Сарыбай С. Жетісу жазбалары

М&щ РУХАНИ Йтэдщйш ЖАКГЫРУ '* Л CepiK САРЫБАЙ ЖЕТ1СУ ЖАЗБАЛАРЫ

Ж етЬу Кйэпхэнэсы CepiK САРЫБАЙ ЖЕТ1СУ ЖАЗБАЛАРЫ Y' J У г v, х \\ VГ Казак Tin! Оаслзсы Алматы 2018

ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (Каз-44) С 22 Ютст Алматы об.чысыныц dkimi Аманды к Габбосрлы Биталовты)* цолОауылк’н тыеарыпып отыр Сарыбай С. С 22 Жепеу жазбалары: хикаяттир, ацыздар. дерем»/ маца- лалар. - Алматы «Казак тш» баспасы, 20! 8. - 176 бет. ISBN 978-601-80645-7-9 Бул ютапта CepiK Эбженулынын 1916 - 1932 жылдар аралыгында коммуниста жуйеге карсы курескен1 уний «банды» атантан казак ба- тырлары жайлы хикаялары, олар туралы жазган дерект! макалалары, Же'псудыц аныздары жинакталган. «Жет1су жазбалары» - еткеннщ rnepi, бупнпнщ муды мен болмысын козкайтын к1тап. ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (Каз-44) ISBN 978-601-80645-9-3 О Сары баи С.. 2018 'С «Казак п.п» баспасы. 2018

... Бул ецвег\\мд\\ тришдтгыл тап цимкор болеет ап кем лис Эбтещызьта арпаймып. Автор

ХИКАЯТТАР АМАНАТ ]\\ызыя0ар.меи 3 жыя сиысып, 1931 ж ьиы К,ытай асып ксткеи, соя жсщта коз ж) мзап am акты (1марбск мергеп хацыиОа... Кабинетте мониторга шукшиып отыр ед1м есж кагы.лды, мен «Юрпдз!» дегенше шалкасынан ашылып, орта бойлы, дембелше ел атасы Kipin кележатты. —CepiK деген сен бе, бауырым? —Ассалаумагалейкум. Ио?! —Аман ба? Дурыс болды, осы мен екший мэрте !здеп келд1м. От- кенде таппай Keiiri ед!м... Агамыздыц кысылар сыдайы жок, усынган орындыкка алшайып отырып алып меш бастан-аяк 6ip шолып шыкты. —Отыр! Займем бар... 0 з кабинеттмде езгеден буйрык ecTin карсыдагы орындыкка оты- ра кеттш. —Жай !здеп журм1С13? Кен мандатыы, кайp arгы шаштары тшрейген, кункакты кодыр ereai апш ыз шугйректеу кезш маган тастап, мырс еттк —Жай журуш! ме ед1 адам деген... Сен осы баягы батырларды зерттеп журсщбе? -И э... —Омарбек дегенд] ссИдЖ бе? —Кай Омарбек, Еркшбеков не? —Е, жаза беред1 гой, ол Еркшбектщ улы. —Ол жайлы смрдеде бшес1з бе, ага? —Е, соны быген сод айтып берейш дел сен! !здеп журмш гой. Куаньш кетпм. Мен !здеген батырлардыд ншнде дал осы Омар- бек жайлы мгнпмет там-тум ел!. 2009 жылы «Апа т!лт>> газет!нлс «Каракл!ылыкты ту'дыргад касзрет» деген макала жары к корт, авторы. КР Президент! Мурагатыныд бае еарашиысы АПнаш Сейсенбаева коммулшстж саясатка карем курескен дала ap.mpi катарында осы Омарбек Еркшбековты да алли л Карата i ,i\\ ынымда 25 кыр- 4

куйекте К,ытайдаи келген Ерюмбеков Омарбек жэне Комбанов Казы- бекпен кактыгыста 5 адамдары е/птршдг Калгандары солтуспк- шыгыска карай кашьш кегн. 18 казанда Шолактаударында 80 адамы бар Еркinбеков Омарбек тобымен 7 сага iты к атыста 10 шактысы ол приди 9 усталды, 24 ат. 21 туйе, 3 сиыр, 1 агылшын карабин! алынды...». Осы аз мэл1метт1н езжен Омарбек басгаган жплтгердщ Кызыл отрядлен б!рнешс морге сагттап атысканы туешштй Болды, бары осы. Кундакбай Телсндцлы, Омар Муртазауды. Сымахай Орсеков сек Од i Жоп судыц жуйеге карсы аталган жолбары стары жайлы мол1меттер эр тустан кезжее, Омарбек батыр туралы жок. ЖеОсулык каламгерлер, аксакалдардан сурастырып ед1м, ешюм мардымды дерек айтпады. Бэржщ бшетпн Омарбек дегеннщ расымен болтаны, атакты мерген екену Сештжапар деген милиция досыньщ epiaia касын жулып TycipreHi. Каратад eaipiaaeri буд екеут туралы займ е Хамит пен Куд!ре жайлы фильмнщ желюше уксас, тек Куд1ре-Омарбек Ха.чит-Сейгпжапарды кан каксатып, зэресш ушырып кетедй - Олп досы милиция болып... -И з ! Мен сол Сештжапардыц баласы Тугелбаймын, мына Дон- шиде турамын. Mine, кызык, банды туралы оны кудалаган милицияныа баласы айтып бермек. Мешц бул антарылысымды Тугелбай ага байкап койды. - Айналайын, бауырым, экем Сештжапар 1979жылы кез ж ум ды ,- дед] Тугелбай ага алга емmin. - ©л е-ел генme Омарды аузынак таетаган жок. Омарбектщ не себегт «банды» атанганын, кандай киянат к о р т а м кулагыма куя беретш, урпак oiaciH дейд! гой... Bipi банды, oipi милиция болганымен ты екни жандар гой. Mine мен де картайдым, б!лет!н!мд! саган айтып берейш, сен жазшы?! «Кектен !здегешм жерден табылды» деген осы болар, 6ip сезге келмсстел телефон туткасына жармасып, хатшыга тапсырма берд1м де кагаз каламыма жармастым. - Макул, ага. Айта бернцз. Вален басып юргел хатшы кьгз шай койып едк Тугелбай ага керек емес дегендей ысырып. энпмесш бастады. Ауыл казагыньщ боямасыз. acipecia. гуинин шешен п;п баурал экеттЕ - Омарбек батыр гой. кияпапы котере алмайтын, зорлыкка шы- дамаитын нагыз ер бодган екен. Болен!a oopi 1927 жылы Совет унаметипн op наганы на. Vлы Октябрдш 10 жылдыгыиа оран уйым- 5

дастырылгап тойдан басталылты. Сол кездщ шолак белсендттер! кезгс тусу ужин барын салып, улкем думал уйымдастырады. НКжпш- k©;i мен Бэйгетебенщ арасын белгшеп, 50 шакырымга ат айдатады. Омарбектщ жуир!к. ала аяк кара аты болтал, сол тулпар аламалнал мандайы жаркырап oipimui келедт Бала Саябай урандап, кара ат кембдчен дара откенде тутас бэйшепр куамып, еушнпплеседТ Омарбектщ суйеп бойшепр, ольщ пшиде бэйбш е гой. - «Ру жагынал бнйгщ кал ай е.Т?» дсгендей Тугелбай ага магал сылай карал койды. — Кара казактыд такымында журген кара атка Уштобе милициясыныц баетыгы Акмолдаевтыц кез1 ту сin, Кллтбай детей селсебет аркылы колка салады. Кара атты бергенше сендергежалгыз огым жалынсын, - дешл Омарбек мерген. Б_ул соз милиция бастыгына ж етт, Омарбек кыспакка туседц Typai жаламен ек! жылда ек]-уш марте камайды. 6ipaK айыбын далелдей ал май кайта шыгаруга мажбур болады. Омекед атын сонда да бермептт 9зшен де, ауылынан да береке кеткен сод кашуга бел буып, oip тунде удере кешш, бала-шагасын шекара асырып тастайды. Жаркент деген улы сол жакта сыркаттан кайтыс болыпты... Осы туска келгенде Тугелбай ага бip курсiшп, «Е, жарыктыктар- ай» деп Ky6ipaen, ойланып отырып калды. —Сол кеткеннен оралмаса болар ед] гой... —Кал ай оралмасын, —журегшщ тубшдеп жараны 6ipey тырнап алгандай Тугелбай аганыд Tyci бузылды. - Ол сабаганныд колын суйетш Ka3ipri казак емес кой! Kerin алуга келдЙ Сол кеткешнде сонына ми­ лиция т у с т , eKi жактан он бес адам елген. Омарбектщ эйелше де ок тиедк Президент Мурагаты кызметкер! жазган: «...Каратал ауданында 25 кыркуйекте Кытайдан келген Еримбеков Омарбек жэне Комбанов Казыбекпен кактыгыста 5 адам дары елырьздг Калгандары солтуеык- шыгыска карай кашып кетт]'...» деген дерек ойга сап ете туетг Бул Омарбек мергеннщ ГПУ кызметкерлер{мен алгашкы шайкасы болды. —Оныц устже бул жакта агасы 0\\прбектщ жеслр1 калып койпш. оларды да алып кетул керек, жешрш журтка жаутандататын казак емес кой Омарбектер. Тугелбай ага бул сезд! ерекше жТермен айтты. Ауыл казагыльщ намыскойлыгына суйщд!м. Агасыныц ауылын KOinipin бара жатканда Омарбек милиция жасагымел еклнш! марте айкасады. Тугелбай аганын айтуынша. 6

ол айкас атакты Карангысайда болган. Сайды сагалап тыныгып жаткап боскын казактыц уст1нен гускен милиционерлер бэрш сабап, корлайды. Ек1 милиция 6eciKTe жаткан уш айлык баданы шыркыратып жулып алии, ею сирагынан жулка тартып как айырып тасталты. Коргалап курган казактар осыдан кейж лап койгаи. Эйелдерге дсйш. косеу, орагын алып милиционераерге тап беред!. Оларды мылтык думк камшымен сабап nipiii жаткап кезде жер шалуга кеткен Омарбек пен ж!пттер! де келш калып, атыс баеталады. II)айкас узакка созылып, сарбаздар милицияны шегнццрнк ауылды жылжыта береди Ллгы шепке Омарбек бастаган мергендер орныгып алып, милиционерлерд! бас котертпей узак устайды. Архивтеп «10 адам каза тапкан 7 сагаттык атыстыц» сыры осы болса керек- тт. Омарбект1ц inici Кдзыбек осы шайкаста шей1т болыпты. Ею жылдын imioae суйген жардан 6ip, ini мен улдан ею айырылган Омарбек мерген осыдан кейш катты кектенш, аргы беттен oepi erin, милициямен айкаскан. Азып-тозган ауылдарды Komipin экетт, Акмолдаев журтын сипап калып журштг Ол жег!судыктар катты ширыккан кезен едк Омарбектей ерлер жплттердщ басын 6ipiKTipin, шекарадан кару-жарак алдыртып, улкен карсылык керсетедт «1930 жылдары Jlenci мен Байшепрдщ арасында топтаскан жтпттерге шеттен 500 корап ок, 200 жапон карабинi келд1. Кдру-жаракты молага жасырыпты» деген сыбыс тарап, Уштебе мен Jlenci, Талдыкорган милициясы Gipirin Бостыбай, Кара кол дегеи жердеп молалардын бэрш копарып, казып шыгыпты. Тук таппаган. -Осыныц бэрш Ызге милиция болган, Омарбект1 кудалаган экещз айтып берд! ме? Тукец бул суракты кутсе керек. - Bopi солай ойлайды, - дед1. —Аныгында менщ экем Сейнтжапар мен Омарбек дос болган. Атам Бименде бауыры Жэлмендемен б!рге кажылыкка аттанып, содан оралмай, экем алты жасыпда жет1.м калган. Бул мын да тогыз жуз екшнп жыл. Бес-алты жас улкендт бар Омекен тул жепм Сештжапарды бауырына тартып, ерт!п жур1н аншылыкка баул ыга н. Ашаршылык жылдары сол дос-ынан уйре нген кэсшпен ауылын асыраган гой. Мерген болган. Омарбек одан аскан мерген. Бесатарымен алты казды атып туОрген сурмергенн!н нак ез1. - Бес окпен алты казды... - Иэ. О мекецнт нагашы журты Арыктынымда Бакберген деген Kiel болган. Сол: «Омар, мерген екешц рас болса, ана каздьщ oipiH ж1бермей атып ту cipmi?!» - дел аспандаушьшкележаткан алты казды корсетпт. Сон да Омарбек ойланбастан oip окты езуше кыстыра 7

салып, окпандагы бес окпен бес кусты атып туслрш, аузындагы окты октанта ига тез салып улгерш, inypiniicHi басып кал ганда алтышпы каз да калбадактап жерге топ ете туе imi. Аспандагы кусты бытырамен ату б ip баска, жалгыз окпен кагып rycjpy oip баска, осыдан кешн Омарбскпен ешкш мергендж жайлы соз таластырмаган. Онын бойында Карабастыц кумындагы айдаЬлрды атып ел прген Азнабай, Кешек мергендердщ капы бар емес пе?! Кум шлндеп айдаЬарды атып олтipin, кулагьш кесш алган агайынды Азнабай мен Кешек мергендерд! бглетшдер де аз cKeni анык- эйтпесе осы уак.ыща дейш бул аныз кен гарап кетер едi- Кызык окига, 6ipaK, булан ауганды когда каламады, Омарбек такырыбы баурап барады. Тугедбай аганыц мергенге деген ыкыласы ерекше екен. 0Keci жау болса, баласы булай еуйшбес eдi... - Онда шздщ экец!зд1 ершщ касынан атып токтатыпты деп ел айтып журген не эцпме? —Ол рас, осыны аныктап жазшы. айтайын. —дед1 Тугедбай ага. — Бул Бестаздьщ кумында болган. Мен туратын Децшиден ары карай кумга сщш журе берсен, жуз шакырымдай жерде шагыл кумньщ бес тебеЫ бар. Бэр! такыр, акбас. Журт соган бола Бестаз этап кеткен. Омарбектщ тагы оралганын ecxiren Акмолдаев калыц эскер жинайды гой, «Сен Омарбекпен 6ipre ан аулагансьщ, журет!н жepлepiн жаксы бшесщ!» деп Сештжапарды куштеп ертт алады. Бармайын десе кез1не кан куйылган милиция тукымын туздай куртады, амал жок те с е д г Жасак isine тускенде мерген Бестазга карай салады. Жуз шакырымда бескана кудыкбар екен, жеткен сайын жылкысын суарып, шел басып альт, улап, кемд1рт отырады. Ец сонгы кудыкка барып 6eKiHinTi. Коз ушындагы бандыны устаймын деп eaipreH милиция жасагы кумга калай бойлап кеткен in байкамай, ол туска шелдеп, шалдыгып эзер жетедт Осы кудыктан су алмаса аман калулары негайбыл. Мергенге тузак курамын деп ж урт ГПУ кызметкерлершщ ездер1 Бетпактын кэрше ушырайды. Жан бермек оцай емес, ею жак атыса бастайды. Омарбек мерген бастаган Нарманбет, Бэри, Нурбек секшдг сайдыц тасындай сексен жпдт милицияга бас кетертпейдк карац еткенш кагып тастап отырады. Кутыншылар жактан 6ipa3 адам шыгын болып, амал туте силген сон милиция ©здер1мен журген Омарбектщ туысына буйырып, келКсезге жумсайды. Тебе басына ак шуберек устап шыккан жиeнiн Омарбек таныпты. Ол березу турал ы айта бастаганда сарыауыз мылтык шанк етедт Етптнщ тумсыгьш от карып откендей болтан соц, аягына каратам парламентер жшгг 8

шошып, артка карай тура кашыпты. Шокаймаетжтщб1р елщей ушын окжулып кеткенш кор ген мшшционерлсрдщ eci шыгыпты. Омарбек кап шыгармай-ак жТптщ жаыын мурныныд ушына келМрген екен. Оеыдан кешн «Досыца бар, берыеш, бгзге су берсш!» дсп менщ зкем;п жумсаган... Ту гелбай ага oip терец тыныетап, шайдан урттады. Желкжен жанылмасын дсп гыкактамай, жазбамиъщ эр гусын турте тузеп мен огырмын. Тукец манызды туека ещр келд!м дсгендей маддаиын жиырып койды. -Окемнщ: «Ьул бекер. Омарбектщ огына айдап турсыд». - дсге- niue Акмолдаев карамапты. Мылтыгыныд удгысына ак шуберек байлап тасадан шыкканда Омарбек G3i oipiHiui тш катып: «Сештжапар, кайг! Кайтыддар!» - деп дауыстапты. Кудык басына сексеуш, шедгел тастап, куммен бастырып тасбекшш алган сарбаздардыд елюпей oepicnecin бшсе де, Сейгг шылбырын шынтагына шген бойы алга oipneme кадам жасап, ашыкжерге шыгады. - Кайг! Омарбек дэл каз1р жаралы шерщей, алдып кескенге атылыл, алкымыд орып тастауга дайын, еш0мд1 аямайды. Окем каршадайымнан касындажурген меш екпете киса даел!мге кимасын пшм сезедк сондыктан тагы б1рнеше аттап, аладныд ортасына шыкты.м дейдт Осы кезде тасалаган жершен Омарбек те кетерш п, сарыауыз мылтыгын келденед устаган куш тебелйк устше алшайып турыпты. - Сешт, бауырым, агайынныд канына былтанып калган гумы- рымда колым кал тыpan етсш демесед, кайт кер1! Меш мына жапан тузге де сыйгызбады, казактыд Бетпакты ен жайлаган кшк курлы кадipi калмады! Ноктага басым сукканша осы кумда суйепм шашылып калсын. керешн эуселелерш! Ал сен, кайт! Орманбектщ тамырына балта урса да курамапты, куламапты, деп айтып бар ауылга, куламаймын. Кулата алмайды мына, тптер! Осы кезде мылтык туре ете тускен. Бассаугалап жаткан милиционерлердщ Gipi орайлы еэтп пайдаланып, Омарбекп кагып туырмек болса керек. Мылтык агылган жакка жалт караган зкем кайга бурылганда мерген орнында жок екен. «Апыра-ай, жазым болды ма?» дегенше сарыауыз шанк етш, кер аттыд уетшдеп агаш ердщ касын ок жулып туеедк Уш жуз-терт жуз кадамнан кастыд ушын кылышпен шапкандай кагып туОру Омарбек п и гана колы нан келедг Куанып кеткен экем сыр берместен, сол т!л катпатан куй] Kepi кайтады. Милиционерлерде амал калмайды. шабуылдаса алдам ок борайды, коршайын лесе кашкындар орте иге жаксы бекппп алган. узакка соз ганга шол 9

ийркш шыдатпай барады. Лкыры Kepi кайтпак болады. Сол кезде экем кум шп-ще журген жал гыз туйеш алы стан байкап. атып тастапты. Жанындагылар «Муныц не?» легенде: «Кумга тыгылган 6ip байдьщ малы шыгар, арам катсын», - дcirri. Сондагысы тоулж боны беюшсген бас кетермей жатка и жМттерге жанагы туйе азык болсын. жануарды узатпай жайратып тастайын деген кулыгы екен. Мше, осындай адамдарды жау деуге бола ма? Оларды задан жел! ею бел in экеткен гой, 6ip-6ipine итп п жок. Тугелбай ага. сук саусагын 6ip шошайтып. эцпмем тэмамдалып калды дегендей ишара жасады. —Тугел дерлж аман KeTinTi гой... Мерген окты карша боратып, жауды жапырып Ж1берд1 дегендей дерек тосып отырганымды жасырмадым. —Жок, ею жуз милицияньщ терг-oeceyi гана Tipi жеткен. Омарбек казак даласыньщ жауыздыкты туншыктыра алатын кату Minesi барын деп баскан. Кугыншылар каитар жолда комiлген кудыктардын орпын тырмалап, судыц козin таппай киналыпты, тапса да уланган... oapi шелге шыдамай кырылыпты. Eip-6ipiHin кутыдагы суына таласып, кыркыскан. Милиция бастыгы мен аты мыкты б!рнеше казак кана кум 1шшен аман шыгыпты. —Ер екен, коп эскерд! ок шыгындамай жайратыпты... —Иэ, Омарбек оларды дала зацымен соттады. Y юмд! дала орын- дады. Ата жауы болса да кан шыккан жepдi коркауша жулмалай беру жок кой батырдыц мжезшде. Ызасы ©ткен милиция бастыгын кум шйнде куып журш елт^рсе де ешюм колынан какпас едк еркше ж1берд1? ©лее суйеп ком уаз калар едк аман шыкса - Алланын ракымы. Осы кыргыннан кей1н Омарбек мерген кайта оралмапты. Агасыныц жеЫрше косылып. Кдлтайда ур]'м-бутак ербггкен. Ал экем батыр досынын бейнес'ш ©ле-олгенше жYpeгiнiц тукшршде сактап erri. 6i3re сыбырлап айта беретЫ, умытпаеын, бшеш, ер eciMi ешпесш дегеш гой... Ол Kici коз жумгалы кырык жылга жуыктап калды. мен де пайгамбар жасына жегпм, осы энпме эке аманатындай болып шшмд1 басып жур ед1, айтаиын десен кызыгатын, тыцдап. туртт алатын ешюм жок, - Тугелбай ага тунжыранкы отыр. —Баягыдагы банды юмге керек?! —Олар банды емес. ага. дала батырлары гой. — Mi не, жен соз! Сен in осы мэселеш козгаганыцды жургтан ecrin, 1здед1м гой. Кдйдагы банды, экем-ау?! Олар аркасына ер сал- дырмайтын. такымда жургенше куздан каргып кегуге бейin дала 10

пфпанындай нагыз казактлр гой. К^ара атын милицияга м ш пзт жалбактаса Кдратал ошршде Омарбектен курметп азамат болмас едг Ол абактыга камалса да кыцбады. Лстындагы атын берген еркек койнындагы катынына да иелж ете алмайды! Мына заманда солардыц батырлыгын, ерлшш айтуымыз керек кой. 1\\азак солардай еркш, батыл, намыской болуга талпыпсын! Б!з ауылдарга, кошелсрге олi куше баягы коммунистердщ, казакты зар илегкендердщ еОыш oepin келе.чпз. Кызыла сойлеген Тукед осыны айткан сои юлт уз!п, сук сауса- гымен устелд1 туртпектсп ундемей калды. Мен де Tic жармадым. Расымен, Омарбек мерген атындагы ауыл болса, онда «Болыиевиктж саясатка карсы курескен Омарбек Еркшбекулы атындагы ауыл» деген тактайша турса ултка, намыскер улга улп болмас па едк Ауыл казагыпын осы ойын тердеплердщ тебесшен калай куярсьщ. Eki гараптын гуснпп дуниенщ ею полюс! сеюлдг - Жарайды, Секен. - mepi таркагандай болып жуз1 жадыраган Гугелбай ага меш штарта сейледь - Б!раз уакытынды алдым, айып етпе. Мана айттым гой Омарбектщ eciMi мен epniri умыт болмауын экем аманаттаган ед!, соны сатан айгып oepin, жецшдеп калдым. Аманатымнан кутылдым, саган тапсырдым, будан ары не icrepiaai озщ бш?! Хатшы кыз жацадан экеп койган ыстык шайга кол созьш, 6ip-eKi урттаган Тукец мацдайына шыккан шып-шып терд} колымен сыпырып тастады. Жаны жай тапкан, улкен кдрызынан кутылган адамныц балбыраган, жуз1 бал-бул жанган кейпн Сол куй! орындыктан турып, колын созды. - Аман бол. Калай тосын келсе, солай тосын коштасты. - Сау болыныз! Орнымнан кетерйнп, ес!кке дей!н шыгарып салдьш. КыРык жыл- дык сырдан арылып, алшан басып, encecin тжустап барады. Аманат жуп ауыр гой... 11

ОМАР T0PE IJIекара кардонынан кашкактаган бес ж!пт Ж уза судьщ гаутеке туягы озер еияр тар сокпактары аркылы отш. Матай тауыньщ бок- тер1мен ж урт отырды. - Сол манда ауыл болуы керек, бетен таба коймас деп, Коянкозден аулак кетш, тау )'шже узай барын копынты, - дед! алда келе жатка н Бекен бурылып. Омар торе «.Бастай бер» лете идей ишара етп. Жыл откен сайын бэлшебектер куш ей in келедк Шекара кузен де мытым. Бурый емш-еркж шлп журген Сатылы тусындагы Аралтебе. BipjiiK деген атаулармен курылган артельдерде де белсендшер кем, «кеде!! тещ бп» дегенге oepiKTepi казандай бол, кулшыныл жур. Аямайды. Жет! атасы жарымаган Сэрсеннщ артельге басшы болып, елд1 бip камшымен айдап журген in еспгенде Омар эуел! кулш едт Кейш аталастьщ б1разын айдауга ж^бергешн еспгенде кушп кетть Намаз окып отырып жел ж!берш койганы ушш журт «тыркылдак молла» деп атап кеткен думше Тэкещй устатып ж1бергеш тш п eci дурыс адамныц ici емес. «Кул кутырса кулатыинан кику кетпейд!». Кайран Кудияр агасы зулие екен гой. Ескщен келген елдж п, атадан сщген epaitcri сактаймын деп журш ол да олдь Алты мушелден асып кеткен карггы ату жазасына к е с т п ... Омар горе бетш сипады. Сосын журюй жылдамдатпак болып Сулжкарасын тебшдг Бул жануарды ек! жыл бурын осы 1маднан, Кытай асып бара жаткан 6ip коштен тайтуяк кумюке айырбастап алып едЕ Тау тушп екен. Эр таска туятын л к салып, тайпалып бередг Тау-таска аттыц аты журед! гой, егер epKine ж!берсе ж!пттер шесе алмайды, тек Бекеннщ торысы кара узд!рмес. Кайкы куздынбагысын ала emicipiM жургеннен кешн алдарынан жартас шыкты. Бекен колын кетерш белы берген. Bopi токтап атган туст1 де еду-алпыс кадамды жаяу ©Tri. Жартастыд аргы б ел идеи шор жотада тасасынан кшз уй тебес! кершедь OpipeKTe тагы торт-бес уй тур. Бекеннщ ауыл деген! осы бассаугалап журген алты уй екен. - Мен жакынырак барайыи, —дел Бекен букшиген куй! алга жупре женелд!. Жер бауырлап жатып. б!раз тыц тындады да Kepi кайтты. Булардын касына кел!п, таска аркасын суиеп отыра Kerri де сыбырлай сойледЕ - Мына уйд!н алдында ерттеул! жел ат байланып тур. Ер- турманына Караганда солдаттар болуы керек. Жылаган дауыстар шыгып жать[р... 12

Ол Омарга карады. Тере лэм д ем сетей жана Бекен барган туска оз! беттедЕ Ж!пттер де бой жасыра сонынан ыескен, д!ттеген туска жепп, oapi катарласа жатып, ауылды бардады. Уилер алакандай жазыкка айнала тптлген екен, Бекен айткан жылкылар тур. - Аманы карандар?! - дед! Каби сук саусагымен уйдщ од жагын нускап, Омар сэл одга ысырыла карап едЕ уй жанында кулап жаткан ж ! п т корде OpipeKTe тагы б!р-екеу! жатыр. Еркек б!ткенд1 атып тастаса керек. Алты канат; жулым кн!зд! кара уй жактан эйелдердщ жылаганы естшедЕ Bip мезет каркылдап кулген дауые пен орысша Нфтпрлегеп сездер шалынды. -TyciniKTi, - дед! Омар. - Болары болыпты... сэл тосайык, олардьщ саны б1зден коп, карулары да бар. - Тэуекел етсек... - Бекеннщ xici шыкыр ете тускен. —К^амсыз секптд] той... - Дотар! —дед1 тере сустанып. —Сэл кун едкейсш... сосын... Жлптгер кайта жартас тасасына барып, жамбастай жатысты. Ешбзршде ун жок. Bip тастыд уетшде TyHepin тере отыр. Кдби мен Данай апарды д айылын босатып, ерд! сэл шоктыкка карай ысырып, калмакша байлап тастады. Манадан жылкыларды устап турган Ерназар да осыдан кешн ана екеулмен 6ipre келш, булардыд жанына отырды. - Иттер... Омар торе кубтр еткенде жшггердщ бэр1 елед епскен. - Кайтем1з? —дед]‘ Кдби. Ушнде зЕл бар. Омар ойланып калды. Бесатары бар шекарашыларга кылыш, маузапанмен кайрат корсете алмайсыд. Жаны ндаты тортеу — Куредбелдщ жшттерЕ Мы на ен жайлау, тау, ушкан кус. жорткан ад, жоргалаган жыланта дешн ыкылым заманнан осылардыО едЕ Ата-бабасыныд табаныныд табы калган тутан жершдеп солдагтардыд ланына 1штеп ашу бурк-сарк кайнал. шыдатпай-ак барады. Кеттж десе дэл казip солдатгарта жалад колмен лап койгалы отыр, бэр! oHiivire п к карайтын сайыпкырандар. Ондай 6oj]Maca тере жанына Eiecnec еде.. - Сэл шыдайык... Кун едкеГдп. айнала алалана баста ганда Омар козгалды. жасы Kiuii Ерназар аттарта карай жупре ж е дел in едЕ тере ыдгаиын уккан Бекен токтатты. - Токта! Ат уетшде атойлап KipeTin ic емес... Булар баспал атам Kyfii китз уйлердш oipinin тасасына жеткенде уй шпнен едгезердей солдат шыккан. Байкамалы. Kepiл in алды да дэл турган жер inлетал iaiii.ni..ырегсы! i, нарды. УЙ шпндеплерге дауыстап

51рдене айтып тур. Сол сейлеген каллы кайта Kipin кеттт Омар ел in жатка н казак жтлтерш щ oipiHin моллы киялай шабылганын корin. Бекеше ымдап едь анау байкадым дегендей ишара жасады. Атты аскер кылыш суырып улгерсс, жлпттердйокагдайы мушкы бол мак. Бекен солдаггар жаткан уиге карай емпендей женелдь Омар сыртьшан сушнген. Узын бойлы, каршыга кабак, жауырынды, булшык errepi бултындаган осы кураторы жнтгпц озлю серж бол га ныла уш-тора жылдыи жуз! огп. Октан каймыкпайтыл батыл, алысканын алып уратын апайтееып ез алдына. кекейшдепеш айткыз бай угып, тез тындыратын эбжЬ. Баска cepmaepi де осал емес, артык етс!з, ciHipni, екьуш адамды оцай сулатып салатын ерен, енеегей бойлы. oijieri жуан балуандар. Бекен жеткен кезде, Каби мен Капай да солай тездете басты. Ж й птер ынгайланып алганда Омар торе есжке беттедг Манадан 6epri ашу-ыза алкымын кысып, кен адымдап, аягын нык басып келедк Теренщ мынасына ацтарылып, Ерназар турып калып едк Омар уйге жете бергенде Бекен лып erin алдына туе in. муны колынын сыртымен сэл ыгыстырды, ез1 акь]рып. ш ке койып Kerri. Каби мен Капай Омарды итсре умтылды. Шыцгырган эйел даусы шыкты. Жан- жакка карауга мурсат жок, жзпттер ашымал аракка тойып алып, жер дастарканды айнала жаткам солдаттардын уетше кона Kerri. Омар канжарын суырып, босагада суйеулЁ турган мылтыктар касына тура калган. Ерназар сол мылтыктьщ 6iрiн ала салып, терттагандап кашып жургеп солдагты бастан думмен урды. Уй iuji алкын-жулкын. Жылап-сыктаган эйелдер мен балалардын даусы. Жшттер масан еолдалтарды уйме-жуиме erin. урып, сшейп'п салды. Бакьфган, боктаган дауыстар тез басылды. Бекеннщ ашуы тар кар емес, oypicin жатып калгаидарды тепкшеп, тапаншасьшыц туб!мен койгылап жур. Ерназар да мылтык думш уш-терт кайтарасштедк ¥рганнан колымыз талды-ау дегенде тана олар юресшылыгасылы eci бар солдатгардын колын кайырып байлауга Kipicri. Омар горе тер жакка карай грмай кезш тайдырып эксгп, омырауы пал-пуп жас келшшек ыцырсып жатыр. Тагы 6ipi кеудесш колы мен жауып, зар euipen отыр, бес-алты бала мен уш-торт кемгпр каекырдан ыккан койдан жуктщ бурышына тыгылыпты. Мына-керйпске шыдамай, торе дал ага шыгып кегкен. Ж йптер элплерд1 суйреп экелгенде Омар канжарын кьшына салып, кос буй ip in таяныл тур едй Туршен ада.м шошиды, кабагы тукешп. коз1 канталап кетштт Yh ]\"шшен Ерназар жылап шыкты: 14

- Олырем экед...0лт-Тр-е~м! Жиырмлдан енд1 аскан Ж1пт едгезердей солдатты бушрден oip тсуin, мылтыгын октай бергенде Кдои кагып ж!берш, тереге карады. 0 м1р куткент - Лгатай... Омар маталгандардыд oipine жалт карады. Шикшсары, кез1 туздай о ipi газа казлкша зал катты. -Агатай... меш оллре кормед1зшт.. Омар элгймн алдына журелеп отырды. - Кймсщ? - ТаАпм IJaoia. тааармьш... Омар оныд ашык-шашык омырауыдда жыл гырап аурган крест! байкап, саусагымен Tiin, oepi тартты. - Шокынганмын... агасы... кеннрйнзип... мен аудармашымьш... мен oip бейбакпын... Бip коз! жудырыктай болып icin кеткен Наби ешреп ж)берген. Каны баеына шауып, eлipiп турган Бекен элпш 6ip ypbfn еду Омар горе жактырмай карады. Сосын: ~ Босат мынаны, - дeдi. Бекен торе буйрыгын тусшбей алара oip карады да Иабидщ колын шандыган жштт кесш жiбepдi. - Тур, - дед! Омар торе Набиге кадала карап, анау турегелдп - Отыз кадам уза. Жартасты корд in бе, соган дешн каш ьт, тасасына тыгылып улгерсед таза бол га л ын, шыбын жаньщ ездщ жг Улгермесец... ТореЕрназарга иеккагыпеду шжумсактау бол гады мен карауылта илнгенд! кала жзбермейтш сурмерген жйлт мылтыгын онтайланып тура калды. Терешд Ерназар арманда кетпесш дел oip марте ок аткызгалы туртанын Бекендер де тусшдк Коз).лен жасы соргалаган Наби шепне берл!, торт-бес кадамнан сон бурыла сап, орге карай каша женелдг Жалтад-жалтан карап, ок дарытпайын дегендей буралад сап барады. Ол отыз кадамнан да узал кеттт Ерназар ujypinneni саусагымен синап э.й тур. Жартаска од кадам дай калганда Капай шыдамады: ~ 0й, ат! Кутылып кетедг Олар Омардыд ека’ сейлемейтшш бглетш. Жартаска жетсе, ана гагар жазадад кутылып кетедг Осы кезде мылтык гурс еткеы. Наби жалпасынан густ!. Етекке домаламай, сол ок тигем жериаде калды. аяк-колы тырбиып, бакадай жатыр. Ерназар оз-езше суй1нгендей мылтыкты синап койды. - Мыналарды де 1сте]Ъпз? Беке!! солдатгарды медзеп едг олар жамырап коя бердг Оз аал- дершде бардене деп бакылдап жагыр. Каби: 15

—Жап аузыиды! —дсп o ip jH нукып ж1бертен. Кайдан, алтауы ал гы жактап былдырлайды. Омар акырып Ж1бсрд1. —Молчать! Я Омар, сын Муртазы. буду вас казнить! Позор эт их женщин не смоет даже ваша вонючая кровь! Суеты казак таза орысша сойлеп сала бергендс олплер жым болтан. Сауга жогын тусппсп. X irirrep де антарылып калы ты . атакты Абылай ханны ц бал асы Оды султаннан тарайтын торен in баска тшдс сейлегенш коргендер1 осы. Омар буларга бурылып: —Жазаландар! - дедт -- Кал ай? —©здерщ б^яшдер... —осыны айтып Омар анадайда турган oip уйге беттеп, керегссше аркасын суйеп отыра кегп де кос колымен шекесш сыгымдады. Осы кезде корланган келшшек сьфтка шыккан. Шашы жайылып, ашык омырауын жартылай жауыл. суйperiл in келедк Колыма солдаттардын 6ipiain кылышын устаган екен. Ушымен жер сызып, аягын эзер басьш, moin келедЕ Ол жакындаган сайын туткындар 6ip-6ipine тытыла туез’п. тыксырыльш барады. — Карабетгер... Жылай-жылай даусы карлытып калган келшшек осыны айтты да. кылышты так котеpin, ушын езше бурды. Ешюм тодтатуга тырыспады. Езушен канды кебж сыздыктатан келшшек етбетшен кулатан кезде жшптер туткындарды тагы тепкыей жене- лдт К^антулегеннен жузз курентп, KG3i акшиып кеткен Кднай солдат­ тардын атына беттедг Eipinin аиылынтартып мшд! де екшиисщ агытып, шылбырын кездшмен шарт киып, колына алды. Атын ойнактатып, туткъшдардьщ жанына кедin. Ерназарга шылбыр ушын тастап: —Сад мынаны б1ршщ мойнына, - деп акырды. Бул кезде Кдби де 6ip атка м ш т улгерш едк EKeyi солдат мойнына орай саоынган кайыс шылбырды ею басынан кере тартып, томен карай шаба женелдЕ Коз! алактатан ана солдат аз тана карсыласып, табанымен жер т]*ремек болды да, такымга тускен лактай кете барды. ЖШттер oipaa жерте дешн шауып барып, Kepi кайткан. Солдаттыа ел млн калтан бесеудщ алдына экеп тастай салды. Шылбыр кыл мойынды киып ж’юерген екен. Солдачтардьщ жастауы пырс-пырс жылап отыр едЕ мьшаны KOpin бак.ыра женелдт —Мынау бутын был гады. —дед! Бекен ат уетшде турган екеуте карал ызалана кулш, басын шайкады. Сосын езл ойланып турды да: — Булай болмайды. С асы к те кеше бауыздаймын бэрнь - деп шорт кестЕ Бул кезде Омар торе eaceci Kerin. Суппккараеы калган жакка кет in бара жатыр едЕ 16

- Мына сумдыкты он жылдан oepi кан кешт журген Омскен котере алмады, казакты жылатканньщ тексте бакырган ун] алы ска кетсш, жпаттер. айдандар бэрш жога баеына, ~ дедк *** Жоп шекарашыны шалган Омар те ре жтптернпц да кпи рты адыека кеты. Ауылдарды аралай тексерш журген отрядтардыд бет! кайгып, казакка тжсуге кэд1мпдей ссскешп калып едк Комиссарлар калайдн кек ал макка жоспар курил, арнайы отряд жасактаганын. оган гау сокпагын бес саусагындай о т е л и К,абыкен легенд] коскапын горе еепдк Ьнрак, коянжырык Кабыкеи ]зшiл итгей кай шаткалдын аузында и]скелеп журер дейсщ деп, аягын тартпады. Оныц ycxine бес-алты жыл бурьш уй] аштан кысылганда Омардьщ жаксылыты OTin едк Тауда тыккан малынан 6ip тайды сойдырып, жетк]з1п берген. Туз кезт, шекара асып жортып журген жшттердщ Кызыл саясат Keeipinen курсаты курап калган елre ест]л кемектесетш] бар. Соцгы жылы rinTi кайран ете алмады. Баскан 1здер1 андулы, 6ip уз!м нан таппай кырылып жатыр дегенд] еелгешмен, жазыкка бара алмайды, солдат кеп. Ал тау баурайындагы казакты ары Komipin экеткен. Тек шекарага керек артельдер калган, олар жабайы ал.ма, раугашты, e6i бар жтгггер атып зкелген анды каужап, аман отыр. Откенде Бекендер тун катып Тулкипдеп жымдармен жур]п отырып, Когалы мадындагы 6ip-eKi ауылга азын-аулак ет, Dip-exi кап бидай апарып берген ед]. «Сумдык» - деп оралды. Жолай куп болып icxcH елжтер керши, «Кашкан ауылдарды бзлшебектер коршауга алып, пулеметпен кырып тастады», - дегенд] еетштк Оларды шекарадан алып етуге дайындалып журген Кундакбай мен жшптер] эзер кутылыпты. Жагпен 6ipre жагадан алган игпктщ де 6Ip meri бар шыгар, - леи ойлайтын Омар тере. Осы сапар га: «Бурынгы жаксылыгымды у.мытпаса Кдбыкен мен] какпанга туОре коймае» - деп, секемд] ceHi.Mre жениирш аттанып ед]. G3i озык. эдетте алдыны барлап журет]н Бекенмен катар келед]. Керегетаска жакындаганда бip-ею кекипктщ пыр ет]п ушканын Kepin, ат уетшде кал гы п келе жаткан Бекен басын жулып ал ганда кала тур дегендей ымдап, ал га жалгыз Kerri. С енгеш - Сулжкара. Катер болса ешк!м куып жете алмас. Керегетастын аузынан откенше еш каут байкамады, жшптерше ыекырып белы бермек болып, узенп mipen. ер усине кете р т е берген шде гурс егш мылтык уж шыкты. Омар торе кое колымен imin оае-ь-m ■бгс жакка ауыи густ] де Сул]ккара ойнакрап шыга кел.ц. Алиые калам дай 17

жердеп тастардын тасасына жасырынган ГПУ кь!зметкерлер1 бутан карай жупргенде жандалбаласап йзеге кетерщцг Сосын жйтггер} калган жакка карап: —Ксттцдер, Бскен! Кепндер! -деп айгайлады. Бул кезде Ерназар шауып буган жетш те калган УДК торен i iл iи окетуте колсозым кал ганда даты мылты к уьн шыкты. Ерназар калпактай ушкан. О мар,дан ею адым жерле коз* аларып, жантосйпм erri. Осы мезетге милиция да жегкен. Торе Ерназарга кимастыкпен oip карады да, imin устап бурята бердк Мундай азапты ол OMipi керем деп ойламагап едк Бауырын мын, курт жеп жатка*iдай imi ортенin барады. Эле iрей бастаган Омар шалкасынан жатып, озше TOHin тургандарга карады. Мурты е/йрейген КдбыкендЁ таныдьк Басындагы жиегч кыркылган боркйн'н мандайына кызыл шуберек тартыпты. Омар оныц колында шитт турганын кордк буны азапка салган осыныц огы. —Итекенсщ... Атгым сеш, Кабыкен,-дед1 тере кырылдап. Осыдан кейш созылыи cajia бердк Hi * * ГПУ кызметкерлер1 Омар мен Ерназарды сол кути кемуПз тастап. Kepi кайтты. Eipa3 узаган сон Кабыкен агган туеш. тас арасынан буркылдап шыгып жаткан бастаудан шел баскан едк Кешкурым iiui буре бастады. Жолай кон ганда домаламамен ауырган адамдай доцбекшш, танды эзер атырды. Атка Miнуге ел* жок едк iшi алып барадъг. Кабыкен Капал га жетпей кез жумды. Дэршерлер онын inline бастаудан курт т у е й т лесе, былайгы журт: «Опаеызга Омар теренщ назасы отште» - дестЕ

К ¥н д а к ;б а й Гулкий тауыньщ кунгешн кун сушп, аспанда шеюмдей булт жок болтанымен, Тулкипсайдым iuii алакеленке. Кдпьш оскен тобылгы меи ыргай, жыцгыл откеншц 1з1н шебер буркемедейдт Тору ылдан жасырынам деген те таптырмас шагдалдыд кекжал Кундакбайдын. апаны болганына oip жылдан асты, жер карайса осыпда келедз, баска колайды орын калмады. Беляев деген кызыл сипмтж'пн содына тускенше коп болды, касына. Садырбай секллд! жер жагдайын [ллетшдсрд] ал ь т , жор гады дажуредГ Екнуш марте yeti пен дстускен. Каша урыс салып, кан каксатып к е т т едг Сарбаздары эл! кунге: «Солдаттарды тазы куып жеткенде жорта талатын кояндай етпцдз той». - деп кулпседГ Олары рас сидр солдаттар Кундакбанга беттей алмайды, зордын кунпмен, кэмпкйрдщ айгайымен соцына туседк мылтыгынын даусынан зэрезап болтан, бул атын шыр айналдырып токгай калтаида кугыншымын деген ана байгустар аттан жалп-жалп Крит, бас кетермей жата калысады. Бул шаба женедсе алыстан тасыр-гусыр атып, далбактайды да отырады. Мертен токтап, атпакка ыцгайданса жандгы жал пыл тагы кайталанады. Жан К1мге керек емес дейсш... Ал был ты р Шайтанеайда жолы болмады. Содгы терт-бес жылда елден мулде куй кеттт ¥луда казанында жел ули бастатан халыкка жылан жылы rinri жайсыз тиш, курьш кшз, жун-журка сек]лд1 женс1з салыктар есецпретш ж1бердь Белсендшер «Суйен салытын теле» деп жарлынын жалтыз сиырын сойдырып тастаган окиталар болтан. Журт ашыта бастады, бул зулматтыц жиырмаеыншы жылгыдан да катты тиетшш сезген казак бассауталай баста!] едг 1\\ундакбай Каеен деген банды аргы бетке етюзуге уатдаласып, айтылтан кезден Шатанный шыгысындагы Шайтансайга жегкен. Ею куннен кейш Каеен!!ын азып-тозган ауылы келдГ Байдын бурынты лур-дуниесшен калган журнак наршага артылтан сырлы кшз уй мен oip-eKi калы юл ем тана. «Ауылдастардыц арба, суйретпесше жарар жылкыдан езгесш тугел алтын-кумКке айырбастаган-ау. Копалыньщ суын саркылтып кететш кальщ жылкынын мы на журна- тын да тау iiiiiwe жасырып журю, эзер алып калган шыгар», —деп ойлады мерген. Bapi солай штейдт Он алтыншы жылгы зобаланда солдат болста карсылык бигшрш, патша жарлыгына кеноей. Кытай аскаи мерген oip мушел арыдаты жылкы жылынан берще кашып- пыекан казакты Кытайта етюзумен келедг Эуелде ак пен Кызыл кыркысканда Лепсгцсн ауа кошкен калын найманнын кылтасы 19

киылган каекырдай кираландаганын корЁп. oip-екЁ ауылды откЁзген. Шекара битке Анпенковтын жауыздары. 6cpri туска Кызылшыадар орныгьш алыл шайкаскапда, казак байтустын жаны кыскаш салып бурака ндай кыеылып едЁ. «Батыр, жол корсет!» деушЁлер кобейдт К,ашкыи азаймады. «Кедей тсндёгё» дегспдер женсе ел гузелеме леи. бэлшебсктер жакка умЁтпен карал едi. сорды солар кайнлтып, елгс ес болар. казал га ас салардын бэрЁн когадай жапырды. АлтынемелдЁн берг! бетЁндеп албан, ар ыс ындатьlжалайыр. кацылы козгала бас гады. Таты да тозган —казак. —ДемЁкле аркылы кетеMia бе? - деп сура тан Красен. Кундакбай оныд алыстан айналсам, анталатан оскердЁд кезЁнен таса калам ба дегсн ойын укгы, —Жок. Сатылы дурыс. Касен антарылып калган. Кундакбай: —Ио. Касеке, Сатылы дурыс, ДемЁкпе казак канына оогёп жатыр. елЁктерде киеапжок,. Кызыл дар жолды эбденбЁлЁп алып, кашкандарды койша кыруда. КембейдЁ де иттер, борсып, шЁрЁп жатыр кайран казак... Осыдан кешн екеуЁ унсЁз калып едЁ. Жолдан шаршаган журт орайылы жерге жайтаса кетЁгт, ас-су камына кЁрЁстЁ. Кундакбай жЁгЁттерЁне жаккан оттын гутЁнЁ будактап, алыска кетлеуЁ ушЁн су бутактармен калкалап, боздата таратуды тапсырды. Журек жалгатан журт уза к жол алдында тыныкпакка ерте камданды, Тауды тун куш атына алтанда ел кал ыц уйкыда едЁ. Тек сарбаздардыц тана кулаты турЁк жатыр. Жасыпан туз тагысы болтан Кундакбайдыд озё де копке дейЁн коз iлметен, тек жаздын кыска тунЁ шымылдык туредЁ- ау детен сэтте аншынын кус уйкысы кысып, сэл мызтып едЁ. Осы ушЁн элё оюнедЁ... Бурс еткен мылтык унЁнен оянды. Кузегте отыртан БердЁбек деген жас сарбаздыд: -- Ата, жау! - деп oip ышкынуга тана шамасы келдЁ, езЁ отырган Кызыл таетьщ стегЁне сыртып тустЁ. Шошып оянтан журт байбалам салып, камданыпултергеншесатыр-сутырмылтыкдаусыжиЁлеп кеттЁ. Беляев зскерЁнЁцекЁ буйЁрден кысып кележатканын Кундакбай бЁрден уга койып, кашкын казакты сай басына батыттаган. 0 зё oip тасты тасалап, карай еткен солдатты кагып rycipin отырды. Кундакбайдыд сырын бЁлетЁп командир де солдаггарын аптыктырмады, ойтсе же-шлсдЁ. Баска баска Кундакбай мергенге ашык келуге оолмайды. оты дал ага кеткен емес. Сарбаздары да сайды и тасындап. бipi опта татитынньщ натыз озё. Екё жак ок унемдеп сарт-сурт атыеып жаткан кезде Касен басгаган ауыл казагы сай басына жстёп те калган едЁ. Осы 20

кезде пулемет спкылдап коя бердт Кундакбай какланга тускешн тез утып, еолай карай жупрдг Сай аузына койылгап окбуркер жаландап, аламды да, малды да баудай xycipin жатыр. Мерген пулеметший атута ынгайлы жер табам дегснше, ыккаи койдай mpbin калган еду каралы адампьщ oopi жер жаетанды, уш-тортеул жартас тасалап ynrepirm, баетарын буркешп жатыр. Шекпеншен Кдсен екегйн таныды. Омырауын ок орып кеткен кара каска аттын корыльк жаралылардын, ойбайы. OKipe кудаran сарбаздардыц даусы, жьглкыньщ шуркыры косылып, сай шй азан-казан болды. Осы кезде пулеметик айналасын oip шолмак болып, калканынан баеын кылтитып едт Кундакбайдын. сарыауыз мылтыгы санк ете калды да, ажал огы как мандайынан тиш, oip жагыиа аунап тустк Кундакбай тура сала жартас тубшдеплерге жуг!рген, жете алмады, оц иыгын от карып откендей болып, етбетшен кулады. Hipey колтыгынан котерген, Молданазар екен, демеп ауызга карай ала женелдк Атыса шеп'нген жшггтердщ 6ipi бос журген атты устап окелш, алдына тартып, соган озер Minin, кутылды. Ауыл тугел дерлж кырылды, Кундакбай сарбаздарынан да шыгын кеп. Ал Клеен ойел-баласымен сол жартас тубшде кала берген. Кешн боскан казактьщ бipшеи Хасаннын итжеккенге аидалганын ест1дк.. - Батыр! Келд1... Жалпак тасгыц устше аткерпесш тесел еткен- кеткендГойлап жаткан Кундлкбай орнынан тез котершдт Eki адам атган туе in, oepi беттеп келед] екен. Мерген андас Асылбек байдыц агайыны Досжанды таныды. Екшшкй- кездескен адамы емес. - Ассалаумагалейкум, - Досжан даусын соза, кос колдап аман- дасгы. Екшилш де свита’. - Бул Ракыш деген жшт, - дед1 Досжан. Батыр оны бастан аяк 6ip шолып шыкты да ло.м-мим демедй Досжанды колтыктап былай карай альт шыкты: - Тугел келдйиер ме?! - Но, батыр, ауылды осы сайдьщ аузына калдырып, oyeai тшдесш алайык деп оз!м)з келдш, - 7ездегт осы жерге экел1цдер. Кол алы екл кундж дана жер, тун ката журсендер де катты шалдыга коймаган шыгарсындар, сол тыныксын, ертен танда ray ш ш ен кетем)з. Алла жолды одгарса тагы ек1 кунде аргы жакка orin кете\\п:з. Белой in бул сайды бшмейдк Kipce де адасып. боска болдырады, - деп батыр жымиды. Б.ул сай Тулкш деп жалкы аталганымен Kipin б!раз журген сон ушке тарамдалады. ЖергЫкп казакгар ол уш тарамды Кыздынсайы, Терект1, Гулкой деп уш болек атайды. Кугьшщы Герекпге тусее oipaa ж уpin барыл. 21

дщкелел, кузар жартастарга лрелед1де. кер! каитуга мэжоур оолады. Ал Кыздын сайына туесе узын-сонар еокпакка салынып, К,огалы тустан айналып, Аралтебе жакка 6 ipaK тартады. бос сандалалы. Ал Тулкшппн нуы к,алын, табанынатуешжуре берсец, Сатылы аеуыньщ макына б1ракапарады. Батыр сай тарамданар туска ею жлгшн койтан ед1, жоргалаган тыткан етсе де хабарьш 61л in отырады. —Макул. Досжан мел Ракыш ецютеп атгарына карай бетт’еген. Журт келin жайгасканша eTnieipi.MHeH аса уакыт оттт К-ундакбай боекан жургка карап тжепйп калган. Мулдем олаз. Jaip туес албандардыц ею ауылыныц журнаты кеп косылды. Казак осьшдай куйте Tyceai деп ойлап па еду суйектер1 арсиып, караеу жутканда аш езепне Tycin кетейш деп тур. Кездер1 жалад-жалан етедк ыркь1на ж 1берсед кошке керек азын-аулак туякты шиюдей жемек. «Сумдык- ай, — дед! батыр iurren, — Сумдык-ай, мынау расымен казак па? Шырылдап кортар еркек тортайы жок неткен сорлы уя ед1 бул... ЕкБ уш эртелдщ малый айдап экетш, коймасын тонап осыларта улеcrip ген 6 i3 сорлыны «банды» дейдн Ал кынадаи кырылтан казактын обалына калгандарды им деим1з?>>. —Мукаш?] - дед1 батыр. Белше кылыш асынган дембелше ж]'пт атасы бутан жакын келген. —Досекед MiHin келген торы атты сойывдар, 6 apioip тж асута жппп шыдамайды... Мукаш: —Куп, батыр. - дед1 де Ж1пттерше карай Kerri. Картаадым жерде тас уетшде калкиьт отыртан Досжан тунжырап, жерге карады. Эулетшщ мактанышы, туллпнщ малбасы болтан, атасы жуген-курык с-алдырмаЙ, сетер устаган каска айгырдыд содты туяты ед! бул торы ат. Куй жоктыкган бел1 кете бастатаны рас... Жшптер жабылып, жылкыны тез-ак жэукемдеп тастаган. Erri жапырактап белin бермек ед1 журт лап койып,кь1ркысып калажаздады. Мукаш пен Молданазар мылтыкпен жаскап, эрец Kepi кайтарды. —в й , жМттер, - дед! Мукаш сарбаздарта. —Bip-oip казанта жауапты боласыддар, oip бурк еткеннен кейш белш бере салыддар... шыдамайды... Солай erri. Шала шскен erri коматайлана жеп, ыстык сорпаны какала-шашала йикен журт элшреп, талмаусырай бастаган. Бала- лардын кыдкылы да сап тыиылыпты. Жшггтер экелген 6 ip жййк етке заукь1 сокпай, кол сыртымен кайтартан Кундакбай уш ауылдьщ басшыларын шакырын, oip топ адам белек отырым. сашр барысын 22

пысыктап алды. Кундакбай мен торт жптт кош алдында журю отырады, калган сарбаздар мен Досжаннын ж1г1ттер1 сонынан, елд1 узатып барып козгалады. Кундакбай кештщ eri капталына мерген ект жптгш бекпт'г Осыган кел1снк тарасканда дала тастай карангы болып е;н. Кунд13 кез шырымын алып алган Кундакбай уйьщтамады. жиыннан кейш елд1 сузт шыкканда элдеюм,д кормегендей болып кенЬге алан Tycin еде Апак-сапакта жанылган шыгармын дел озш жубаткан. Аймала жым-жырт. Tiirri, карсак шэунп де естшмейдк ел уГжысы тыныш. Кении алабурта бердк - К, Кудай, бетш ары ете гор. —деп батыр 6ip аунап тускен. Сосын шалкалай жатып, acnanfa карады, т е н т тур. Жулдыздар жап-жакын. Батыека карай 6ip жулдыз акты. Мерген сол жаткан куш ерши куб1рлетш, бетш сипаган. Бул жорткалы канша казактын жулдызы агып тустк каншасы квмуслз калды, мына келгеннщ каншасы аман калады, каншасыньщ суйеп далада калады... Тан шб^рлей бастаганда етек жактан аг туягыныц уш шыккан, мылтыгын ала ушып-турегелщ едк Кажым екен. Арындаган куш тура касына келген: - Батыр, кызылдар тура осылай салып келедг - Аттан! Тез турыцдар! Ел жылкыларын суйретпеге жекпекке жуп- pin едй Кундакбай акырды. -7аставдар, улгермейснщер] Кеште курган жоспар бойынша Кундакбайлар тез алта Tycin, атка жайдак мшген, жаяу-жалпылаган журт сондарына шести Сарбаздар Беляев эскерш тосып алмакка, бшктеу жерлергеорныгыпалды. Булар узай бере соцдарынан сатыр-сутыр мылтык ундер1 шыккан. Журтты тез]рек экетпекке жаныгып журген Кундакбай жартас басынан карандаганды байкап калды. Коз1 алдамапты, пулемет. Тар ауыздын екйшн капталында да 6ip адам кара ада иды. Атана налет, комиссар тагы алдап кетп, бастысы тура осылардьщ жолына аулактау апарып. пулемет коюына басы жеткешн айтсаншы. Тегж емес... К удю ку- шейген мерген: - Kepi! Кайт артка! - деп жаныкканда ею пулемет сакылдап коя берген. Бул кезде шегше атыскан сарбаздарды окшелеген отряд та такалып калып едк Кашкын казак ею оттын, буркыраган октын оргасьшда калды. Мерген нулем етпен ею араны електен етюздк содаи кейш кия беткейге ермелеи жонелген. 1лбюшдей еппен басатын батыр тау басын анналып, 11уле метшiлердiн ту сыртына шы- гып, oip-oip окпен жер жастандырды. Аналар не болганын тусшш 23

те улгермедк еарауыздын бар.мак огы екеушде каскагымда жулып тускен. Кундакбай тем сиге карап сд! oueiuine океin тытылды. Кьгрылып жаткан казак, ынырсыган жаралылар. Баласы н кушактаган ойел жартаска суйенген кадпы жадтэсинм етш п. Баланыц жарты uieKeci жок... Тедниin жаткан жылкылар... Пулеметтердщ ум! ошкен сод, Беляев отрядынын да аптыгы басы- лып, берекеш Kerri. Купдакбайларга жол ашык, тез арада гарта жонел- ее болар едт oipaK жаралыларды таетаута болмайды. «Шайтадсайда» бэлшебектер жаралылардыд бар in агьш та стаи, дш аман калган екь ушеуд! гада айдап апарыпты. Жаралы куйде сы гылып кеткен муныд озш «Кундакбай олдшеп» суйшшшеген екен. Мертен 03i шыккан бшктен Беляев отрядынын алакандагыдай кершетшше куанды. «К,ашкындарды тып-типыл етуге колайлы», — деп пулемет коикан жер енд1 отрядтыд езше аран болмак. Кундакбай жиырма-отыз кадамдай киялай ж упрт 6ip тасгын кал тарысына жата кетш, ата басгады, кезше коршгещд куткармады. Басында шошак берк1 бар eni сарбаз сул к калды. кара шаланды oipeyai д какмакдайынан ОК тидт Куидакбайдыд жалкы октары отряд уетшен жаналгыштаЙ тендт Куидакбайдыд бас кетере алмай калган сарбаздары да онтайлы сэтп пайдаланып, ок атуга ынтайлы жерге орныгып алып, жайгай бастады. Татары сирегенш байкаган солдаттар кашуга айналган, осы кезде Кундакбай атысты сирегп. Онын оз ece6i бар едк ойы алдам ад ы. Сарбаздардыц тарсылы сирегенш пайдаланбак болтан Беляев орнынан турып, «Назад!» деп ары карай кашты. Кундакбай асыкпай кездедд букш ит жупрген Беляев 6ip тастын жанына жете бергенде шуртпеш басып калган. Колы суйшдк.. Мерген орнынан котерш п, ышкына айгайлады: - ©л, Белойт, ел! Тозактыд отына ертен! Ит! А-а-а!!! Мергендщ капалы да кайарлы даусын тастар жадгыртты. Беляев отрядынан азгана солдат кутылды. ©лгендершщсуйеп сол шашылган куй! кала бердь Кара шапанды Ракыш екен. Тау !ш1не тура к!руте журен дауаламай айналаны тпсю леп журген отрядтыд арам ойын жузеге асырып, Кундакбайды екшпл мэрте какпанга тушрген осы болды. —Ит-ай, - дед1 батыр оган карап турып. —Кешеп жиыннан сон. кеткен екенещ гой... Кап-ай... Осыдан сон сарбаздар аман калгандарды жинауга Kipieri. Жуз каралы казактыд жиырма шактьзеы тана Tipi екен. Тен жарымы жаралы. Кундакбайдан бес сарбаз шытын. Оларды 6ip жерге жинастырганнан 24

кейш Молданазар сураулы жузбен батырга карап едк Кундакбай басын шайкады. Уакыг тыгыз. Сарбаздар бос журген жылкыларды ус ran, адамдарды екнуштен мщгеслрдь - Лл аналарды кай гем!а? - Молданазар тым ауыр жаралан ган екь уш адамды мензедг Досжаиньш шин ок жырып ксткен екен, аппак болып нпмайы Kepinin тур, on бушршен кан сыздыктайды. Жолга шыдамайды. Ортам жпппн ок паршалап, бебеулеп жаткан бозбаланы да аркалап жургеншн жош бары шамады... - Куреке... - Доежа н озер сейлсдт Кундакбай Досжаннын жанына барып Азе буктг —Куреке. ризаыын, ризамын.., Мыналарды куткарыныз. ал б1з жазганды керерлпз. TawpiMHiu татырар дэмк керсетер жарыгы тугесшдьау деймш... Масыл болмайын, журе берщ!з... Кундакбай Досжаннын бглепн акырын тана кысып, разылыгын бьпд1рдк Сар- баздардын oipi мага экелш, Досжаннын iiuiH тарта байлап еду шуберек оп-сэтте шылкып кеттт 0зге сарбаздар шешт болгандардьщ бетше 6ip-6ip уыс топырак ceyin жур. - Батыр,,, —дед1 кез1мен айналасын шолып шыккан Досжан буган киыла карап. —Маган ез кольщызбен топырак салынызшы... Кундакбай не дерш бшмедк жердей 6ip уыс топырак алып, ориынан кетерицн де: - Бакул бол, бауырым. - деп Досжаннын кеудесше шаша салып. Topic бурылып кеттт. - Бакул болыныз, ага... Сэлден сод отыз караты адам Сатылыны бетке алып журш кетт). Зар каккан бозбаланыц даусы кепке дешн естьтш турды. Кептщ сонында шбш келе жаткан Кундакбай атынын басын гартып, токтады да, жаралылар калган жакка кимай карады. - bip Кудайга тапсырдым сендердК. *** Ак-кызылмен он алты жыл алыскан атакты Кундакбай мерген осы «ЮАкырылган» атанган кыргыннан кей]'н казак даласына кайта оралган жок. 25

ЖОЛБАРЫС ЖЫМЫ Кдмыс арасындагы шагып аланкайда турган уш ат б1рден батыска карай кулагыи кайшылап, окыранды. Жас камыстан баулаиым жасалган курке 1шшде жаткан узын бойлы, жауырынды кара ж1пт эбжит кимылдап бесатарын алып, !ргедег! калы ига судлп кеттк Kopiui куркедеп кос жшгг те жупре басьш эр туска тыгылды. Жануарлар алдамапгы, 6ip мезетте калыд камыс арасынан салт апъшыц rooeci кершген, Естекпс екенш жалпылдаган жалбагайынан танып. ж1пттер та садам шыкты. Естезпстщ жыртыкшекпе!цп01реуд1 айдап экелгешн булар камысты жарып, алацкайга шыкканында б!р-ак быдт —Эй, Естемю, мынауьщ юм? - дед! узы нкара ортада суллрешп туртанта ожырая карал. —Е, каз1р ©з! айтады гой ,—дедiЕстемы аттан Tycin жатып самаркау гана. - Эр гупке тыгылып жур1'с1 жаман иптн... Сосын: - Уй, такым талып кетп гой, экец, - дел жалбагайын шешш, мацдайын cypiri де анаган зшденш: - Сейле, - дедп — Эуел{ су бер1*ндерцл, мыла дулейлер in алды-артка каратпай шелдел елырежаздады. Расында камыс арасымен жаяу салпактаган туткын терге мал- шыгылты. Озер тур. Бел жазбак болып жерге шалкалап жата кеткен Естемю басынжулып алып, алара караган: —Эй, оттама! ¥зынкара мырс erri де жшттердщ 6ipme иек катып едк анау шекпендшш колын uieuiin, торсыкпен су усынды. Туткын сылкыл- датып ciMipin жатыр едл —Жэ, жетер, ыстыгын шпце rycin, тш тартпай кетщ журерсщ, —деп кайта жулып алды. Мы налы жтттердщ emoipi жактырып туркан жок. Узынкара оларды тусшедд rnTiKxi кеп кергеншн шсипл келетлп бар. —Ктмсщ? —Мен Ыбырай.чын, Куйгандагы койшы Ыбырай... ¥зынкаранын eciHe элдене тускендей буган жакын келдк —Кдрамыс байдыд балаларымен oipre сотталган сен емес пе? —Иэ, мырза... —MeHi танып турсьщ гой? —Иэ, атакты КелтаЙды бшем гой... Колтай каркылдап кулш ж!бердк —Бул куш атакты Колтай жок. уры Келтай, жырынды Колтай, банды-кулак Колтай бар. Сен муны бшмеунп ме едщ? - деп Ь]бы- райга сынай карады.

- О не деген in, батырекесп? 0з1м Кдраколдагы абактыдан кашып, ге;пм-тел!м боп ел шетше ьзшгенше oip алтадай гана болды. - Ыбырайдыд мандайынан шумектегентербасылмады.-Орактытебеге oip-eKi тунеп, Ж идел ini жагалап жортып келе жатыр сдьм мынау жолыга кеткен i, - Ыбырай ЕстемЫы иепмен керсеткен. —Аман жок, саулык жок... одырандап... Естемю кал гып кеткен едк муныд сезш еепмедк ecrice ондырмас едт - Малмандай болдын гой, жаныц кысылып тур ма? —Колтайдьщ оз cep iriH ттдегенд1 жактырмаганы даусынан бкпндг - Капырык-*- Ыбырайдыц мунысы рас ендк Сарыесж-Атыраудыц аптабында, уп еткен жел еткгзбейтш ну кдмыстыд ортасында отыру азалтыд зоры. Мына ж1пггер у й р ен т кеткен секшду ал Ыбырайдай жана келгендердщ eKiieci кысылып, кдйрадга шыккан балыктай тыпырлап калатыны бар. - Жарайды, ана келенкеге отыр, — дед! Келтай курке жакты медзеп. Ол жыртык шекпендк шокайынан кершген жаладаш eri кустен жарылып, канал турган жалак ерш Ыбырайга илана бастап едт Жанына жшттерш шакырып сураулы жузбен карап ед1 туткынга су берген Оразбай кудк erri: - 03iMi3 эред жан багып жургенде бул сорлыны кайтем!з? Жешне журе берсш, кашкынды !здеген отряд та !з!м1зге тусш, мулдем кысылып каламыз... Келтай Исага карап еду ундемедт «EpiK езшде, мерген», —дегендей бутан тж карап тур. Келтай Ыбырайдыд жанына барды. Ж шттер де келш, теме турды. - Не ойыд бар? - Е, бэлшебек пен мыисэ бггкенжд бэршен кашып, тазы кутан коянныд кушн кешкен менде не ой болеын, - Ыбырайдыд кемешне екс!к тыгылды. - Ауылды шыр айналып, эр секееущдщ тубш пана eriп журемш де. 0зен жагаласам олмесгпн, елеем олексем осы топыракта калсын... - Б1зге косыламысыд? - Иса буган алгаш рет тЫ кагты. - Жал гыз теныреп жургеннен жаксы гой... - Ас-ыкпа, ойлан, - дед]’Кол гай. - Kepi жол жок... - Мейлу —Ыбырай баеын пк Korepin, алыска кез салды. - Сен- дермен oipreMiH! Осыдан кешн ж-irirrep буган аздан тамак oepiry 6ipa3 элдещдрш аллы. КонЫ жайланган Ыбырайды уйкы айналдыра бастап едт Мау- жырап отырып:

—Е, жарыктык, осы манда кезшдежолбарыс болган екен. о? —дедт —ЖолбарыстугЫ бул манда казак та кал май барады, -деп Келтай дунк еткен. Ыбы рай уйыктап Kerri. КелтаЙ оган узак теснин. Муны бшедк барыс жыды кэмпескеге келгсн белсендшерге карсылык, кореетш Карам ыс байдын шанырагы ортасына тускелде карсылык коре еткен Gip топ адаммен oipre осы Ыбырайды да «контра» леи туткындап. Бакан астать! абактыга камаган едт Ол кезде азын-аулак малына TuicKeii ауыл найды склейте сабаганы унпн камауда жатка н Колтан «Kiini Казанный» ыстык казанына куырыла басгаган ауыл-аймактын хабарын сол тугкындардан 61лin, катты ширыккан болатын. Муны сотка апара жаткан жолда осы ЕстемК пен Иса куткартан ед1. Балуан денел! eni ждггтогай арасынан ат ойнактатып шыга келгенде мишсэ бон кокиып келе жаткан Тышканбай мен Алдабергеннщ eci шыкты. Ат устш деп орыс нэшэндж тапаншасына жар.масып жатыр едк Естемю куйгыткан куш oypin тусш, кэмэнд1рдщ бак етуге шамасы келмедт Булар уш мшисэнщ бар каруын сыпырып алып, ездерш байлап, арба устше жаткь[зып кеткен болатын. Содан алты жыл еттк осы елкенш бар бэлшебеп Колтайды 1здеп жур. 0cipece ана Тышканбай: «Келтайдын тубше жетпей тынбаймын». - деп катты ширытып алыпты. Ол каз1р бел1м кэмшд1р1 болып, айдарынан жел ecin туртан кершедь Ал баска туткьшдардын жолы болмады. Карамыс байдын туп'ш улардай шулап итжеккенге айдалды, жалшы- малайлары т\\тел соггалып, абактыга камалды. Мына Ыбырай солардын 6ipi... Келтай аузы ацкиып жаткан Ыбырайды аяп Kerri, тоз-тозы шыгыпты. Жатасында бны opin журген кейлепнщ алкьшынан ег кашкан ойдым-ойдым тес суйеп мен арсиган кабыргалары керн нш тур. *** Жшптер екьуш апта тырп етпедк Бул жердсн узап барыгу азыкка ан аулап. кыргауыл, елж атып экелгендерг болмаса, еш карекет жок. жатыр. Тек Келтай мен Богемы apafa екьуш кун салып. кезектеет 6ip жакка аттанады. Б1р танда Келтайдын аты аккеб'ж болып оралды. Оразбайды онаша алып шыкты да екеуз 6ipa3 кубгрлес-кеннен кейiii булар жолга жиналды. Естем]\"с берген торы атка жарбиып алган Ыбырайдын бул алгашкы тапсырмасы едг Оразбайда ун жок. калыц камысты как жарып бука мойны куж!реши алда кетш барады. 28

- Ay; О реке, клйда барамыз? - Бара кересщ...Осыдан кейщ екеутнщ арасындагы эдпме узшш калды. К,амыстан шыгып Куйтанга карай бет алтаыда Ыбырай ауыл аралармыз деп ойлатан, олай болмады, жеп-сепз шакырымнан сод кайта камыс шипе кiрлi- Жургшшщен гу етт котершген маса мен соната талантан аттар пыр-пыр eTin, тура басып келедк жолды бшетш секыдт Bip кезде сопац erin ашык жерге шыга келгендерш Ыбырай байкдмай да калды. Од жерде де камыс куркелер тур екен. Оразбай апан туеш: - Кайракбай. менмш! - деп дауыотап eai эр тустан камыс сыбдырлай бастады. Булардыд ту сыртынан: - Ореке. ассалаумагалейкум, - деген дауыс шыккан. Ыбырай селт ere rycin, жалт карады Арка жакта кызыл еддр дембелше келген, орга бойлы жшгг мылтытын келденед ус гап тур екен. Саптама епп, oip степ' белбеуге кыстырылган жены шекпеш бгпмгне жарасып, жорт>;ылдын адамы екеншен хабар беретшдей. - Уаталейкум. Оразбай мен Кдйракбай амандасып болтанша эр туетан оншакты жптг сопан етш шыта келген. BipiHAe шип, б1ршде сарыауыз мылтык, карулары ала-кула. - Bepi карандар, - дед1 Оразбай жндттерд! жиып алып, - Жатдай киындап барады. Келекен Аккол жакка барып кайтты, «сумдык боп жатыр» дейдь Акшабай карияныц уй-iuji тугел аштан кырылып калыпты. Б1р ай бурын тана ет апарып бергенде «жарты дорба талкан калган едк жаксы болды» деп мэз боп калып едь.. Батыр керцп уйдеплердщ де куп болып icin, шетешп жатканын айтып келдт Ешп гоктамай кимылдауы.мыз керек, жшптер, - Рас, Ореке, жаман хабар к ел т жатыр. Елде ад ататын кару жок, сыпырып алыпты, тыткан та тузак курып тедпреп жур. Жал тызОiк журген адамды устап алса: «Бандылармен байланысыд бар», - деп сорлатады екен. Откенде Одтар атаны атып тастапты, эйтпесе бул жердш казагы ашыга ма... - дед1 Кайракбай туйВтin. - Тапсырма мынау, бупн б!рнеше ад атып, мушелеп, туздап, жел капгырыддар. Содан кейш екКуштен болййл, Карой, Аккол оргасындагы ауылдарга таратыкдар. - Жарайды, ага, тек.,, Кайракбай кумш жт едт Оразбай тез-ак Lain эKerri. - В]ле\\пз. Ана Алтаев дегеннщ отрядынан баска Алматыдан тэты oip бол iMine кел inn. Кэмш/пр] Бшэлдегел oipev екен. тым кату 29

керж едт «Келтайды тауып бср!» - дсп елдш апшысын куырып бара жатыр дейдг ОразбаЙ Кайракбайдыд иыгына колын салып. жас ж1пттср;й oip шолып orri. Ke6i отызга да келе коймаган, корлапган карындас, Ktci колынан ел ген экенш намысын жыртып жургендер. — Жшптер, сак болындар. BipaK шама келгенше аптасына ек! рет азтапып, елге азык жетюзу керек. Аштык удеп, тутас ауылдар кырылып жатыр. бала-шаганыц да обалынан корыкпайды екен буларыц, —легенде Оразбайдын даусы дуллдедг Кайракбайлардап шыккашшн кейin Оразбай Kepi жолга туспей, Жидел! жакка тартты. Ыбырайда ун жок, сонынан inecin келедт О зенш д жшпике саласына келгенде екеуз токтап сэл тыныккан. — Ж 1Г1ттерд1 неге белек отыргызгансындар? — дед1 Ыбырай жагадагы усак тасты суга лактырып отырып. Ер-токымын тузеп турган Оразбай oip курейпп алды. — Оларга Колтай керек, Ес-темю, мен керекпш, Ыбеке, эскер кезплл калса жас жзпттерд{ ац аулап журген жай казак екен дейдт Ал б1зд! бул мандагы эр иттанып алган, Онын уетше калынтопболмай, белек-белек журсен жымыц бшшбейди.. Осыны айтып Оразбай атынын айылын тартпакка ьщгайлана берд! де, езенге карап: —Астапыралла! - дедй Ыбырай басын жулып алып, баяу агыста каранцап бара жатканды кердт Оуелде ажырата алмай аныктап карап ед1, шашы жайылган эйелдщ eairi екен. Одан кешн тагы 6ip мэшт агып e rri. Жадагана ез1 су 1шкен озеннен ел1к агып жатканын керген Ыбырайдын журеп кетерш п, сол отырган жершде локсып жзбердт —Тездет! - дед! Оразбай атына каргып MiHin. —Жакын манда эке- шешем огыр еды. Екеуз арна жагалап шаба женелген. Сэлден кешн калын торадгыныц ортасындагы кара уй керш дь Булар ат басын таргып. кулак турдт Тып-тыныш. —Сен осында кала тур. —дел Оразбай аяд журюпен уйге жалгыз Kerri. Ыбырай оньщаттан туеш, уйге Kipin кеткен1н аныккерштурды. Bip мезетте сыртка шыгып, керегеге суйешп отыра Kerri. Оразбай муны да. тутас дуниеж де умыткандай, еш хабар бермейдт Тагаты таусылган ЬШырай сактана отырып. уйге жакындап, аттан т у т . —Не болды, Ореке? Оразбайда ун жок, суп-сур болып кекжиекке кадалып калыпты. Акьзрын imne сыгалаган Ыбырай шалыныц елшш кушактап отырган Keiunipai кердт 30

- Экем гой, —дед1 Оразбай осы кезде т!стенш. Ыбырай imxe к!рдт Карияны как мацдайдан шапкан екен, жарты шекеш жок. Екьуш кун еткен секций. кумньщ аптап ыстыгынан шстенш, бузыла бастапты. Акеелеу шашы дудыраган кемшрде пл жок, еш кез1 алак-жупак етедк Оразбай мен Ыбырай шал суйепн каусыра кушып алган кемгйрден озер алып, уи жанынал белден келер шункыр казды да, соган кемдг Осы кезде гама ойел дауыс шыгарды. Дауыс болганда да: - А-а-а! А-а-а! ™деген коркынышты ун гана. - Сен жшптерге атган, - дед1 Оразбай. - Колекекс ант, меж coKneciH, 1здемесш, енд! тапиайды. Мен шешемдз алып басим аутан жакка кетемш. Жел куган ебелекке де 6ip сай кез!гед1 гой, маган да пана табылар мыла даладан. Ыбырай унстз басын шулгыды. Ол косынга карангыда оралды. Келтай оныц бул журюшен тiксinin калып едг - Оразбай кайда? Ыбырай бол ган окиганы басган-аяк айтыл бердц Келтай кепке детин уншз отырып, 6ip мезетте: - Иманды болсын, - деп бет сипап, ориынан турып кеттг *** Ек[ куннен кешн елец-алацда ат дуб1ршен оянды. Бул ушып туре- гелгенде куркелер ортасында соегиып турган Келтайды корд! Атты Кайракбай екен. - Ага. тез iрек кету керек, отыз кар алы эскер тура осылаЙ салып келедь Ыз бытырап, озер кутылдык. - Тез! Тез, агка конывдар! Будар лезде жиналып. Келтай камыстыц баска бегите карай бастады. Жуз кадамдай журген сон, алдарынан доцыздар таптаган сурлеу шыкты да. соган туеin журит отырды. Ыбырай oip айдан oepi бул жерде сокпак барын калай байкамаганына кайран калды. Терт жптг осы сурлеуменен анналыл еыртка шыкканда булардын косыны болтан жерден шан-шун орысша боктык естийп жатыр едг - Былгары курте ме?~ дедт Келтай Кайракбайга карал мырс етш. Будар Алтаев деген мурты ед!рейген комиссарды солай атайтын. - Сол. - Атасыньщ басын устасын! KerriK. жтпттер, -- деп Келтай агын Tcoinin шаба женелдг Милиция жасагы камыс ншнен шыгып. жииак- талып улгергенше бутар узап кеттг Кугыншылар б!раз далбактап куган болды. Сарыесж-Атыраудыц сары кумы на гарткандарын керш.

тоцтап калды. Булай беттемейдг Алматыдан келген оскердщ oipneuie марте аузы куиген. Б1р жолы Алтаевтын аскер! кырылып кала жаздап эзер орал гаи. Ол кезде К©лтай мен Естешстщ уетшен тусе жаздап едт Будар Бетпакка салды. Жаца келш„ желirin журген командир огрядын бастап, кыр-сонынан калмады. Булар да аса узап кстней алыстан карандап, каша бердк Ийржалга дешн тендетш !лест ipii i отырды да бул мацныц ар шукырын бшетш ек! жнлт сагымдай гайып болды. Колтайдыц ece6 i доп шыгып едк Уйренбеген жылкыга кум ium-ten жиырма-отыз шакырым далактау о.и’мге тсн. Алтаевтын асKepi Kepi жол таба алмай адасып, 6ipa3 жылкысы шелден ел in. азып-тозып Бетпактыд шенгелшен эзер сытылыпты. *** КелтаЙ жплттерппц басын канта жинай алмады. Осыдан ек! апта еткенде Бшэл кэмшд!р дегеннщ кугынына ушырап, тагы кум 1шше Kipin кутылды. 'Гыкыр таянганын сезген кдекырдай Иса, Ыбырайлардын кабагы салынкьк Балан мшез Кдйракрай гана бу- лардыц касына шескенш мэртебе корт, оны-муны айтып кулд1рш кояды. Жзпттер БПрдщ Бал кашка куяр тусына барып бipаз уакыт басеаугалап, тек куздщ кара суыгы сезите бастаганда Кунган жакка оралды. Екйуш кун тыныкканнан кешн Келтай Кдиракбайды онаша шыгарып, жумсап ж!берген. Ол танда оралды. Eki ез>т ек1кулагында: —Суйшшй ага. сушншЕ —деп ыржиып тур. —Ай, Алла-ай, кдлаганынды ал, Цайракжан, калаганынды, - деп Келтай белinдеп кум!стел ген белдшш кезд|’пмен коса memin. Кайракбайга устата берген. —Ал, айт... —¥л, ага! Жарты ай болты... Кеп айдан oepi токтаусыз туз кешш. кум к еш т , тагыша жортып, жабыккан ж ^тгер ymiH Келтайдын куанышы кара булттан жарк еткен жасындай эсер еттЕ Bip-6 ipiH кушакгап, кутты болсын айтысыгк мэре-сэре болысты. —Жшптер, - дед! Келтай. —Ат уетшен туспегеш.ме алты жыл болды. мен кашкын атанганда туылган куипкп эке болып мешрлент, 6 ip шскей алшдьш. Ол мен! танымайды. Жол тускенде ылгиуйыктап жатады. Келтай га элдеб!р ыстык сез1м лыксып келген, езш эзер тежеп: —Мына жпманды барып иiскейiн, э1?' - деп кул iп жiеердi.

Иса: - Еметайым езшш тур де, батырым. Бар, бар, - деп Келтайды аркадан какты. - Ай карап, камыс щшде доцыз куалап журе бермей, 6 i3re де енетш жерге дэн erin кету керек едк —деп Ыбырай ойын кыстырып калды. Тек EcreMic ойланып турып: - Сэл сабыр етсен кайтедк андушы да, саткын да кеп, — деп ед1 Колтай: - Жо, барам, досым, ренж1ме. Балкияны да кермегел1 4-5 айдьщ жуз! болды, дэл сол манга Былтарьщ жолай коймас. 9з уш ацдулы болтандыктан Келтай 1ленщ Балкашка куяр- лыгындагы эртел, калкозта посыла коймаган бальщшы ауылдардыц б)ршдеп Балкия деген кызбен кешл косып едй Муны ез1м дегеннен баска еишм бшмейдр tic жартан емес. ¥лы куаныш устшде гана айтып тур. Бул эдпменщ шет! жетсе, Тышканбайлар ештецеден именбес. Эуелде бэйбшесш камап койып, муны сол аркылы устамак болтан екен, ауыл шалдарыньщ айтайынан, атайынньщ назасынан коркып, беы кайтыпты. Ал шалгайдагы Балкияны бысе... - Мен тадмен адта шыгайын, елж атып, теменп ауылта тусем, ал аргы куш тунде бэр in келе калындар. Жаманымньщ шшдеханасына 6 ip-6 ip жипк тартайын сендерге, - деп Келтай кешмд]' сезш айтты. ** * Ертедше Келтай адта кеткен сон ж ш ттер де ез шаруаларына KipicTi. Естемю пен Иса кум арасын удгш казып, Ыбырай мен Кдйракбай атка сексеуш отап экелш, шегендеуге кемектестг Кумныд суык тунше курке каукар болмай бара жаткандыктан ж!пттер жеркепеш кен, кыскы баспанага жарайтындай erin жабдыктауга юрюкен едй Муны б т р с е жанынан тэты 6 ipiH казбак. Иса шебер екен, арбитан сексеушд1 оре тастап, жеркепенщ тебесш де жапты. Кайракбай отап, Ыбырай тасып, кальщ камыспен устш бастырып, топыракпен кемдт Кеш батканша ж1пггердщ cmeci каткан. Жумактай кершген жеркепе imiHe cypiHe купатанда 6 opi де жар шсш, отбасы жылуын катгы сагынгандарын сезшдг Одан сон мына аласапыран дуниеш умыткандай бейкунэ уйкыта кеттй Тан алакеудмде Естемю 6 ipiHLui оянып, жинала бастады. Иса басын кетерш: - Кайда барасьщ? - деп ед{ кайырылып: - Келтайдыкше кур кол барганымыз жарамас. coprm-еуына oip-eKi кыртауыл устайын. —дедй 33

Андушы коп болгандыдтан жнтгтср беиберекет мылтык атпайтын болтан, ок-дэр! де санаулы. —Жен екен, мен дс барайын. Нкеулеп тузад дурсад, тез!рекболар,- деп Иеа да жиналды. Екеут сыртда шыгып Kerri. Булар кепеге rye aya oip-ак оралды. ¥зад уидыдан oeri домбыгып. алацкайда кершп-созылым журген Кднрадбай 6 улард1Лкорin: —Келд !мздер ме„ Ыбекен кайда?-дед i. Вс гем iс бойын жим л ала дойfan. -- Катан турдыц? —Жарты сагаттай бон калдь!... Иса Естемлетщ ойын туеiне дойды: - Жаман ойлама. Осы мацда журген шыгар... —©ткенде Оразбайды тастап, тункага оралганда секемденш ем... - Естешо тагы 6 ip ойдыд ушын шыгарды. —Рае-сй, ~ дед1 адгал Кдйрадбай буларга тадыркай карап. - Содан exi кун ©ткенде miлиса тебем!зден тускен жок па? —Сабыр, жшгггер, кутейiк, - дед! Иса кеп айдан 6 cpi cepiK болтан адамды димай. Ymeyi жанын коярга жер таппай 6ipa3 отырды. —Кеше кеште Балдияныд ушн суpayы жаман едг - 4 eai 6 ip мезетте Кай радоай кудк erin. Иса шоршып тусти —Айттыц ба? Кайрадбай басы салбырап, кез^мен жер шудыды. Есте.\\йс пен Иса тура сала жеркепеге жупрщ., мылтыдтарын алып, аптыга аттарына мшштг К,айрадбай да сондарынан ыескен. Ymeyi дамыс арасынан шыгып, балыдшылар ауылына дарай шаба женелЕтг Луылга торт- бес шадырым далганда EcTeiviic камыеда дарай салды. Жапырып б!раз журген сон, алдарынан еск! содпад шыдты, Еке\\л Балдиянын ауылына бip барганында муны Келтай Kepcerin едг «Бул баягыдагы жолбарыстардын жымы болса керек, Кен едг Кду,чай еекен камысты осы жьшды жол erin ал дан дабан, елж жапырып тастайтындыктан садтадып тур. Мен де осы ардылы ауылдын тебесшен гусемin », - деген болатын. 6 ipa3 журген сод Естемйс жаяуланып, буларга сейле.меыдер. атган туеiгдер деген белп бердг Ymeyi ауыл манына дейш мысыктабандап журш отырды. Жеге бере: —Жолдыбаев, бергп! —деген айгайды естщг —Улгермедж,-дед1Естемю буларга сыбырлап. Кдйрадбай мылтыгын оцтайлап едг Иса асыкпа дегендей бшепнен какты. Сейтш e3i алга Kapail жалгыз Kerri. Кдыстап барып ауыл жакты дарады да кай га оралды. 34

- Тук к:тей алманмыз. Отряд ауьглды тугел коршап алы иты. —дедт Осы кезде уй 1иннен Колтайды н ай гай ы естыдц - Эй, Тышканбай, атпацдар, катын-бала шошыиады! Шыгам. ашандар! ЕгетемК касындагы екеугебуйыра сойледн - 'Тез! Котлндер! 11са бiрдеце д емек едi, кКет дед iм !» —де 11 ьпбарл аиды. Ли а екеуi амалсыч алдры на бетгегенде бул мылтыгын оцтайлап, жакагы Иса барган ту:ска карай б.уклантайлады. Тхте\\пе уш сокпа ламныц камьхкл жакып гурганын коршай жатка]] солдаггарды анык кердт Ападай жердеп арба туюiнс тыгылып жастау офицер отыр. 1штей: «Дэу де болса Бшэл деген сен боларсьнц), —Естемю оны карауылга ала бергец. Осы кезде сокпа тамнын, cciri шалкасынан ашылып, пшен колын кетерш Колгай шыкты. Коршап жаткан еолдалтар бiprinдсп кетерш in, Колтайга еппен жакындай бастаган. Аргы тустан Тышканбай турып, алшан басып келш, Колтайды желке тустан мылгык дум1мен салып кеп ж15ерш едц ес-тусшз кулады. -Нэшш джжолдас, банды Колтай туткындалды,“ дед] Тышканбай Бшалга жарамсактанып, Ызалы Естекис мылтыгыньщ уцгысын солай карай бура берген. Осы кезде калыетау тургап Ыбырайды байкап калды. Кшм ауыстырып, ycTi бутшделгенджтен э дегеннен кезге тусе коймапты. Естемхтщ мылтыгы шацк erri. Ыбырай кеудесш устап, шалкактай берген. Отряд бурыла сап, мылтык уж шыккан камыс жакка ок боратты. Содан кешн 'Тышканбай мен 6 ip гоп милиция солай жупрдк Екйуш ок катар тиген Естемю сол орнында жантэсьшм етштт - Арам катты, иттщ баласы, - дед1 Тышканбай жерге б ip туюрш. *** Елге сабак бол сын деген пигылмен аудан милиция сын ал ты жыл салпактаткан атацты Кол тай банды ны Бака маска, жиналган халыктыц алдына кол-аягын кайыра байлап, мойны мен аузына аркан тартып. жаралы каскырша кырылдатып, арбамен экелдк Турмеден кашкан Ыбырайды «Жазадан кутылгьщ келсе. комектес». - деп Келтайдыц тоб ына косылуга конд!рген милиция бастыгы Николай Разумовский ей. 35

КАНЦЛЕР БАРЫС Колхоздын ауыр жумысына жегшп, ыныршагы шыккан кер аттыд митьщ жур1сше жалынып, Сарыбай туе ауганда гана Цосагаштыд тобесшен туЫретш жотадан аскан едг Кез ушында арба кершдт Уш адам тиелш алыпты, 6 ipeyinin нобайы эйел адам секшдь Тастак жол уетшде сакырлаган тем ip децгелектщ даусы осында жетш тур. Коса ташка дешн герт-бес шак,ырым бар болгандыктан, Сарыбай арбаны куьт жетпек болып атын тебшш едк кер атта кесте женелер кайрат майдан болсын, жшжмайы кеткен жылкы теленде! ен болдьт Корс-корс ет1п, езшщ де, Сарыбайдын да берекесш алды. Ауылдан табылтан ердщ узенг1 бауы узын бойлы, алып денел1 Сэкеце шолактык е т т , eKi Ti3eci ер устные шыгып кетердей шошандап келедт Тебе басындатыны арбадатылар да Kepin, аттарыныд басын тартпаса кердщ куып жетуз негайбыл ед1. Шокырактап кастарына келгенде таныды, агашаяк Иван мед эйел) екен. —Ассалаумагалейкум! —Молда бол, - дeдi Иван ыржиып. —О, Сэке, сэлеметс)з бе?! —Тамара да жж-жапар болып амандасып жатыр. YmiHmici басын шулти салды. Керман сотысына катыскан Иванныд 6 ip аяты жок, шошайтып таяк киш журедг Патшата кай кылыты жакпаганын кудай бшеш итжеккенге айдалып, тедпреп ж у р т Матай таудыд етепндеп Косагаштан 6 ipaK шыгыпты. Бул ауылда 6ipa3 орыс бар, орактылардыд ежелп жайлауына олар жайтаскалы жиырма жылдан асып кеттт Он бес уйлi орыстыд арасында кудай суйер кылыгы бар аздыд oipi осы Иван, эйел1 де жайдары. Exeyi казакшата судай, кекшиген кезк каугадай жирен сакалы болмаса Иванды казак екен деп каласыд. —Косаташка тартып барамысыд?-дед1 Иван бутан сыгырая карап. —Иэ, жирен МэНбейге белтем!р апарамын, морт кетштт - дед1 Сарыбай мана бас шултытан кара шаштыта т е с т е карап турып. Жыга танымаганымен муны oip жерден кергеш анык. Иван ойын туеше койтандай мырс eiri. —Сэке, бул Степан деген ждпг, Крсаташка кешш келгенше уш айдай боп калды, эйел-баласымен эзер жетштг Typaepi аянышты еду казгр еддер1 Kipin, адамдыкка келш калды. Б1з мына етекте шоп шауып жатырмыз,-деп Иван Кексу жакка иек какты, Сарыбай уктым дегендей ернш жымкырып. басын изедь —Кай жактыд орысы? 36

- Сибирякпын, —дед]’ Степан буган тж карал. Сезшен байкады, мына Ивандардай сайрап турмаганымен тебесшщ Teciri бар екен. Жаскану жок, кездер1 шатынап. ©именйен ©Tin барады. - Иэ, С1б1рден екен, кугынга ушырап, 6 ipa3 уакыт Семей жакта журтть одан оз1м13дщТекел1ш сагалаган, ол жерде куй болмаган сон ocpi тартыпты, байгустар, - дед1 Иван. - Жен-ак екен... TeKeai дегенд1 естшенде Сарыбайдын imi алай-тулей болып K erin едi. Сыр бермедШсыдан кейш журе эдпмелесш отырып, лезде Крсагашка жегп.Ауылга шргенде бул жирен Матвейдщ устаханасына карай тартгы. Bip жапсары ашык, жатаган устахана imiHeH жолаушыны Kepin 6 epi шыккан Матвей жалпак алацанымен кун келегейлеген. Басын шытпен шарт тушп, eni ыстан кап-кара боп журетш устаньщ муны кергенге куанганын жылтыратан кез1 айтып тур. Аттан rycin, кос коддасып амандасканнан кешн Сарыбай ерге байланган белтем1рд! шешш, Матвейдщ алдына тастай салды: -М ынаны 6ipiKTipyre бола ма? Матвей журелей отырып, орауды ашып, тем!рлерд1 айналдыра карал: - Пустяковое дело, - дед]. Сосын буны катыта бастады. - Осыган бола отыз шакырым жерден сандалып келдщ бе мына тулпармен, — деп арса-арса боп турган кер атты керсетш каркылдап кулдь —Эй, Сарыбай, саган усталыкты уйренш ал дед'ш гой, мына дэу колынмен балга да керек емес, техпрд1 кыздырып аласыц да жудырыгыдмен ура бересщ. - Эй, курдас, оттама, - Сарыбай да кулш ж^берген. - М е т керсен кай сайтаньщ козады сенщ, а?! - Матвей шал знает что говорит, —деп уста Сарыбайдын сом бшепн кысып койды. - Сен картаймайсьщ, Сарыбай, oai жшгг сек1лд1С1н... Жур уйге барайык, тем!рД1 ертен аласьщ. Еке>ч устаханага жакын мандагы уйге барып, еткен-кеткенд! айтып отырып, Мария кемшрдщ шайын кана iurri. Матвей бул жакка келгенде кырыкка да толмаган кылшылдаган ж И т едь Ресейден кешкен карашекпендшермен 6 ipre мэцгшк жумагын 1здеп казак даласына келген экес! Микола жайлы коныс карап он жыл эр жерге Kemin журштк акыры осы Косагашка токтаган. Ата коныска конжиып алып, жер жыртып журген бес орысты корген казакгардын каны басына шауып, Сарыбай оларды ат бауырына ала сабаганда ic насырга шауып, пристав камап тастаган едт Сол уакытта Микола шал араша тусш. агайындарына арызды кайта алдырган болатын. 37

—Б1зге нес'те ренжисщ, балам, жагдайы.м жаксы болса, Волга- матушкалы тастаи, осы жакка reimpen келер ме ед1м? - деп е;и сол ксзде шыгарып салып турып. Kaaip од шал анау бетксйдеп мол ада жатыр. Матвей оке icin жалтастырып, осы жак,ын мандаты ауылдардыц арбасын жендсп, самауырыл бутшдеп кунin корит казакка ж ага бьздй Оз) Сарыбайыен гуйсдей курд ас . Шайдап кешл Матвей жумысына кетш. Мария кемnip бутан алма агаштар саясына корпе тосеп бердт ¥стапьщ бакшасын как жарып агып жатка н тау су ынал салкын ecin. топ cyйineдi. Сарыбанды к ойынан Степан шыкпай-ак койганы, манаты суык козкарас бутан танью. К^айдан керд)? Текелт,. Сарыбай ерш куб1*рлеп б1рдеце санай бастады. —Ол кезде жиырмадан жана аскан, еж1рейген офицер болса. Ka3 ip кырыктын о жак, бу жатында, - дед! куб1рлен. Ол Степанныц тур-сипатыН ой елепнен отказе бастады. Ана «аба сакалды кырьш. сулу мурт койка, солдат кшмш к и п зт , белее кылыш, тал ан та такса... *** Сарыбайдьщ кырьщтан ендэ аскан кез1 едк Патшаныц «Кара жумыска адам аламын», —дегенше кара казак ере турегелш карсы шыкканынын жацгырыгы тау халкына емш-емю еетш п жатты. Б!рде Ыбы рай шал сумдык хабар айтып келдь Сарыозекке бартанда Бары с деген бip озipейin шыкканын. Самсыдаты дулатка кь1ртидай Twin, уш ауылдын, казагьш кырып. бесштеп балата дешн кылышпен шауып. елжтерд! ушп, усы не казак уйлерд! тастатыл, epTeiin ж]’бергешн кугцрене отырып жетюздг Ертешне 6 ip кауым ел маркумдарды жерл ейin деп барса, б о р т койша куып окепп, oip шагкалда казактарына кылышпен луратыпты. —Канйнердщ доп e3 i екен, Барыс айдап океткен адамдардын ол- геншен хабарсыз казактар жиылып, болыстан одикцк сурап барса, олг1 эз1решл: «Буларга огым шытын» - деп аксакал, карасакалга. ойел-б алага карамай бэр in сол аулада таякпен уртызып, балталатып елллрштк Болые жумган аузын аша алмай, арашага жарамапты. Сум- дык-ан. кандай заманта тап болдык... - д е д 1 Ыбырай кария куреш т. —Гаты не ееллдifais? —деген торде тобедей болып туиерш отыртам Сарыбай балуан. —Ел буллпшл. Соке, Каркарада ¥зак. Колкамысчл Эли багырлпр кол жинап, калайда солдатка бала бермеуге бел блыпты. Плмаш 38

жиеннен естЬАм, Капал га калыц аскер кел inri. атка конган мырзалар кугыншыдан кашып, Ьыжыны бойлай Шагай таудьщ койнына nipin, бассаугалап жур екен. Кдратал казагын койдай кырыпты, —Ыбырай тагы oip курешдй — Кара Андрейдщ ocKepi енд1 тау казактарына ппепек екен. Сарыбайдын rici кышыр ете калган. Сетшк Андрей деген кокиган oipey бар. Oai тым суеты, кара кш\\п мен кою кара шашына бола казактар «Кара Андрей» дел кеткен. Шаршаганды бшмейдй кун,:лз-туш кан ттлеп, жуздюш iaecripiii. аргысы Саркан, oeprici Сагылига дейш п аралыкта жортып, казакка каекырдай т и т келедг Бегшщ шырайы бар кыз-келшшектерд1 экесшщ, куйеушщ кезшше зорлап. артынша тыр-жалацаш далага куып шыгады екен. Муньщ досы, жазыкта туратын \"Илек балуанныц колын байлап, юшкентай Карлыгашын кезшше корлап кеткен екен, балуан Kacipeiri кетере алмай, устарамен ез1н-ез1 орып ж1бер1птт Карлыташтыд eci ауып. мусэшр бон калганын досын жерлеуге барганда кердг Жоктау айткан шешесшщ жанында ыржалактап отыр. Сырымбеттеп Жазыкбай батыр кол жиып жатыр деп естщ1м, ~ муньщ ойын Ыбырай бол in ж1бердг - Жен, - дед1 балуан тостаганын тецкерт жатып. - ¥ктым, Ыбеке. казактын сорын eri суйепнен ажыраганша кайнатайын деген екен булар. Осыньщ ертеншде Сарыбай терт-бес ж т т п жинап, азды-кепл eni кундж жердеп Текелше карай аттантан. Сай, шаткалы кеп тау сокпагымен журш отырып д1ттеген жерге аман жетсе.Жазыкбай батырмен кецесш кол жимак, элде осы сержтер^мен косылмак ой бар едг ¥л герм едг Желдйсайдаты ауылга жеттж-ау дегенде, apoafa жеплген егтзш жетелеген кемгпрге жолыкты. KeMnip байтус анырап, жоктау айтып келедг —Ала, не болды? —деген буларды елеместен келптн сыкырлатып, жандарынан ете берген. Арбанын уетше кез! туеin кеткен Сарыбай локеып, аттан ауып калажаздады. КаРны жарылган жас келшшек, онын кеудесжде алакек болып, шараналы бала жатыр. Ката рында отыздардагыжттгщсуйел. кыл мойыннан киялайтиген кылыш орып кеткен калын ет\\ ырсиып. алкымы кан аралас топыракпен батгасып жатыр. Жiгiттepдiн oipi кемп 1рд{ токтатып жен сурамакка козтала oepin едг Ерден шылбырынан устап, басын шайкады. Ьсенпреп калган ж пптер зарлаган KCMnip узап кеткенше орындарынан козгала алмалы. 39

Сактык ушш шаткал iurinaeri тау жолынан шыгып, киядагы сокпактармен журген булар сайдагы езен басына Нгшген итарканын устшен Tycin едк ЖелдКайдьщ хабарын осыннан бшдк —Ауыл irni сумдык болып жатыр гой, бассаугалал гауда журмш, — дед1 Кдсейшмш деп таныскан кара ж!пт. - ¥зап та кете алмайды екенсщ, кейде эке-шешемнщ хабарын 6 iay ушш етекке тусемш. —Неге тыгыласыц? Кдйсен мунын сурагын жактырмады: —Тыгылмай ел дейм1Сщ маган, ага. Кикулаган кепке ш ест арам катканша, жалгыз журш жан бакканьш жаксы. —Жанын тэгп екен, э! - дед1 Сарыбай. — Сандалып жургенше Жазыкбай батыргабарып косылмадьщ ба? Кара жшгг тыржын, ете калган. —ЕсИмеген екенелндер гой, Жазыкбай да, Байбер! уста да колга тускен. Уш кун болды Желдюайдьщ irni кан сасып жатыр. Кдра Андрей мен арнайы ж^бершген Барыс деген 6 ipeyam ocxepi eKi шеттен тап берш, кару-жарак жинап жаткан казактардыц устшен TycinTi. Шамасы, 6 ip саткыннын ici болса керек, тыпыр етуге шамаларын келырмептг Кеше тунде Жагор тамырымнан картой алып ед1м, сол айтты, Кара Андрей мен Барыс жуз елу адамды жазалатыпты. Жагор тамыр: «Барыстыд ©3 i туткындарды аралап журш, аягы ауыр эйелдердщ irniH жарды», - дейдё Ал сен маган «Неге кашасьщ?» деп кеисщ, маган кайда барсам да Крркыггыд K©pi, не солдат болып, айдалада елем, не Барыс басымды алады, не осы таулардыа imiaae арам катып, ццримщ. Сарыбай ундемедк Б1раз ойланып отырды да: —Жагорьщ се т мдi адам ба? - дедк Кдсейш: —Менен терт-бес жас улкенд1п бар, 6 ipaK катарымдай сыйласады. Осы мадныд казагынан «Жагордан итпк корд1м» дегещд еспмепшн, - деп буган сураулы жузбен карады. —Онда кешке меш соган апарасын. Ал ещб сэл бел жазыл алайык. Аткорпесш тосеп отырган балуан итарка жанындагы кекмайсаны жапырып шалкасынан жата Kerri. 40

*** Кун уясына кулай бастаганда Касейш мен Сарыбай да жаяулатып, етекке беттеп едЕ Шамасы ж етьсепз шакырым жургенде шаткалдыд аузына жеттЕ Карадгыда утдрешп кершген сол жактагы сайды Сарыбай «1уызылауызга апартын осы болар» деп туспалдап койды. - Енд1 сэл журсек, Жагордыд уйш е жетем1з, - дед! Кдсейш. Айткандай-ак сэлден кейш алдарынанжылтыраган шам кершген. Арсылдап алдарынан шыккан eni нэн тебет Ь^асешнд1 танып. басыла калды. Булар жеткенде ит эушлше аладдап шыккан Жагор карагайдан к.иып салган у ш н щ алдында шылымын сорып тур екен, ш огы кызараддайды. Бдюешн муны таныстырып, жен айткан. - Не буйымтайьщ бар? - дед! Жагор. - Жазыкбай батырдьщ бip хабарын бшсем, сарбаздарына жолык- сам... Жагор махоркасын кушырлана сорып-сорып аббердк кекжиекте калган нурмен будактаган тутЫ анык кершш тур. - Жок Жазыкбай. Уста да жок- Екеуш де еллрдь Ал сарбаздары кырылып калды, елмеген! тенлреп кеты, кеше мына Кдсешнге айтып ед!м гой... - Ед курыганда Желдюайга барып, 6ip-eKi казакпен тшдессем? Сарыбайдыд ун1нде пайда болды. Жагор шырлы жагып, муныд бел не тесше караган. - Слушай, дэу казак, сенщ езщ дэу, басыд казаддай болганымен шпнде ми жок па деймш. Бул жак каптаган эскер, 6 ip айдан кейш болмаса, мадайлай алмайсыд. Айда марш, Кдра Андрей мен хорунжий Борис кетсш, содан кешн келесщ! Сарыбай б1рдеде демек едк Кдсешн алдын орады. - Ага, Жагор дурыс айтып тур. Боска елеспз. - Оттама! Эл сем баскадан жаным артык емес. Не болса да танда ауылга TyceMiH, —деп балуан ойынан айнымады. - Онда мен кайта кетпм, 03ipre елп м жок. Ал сен Жагордыкше кон. Tipi болсад кайтар жолды табатын шыгарсыд? - Адаспаймын. Касешн тез коштасып тун карадгысына cinin кеттЕ Жагор муны уйге ю'рпзш, ауыз уйдеп' май шамды колына алды. Дэу пештщ ус'пнен эйeлiнiн дудар басы KepiHin едЕ жата бер дегендей белп oepiri, Сарыбайга сол канаттагы агаш тесекп нускады. - Мына жерге жата кет. 41

Сарыбай eririn сыпырып тастап, жука тесежнл гана бар гееекке кшмшен жантайды. Жагор мен oacai 6 ipa3 куб1рлесп де тыныш- талды. Затымыз белек-ay, кара су усынбады ит!д. —деп ойлады Сарыбай агаш тесек устшде доцбекш'ш жатып. Ат уетшдеп еы кундж cap жур]ске жаяулаган 6 ipHeuie шакырым косылып, деиеа ауырлап калыпты. KipniKTepi з!л тартып барады. —Тур! Тур деймж! Ол Жагордын ащы даусынан оянды. Апау усыне renin тур екен. Ед oyeai Жагордыд жакындаганын калай сезбегенше тан калды. «уйкы —опасыз» дегед осы да. —Тез! Шешш! Кеп калды. -Н е?! —Аттылар келе жатыр. Жагор жанушырып барады. Бул асыгыс-усйлс шешшш, Жагор берген жыртык шалбар мен орыс шекпенщ киш алды. Жагордын эйел1 nemrin отпанына кос колыи куйелештеп экелш муныд бетше, сакалына, басына жага салган. —Тында, Сарыбай, сен мылкаусын, мен in жалшымсын. Аналар не десе де сейлеме, урса да шыда. вйтпесе екеум!з де еле.\\пз. 0 з 1д олген тук емес, меш бал а-шагам мен кырып тастайды. Тусщдщ бе? Жагордын тур! аянышты едг Бул басын изедп Осы уакытта желе журген кеп аттыд туягынын дыбысы да уйге жакындап калган. Оншакты адам болды, деп топшылап улгерд1 Сарыбай. Жагор мунын колына курсауланып жасалган ею агаш шелекы устата салып. даланы мецзедг Сыртка шыкканда дауыстап: —Бар. су альш кел! 0 й , жарымес...—деп сез аягын б!р-ек1 орысша боктыкпен туздыктап Ж1берт, eai аттыларга беттедт Сарыбай ш елепн устап, бастаута карай кетш бара жатыр едк элплердщ oipi шауып кел in. алдын кестк Казак екен. —Кайт, малгун! - деп сепзер1м1мен кос жауырыннын ортасынан тартып кеп ж!бердг Сарыбай сыр бермедк Мынаган кайрам калган элп тагы 6ip-eKi осып ж1берш едк кайкандата алмады, т!п ri. мына жал шыда куйкасы кыртыс-кыртыс. актыртыгы коп казанбасын коргайтын ниет те бай кал манды, мелшиш аур. Жагор бул кезде езгелерше амандасып, агтан Tycipin жаткан. О лп казакка карал: — Ay, батырекеск ол мылкау. жарымес адам гой, таяк етпейдг Сабай берме, жалшымды еды pin, меьп жумысшысыз калды раеыц. — Де;п дауыстап. 42

Атын ойлатып. caipiu алган казак бугаи уй жакты нус кап, алдына сап айдап экелдк Осыдан баскасыньщ oopi муздай каруланган казактар екеи. Зоры —мурггы. узьшсары секидк Жагор сотам курмет корсепп. уйге бас ran с;п езге казактар соцына ыестг Жагор оз типнде ток'гаусыз шулд!рлеп жур, кейде кулш кояды. Есжке жете бере элп муртты токгам кала бурылып, буган т е с т е караган. Сарыбай канга гоймай калган коркаудьщ козш корд!. Жоне iimen; <<Тым жас екен»,- деп ойлады. Муртьш сулуламак бодып ушьш шиырып койганымен сслд1р, жиренпш i коршедк ncriniii астында кыл гиган уш-терткыл ani кырмасакал шыга коЙмаганын сагып тур. Сарыбай козш тайдырып океткен, мурггы озгелерд1 Lnecnpin нике Kipiri Kerri. Буд агтардьщ айыл-тартпасын босатып, ауыздыкгарын альт жургенде Жагор канга сыргка шыкгы. - Жур, тез, жертеледен анау-мынау ал айык, - деп муны дедектете женелдк Сарыбай агаш сатымен томен туеin, Жагор мускатан oipHeine шыны ыдысты алып бердЕ Б1разы жемю-жидек секЕздк ал улкен б{ршде су косылган сутке келетш боз сусын. - Абайла, Сарыбай, тшпцн ricre, сыр берсен курыдык, - дед1 Жагор заттарды алып жагып. - Булар К1м? - Элп мен айткан хорунжий осы... катындардын iruiH жарган... кара Андрей де осы манда журген коршедЕ Жагор осыны сыбырлай айтып, заттарды колтыгына кыскан куш уйге карай жупрдЕ Бул коранын колецкесше барьш отырды. Оцеипне ащы запыран келш, журеп лобыды. 0 з самайын сытымдап, курзЕзей жудырытымен мандайын токпактаган. Bciin бзраз отырды. - Ой, жынды, не icTen отырсьщ? 03IH сабатан казактьщ калай келш калганын байкамалты, уш-торг калам жерде тур екен. Бул акырын орнынан кетершп едЕ жакындады. - Не icren отырсын?- деймш! Аузынан пияз араласкан сасык Hie мункш тур. Сарыбай жиipкeнiп. теркайнадып. суйеузп турган курекп алып, кораныцаузына бетгеген. -О . сорлы. жур еойпп. ар орыстын корасын тазалап, экен-. Виз! - де.п анау дамбалынын бауын агытып жатып бунын i3 iHen. Жагор келгендерд]'н кош’лin тапты. ЫрдЕекЕп сыртка шыгыл дорет сындыргандары болмаса. уйд!н шпнде гу-гулесш туе ауганша отырды. Сыргка шыкканда oopi масаи едЕ Жагор ымдаган сон, бул барып олп Барысплп атын теппн. жетелеп акелдг Боны озгмен 43

децгейлес, енгезердей казакка Барыс тагы тесш е дарады. Сосын сыр етмзш , кылышын кынаптан жартылай суырып, сэл ойланып тур- ды да: —Ладно, живи, тварь, —деп сарт етю зт кайта салды. Онын сезш укпаган Сарыбай басын салбыраткан куш тура берд!. Муртты тедселш Жагорта бурылды да: —Если бы не ты, Егор... Я бы этого дикаря на мелкие куски... — дед\\ тютент, —Помилуйте, господин, он же полоумный, - деп Жагор шлген. Осы кезде ду еткен кулю есплш , oapi жалт карады. Масан ем казак атына мшгесешн деп журген элп казактыд артынан кезек теу т . узедпге аягын салдырмай жур екен. Баскалары соны кызыктап, мзз. Хорунжид1 атка колтыктан демей мшпзш, аттандырып салган Жагор отряд узап кеткен сод уйге карай жупрдг Бул артынан тесть Уй imiH темем мен арак ис1 алып кетшть Пеш устшде ею баланыд басы урпиедг Тунде бул жаткан агаш тесектщ устшде алкам-салкам боп Жагордыц эйел1 отыр, Муны елер емес. Сарыбай жакынырак келш эйелдщ жылап отырганын байкады. Ун жок, ексш жок, шршк какпай алга карап. кос жанарынан жас парлап отыр. Жагор дастаркан устшде турган бетелкеден ыдыска толтыра куйып, cijvtipin ж1берд] де жудырыгын июкедг — Кердщ бе, Сарыбай, с е т куткарып калдым, ал катынымды куткара алмадым... Кдрсылассак кырып салады, ею балага обал, — дед1 ол туншыга сейлеп. Сарыбай не айтарын бтм едь Осы кезде Жагор устелд1 сарт етмзш ушып турган. — Бул неткен хайуан, айтшы сен маган, айтшы! Элп сумырай жиырмадан енд! асыпты, Сарыбай, сенесщ бе? Жиырмадан ешп аскан бала кашшер атанып ел кырып жур, сенесщ бе? Эрммнщ арагын 1шш, катынын... Жагор едюлдеп жылап, сылк етт отыра кеткен. Сарыбай жубата алмады, шоланда жаткан кшмдерш шапанына орап алып, уйден шьь гып Kerri. **# Сол жылы кеп ауыл тау асты. Жшгггерш уйымдастырып, оларга жол керсете журш талай отрядка жер сипатып кетш журген Сарыбай берп казак Кдрабет деп кеткен Андрей мен Кашшер Барысты жолыктыра алмап едк 6 ip орайы келгешн кудайдан т1леп. талай марте отрядтардыд тусына барып. андыдь[. Байкаганы 44

жазалаушылардын кэменд1рлер1 шетшен жас келедт Бэр1 катыгез. жалгыз ез i шатырынан он кддам был ай шыкпайтын коркак. Олардьщ айуандыгын естшен сайын адга эуес болган Кдсеннщ Gepioacap ба\\'лыймын деп 6 ip дорбаауыз сур кушжт] каскыр repicme уйреткеш сыне тусетш. Кдсен куппктщ итаягын бершщ кансокта TepiciMeH кап ran. асты соган куиып беруш i едк Oyeai жоламаса да, екз-уш куннен сок аш кушж итаягынан акырындап жей бастады. Осы кезде Кдсен итаякты агашпен гуртюлен, кунлкп ызаландыратын. Лрс-арс етсе: «Керд1ндер ме, бул нагыз кырыпсал болады», — деп ауылдастарга шекесшен караушы едя жарыктык. Тамагын бергкл келмеген куш ж ырылдап итаякка жагып алады, ернеуш тicтeйдi, сейтт, каскырдык исше уйрендк Б1рак теки иттщ тукымы болмаган сод aarici ©се келе кезш кызыл ет баскан дэу болып, кшз уйде ijiiHin турган тершерд! жулмалаганнан баска ештеде мандытпады. Eki к©31 аларып. ауыл шэушдекгерше маза бермейтщ, улкен ит болсын, кушж болсын бас салып талайды. Ею-уш баланы кауып алып, кемшрлер Кдсещн каргап-сшеп, маскарасын шыгарган. Байламак болган екен, элп дурегей Кдсеннщ езшщ колын шайнап гастапты. Ашуланган Кдсекен итш атык тастап, кутылып едт Муныд oKeci Берд1бек сол кезде: - Текслзд! танымаган эумесер Кдсеннщ кулагы ещд тыныш- талады, - деп кенк-кедк кулш едт Мына Андрей, Барыстар да сондай есерсоктыкка баулынган кандыкез иттер. Eip кокжалга онаша жолыкса. эуселес! KopiHep едЕ. ТенкерЕтен кейш ел Кдра Андрейд! де, Барысты да умытты. Бул елкеде «1^арабет пен Кашшер» казактар жайлы жантурннкпрерлж энпмелер гана калды. Аштыкка урынганда ол энпмелер тлптен адыра калып едя Манагы Степанньщ сол есю шерд1 кайта козгаганы. KemKi шай устшде Матвей уста канша кагытканымен, Сарыбайдыц энгшеге заукы болмады. Ерге уйыктал. тайная устаханага тлеет барып. кемектест]. Бул керж басып турганы болмаса, Матвей мен улкен улы эбжш кимылдап, кып-кызыл текирд! шынылдата урып, морт кеткен белтем1рд1 кайта курьгштап бердт - Крльща дерт бермесш, - дед1 Са рыбай кетерде. - «Кудай» дегенд1 косканга коркып турмысын, - деген Матвеи тагы куакыланып. - Неге коркайын. онын устше дол кешелнбер] кудайдын барына кез1м гагы oip же гксн секшдт - де;л Сарыбай жумбактай сейлеп. - Жарайды. /кол iусее жольн армыз. 45

Белтем!рд’| алль: на келбеу уста гаи балуан атын тебшш. журш кеттк Курдасыньщ когплшде oip куп барын шгтей сезген Матвей i:n- нен карап гурды да, желкеа'н касып. устаханага беггедк -f! К,осагапшш шыкканнан кейш кокейше коп ой кылганактай кадал!'ан Сарыбай атынын басын кеше агашаяк Иван шоп шауып жатырмыз дегсп сайта карай оурып едг Шабы ндык алметан кезге туеп, 6 {раз жерд; шауып, шом елелсп та стал ты. Сарыбай та кап келгенде уш айырды туше Tipin, жан-жагын шеппен жапкан курке ш ш ен 6 ip адам шыкты. Степан екен. Балуан белтешрд! жерге гурс етюзш тастап, аттан rycin, сыр бермеу ушш: —Иван кайда? - дедк —Ол шаршадым дел, акбалык аулап келу ушш Коксута Kerin едк Туе ауа келш калар. Арбаеы эне тур. - дед1 Степан. Сарыбай калын маиса 1шшде турган арбаиы осы кезде тана байкады. — Жен екен...- дед1 балуан Степанга барлай карал. - Осы сен екеумкз бурын жолыкдадык па? —Жок, адамга адам уксай беред1 той... — Ойланшы. Текел 1 жакта кездеслеп пе едж? - дед1 Сарыбай кабагын тушп. Степан иыгын кикац етюздк —Желдусай, Жагордыц уйк - деду Сарыбай даусына сэл зш косып. —К.айдагы Жагор? Бтмеммш, —деп Степан жортажауап бергешмен oni сол куан тарткандай. Балуан канша сабырлы кершпе! келгешмен езйпц де тутупп кеткешн с е з т тур. — Сырымбеттердщ ауылында болып па едщ? - дед1 бул сол ту тл ген куй! Tic арасынан. - Жазыкбай дегендерд1 ecTin пе едщ? Стенал ойлантан кешп танытьш. басын шайкап, сэл шепндг Сарыбай онын сабынан тук кадалып турган шал тыта oip колымен еуйенгешнен riKcinin калды. Байлап тастап бур-ак тклдесу] керек едк енд] тек айкас шешед|. Балуан аятыныц астында жаткан белтекйрд! кетерш, алта Sip кадам жасап едк Степан шалтьшы суырып алды. —Еслмдеещ, полоумный, ешмдееж... Зу еткен шалтынын ушы Сарыбайдыц алкымына ти т кете жаздады. 0з|‘нен жиырма жастай Kiuii Степанньщ шапшандытынан секемденген балуан зкдцей бел темipду одзай лап устал, андысын андыды. Кеп куш едк Степан ешнш! марте уртанда темурмен катып, шал ты сабын морт сындырды. Анау ал акта п. колындаты сап тукылын бутан карай лактырып. шепне оердк Балуан колайсыз 46

6e.rrcMip;u гастал, айкаска оцтайланьш ед1, сакал-муртына буырыл араласкан шалдыц мунысын керген Степан ecipin шыга келд]. Bip каргып. жанына кеглin шакшыттан урды. КАн карауыткан Сарыбай кулан кала жаздап. бопын тузей бергеш сол едй анау унлп аягымел ]штел reyin домалатып rycipai. Степан устше кона кетш, буындырмак бол ганда балуан «Ио, iмрi.м!» деп акырып, кос бЬектсн устал улгердк Серендеген Степа иды дулей куш пен оп­ оили ауларыл таетагаиымен, жыландай жртпгем бэлекстт] басып калганга болмлды, еке>т устаскан куй! тжгеексн. Сол кезде anav оаспен койыи-ак ж]бергенк Балуанныц Koai карауьггып, мурнынан кан тамшылады. Жансебглге салган Сарыбай соккыларта карамай каусыра куш ып, тж катер!л окепп ай 1поддира тастады. Ыцк ете калган Степан аунай сала шалгыныц сынык басына карай ецбектей кащып едк Сарыбай жетюзбедк уст]ней буре rycin, кыл мойынга бьлепн сугып ж]бер]п, Нзеге сала кер] тартканда Степанныр коз] алактап кет]п едк Суйектщ култрлей сьштаны ест]лд]. Аузынан канкебж аткан Степан жазылып сала берген. * * s*e Сгепанды кас карайганша сабылып пдеген Иван ертецше мили- цияга хабар oepin, туе ауа келген уш милиционер ayeni шабындыктыц тэшрегш шолып. одан кейш у т л тексеред]. Олардыц 6 ipi дорба тубшде орамалта туйЫп жаткан Эулие Георгий орден]н тауып алып, сыртындаты инемен тырнап жазылган «Б.С.А» деген жазуды байкапты. Осыдан кей]н сурактыц астында калган Степанныц эйел1 шыдамай, шындыктыжайып салады. Коеагаштыкгардыц Степан деп жургегп казактар «Кдшшер Барыс» этап кеткен. Анненков эскер]мен Китай асып. он жылдан аса уак.ыттын ]ш]нде тоз-тозы шыккан коп офицераер секций жасырынып, шекарадан oepi еткен хорунжий Борис Александров болып шыккан. Милиция: «Кашшер Барыс колга тусуден коркып, кайта 1\\ытай отin кепл», — деп ieri келте кайырды. 47

КЫЗЬЛЛА Тезек коламтасынан шудаланган туын жер бауырлай жайылып, колсозымда турган тауды ерлей ескен кайыдныц шеыне mirin, баяу с щ т жатыр. Отагасы Жэжбек: «Кезден тасалау туе екен, ешкш коре коймас» - деп уйд! осы Баскан мен Саркан езешнщ атырауындагы BipMoflbiHHbm етегше ririn едк Карсы бет - кэрагай, каиыцы кыз бу- рьшындай тепл ген Баянбай тауы, осы екеушен асып туссен атакты Акшунак. Сокпак бшер журт сол аркылы Кдатай кетш жатыр. Жэкед туган жерд1 кимай орта жолда калыл койган болатын. Таулардын эр шатдал, эр унпршде ecTin жансауталап жургендер баршылык, ды- мын бивдрмеу уmin топтаспай, жеке-жеюе жур. Тутан жердщ кабагы кату, жатка барайын десе -урей... К,ызбала шокты шымшуырмен ыгыстырып, таба бетш ашканда жада nicKeH нанныд Hci а д к ь т сала берген. Нанды сагыныпты, журеп сазды. Кеше тунде Ж экед 6 ip жактан жарты кап ун экеп едр «Кдйдан алдыд?» демедь Сурайтын уакыт емес. Кднжыгасы бос келгенше Караганда аткан тауекпп, аркарына айырбастап экелген шыгар... Отагасы тадмен таты аттанып кетть - ИЙркжнщ исш-ай! Кдобаланьщ колындагы шымшуыры тусш Kerri, жалт карап ед1, жалгыз улдары Жанэдш екен, колындагы су толы кос бакырды eciK алдына койьш жатыр. Жасы жиырмага келш калса да sai отау курмаган ж 1г1тт1Дбойы сокталдай болганымен, кедш балад. Mi жумсак. Заман тузу болса аягын тусап, бул едщп немере элдилеп отырар eдi. Тэты ой эсер1мен улына жымиган Кызбала табадан нанды алып, устаткан. Жанэдш жукалтад келген ыстык табананды кумарлана шскедт Сосын шетшен шымшып, «Бюшмглла» деп аузына салды. - Кдз)р, апа, шэй койып жiбepeйiн, кургак бурмаламай, ыстык сумей жейж, - деп Жанэдш уйден шэупм алып шыкты. Кызбала жымиып, нанды асадалдыд ycTiHe койды да, беМ шуберекпен жабык турган таты 6 ip кулшеж алып, табата апарып салды. Осы шагын eni кулшенщ езше щушршшж. Калган унды унемдеу керек... Аналы-балалы екеу дастарканга енд1жайгасып, oip-oip уз!м нанды ауыздарына апара бергенде, сырттан ат дуб]р1 естшген. Жанэдш далага ж у п р т шыкты да eKi кез1 алактап кайта юрдь - Орыс... Бул eKeyi сыртка шыкканда берденкес! шошандап, екшндеткен элп уйге кел1п те калган. Келе каргын густ. аккобж болтан атыныд 48

шылбырын мамагаш орнына койылган сидац куга т е салды да кайыс белдтш кос колымен тузеп. сол колымен кылышынын. сабын сыгымдап, буларга карай алшад басты. Еш имену, тжсшу жок. Ыржиып келедт -Здрасте. товарищи киргизы-конокрады, дикарий-эмигранты... Солдат жайдары кершпО келгешмен кун жеген бас кшмк соры шыккан кеудешеш eye oepin, mcrip K03i оцменнен етш барады. Кызбала мен Ж анэдт шепншектей берген. Уйде мыл ты к та жок. Соныгы кездер1 Жэшбек такымынан тастамайтын болтан. -Д а не бойтесь вы! Не трону я вас. Ецгезердей солдат Жанэдт экеп койган бакырды басына котерш рахаттана су ium де женшен аузын сурттг Колына куйып, люйнын, аткымын шапактады. Кызбала: - Кап, суды арамдады-ау, ~ деп куб ip ете калган. Солдат бip-ею кадам жасап жакындап, состиып турган буларта кулана карады. Кызбала онын кезшдеп суык отты анык байкады. - Ну... —анау бутан карап ею колын жайды. - Сен ким катын? Жрать есть что... Кызбала иытын кикац етюздь Тус1нбед1м дегенi. Солдат мырс erri. - Ау, жрать бар ма? Мясо, казы, айран... Желудок пуст, карын аш, - деп карнын сипалады. Онын казакшага HKeMi барына кайран калган аналы-балалы екеу аузын ашып улгергенше солдат уйге Kipin Kerri. Жанэдт артынан умтылып eдi, Кызбала жещнен тартып ©3 i алга тустк Солдат юрген бетте «О-о-о!» деп нан туралган дастарканньщ oip жагына кулай Kerri. -Шынтактап, 6 ip жапырак нанды алып, буган ызбарлана карады. - Не хорошо, катын, не хорошо... — солдат тауешюнщ баканда minin турган кол етш иепмен нускады. —Сен Красную Армию ал- дайды, ал мы дураки вас защищаем... Сосын eciK алдында турган Ж ан эд т те карады: - Джигит, ты там... воды подай. Жанэдшдщ сез1н укпаганын тусш дт - Су деймин. Ж анэдт oip аяк су эперген. Солдат нанды бурамал ап, судан урттап койып, шала шайнап жута бастады. Расымен карны ашып калыпты. Ж у кал тан табанан жумырына жук болар сыданы жок. Кызбаланын козшен жасы ыршып Kerri. Солдат состиып турган екеуше карап: -Н у че встали-то как не родные. Садитесь.-деп карсысын нускады. 49