — айына, ай сайын. Ай бас сайын келіп тур, К е ш е л і б е р і к а р а й — кешеден бері. Кешелі бері қараіі балалар келіп кеуліміа көтеріліп қалды. Бұл тіркестегі « к а р а й» шылауы түсіп қалып « к е ш е л і б е р і » болып та айтылады. Ы н ғ а й — ылги, үкемі, барлык уакытта. Ой, әкем-ай, ыңгай өтірік айтасың! К е з-к е з д е — кей кезде, кей уақытта, кей мезгілде. Кез- кезОе шярге де бара алмай қаламыз. к) Зат пен заттык атаудың, нәрсенің және бұйымнын. аттары К ү й с е к — кесек. Мүны қыш деп те атайды. Ана күйсекті орі лещтырғың! Т е н г е — ақша, каржы. Базарға бармақиіы едім, жолыма тең- ‘е болмай тур. З'ә ц г і — үйдің төбесін сылау үшін балшык шығаратын зат, құ- рал. Анау тұрганьің зәңгі, іші толған балшьщ. С ү р е — старт, бәйге атын жіберетін орын. Сүреде турған бір топ байгі атының ішінен бір күрең қасқа ерекше көзге түсті. А ғ л о б ы — арбаның тертесі, аглобля. Зерттелген аудандар- ДЫҚ кейбір колхоздарында муны т ә р т е , о қ т ы к деп те атайды. Заулатып пар атпен баратьш арбанық ағлобының сынып қалғаны-ай! М ү р д е — кабыр, бейіт, мола. Ж ол мүрденің ясанынан өтеді. Д е н е - к а р ы н — дені-карны. Е, дене-қарньщ аман ба, әкем? Ша й — матанык қымбат түрі, жібек. Дүкенге шай түсіпті, со- Оан алып көйлек тіктірейін деп едім. К а р а т е з е к — малдың кыстан қалған қиынан көктемде жа- салған тезек. Биыл қара тезегіміз де аз емес. 12—7+ 177
К а п ш ы к —*папиростык кабы. Казбектің қапіиығын магак бергің! Қөрші аудандарда қ а п ш ы к деп кендір капты айтады. Т а м — үй. Биыл тоқал там салып алдық. Ж э й — мола, бейіт. Балаң қаза тапты, амал не, енді жяйін к,а- за бер депті ғой Сүйінбай. Ш е р у е н — сом, Суйіншіге 100 шеруен беріп, ол ерлеген бо- Ч и н е — арбанын жабайы, карапайым түрі. Ана чинеге есекті некий, тезек экеліп алайықі Н о е т е — нәрсе. Сатьиі алған нәстең жақсы болса, дүрыс-ац! У а к — уакыт. Сіэбен сөйлесуге енді уағым жоқ. С ү р і —тусі, турі, өңі. Осы әкемнің, тегі; сүрі жақсы екен. Қ а ғ ы л ғ а — ағаш үйдің есігі. Қағылға таба алмай отырмын. Ұ к ы м - т ұ к ы м ы —түкым-түкымы, үрім-бутағы. Қенесары ба- гынбаған елді уқым-туқымымен қүртпак, болған ээлім еді ғой. Т а р а л ғ ы — тарту, силық. Батыр келді дегенде халык, малы», түрлі таралғысын апарыпты ғой. Б ө л д е к — кішкене тебешік. Ана турған бөлдекті көремісің. бүл соның астында болған уақиға еді. 3 ә у і л — ауыртпалык, Агғың бір өзіне зәуіл түсіп жауыр бопты. З о м т е м і р — лом. Зом темірмен мүз ояды. К е п — сөз, экгіме. Күлақпен естімей кепке жарымайсың, қол- мен жемей етке жарымайсық (макал). Қ е г е н ш і к — кеншілік. Қазір ерік өзімізде, бүрын көрмеген кегениіілікті көріп отырмыз. А ж ы р ы м — айырым, айырмашылық. Осы екі алманың ажы- рымы неде екен, әкем? М е р т т і к — билік, өкім. Оның мерттігі бойынша біз қүруга тиісті едік қой, би-болыстың ісі сол емес пе? Ж а р м а к — садага, кайыр. Түйесін жармаққа беріп, өзі зрі қарай жүре беріпті. С ы з у — жазу. Бүл менің өз сызуым, әкем, ескіше білетін бе едің, оқышыі • Ш а н ы — айғағы, дәлелі. Қараңғыльщтың бір ишнына мьіспл: қазақ малы көп болса да, баяғыда жақсы тура алмаған. Ә р л і — ажарлы, кәрікті, әдемі. Ол кісі әрлі екен. Б а с п а х а н а — қастык, душпандык. Қожасына баспахана ой- лайды да, тегі, кедей оның бар ақшасын өртеп жібереді. М а н а к а — мәніс, мағна, себеп. Сенің бүл кекетуіңнің артында бір манақа бар ғой! К ұ д а й а с ы — садака. Бул діни нанымға байланысты сад. Қаза болған балама қүдай асы берем, яке. К е с і к — бітім, кесім. Сенің осы айтқан кесігің дұрыс. Р а д у а н — шөп таситын қалкандьі арба. Жацсылап тиесе, ра- дуанға да бір талай иіөп кетеді ғой.
к) Ж ан уарлар мен ж әндіктерге байланысты сөздер Ж ұ л д ы з — кұрттың тугі бар үлкен түрі. Ананы біз жүлдьиі дейміз. Ш ы м а л — қүмырсқа. Шымалдан еңбек сүйгіиі жәндік жоқ. Ш у а л ш а н . — кұрттыц жінішке түрі, яғни жауын кұрты. Шуамиаң тауып кел, балык, аулайық! Аю ж ы л а н — үлкен улы жылан, бүл кісіні шақса, өлтіреді. (Мы аю жылан шағып алыпты. С і л е б е р с і н — сілеусін. Өткен жетіде таудан бір сілеберсін атып алыпты, өзі жолбарыстай дейді көргендер. Н а һ а н — балыктың түрі. Балык, бар дарияда 12 ата, біреуі үлкен балық наһан деген. л) Қос сөздер Қ а р ы м-к а р ы м — үйілім-үйілім, бел-бел. Уақ тастар сумсн агып-ағып, бір жерге жеткенде, қарым-қарым болып қалады. Ә п т е к -т а п т е к — тас-талқан, быт-шыт. Батыр оның турған жерінде әптек-тәптегін шығарыпты. А я қ-ү с т і — қапылыста, күтпеген жерден, кенеттен. Аяқ-үсті ('>айк,амадым, эйтпесе к,апы қи.імас ем. Те п е-те к т е п — тектен-текке. Баланы тепе-тектен күйдірмей. анығын білсеңші. Ескерте кететін бір нәрсс, а н д а - с а н д а кос сөзініц ш а н д а болып екінші сынары ғана колданылады. Мүны ишнда біреу ғана істейді. 3. Говордың грамматикалық ерекшеліктері Зерггелген аудандардагы халыктык сөйлеу тілінде кездескен грамматикалык өзгешеліктер мыналар: 1. Әдеби тілдегі -м ақ -ш ы , -м е к -ш і жұрнағының мағнасы -ғалы , - г е л і / - к а л ы , - к е л і қосымшасы арқылы беріледі. Асаы қаяаға бүгін барғалы. Әдеби тілде сөйлем бүл жүрнактарды кабыл- даған сөздсрге аякталмайтын болса, зерттелген аудандарда олаіі емес, керісінше. 2. Қалау райдык күрделі түріндегі болымды, болымсыз тұлга- да қолданылатын «кеЛ » етістігінін орнына «б а р, ж о к » сөзде- рі айтылады. Мынаның, тегі, маган келгісі жоқ қой. Алмакүлдіц біздің үйге келгісі бар. 3. Бүйрык райлы етістік, көбінесе, -ғы н /-гін , - қ ы к /к ің жур- нақтарымен айтылады. Бұл жүрнактарсыз түбір калпында қолда- нылатын кездері де болады, бірак ол сирегірек кездеседі. Күлжар, сен біздің үйге келгің! Жамалды да ерте кел! Тез болғық, әкем, такси келіп қалар. . 4. Шығыс септікте қолданылуға тиісті сөз барыс септікіе аиты- лады. Біз баяғыда шала сауатты молдаға оқушьі едік, қаэіргі ба ■ лалар кең сарайдай мектепке, жоғары дзрежелі білімі бар му- галімдерге ок,иды. 179
5. Табыс септігінде колданылуға тиісті сөз кейде барыс сепГіК жалғауда айтылады. Біз Алғырбайға қуып жеттік. 6. Көмектес жалғауының әдеби тілдегі турлерімен бірге м ы- н а н , м ін е н , б ы н а н , б ін е н , п ы н а н , п ін е н формала- ры да қолданылады. Біз арбамынан келдік, олар атпынан бармақ. 7. «К е р е к» көмекші етістігімеи тіркескен тұйык райдын орны- на (бару керек) -«м а қ» (және онын фонетикалык варианттары) журнағымен тулғаланған етістік қолданылады. Сөз айтылған соқ, оны орындамак, керек. 8. Қалау райлы етістіктер -«л ы/-л і» жұрнактарын кабылдағаи түрінде колданылады. Жүр баралы, оны тауып алып жолықтырма- сақ болмас. Зерттелген аудандарда әдеби тілдегі -й ы к/-й і к жүр- нағыныц фонетикалык варианттары да (-л ы к, -л і к) кездеседі. 111жен, барып келе қоялық. 9. « Б е р і» шылауына тіркес келетін шығыс жалғаулы есімше- нін орнына -ғ а л ы/-г е л і, -қ а л ы/-к е л і жұрнакты көсемше кол данылады. « Б е р і» шылауына тіркес келген сөз есімше болмай, мезгіл мәнді сөз болуы да мүмкін. Оқуға барғалы бері маган өте көңілді болып қалды. Кешелі бері ол біздіқ үйде болды. 10. «Оку. к е р екі» сияқты курделі етістіктердін орнына «оку ра к е р е к » сиякты формалар колданылады. Егер ерте келе ал- майтын болсаң, айтуға керек еді ғой. 11. С о н шылауымен есімше тіркесе келгенде (а й т к а н сои), оған ж е р д е сөзі тіркесе айтылады (айтқан соң жерде). Айтқпч соң жерде, орындау керек емес пе? 12. «Т у ы п т ы, ж ы к т ы м» сияқты өздік етіс өзгелік етіс жүр- нағын кабылдап айтылады, бірак ол өздік етіс мағнасында ұғы- нылады. Көтеріп алып жігітті жығылта салдым. Сонымек бірге зерттелген аудандарда твмендегідей ерекше свз тіркестері де колданылады: і Ж а т а йт у — жатка айту. Кітапты жат айщанда, мүқам жаг айтамын. Х а н а — журнағымон айтылатын сөздер жиі кездеседі. Маса- хана, июанхана, устахана т. б. К ө з б е - к ө з к ы л — кездестір, жолықтыр. Мен баламды кэр- мегелі көп жыл өтті, соны көзбе-көз қылшы/ К е р т к а р а б а с ы — өзінің кара басы. Бул тіркесте «ө л і- н і н есімдігінід орнын «к е р т» сөзі баскак. Сенің ойлайтының, те- гі, керт қара басың. Б а з к а л ы б ы — баяғы қалыбы, Жас күнінде иштақтау еді, іялі сол баз қалыбында жүр екен ғой. Б і р қ а б а т . е к і қ а б а т — бір рет, екі рет. Қымызды оя бір к,абат ішті, сен екі қабат іштің. О д а н б е т е р — одан әрі. Алматы түгіл одан бетер кетсеқ де, мен ештеңе демеймін. Ш е к е м е с — мәз емес, айтарлыктай емес. Биылғы күнделігі- М ұ з д а й а м а н — аман-ессн, дені-қарны, қол-аяғы түгез аиан. Сегізбай соғыстан муздай аман к;айтты. 180
Т і р ш і л і к к е б а р у — жұмыска бару. Кой, тус те ауып қал- ған екен, тіршілікке баралы. А т к о с у — а т жегу. Сейдазым, мыниу орбит ат қос, снді журейік! Т ән а л м а у — мойнына алмау, тану, пікіріне қосылмау. Ол еіи нзрсені тән алмады. К ұ р с а к ш а ш у — екі кабат әйелдін іші біліне бастағанда. кенілдес адамдарыііьің әкелетін шашуы. Кұрсак шашуды,' көбінесе, узак бала көтермей журіп, жүкті болған әйелдерге береді. Біз Ал- тынның үйіне қурсак, шашу алып бардық. Н э м і к і з к і м? — атыцыз кім? Үмбет менен нәміқ кім деп сурады. Зерттелген аудандардағы халыктың сөйлеу тіліндегі кейбір ез- гсшеліктер қазакты ң әдсби тілін байытып, оны толыктыратын асыл казна мен саркылмас кор болып табылады. Келтірілгсн сөздердіц біразы — әдсби тілде колдаиуға жарайтын, оны одап әрі дамыта түсетін кұнды матсрналдар.
О. НАҚЫСБЕКОВ ҚОРДАЙ АУДАНЫНДАҒЫ ТЕЛІЕКІ ЕГІСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ КЕЙБ1Р ПРОФЕССИОНАЛДЫҚ СӨЗДЕР Бұл макалага енгізілген сөздер 1955 — 1956 жылдарда Шу бойындағы қазақтардыц жергілікті тіл ерскшеліктерін жинауға арналған диалектологиялық экспедицияныц материалынаи алынып Шу говорына байланысты зортгсу жумыстары өз алдына тутас баяндалатын болғандықтан әзірше, аз да болса, шаруашылыктык бір саласы —темекі сгісімеи байланысты ерекшеліктерді сез етуді дұрыс деп таптық. Қазақстаннын байтақ жерінде егін шаруашылығыиын алуаіі турлері кездеседі. Бір жерлерде бау-бақша көп егілсе, екінші жер- де күріш, макта кеп егіледі. Теңіз жағалауындағы аудандар балык аулау кәсібімен шұғылданады. Шаруашылыктыд осындай түр-түріне карай ондағы жергілікті халык тілінде атауларға байланысты про- фессионалдық сөздер көп кездесіп отырады. Мысалы, теніз жаға- лауындағы аудандарда (Каспи, Арал, Балқаш) балык шаруашы- лығына байланысты сөздер көп болса, егіи шаруашылығы ертерек дамыған оцтүстік облыстарда егіс түрлерінс, бау-бакша, иррига- иияға байланысты сөздер көп колданылады. ІІІаруашылық турлері- не байланысты кейбір сөздер мағна жағынан, түлгалану жағынаи барлык жерде бірдей бола бсрмейді. Кордай, Шу, Көктерек, Меркс. Луговой аудандарындагы шаруашылыктык түрлеріне байланысты сөздерді баска облыстарда колданылатын сөздермен салыстырып Караганда едәуір айырмашылығы бар екендігі бірден көзге түседі. Бүл макалада темекі егісіне байланысты сөздердің айырмашылы- ғын Кордай (Жамбыл облысы) мен Шелек (Алматы облысы) ау дандарындагы колхозшылардыи сөйлеу тілінен жиналғаи материал негізінде керсетпекпіз. Шу бойыида темекі егілетіп жер —Қордай ауданы. Бул аудан- ііың негізгі шаруашылығы — мал өсіру және егіи егу. Техника- лык дакылдардан тсмекі жэне кендір осіріледі. Қордай ауданы Кырғызстанпыц Фрунзе облысымеи ішжтес жатыр. Арасын Шу өзе- ні ғана беліп турады. Темекі егістігі Қазақстаниьш Алматы облысынын онтүстік ау-
дапдарында 1930 жылдардан бастап еп'ле бастаран. Бұрын ад- минстративтік беліну жағынан Қордай ауданы да Алматы облысына караган. Бұл аудандарда темекі бір жылдарда егіліп, темекі атау- ларының енуі де бір кезенде болғанмен сөздердіц калыптасуы әр ауданда әр түрлі. М ысал ретінде Қордай ауданы «Искра Ленина» колхозының «Кеңес» бригадасы мен «Трудовик колхозының «Кы зыл сай» бригада мүшелерінін сөйлеу тілінен жиналган материал- дар мен Алматы облыеы, Шедек ауданы, «Буденный» колхозыиан жиналған сөздердің арасында мынандай айырмашылыктардын бар екенін байқауға болады: Ш о т//к р ю ч о к — (ор. гаванки) I. Қабатталып жиналған кеп- кен темекі ж ібі; 2. Ілгек ағаш (темекі өткізген терт я бес жіпті бө- гендс кептірген соң, төрт қабаттап ілуге ықшамдап жинайды. Оны темекі сарайының — шатырыныц астына ілу үшін кішкене ілгек я жай ағашка байлайды ). Шелек ауданында буны т о к а н а к дейді. Он то к, а н а к, бір жэшік болады. Ш о т т а у — кабаттап жинау; Кепкен (шнурды) жіпті шот- г и у г а кісі бар ма? Қордайда ш о т сөзі ш о т т а у1 болып етістік түрінде айтылса, Шелекте т о қ а н а қ т а у , т о к а н а к б а й л а у болып аталады; Сагира г о қ а н а қ байлап жур. Т а й — 1. Ж әш ік; 2. Бума. Темекі эбден кепкен сок күзле не- мссе қыста үкіметке тапсыру үшін жаксы-жаманы, сарысы мен көгі жэне эр ломкесіне карай бөліп, қаттап жэшікке салады. Каттау үшін темекі ж апы рағы туспес уціін көлеңкелі дымқыл жерге койын алады. Кордайда осы жәшікті т а й десе, Шелек ауданында т ю к // т у к дейді. Ш елек ауданында темекіні беліп түктейтін үйді т у к і- б а й т уй деп атайды. Т а й ғ а б а й л а у — қаттау; бірінші бригада адамдары гемек'- ні т а й г а б а й л а п бітті. Кордайда т а й ғ а б а й л а у десе, Ше лекте т ү к т е у дейді. Рабиға темекі т ү к т е у г е ке/л/мей қалды. М а р к и р — арыкша. Темекіні парникте өсіріп, май айында жерге тігу үшін терекдігі 8 — 10 см. етіліп арыкша тартылады. Ше лек ауданында мұны ш ө н е к деп атайды. Ш ө н е к , біріншіден, арыкша мағнасында колданылса, екіншіден, сол арыкшаиы сала- тын қурал мағнасында да колданылады. Оны өгіз немесе атпеп сүйретеді. М а р к и р л е у — арыкша тарту, із салу; М а р к и р л е у сөзіпіц орнына Ш електе ш ө н е к т а р т у дейді. Мысалы: ш ө н е к тарты- лып бітті, ен ді су жіберу керек. М а т а — токы лған қамыс. Парникке темекі тұкымын еккен соц, тунде және ау а райы бузылғанда парникті жауып қою үшін енін екі метр, үзынын он метр етіп камыс токиды. Күнбатыс колхозы парникке керекті м а т а , қум, қиды дайындап болды. («Екпінді» га зет!). Осыны Кордайда м а т а десе, Ш елек ауданында б о й р а дед атайды. Б о й р а деп кордайлыктар киіз астынан еденге төсейтіи жаншылып, тапталы п токылған камысты айтады. Е л е к — парникке киды елеп салатын кадылтыр елок. Муны Шелек ауданында к а л б ы р дейді. Ал, Кордайда к а л б ы р дсн кіржуғыш, шылапшыпды айтады. 183
Булардан баска темскіге байланысты: л о м к а , б эг е н , фор м а т о р (темекініц усағы), п э р н е к , с у ш в л к е , с а л а , т а к т а сиякты сөздер Қордайда да, Шелекте де бірдеи аитылады. іемемгс байланысты профессионалдык сөздерді свйлем ішінде көрсету үшін төмендегі бірнеше текстілерді беруді мақул кврдік. Қыстың жарым ортасында пэрнектін басына ки, аттың тезегін таси бастайды. Көктем басталған кезде ләрнекті қазып, астына оқылыкынын тезегін, устіне топырак, онын үстіне кимен кұмды ара- ластырады. Квды елекке елеп баптайды. Куырып кидың кұрт-ку- мырскасы өлу үшін ж.ылытьш салады. Ұсак қимен темекінін уры- ғын араластырып себеді. Қүндіз кун жылыда ашып қойып, кун суи бастағанда, кешке карай матамен жабады. Күндіз әйнекпен де жауып кояды. Көшет вскен кезде, күнде екі-үш рет су чашып турады. Кешет ішіндегі арам чөптерін бір-екі-үш ретке дейін жүлып тазартады. Көшет есіп болған сон Іжерге отырғызу үшін алдын ала терек гып айдайды. Топырағын унталап тырмалайды. Одан сон маркир жургізеді. Су жүргізу үшін коларык тартады. М а р к и р г е су жүргізіп темекіиі отырғызады. Темекіні отырғыза салып артынан су жүргізеді. 3 — 4 рет суғарады. Чвп чыкса 3 — 4 рет отайды. Өскеи соң рқапырағын жулады. 5 — 6 ломкаға дейін барады. Бі- рінші ломкада 4 — 5 ж.апырағын, екіншісікде 5 —6 жапырағына дсйін жүлып котереді. Жапырақты қагган жулады. Оны инеге ті- зеді де 'жіпке (шиурға) өткізеді. Вагонға іліп кепгіреді де, төрт кя- баттап ч о т стіп байлайды да. іліп кояды. Қыска карай та й ғ а б а й л а п, үкіметке өткізеді. Калган усағын ф о р м а т о р деп атайды. Айтушы: НүраЛаев Эрін. 36 жаста,. жаиыс, мүғалім, түргын, Кордай ауд. „Искра Ленина\" колхозы „Кеңес\" брагадасы. Ю/Х—1956. I! Темекі кысы-жазы бірдей жумыс істеуді керек етеді. Әуелі ат- тыц теэепін жнпайды. Пәрнек каза бастағаида оны текчелеп мая- га салады. Неге десен тезек кызбаса пәрнекке салуға болмайды, күші жер бетіне чыкпай калады. Оны ә/п/кеп қазған пэрнек ішіне салады. Бір пәрнектің ішіне мысалы, 20 кубметрге 5 кубметр ки салады. Оиын үстіне кальщдығы он сантиметрдей етіп кара ки са лады. Кара киДын үстіне поливалникпен су себеді. Су сеуіп бол- ғаішан кейін тұқым себеді. Түкымнын өзін себуге болмайды. Бір бакыр кара кимен кумнын ішінс бір касык туқым салып һэбдсп араластырып барып сеуіп, үстінс еленген кара килы чашады да үстін тактаймен әдемілеп таптайды. Таптап болғаннан кейін поли- палішкнен үстінен тағы су себсді. Сонымен турады. Кешінде камыс-
ган тоқыған у.зымы 10 м., көлденекі 2 м. м а т а м с н жауып коиды. ііртеңгілікте кайтадан ачады. Ачып, о кун сэске болганда беті кун гаса, 9 — 10 сағат чамасымда тағы су себеді. Ішқандай оныц бстін кептірмеу керек, качан бетіне өніп чыкканча. Кепсе, жаңа енігі коле н аткан тукым кысылып өліп калуы мумкіи. Тұкымды сеп- пей тұрып, жылы суға матырып, дорбаға салып, 8 күндей өндіре- ді. Күніне екі-уш рет аударыстырып турады. Аузын ачып, жапыра- ғьі бір кұлақ, скі құлак боп дорбаның ішінде өне бастаған сон, та на пэрнекке егу керек, әйтпесс кечігіп өнеді. 8 — 9 кун чамасында пәрнек ішінде |жср бетіне өніп чығады. Ол төрт кулак, болғаича ічкандай жердің суын күрғатпай, дсміл-деміл уактысымен поли- валникпен суғарып турады. Төрт кулак бола бастағаннан соң ко- ректі тыңайтқыш дәрі себеді. Бір кв. м. Іжерге бес грамм тотияйын және тауыктың киыи бақырға ашытып койып, зиянды жәндікке кар- іы себеді. Ол үшін екі бакыр тауыктың киын 20 бакыр суға салып, 8 кундей ашытады. Бул темекінін зиянды жәндіктерің өлтірумсн бірге, темекінің жақсм аукаттанып, тез көтерілуіне !жәрдем етеді. Темекінің м у з и к а (мозайка) дёген тамыры чіріп, п э р н е к- . те кылжиып, 'жыгылып калатын ауруы болады. Ауыру себебі: пэр- некті жасағанда бір жері ой, бір жері дөң болып, ой жерге судын көп токтап калып тамырдың щіруінен. Ол үшін тотияйынды ерітіп. тауык киын ашытып себёді. Тауык киынын бір бакырын үш по- ливалникке бөліи куяды. Силитр, суперфосфат дәрісі де осылай себіледі. Он см. болып өскенде, жерге тігуге болады. Жерді айдайды. Жер тынайтқыш дәріні айдап біткен сок сеуііі, тырмасыи тартады. Жердің чөбі өсе бастаса, бір айдаған >қсрді кайта айдайды. Оған м а р к и р тартады, көшетті соған тігу ушін. Арық тартып болғаннан кейін су Рқүргізеді. Су жүргізгеннен барып көшетті пәрнектен жулып алып отырғыза бастайды. Отырғызғап көшеттің арасы 15— 17 см. болу керек. Пәрнектегі көшеттін бәріи бір кунде сеппейді. Ілкері-кейінді себеді. Тігіп бсшғаннан кейін зак репительный суын, яғни тамырын көміп 'ж.ел тигізбеу ушін керекті суын іжургізсді. Тамырын жумсарту үшін жерді босатыг, чыккаи арам чөбін отай бастайды. Бірінчі бтауы біткениен кейін суғарады. Суғарып болғаннан кейін 3 — 4 куннен сок қайта отайды. Культи вация жургізіп, екінчі отауына кіріседі. Тағы суғарып, үшіиші рет отайды. Темекі өскен соң жулып алып, арбамен сарайға ә/п/кеп тізіп, одан сон оны ч«п я сабанға булайды. Од темекініқ сапасын артты- рады. Одан соң вагонге байлайды. Ә/п/кеп вагонге байлаған жіпті темекінін өзегі кепкен сок бес жіпті ч о т т а й д ы да іліп кояды. Одан с о ц т а й б а й л а у ғ а кіріседі 1-ломкадан бастап. Күзде күн қызуы нашар кезде 30 — 40 в а г о н темекіні сушил- ■кеге апарып, 4 — 5 сөтке от жағып кептіреді. Аіітушы: Сялімбаев Асқар, ІІО жаста жа-
Ж. ДОСКАРА ЕВ БІР ЭКСПЕДИЦИЯ ОТРЯДЫНЫҢ ДИАЛПКТОЛОГИЯЛЫК ЖҮМЫСЫ ТУРАЛЫ Экспедиция отряды белгіленген маршрут бойынша Онтүстік Ка- закстан облысыныц Түлкібас, Сайрам аудандарында болды. Жергі- лікті ерекшеліктерді жинаудағы максатка сәйкес көрсетілген аудаа- дардың кейбір колхоздары («Куйбышев, Сталин, Жамбыл, Алға- бас») зерттеу объектісі етіп алынды. Ол колхоздардын, егіс бригада- ларында, жүмыс басында жэне кейбір мал фермаларында болып диалектілік материал жинау жүмысы жүргізілді. Жоғарыда көрсетілген колхоздардың көпшілігі («Куйбышев, Ста лин, Алғабас») Түлкібас ауданында орналасқан. Түлкібас ауданы- ның солтүстік-батысы Шаян, Сайрам аудандарымен, оңтүстік-шығы- сы Ленгер, Жуалы аудандарымен (Жамбыл облысы) шектеседі- Түлкібас ауданындағы колхоздардын көпшілігі Арыс взенінін бойык- да орналаскан. Бүл ауданның озенініц терістігіндегі Каратау лы сыр, арка казақтарымен де адамдардың (Б. Бектүрғанов, Т. Сүрашов т. б.) айтуыпа қарағанда
Ал онтустік аудандарының көпшілігінде — д ұ з, д і з с, д із - гін, д и ір м е н , к и із үй, а ғ а ш үй, к е т п е н , у ш а қ а , д е ц г е н е , а д а б о л у . Бул соңғы сөздер де (киіз үй, ағаш үіі, кетпен т. б.) зерттелген объектілерде қолданылады. «Ертеден сакталған мэдени мұралар> деген макалада канлы елімен байланысты тарихи белгілердің көп тараған жері Сырдария, Каратау, Талас, Ш у өзенінің аяк шені екені көрсетілді*1. Шыиында зерттелген объектілердегі (шаныиткылы мен қаңлылардан кұрал- ған колхоздардағы т. б.) кейбір тіл фактілерінің Қаратаудың теріс- тігіндегі арка казақтарыныц тіл ерекшеліктерімен ұқсас болуы кез- дейсок кубылыс емес, әріректегі канлы елімеи байланысты тарихи белгілердің бірі болып табылады. Тулкібас аудапыныц орталығы Ванновка селрсы поез станция- сынан 8 км. жерде орналасқан. Ауданнын халкы — қазак, орыс, өзбек т. б. Бұлар кейбір колхоздарда («Сталин, Азаттық» т. б.) аралас турады. Сайрам ауданының орталығы Манкент селосы — поез жолынын устінде. Аудандағы халыктың көпшілігі өзбек. Бұл, әрине, ондағы казактардыц сөйлеу тіліне белгілі дорежеде әсерін тигізбей койма- ган. Мысалы, п а я — мақтанын сабағы, п а д а — бір топ сиыр, п е ш е н е — тағдыр, а ш ы 'іу м а ш ы к — т о п с а , т ұ к ы м —жұ- мыртка, ж о р а б о л у — боза салу, боза салуға катьгсу, а з а н д а т. б. Осындай сөздердің кейбірі синонимдес төл сездерді ығысты- рып, тілден шығаруға айналған. Мысалы, ерте деудін орнына а з а н д а деген сөздің жиі колданылуы т. б. Түлкібас ауданыныч оңтүстік-шығысындағы колхоздар Кырғыз- етанның кейбір совхоз («Көксай>), колхоздарына («Аршагул» т, б.) жақын турады. Сондықтаи қазақтар түрлі катынас жолм (поез жолы т. б.) аркылы Талас облысына, одан әрі Фрунзе қа- ласына барып. кырғыздармен шаруашылық (базар, сауда-саттык) жағыііан карым-катыиаста болған. Алатау макаймндагы казак, кырғыздардык арасында мундай карым-катынастыд бурынпан бар екені мәлім, Муның нәтижесін жергілікті ерекшеліктердегі уксаскү- былыстардан байкаура болады. Мысалы, т о к а ш — улкендеу, жалпақ бауырсак, ү с т у н — тіреу, ш ы р а л ғ ы — олжа (аншы- дан олжа ретінде байланатын нәрсе), т ы р м а к — тырнауыш. жоғарақта2 — жуырда. тәлім бидай (қыр. далым будай); т а п а іг- ша — табаға гіісірілген нан, к у л ш а т а й — бес бармактыи жу ка наны, а л ғ ы 3 (= алғы ) т. б. Мұндай фонетикалык,- лексикалык кұбылыстар кырғыз тілінің говорларында да бар. Экспедиция отрядыныц болған колхоздарындағы халыктың кип- шілігі казак, оның этнотобы канлы, шанышкылы (катағағі). Бұлар Куйбышев, Сталин атындағы колхоздарда турады. Ал «Жамбыл», «Алғабаа» колхоздарындағы казақтардың этнотобы — дулат, оиын 1 Ә. М а р р у л а н. Ертеден сакталған мэдени мүралар: «Социалиетік Казахстан, 2 декабрь, 1956. 1 Г. Б а к и н о в а. Ысык-кел говорунун материалдарынан. 1955. 25 —29-бет. 1 Э, А б д у л д а е в . Кырғыз тилиннн наткал говору, 1956, 37 — 75-бет.
ішікде шымыр, жаныс жэне шапырашты. Мунып сонғысы Сайрам ауданыныц Жамбыл атындағы колхозда турады. Жоғарыда көрсетілген колхоздардын негізгі кәсібі — мал, егіһ шаруашылығы, оның ішінде бау-бақша, кызылша, мақта егістері де бар. Сонымен катар бул колхоздарда ара, жібек кұрты, шошка, кұс өсіру сияқты шаруашылыктың жана түрлері де кездеседі. Бұл колхоздарды зерттеу объектілері етіп алудың себебі, бі- ріншіден, оларда шаруашылыктың әр алуан түрлерініи болуы, скіншідеи, жөн білетін, әагіме айтатын кейбір адамдардык кезде- суі. Сонымен катар зерттелетін объектілердегі халыктың тарихн жағынан этнотобы, құрамы және онык тұрғын екені т. б. ескері- луге тиіс. Свйтіп, зсрттеу объектілері бойынша эр жастағы колхозшылар- мен әнгімелесіп, 'олардыд әнгімелерін тындап, 750 дналсктілік се.і жазылып алынды. Сонымен катар ерекшеліктерді жинау жөніндегі «Сураулык» бойынша да жұмыс жүргізілді. Бул «Сұраулык» эр- түрлі ерекшеліктерді бірдей камтып, кеңірек зерттеуге ец керекті методикалык кұралдың бірі екені байкалды. Бұдан баска, халыктын, ауыз эдебиеті, кейбір звеноңын жұмис тәжрибесі бойынша бірнеше текстік материал жииалды. Ол маіе- риалдың ішінде көлемі бір баспа табақтан артығырак «Болат — Жанат» дегек поэма бар. Сонымен оірге зерттелетін объектілергс байланысты кейбір топонимикалык атаулар (Кесегенін көк жоны, Түлкібас, Састөбе т. б.) жөнінде де мәлімет жииалды. Жиналған материал, негізінде, фонетикалық, лекснкалык, се- мантикалық, грамматикалык, ерекшеліктерге белінеді. Ол ерекше- ліктердік түрлерін, сыпатын көрсетерліктей мысалдар келтірейік. Фонетнкалық ерекшеліктер 1. Әдеби тілде жуан айтылатын бірталай сөздердің бірінші буынындаш а дыбысы жінішке ә дыбысына ауысады жэне жініш- ке а дыбысы кейбір сөздердің екіниіі буынында да айтыладь?. Мы- салы, ә с і л і — а с ы л ы , ә ч і — ащ ы , г іи д ә — б у й д а , кэй- т іп — қайты п, ә б ір ж у — аб ы рж у, ж э у т ә ң д а у — жау- т а н д а у , к ә н к и ю — к а н к а ю т. б. Әдеби тілмен салыстыр- іанда зерггелген объектілерде ә дыбысынык колданылуы басым екені байқалады. 2. Кейбір сөздерде ашык е дыбысы қысан і дыбысымен алма- сады. Мысалы, еш ж е р д е — іш ж е р д е ; е ш к ім — іш к ім ; е ш т е м е — іш т е м е ; э д е м е — ә д е м і; трактыріиынық тамы ядеме салынған. 3. Еріндік жуан кысак у дыбысы езулік жуан ы дыбысым алмасады. Мысалы, б ұ к т ы р у — б ы к т ы р у , т у н б а — тым- б а (ойпан жердегі тунық су); гымба узап ақпайды, тундыру — т ы н д ы р у алғыны үгіп, суға салып тындырады, б ұ з а у — бы- з а у; сиыр бызаулады т. б. 4. Кейбір сөздердіц бірінші жзне екінші буындарында е/ә ды- быстары алмасып айтыяады. Мысалы, ж і г е р — ж іг ә р (бауыр),
З ем б іл — з ә м б іл, д ә н г е с т е — д е ң г е с т е , л ё з д е — л ә з д е т. б. Оцтүстіктіц кейбір аудандарында д ә ң г е с (Жаңа- корғаи), д ә ң г е с т е (Жамбыл, Ж амбы л облысы) түрлерінде ан- тылады. Бул сөз өзбек тілінде де бар. 5. Дауыссыздарда, көптеген сөздердің басында ш дыбысыныц орнына ч дыбысы колданылады. Мысалы, ч и ш а , ч а л , ч е к а р а , чы ғу, ч ы ғ ы п к е т у , ч ы р а қ (лампа); чырак, жагылды т. б. Бұл дыбыс кейбір соиор, дауыссыз дыбьгстардан кейін де айтыла- ДЫ (уақытынча, елуінчі, үлпетчілік т. б.) 6. Сез басында б дыбысыныц орнына көбінесе п дыбысы кол данылады. Мысалы. п а л — б а л (пал сатып алу), п у к а — б у ка, п у т а — б у т а , п е й н е т — б е й н е т , п у к т е у —б у к т е у , п іт ір у — б і т і р у ; ол жүгері жинау жумысын пітірді (ТСОМ) 7. Кейбір сөздерде б дыбысынан кейін мурын, ауыз жолды үпділердіқ бірі келсе, ол м дыбысыиа ауысады. Мысалы, б у и ы -м уны , б у р н а I ы кү н — м ұрн ағы күн, б о л ж ау — мо л ж а у ( бірнэрсені молжап айту), б о й ы н — м о й ы н : Саб- рам суының мойында бүлақтар көп (ТСОМ). 8. Дыбыстардың ундесу ассимиляциясы бойынша шуғыл, уяц Д дыбысы ауыз жолды сопор л дыбіысына ауысып айтыладькМы- ө қ д е у — ө ң л е у іегіс жерін өңлеу) т. б. 9. Тіл арты веляр к дыбысы тіл ушы (альвеоляр) н дыбысына ауысып айтылады. Мысалы: б і з д і н — б і з д і к , қ а л ы ң — ка- лын, к а й ы н — қ а й ы ң (Жабағалы тауында қайын кәп), кө- в л е н д е т у (қыздар өлендете жөнеді) т. б. 10. Кейбір сөздерде с, ш дыбыстары бір-бірімен алмасады, мысалы, е с е к — е ш е к , м а с қ а р а — м а ш к а р а , с а б д а л ы — ш а б д а л ы , б е с — б еш ; боза ішіп беш тиынға судай тастық. Жүретугын. жолыңнан сен адастың (фольк.). Бул сөздерде кебі- несе ш дыбысы айтылады. 11. Төменгі сөздерде л дыбысы н дыбысына ауысып айтылады; кейбір сөздердс буған карама-карсы процесс байкалады. Мысалы. —ж а м а л д а т (кәзір жылқыда жамалдат жоқ) т. б. 12. О л ж а к (о жак), к а й ж а қ , к а й ж е р , к е л е ж а т ы р деген свздердегі ж дыбысыныц орнына й дыбысы колданыдады'- Кой ф е р м е с і о й а к т а ; о л к а й й е р д е, к а й е р д е; сен тасқа жазылған жазу кзйерде дейсің (К- Дауылбаев); к е л е йа- ты р — к е л е а т ы р т. б. 13. Негізгі етістік л дыбысына бітіп, оған кейбір косымшалар (ма, май, ған, ген, са, се т. б.) жалғанғанда, ол түсіріліп айтыла ды. Мысалы, с а т а а л м а й — с а т а м а й : о л с и ы р ы н б а- зарға сатамай келді; к е л г е н — к е г е н : ол мектепке барш кеген. Базардан алып кеген. боз арғымақ, Тартпасы сегіз жераен бунақ-бунақ (фольк.); к е л с е — к е с е ; бригадир кесе, кеңсегс жібер. 18о
14. Күншыгыс тілдерінен ауыскан кейбір сөздердегі х дыбысы түсіріліп айтылады. Мысалы, х ұ р н е т — ү р м е т , х а іір а н — а й р а н , х ұ р и я т — ұ р и я т т . б. 15. Кейбір сөздерде тіл арты, тіл ортасы к. ғ, к, г дыбыстары түсірілмей айтылады. Мысалы, к ү м ғ а н — к ү м а н , с у ғ а р у — суару, б іг із — б із, егер — ер, б ір д е ң к е — бірдеңе, е ш т е ң к е—е ш т е ң е, т. б. Төмендегі сөздердегі к дыбысы жар ты дауькты у дыбысына ауыспай айтылады: а с ы к — асу(ы), — с ы б а у, ү р ы к — ұ р у, ру. Кейбіреулердің сөйлеу тілінде ұ р ү к деп те, ұ р у деп те айтылады. 16. Төмендегі сөздерде ауыз жолды сонор л, р дыбыстары бір- бірімен алмасады. Мысалы, рүксат/лұқсат, елен/ерец; е р е н кыл- м а у; цорбавдау/к о л б а ң д а у ; Жугіріп черген кісі күс атады, Коргасьін тпген жсрін уатады, Өзін де қолбаңдаган сорлы екенсін, (Фольк. Бір кыздын күс ата алмагаи ебдейсіз 17. Кейбір сөздерде н, р дыбыстары түсіріліп айтылады. Мы- к ө с е т у т. б. Бірақ р дыбысының түсіріліп айтылуы өте сирек кездеседі. Кейбір сөздерде л дыбысыныц түсуі әдеби тілімізде де бар. Бул көрсетілген фактілер Н. К. Дмитриевичи сонор л, н, р ды быстары тюрік тілдерінде тиянақсьіз фонемаларға жатады деген пікірін растайды1. Бірак казак тілінде, оныц говорларында р ды- бысынан гөрі л, н дыбыстарьшың тиянаксыздығы басым. Орыс тілінен Октябрь революциясынаи бұрын ауыскан сөздер. көбінесе бүрмаланып айтылады. Мысалы, с а м о в а р , — са- м а у р ы н —- с а м а у ы р , ш к а ф — і ш к е п , к р о в а т.ь — кі- р е у е т ( к і л е у а т ) , д е с я т и н а — д е с т е т. б. Кейбір сөз- /еердің сонындағы жуан а дыбысы түсіріліп я баска жікішке ды- бысқа ауысып айтылады. Мысалы: б р и г а д а—б ір г а д , ф е р м а ф е р м а (перме), н о с и л к а — н о си л ке, п а п к а — п ап к е т. б. Бул соңғы сөздер жергілікті халықтыи тіліне Октябрьден кейіи- гі жылдарда ауыскан. Сүйтсе де сөйлеу тілінде ол сөздердік (бри гада, ферма т. б.) кейбір дыбыстары өзгеріп айтылады. Мундай кү- былыстар казак тілінің баска говорларында да бар. Лексикалық ерекшеліктср Түлкібас, Сайрам аудандарындағы казактардын тілінде лекси- калык ерекшеліктер көп. Ол ерекшеліктер уй тұрмысына, шару- 1 Н. К. Д м и т р и ев . Н« ских языках. Исследования I. фонетика 1955, стр. 279. 190
ішіылық түрлерінде, әдет-салтка т. б. байланысты сөздерде, соз тіркестерінде, өлең, мақал-мэтелдерде көбірек кездеседі. Мысалы: Әл д и-бөпе; ол әлдиін қолына алды. Әлдиіңді алып кетейін. бе? Жалпы тіліміздегі әлде-элди, ақ бөпем дегендегі ә л д и —бесік- тегі бала. Кейде ә л д и деудің орнына ш а қ а л а к дегеи сөз кол- данылады. Б ірақ ш а қ а л а қ сөзі сирек кездеседі. Бул сөз Алма ты облысының кейбір аудакдарында да (Шелек т. б.) бар. Әдеби тілде осы сияқты негізгі мағнасы (әлди, шаға т. б.) и бұрынғы тұлғасы белгісіз сөздер көп (әткеншек, куыр, көзайыи т. б.). Халык. тіліиін говорлары ондай сөздердің төркінін анык- іайтын қайнар көздің бірі болып табылады. Т ам — ж ер уй; там салды; ол тамда отыр. Тамнық ішкі бөл- мелері де турліше аталады; і ш к і т а м , а у ы з т а м , немесе м е й- ма н х а н а, а с х а н а , д э л і з т. б. Бұл сөз (т а м) оңтүстік-шы- ғыстағы халықтын тілінде жиі колданылады. Т а м , там салды де ген сөз, сөйлем солтүстік-батыста баска мағнаны (мола, мола сал ды) аңғартады. Өзбек тілінде т а м — шатыр (ор. крыша). Онын кейбір говорларында т а м — үй. Бұл сез уйғыр тілінде де бар. К о с — 1. Плугке жегілген көлік (пар өгіз, ат); к о с ч ы к т ы . Биыл қос ерте айдалып болды. 2. Ж ек; а т т ы к о с (атты жек); о л а т қ о с т ы (ол ат жекті). Көрсетілген мысалдардағы к о с ш ы қты ; а т к о с т ы деген сөйлемдер солтүстік-батыста баска мағнада акғарылады. К е н — мұржа, труба; п е ш т і д к е н і ; к е н ұ з а р т ы л ы п , к а й т а с а л ы н д ы (ТСОМ). К е н деудіи орнына, кейде, т ү т і н- Дік деген сөз колданылады. Кейбір жерде к е н жерге сәкі сияк- тандырып сәлынған пеш мағнасында да кездеседі. Кен пештің щғайсыз түрі, алайда, қыста өте жылы болады (ҰЭМ). I л е г е н — (леген) жалпак табак; қайқайтпа ілеген әкеп қоіі- ды (кайкайтып, толтырып ет әкеп койды). Ілегенге үстаған сал ды. Ол ілегенге салынған үстағанды алды (ТСОМ); Ұ с т а ғ а н— конакка берілетін еттік бір бөлегі, сүйегі. Кейбір карттардыц ті- лінде бул сөздегГ ғ дыбысының орнына «жумсак>, уяң х дыбысы Колданылады; ілегендегі үстаханды алықыз (Б. Аблаев). Леген солтустікте шылапшын. Бул сөз кейбір тюрік тілдерінде де (газ- бек, татар т. б.) бар. П и я л а — кесе (шай ішеиін кесе); ол пияланы әкеп қойды. Пиялаға шай құііды. Пияланын улкені де, кішісі де болады. Оның улкенін — с а п а л деп айтады' С а п а л , с а п а л ш а деген сөздер Қызылорда казактарыныц сөйлеу тілінде де бар. Әдеби тілде пия ла — ш ы н а я к (чайная чашка); л а м п а н ы н ш ы н ы с ы деген мағнада. Ұйғыр тілінде с а п а л балшыктан істелген ыдыс мағиа- • сында колданылады.1 К е р н е й — 1. Самауырдың трубасы; керней самауырға қойылды. Бул сөз оңтустіктің кейбір аудандарында да (Алматы обл. Жамбыл ауд. т. б.) бар. 2. С ы р н а й, д а н ғ а р а. Сайрам ' Уйгурско-русский словарь, 1939, стр. 131. 191
яуданында аска1 келгендерді кериегёмен карсы аладЫ (Лул —ол аудандағы ескі эдеттің бір түрі). Дегенге жезді керией бара бермеіі (Казанкап Той-мереке кызбайдь Бұл дүниеден о дүяи Б ә й т е с е — шаппа шот (жуан ағаштарды шабатын шот); бэйтесе агаш үсталарында болады (ТСОМ). Вұл сөздің екінші эле мент т е с е — кішірек шот (жер казатын шот); қазір бұл сөз (шот) кеГібір қарттардың тілінде ғана кездеседі. Өзбек тілінде п о й т е ш а , т е ш а кішкене балта деген сөз. А я к — көлікпен басылатын егіннін әрбір бөлегі (кырманга жайып бастыратын астык); қырманға бастырылған тары екі а ц болады. 100 бау екі аяқ шығады (Шыршықбаев Қ., Сайрам). Кыр- мандағы егін бөлектеніп, кейде көлікпен бастырылады. Ол егінніи жеке басылатын бөлегін — а я к деп атайды. Т у б і р т е к — қалдык (кызылша түбініц жарамсызы); түбіртек жерден қазып алынады. Түбіртек малға, шоиіқаға беріледі. Түбір- тектің, қоректік маңызы зор (ТСОМ). А л а н а с — түсі сарғыш қауын; аланастын еті ак, дәмі тэтті болады. Аланастыц кабығы жүкалау келеді. Аланас жүдэ үлкен болмайды және ол ерте піседі (ТСОМ). Орыс тілінде ананас — Октүстік Америка өсімдігі2. . Қ а у а ш а к — мактанык сырткы қабы, қабығы; қауашақтың ішінде мақга болады. Кауашақта мақта қалдырмай теріледі. Эр- 61р кауашақ 4 — 5 белек болады.Онын әрбір бөлегіи к ұ л а к дей- ді. Бул сөздер оцтүстіктің кейбір аудандарында түрліше айтыла- ды; Қ а у а ш а қ (Түл. Сайр. Сарыағ.), қ а у а ш а (Бостан.). Ал, Сарыағаш, Бостандык аудандарындағы казактардың тілінде кү- л а к деудің орнына қ а н а деген сөз колданылады. А л ғ ы — пияз сияқты домалак всімдік; алғының дғні басын- да болады. Алғыны қазып алып, тазалап, қазандағы суға салып қаСінатады. ГТіскен уаіштта койылып, күріштен істелген ботқа (ка ша) сиякты болады. Алғыны кептіріп, түрлі тамақ (нан, көже т. б.) жасайды. Алғы Қаратауда квп болады. 1932—33 жылдар жүрт алғыны жинап, түрлі ташқ істеп күнелткен болатын (ТСОМ)- Ү й і р у — екшеу, шайқап елеур ол қалбырға салып бидай үйіріп жатыр. Қалбырыңды берсең, бидай үйріп алар едім. Кал- бырды үйіре-үйіре қол талды (ТСОМ). П а й у а н д а у — үлау, жалғау; алманы пайуандау. Колхоз алмасыныц көпшілігі .пайуандалды. Звено өзіне тиісті алма түптғ- рін пайуандап пітті. Бүл сөз «Жамбыл» колхозындағы (Сайр.) қазақтардың тілінде кездеседі. Тәжік тілінде п а й в а н д — ұлау, уластыру3 (алма ағашы туралы). С а п т а с у — 1. бірлёсіп тары түю; ол тарысын біреумен сап ' Тулкібас, Сайрам аудандарында елген кісіге ескіше ас беру әдеті элі бар • Д. Н. Уш а к о в. Толковый словарь русского языка, 1934, т. I. 3 Таджикско-русский словарь, 1954, стр. 295.
тасып түйді. Сен келідегі тарыны саптасып жіберші; 2. салғыласү- Ол кісімен саптаса сөйлеуге болмайды (ТСОМ). П о п с а л а у — қоркыту; сен попсаламай жай ж ү р. Е р б о л- са қ , б о п с а ғ а ш ы д а дегендегі б о п с а , б о п с а л а у жеке мағ- нада қолданылады. Үл п е т т і — курметгі, сыйлы: үлпеггі адам; жұмысты жудэ жақсы істеген кісі үлпетті болады (ТСОМ). Бул сөз зат есім мағ- насында да қолданылады: у л п е т к ө р с е т у ; ү л п е т к е ш а қ ы - р у т. б. А ш т ы — аіды; сорпаның түзы ашты екен. Қазак тілінің кей- бір говорларында (солтүстік говоры т. б.) а ш т ы деген сөз сыи есім, етістік мағнасында колданыла береді. Зерттелген объектілер- де көбінесе а щ ы деген сөз колданылады. Т ә л і м і б и д а й — суарылмайтыи жерге піыққан бидай; биыл тзлімі бидай жақсы чықты. Сайрам аудандарыидағы қазак- тардың тілінде, кейде, тэлімі бидай деудіқ орнына б ә р і б и д а й деп айтылады. С а н — жүз, көп; МТС-те сандаған машина бар. Жеті авто- машинамен сандаган арбалар тынымсыз жумыс істейді («Социа- листік егінші», 18 октябрь, 1958). Б ү т к і л — бүкіл, бүткіл ел; бүткіл егістік жердің топырағы жақсы, кэй — қ а й ; к ә й й е р . Сен кәй кеэде үйде боласын. Ешгең- ке —ештеқе; ештенке етпейді. Б і р п э с — біраз; б і р п ә с т у р а тұр (ТСОМ). Зерттелген ауДандардағы казақтардын тілінде мағнасы көнер- ген, жаңарған сөздер де, кейбір сөздердін бұрынгы тулғасы да кездеседі. Мысалы: С е б і л — бұйым, жасау; К елінді келгенде квр, себілді жай- ғанда көр (фольк.) Қырғыз тілінде с е в і л д у — жасанган, зей- нетгенген деген мағнада колданылады1. Бұл сөз парсы тілінде де бар. А й т к е л і н ч е к — әткеншек; бурын жастар айткелінчек. теуіп ойнайтын. Айткелінчек кәзіргі уақытта да бар. С а ғ а т т а н у (сағ<сағаттану) тәуір болу; ол сағаттанды, са- ғаттанып айықты (ТСОМ). Жоғарыда айтканымыздай, кейде бұл сөздердегі ғ дыбысы х2 дыбысына ауысып айтылады. Бұл сөз Же- тісу қазақтарыныр. тілінде с а к а ю түрінде қолданылады. Қ у ы р — су жүргізетін труба, водопровод; қ а л а л а р д а с у қ у ы р ы бар. Кейбір жерлерде бул сөз қьшыр (кұм—ыр> Кұмыра) деп айтылады. Қазіргі уакьпта к у ы р//к у м ы р деген сөз әйеби тілімізге ене бастады. О қу үйінің толып жащан олқы- лығы, орасан көп кемшілігі бар, су қуыры. канализация жоц («Ара», 1956 жыл, № 11, 5-бет). А м а н а т — талап, міндет; о л аманатты орындауда. Саилау- шылар Машат Селолық Советіне Машат өзенінен көпір салу тура- лы аманат тапсырған болатын («Социалистік егінші » 18 октябрь, 1950). 1Киргизско-русский словарь, 1940, стр. 437 * «X» мен «һ» ныя арасындағы дыбыстын транскрипциялық 13-74
Е н б е к а л у — еңбек күні үшін астьщ т. 6. алу; колхозшылар еңбек алды. Олар келесі айда тағы да еңбек алмақ т. б. Бул мы- салдардағы куы р, а м а н а т , е н б е к а л у деген сөз беи сөз тір- кесі жаңа, жанарған сөздерге жатады. Грамматикалык ерекшеліктер Экспедиция отрядының болған аудандардағы халыктын сөй- леу тілінде грамматикалық ерекшеліктер де бар. Ол ерекшеліктер- діц негізгілері мыналар: 1. Жатые септікте колданылуға тиісті кейбір сэз барыс септікте дс айтылады. Мысалы, Бригадйр күніге жүмыс басында болады. Биыл осы айға қар жауып қалуы мүмкін. Бул ерекшелік өзбек ті- лінің кейбір говорында да бар. Мысалы, г а ж эне, д а ко- сымшалары алмасып айтылады: колхозға іиілайды1. 2. Шығыс септікте қолданылатын сөз барыс септікте де айты лады; Ол ескіше бір-екі молдаға оқыған {ТСОМ). Кейде сөздік соңындағы ға, д а н қосымшалары алмасып, молдадан оқыдыя, молдаға оқыдыя болып та айтыла береді. 3. Көмектес жалғауы м ы я а п (бынан, пынан), м ан (бая) формасында да колданылады. Мысалы: ол бүрын балдақпан жү- ретін, қазір жазылып сшғымен жүретүғүн болды. Бұл бала осы бойымынан диірменге барып келді (ТСОМ). Бул ерекшелік өзбек тілініц кейбір говорында да бар. Мыса лы: укамминан, укамман, атаммынан, атамман2. 4. Жатые септікте колданылуға тиіеті сөзге кейде —л ы косым- шасы жалғанып айтылады: уақытылы бару (уақытында бару); ол жүмысқа күнде уақытылы келеді. 5. Кейбір қарттық сөйлеу тілінде м а р а н , с а г а н деудіц ор- кына м а ғ а, с а г а формалары колданылады. Мысалы, ол қалта- сындағы чақасын маға берді. Бекқожаның үйі көпірдің эр жағын- да, одан өткен соң, соға барасын (Айткүл карт). Зерттелген объек- тілерде м а г а, с а р а формаларының қолданылуы жалпы кұбы- лыс емес, тек кейбір тұрғылықты карттардыц сөйлеу тілінде гана кездеседі. Бул ерекшелік Түлкібас, Жуалы аудандары мен көршілес отыр- ған Жамбыл ауданындағы (Жамбыл обл.) кураіиалардыц говорын да да бар’. Есімдіктіц м а г а , с а ғ а түрлері кырғыз тілінде және онын ксйбір говорында да кездеседі4. 6. Екінші жак жіктік жалғауынын сокындагы ң дыбысьі' н ды- бысына ауысып айтылады. Мысалы: сен қалаға барасын ба? Сен 1X. Гул а МОв. Джизакский говор узбекского языка. Автореферат кан дидатской диссертации, 1954, стр. 12. * Т. М и рсагато в. Крыкский говор узбекского языха. Автореферат кандидатской диссертации, 1954, 13. •Ж . Д о ск ар а ев , Ғ. Муса баев. Казак тілінік жергілікті ерекше- ліктсрі. 1951, 105-бет. 4 Г. Б аки п о ва. Ысык-кел говорунун матернэлдарынан, 1955. 22-бет. 194
ертец келерсін. Сонымеи катар кейбір сөздерде III ж акты к тәуел- •дік жалгаулары қосарланып айтылады. Мысалы: у а қ т ы с ы , кө- б іс і, б ә р і с і . Бул ерекшелік жергілікті халыктың тілінде барлык жердс кездеседі. Сондыктан оны говорларға тән жалпы кубылыс деуге болады. 7. Бірнешс сөздерге б е й қосымшасы және к а н а деген сөз қосылып айтылады. Мысалы: б е й м а л а л — жайбарақат, бей- а у ы з — бейпіл, б е й ә б і р — абыйырсыз (абыройсыз), қ у с х а н а — мал соятын жер т. б. 8. Ашык райдың III ж ағы ны ң.ды қосымшасы, кейде, тусірілігі айтылады. Мысалы, ол ауданға барад; айщаныңыз болад. Кең киім тоэбайд, кецесті ауыл азбайд (халы қ мақалы). Мұндай мор- фологнялык кұбылыс кырғыз тілінде де бар. 9. Бұйрык райлы етістіктің II ж ағы ғ ы н , қ ы н ( г і и, к ін) жұрііақтармеи де айтылады; ж ү г е р і н і қ а й ы р ғ ы н (жүгсрі- ніц басыіг үзіп ал);- жүмыс басына барып қайтқын т. б. Сонымен катар бүйрык райдың ш ы ( ш і) қосымшасы жалганын айтылатын түрі — жапсацшыііжапсайшм < ж а п с а ш ы / ж а п - са фор.маларында колданылады; е с і к т і ж а п с а й ш ы , ж ап - с а ш ы; е й , е с і к т і ж а п с а деп те айтылады. Соңғы буындағы негізгі скпін аркылы ж а п с а деген сөз бұйрык райлы мәнді ан- ғартып түр. 10. Қалау райының күрделі түріндегі болымды, болымсыз тул- ғаларда қолданылатын көмекші етістіктіи орнына б а р, ж о к де ген сөздер тіркесіп айтылады. Мысалы, оның барғысы окоқ. Менің бухгалтерлік окуға түскім бар. Оның ішкімді жамандағысы жоқ (ТСОМ) т. б. 11. Қалау райдың көпщесі л ы косы.мшасымен де айтылады'. —Толымбек жолдас, бүгін базарға барайық. ~Ж арайды, баралы. Бұл форма б а р а й ы к, б а р а л ык сөз- Дерінен горі сирек айтылады. 12. Өткен шақтың ауыспалы түрі б а р т ү ғ ы н тулғасыида да Колданылады. Мысалы: ол колхозда бір жүйрік ат бартүғүн (ТСОМ). Бүл сез тіркесінін бастапқы тұлғасы бар бола түрғанА бар болатүғын < б а р т ұ ғ ұ н б а р т ы н жергілікті халыктыц тілінде б а р т ұ ғ ы н деу орнына б а р т ын деп те айтылады. Мы салы, бурын кейбір тамкың төбесінде түңлік бартын (ТСОМ). Бұл форма Қызылорда облысының кейбір аудандарындағы (Жа- лағаш т. б.) казактардьгң тілінде де бар. 13. Осы ж ақты к нақтылы түрі б а р а й а т ы р , б а р а т ы р ; к е л е й а т ы р , к е л а т ы р формасында колданылады. Бул көрсетілген мысалдағы кейбір сөз тізбектерініц (б а р а т ы р, ке- л е а т ы р ) жеке компоненттері бірігіп, оиың ішіидегі кейбір ды- быстардың фонетикалық дербестігі жоғалады. 14. Қалау райдыц күрделі түрі әдеби тілде б а р с и г е д і (бар са игі еді), көрсигеді (көрсе игі еді) болып айтылады. Зерттелген °бъектілерде — б а р с а г е т т і , к ө р с е г е т т і . Кейде б а р с и - г е т т і, к ө р с и г е т т і турінде де колданылады. 15. Кейбір етістіктегі л косымшасы түсіріліп айтылады. Мыса-
лы, ж е н е —ж ө н е л : ол жөнеді, жөнеп кетті. Ол алдақашан жвнеген. Оқушылар мақта теруге жөнер. Үнемсіз көсемшенін ж ө- н е л е түріндегі л дыбысы й дыбысына ауысып, соңындағы е ды- бысы тусірілігі ж ө н е й түлғасында колданылады. Қолхозшшар чоп чаоуға жөней бастады. 16. Өте, а с а , т і п т і деудіц орнына ш ы л и , т е г і, жүдэ деген сөздер жиі колданылады. Мысалы: Мяйкөт ак,ын шьии алыс- та өтпеген. Тегі жақсы болды. Жүдя чаршап кеттім т. б. Сондай- ак, ө ң к е й деудің орнына ө ң сөзі колданылады, Мысалы, олар өздері бір белек, бір өң түрады (ТСОМ). 17. Б е р і шылауы к а л ы , ғ а л ь і ( к е л і, г е л і) косымша- лары аркылы колданылатын көсемшеге тіркесіп айтылады. Мыса лы, ол егінге чыкқалы бері, осы біздің бригадта істейді (ТСОМ). Мақта теру бастағалы бері, олардың ярқайсысы 500—600 кнлог- рамнан «акалтын» жинады («Социалисгік егінші», 13 сентябрь, 1956). Сонымеи катар ж ә н е н ш і (тағы да), д е у і р (дейін): со- ғ а н д е у ір — с о ғ а н д е й ін , т ұ р м а к (түгіл) деген шылау- лар да колданылады. Бірақ бұл сөздер сирек кездеседі. Д еуір шылауы Сарыағаш, Арыс аудандарындағы қазақтардық тілінде •де бар. Бұл айтылғаннан баска да диалектілік ерекшеліктср бар. Ол ерекшеліктерді жинақтап жазып шығару өзалдына жеке мә- Диалектілік материал жинау жөнінде кейбір кемшіліктер де байқалды. Мысалы, экспедиция отрядында бір-ак кісінік болуы т. б. жергілікті жерде зертгелетін говор бойынша жиятын, жаза- тын (жиған материалдарды картоі-екаға түсіру, жазба жұмьісыв жургізу т. б.) материал кеп. Ол материалдарды аз уақытгын ішінде бір кісінің үлгіріп жазып алуы мүмкін емес. Сондыктан келешекте экспедиция отряды ец кемі екі кісіден күралуы керек.
Ә. КУРЫШЖА НОВ И Г ІЛ ІК Т І БАСТАМА Қазак, тілінің жергілікті ерекшеліктері туралы жазылған Ж. Досқараев жолдастыц соңғы кітабы1 казак тіл білімінін кейін- гі кездегі елеулі жақалыктары мен жетістіктерінің бірі болып са- налады. Бул кітап, ең алдымен, қ азақ халқьшыц сөйлеу тіліндегі ерекшеліктерді ж азба бетіне тусіру жұмысында улкен роль атка- рады. Қөркем әдебиет шығармалары ха'лык тіліыіқ жергілікті ерек- шеліктері негізінде жазыдмайтыны мәлім. Соіідықтан да халықтың сөйлеу тілін өз калпында өзгертпей жазып алып, оны халықтык мұраға айналдыру аса бір игілікті істердід бірі болатындығыида Халық тілі, көпшілікке белгілі, одеби тілдін анасы, оныц өніп- -өсетін алтын ұясы. Қазақтык әдеби тілінің тарихы мен тегін, бай-> лығын білу үшін де осы халық тілініқ негізі мен оныц алуан түр- лі ерекшеліктерін зерггеп білуге тиістіміз. Біздік казіргі ауыз әде- биетіміз бен ж азба әдебиетімізде кездесетін көптеген сездердік лексикалық мағнасын ғасырлар бойы қолданылу үстінде көнеленіп кеткендіктен бірден тусіне қою қиын-ак. Олардын алғапіқы мағна- лары мен сырын Ж . Досқараевтың кітабыидағы материалдарға карап оп-оңай ашуға болады. Мысалы, ж о р а — жолдас, с ы- б а й — салтан, немесе ‘ Кұмдауға біткен куба тал Кімдерге сайғак болмаған (Махамбет), Темір казык жастанбай, Ку толағай бастанбай . . . (Махамбет). Дулыға сыймас басына (Г. Жароков). Алтын балдақ ак болаі Енді белге Ілінбес (Ер Тарғын). леген мысалдардағы с ы б а й сөзі «салт», «жекс» деген сөз, ж о- ра — «серік», «жолдас». С а й г а к — «кабыр басына қойылатын ағаш». Т о л а ғ а й — «сока (кока) басы». •кжалғыз өзі». Д у л ы - _ 1 Ж. Д о с к а р а е в . Казак ТІЛІИІҢ жергілікті ерекшсліктері. II бөлім. Лексика. Казак ССР Ғылым акаДСМИЯСЫІ[ЫН аспас ы, Алматы. 1955. 197
ғ а — «бір нәрсенін (кока) сока басы», «өркештің ұшы». Б а л- д а к —«пышактың (кылыштык) мойнына кнгізетін сукина»1. Бул сиякты мысалдарды көбейте беруге болады. Әдеби тілдід ' халык тіліндегі говорлар мен диалектілерге байланысты болуы онық гулдене түсуіне, өсе беруіне жағдай жасайды. Осы тұрғы- дан жургізілген зерггеу жумыстары казак филологиясының ек бір татымды мәселелерінің тобына жатады. Осындай мысалдарға қарап біз қазак тілінің лексикалық бай- лығына жататын әр алуан сөздердік шығу тегі мен өзгеру жолда- ры жөнінде дәйекті жорамалдар жасай аламыз. Сонымен бірге аталып отырған кітап кейбір қазақ сөздерінін баска бір тілдердеи ауысып, ұштасып келуі туралы да тарихи дәлелді фактілер бере- ді. Бұл жағынан алып Караганда Ж- Доскараев жолдастын бүл еңбегі біздік тіліміздіц тарихы жайындағы бірсыпыра мәселелер- дің басын ашуға тиісті дәрежеде үлес косады. Диалекгілік ерекшеліктер кай тілдіқ болса да бөлінбес бір бөлшегі болып есептеледі. Ол, жоғарыда айтылғандай, әдеби тіл- меи тығыз байләныста болады. Бұл байланыс өзінің әдеби тілге пайдалы жағымен де, пайдасыз жағымен де көзге түседі. Осы кү- ні әдеби тілімізде баламасы жоқ кейбір сөздер халық тілінік ерек- шеліктері шснбсрінен шыУып әртүрлі (ғылми, көркем т. б.) әдебиет шығармаларынан орын алып та жүр. Мысалы: д о л б а р, к е к і ре, н і л, е л ’ек , т о ғ а, с р к с к, сиякты зралуан сөздерді әртүрлі окулықтар мен сөздіктерден кездестіруге болады*. Сол сияқты, республикамыздың белгілі бір аймақтарынан баска жер- лерде болмайтын, сондыктан белгісіз шөптердің, дакылдардын, ағаштар мен жәндіктердің тағы баска заттардың атауы бсшатын, әдеби тілімізде баламасы жоқ ә н г е л е к , п а я , б о р ы к, бие- б а с , д а р а к, к ү л ә б а , п э л е к , г о р л а м а, е н л ік , бокс- б а й деген сиякты түрлі-түрлі сөздерді алуға болады. Мұндай сөздер тіліміздің сөздік қор казнасын байытып, жетілдіре тусетіні- не ешбір кумән жоқ. Бул пайдалы жагы. Мәселенін екінші жағын алып қарағанда, оқушы журтшылы- ғымызға түсіиіксіз кез келген сөздермен әдеби тілімізді шұбарлау тіл устартып, өнер шашатын іскерлік болмай, кайта, Абай айткан- дай, «бөтен сезбен былғанар сөз арасы» болып кана шығады. Сон дыктан эдеби тілді орынсыз қолданылатын диалектизмдерден шы- найы таза ұстау кажет. Шыиында, халык тілінін асыл қазкасын мецгеру ісінде кандай сөздер әдеби тілімізге енуге бейім келеді. кандай сөздер өзінен өзі сырттап калады деген мәселе өзалдына зерттеуді керек етеді. Қазак тілінін жергілікті ерекшеліктері туралы жазылған ек- бектер осы тілдін диалектілік атласын жасаудың негізі болатьш- ■ж. Д о с к а р а е в . Жогарыда аталған екбек, 102, 58. 94, 46. 24-беттер. г А. Ә б іл ка с в. Казак тіліндегі тел сез бея телеу сез. Алматы, 1955, 14-бет; Ғ. М у с аб ае в , X. М ах м у д о в . Казақша-орысша сездік. Алматы, 1954, 301, 295. 288. 287. 56, 236, 204, 225, 139; 352-беттер; В. Н. И саи к Бота ника. Алматы. 1954. 681-бет.
дығын еске алсак, аталып отырған еибектіқ бұл істе де игілікті улесі бар екеидігін көреміз. Казак тілінік жергілікті ерекшеліктері жайында республика- мыздың жогарғы оқу орындарыиа арналып жазылған оқулыктар осы уақытқа дейін болғая емес жэне қазірде де жок болып отыр. Осындай олкылықты толықтыра тусуде де бұл аталып отырған енбектің ролі зор. Казак әдебиеті мен қазак тілін жас буындарға оқыту ісіндеде бұл еңбектің мақызы мол-ақ. Мысалы, казак орта мектептерініц 8 класына арналған әдебиет хрестоматиясында мынадай сөздер бар: Мұндағы асты сызылған сөздерді окушылардыц тусіне коюы қиын-ақ. Сөз' болып отырған кітаптык көмегімен олардың сырыч окай ашуға болады: Т а й ж а к ы — тай терісінен істелген сырт киім (108-бет); Қ а р д а р — зәру, керек, қажет (138-бет). 'Хрестоматияны құрастырушы: Пістені квр*де мурным кер (Ер Тарғын). дегендегі п і с т е сөзін оқушыларға ж е м і с деп теріс тусіндіріпті (94-бет). Бул сөздің әдеби тіліміздегі баламасы, шынында, к ү н б а - ғар, с е м і ш к е 2. Ал, кунбағардық жемістер тобына қосылмай- тыны белгілі. Автор іріктелген материалдарды ғылми негізде талдап, олар- дьщ аныктамалары мен әдеби тілдегі баламаларын вте орынды. шебер айкындап берген. Белгілі бір жердегі ерекшеліктер бойын- ша сол жердегі халықтың сөйлеу тілі мен көркем әдебиеттердея келтірілген мысалдар сөз болып отырған ерекшеліктердің мағна- сы мен колданылу езгешеліктерін және олардың әдеби тілдегі сөздерден айырмашылыктарын ұғынуға нақтылы тусініктер береді. Қазақ создерінің кейбір туркі тілдеріндегі материалдармсн салыстырыла зерттелуін осы кітаптың кептеген кумэнсіз жетістііс- торінің бірі есебінде атап кету керек. Автор к азак тілінің ерекшеліктеріне жататын кейбіо сөздерді тек казіргі түркі туқымдас тілдердегі сөздермен ғана емес, соны- мен бірге тарихи ескі жазу нұскаларында кездесетін сөздермен Де салыстырып, олардың арасындағы өзара уксастык пен айырма- іиылык катнастарын ашып беруге тырысады. Неге екені белгісіз,1 1 Казак эдебиеті. Орта мектептік 8 класыка арналғаіі хрестоматия. Кұ- растырғаи М, X а с е н о в . 5-басылуы. Алматы. 1956. г Ж. Д о с к а р а е в . Аталған енбек, 91-бет.
автор қазақ сөздерін ескі кыпшак тілдерінің сездік корымен са- лыстыруды үмыт калдырғаи. Қәзіргі қыпшақ тілдерінік бір кезде- гі ескерткіші болып саналатын көпшілікке әйгілі «Собех Сшпа- пісиз» сөздігінде Ж . Доскараевтын кітабына енгеи көптеген қазак сөздері кездесіп отырады. Олардыц мағналык жағынан да, түлга- лык жагынан да өте үйлес екендігін мына төмендегі мысалдардан байкауға болады: Еңіс —епіз (уаіз — долина)1, Бақыр — Ьа^ег (сиргшпі — медь). Бітік— Ьіііс (Іііега — письмо). Дога т - І0£а (ГіЫа — застежка, дуга). Блек — еіас (сгіЬгищ — сито). Көр — сот (саесиз — слепой). Мық — тіһ (сіауиз — гвоздь). Нам — п а т (патеп — имя).. Оба — оЬа (сотгаШз — лощина). Ашкыш — ахсһиг (сіауіз — ключ). Аран — агіпдсі (беігасіог — порицающий). Арзы —агсгиіар (аІҒесІиз). Ату — аіоу (іпзиі — остров). Қамшы — каЩзі ((изііз — батог). Әйбат — һауЬаІ (діогіа — слава). 1 Ніл — піі (соіог іпбісиз). Сайгак—зауеас (ігаЬез ІоЬиІаІі — доска). Там — іап» (іесіиз — крытый, кровля). Тагай — Іа§ау (ауипсиіиз — дядя по линии матери). Торка — Іогһа (ригригеиз). Тігу —іісііт (сопзиі — я посадил). Түмен — (шлеп (бесеп) шііііа — десять тысяч). Қадау — сһеабаи (сіауиз — гвоздь). Қарым — кагитіе (іп Ьгасһіс тео — в моих руках). Ұрпак — игрек (іегтепіит — брожение). Терек — Іегас (агһог — дерево). Көрпелдес — согра (реіііз а§піпа — шкура ягненка). Азбар — атЬаг (Іасіапип) — кладовая). Адас — агазіі (аһеггауіі — заблудился). Ауа — ауабі (гесизауіі — он запротестовал). Мүндай мысалдарды есслей түсуге де болады. Казак тілінін ерекшеліктеріне жататын сөздердіц лексикалық магналарын аша түсуге және олардың думай тілімен тарихи байланысы бар екен- дігі туралы пікір айтуга осы келтірілген мысалдар дәлел бола ала- тын сияқты. Бүл келтірілген мысалдар және автордың өзі атап өткендей, біркатар фактілер халыктыц ауызекі тілінін ескі халык-1 1 Мысалдардың алғашкылары Ж. Доскаргіевтын рецензияланып оіырғав снбегіпен, сонғылары Г. Қушіік (0. Киип. Сойе:х Сшпапісиз. Вшіарезііпі, 1880) ецбсгінен алыпды. Куман свэдсрінік латынша ;аудармалары жакшаныд ішінде 200
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
