Өтебай Тұрманжанов-Таңдамалы өлендері мен поэмалары

БАЛ А Л ЫК Келий, келий, кец!л гул1 балалык! Балбырагал бетще 6ip каралык. Жаркырагаи жаз бейнел1 жузншен Жаз сэулоа тургандай-ак. таралып. Лймалайды бала гулin ана алый, Кумарланыл суйген самый бал алып. Балалыкта солмайгын гул, жаркын жаз Балалыкта, батырлыкта, даналык! Бэрш берер жомарг жастык балалык, Балальтктьщ маржандарын ал алык. Балалыктыц баскьипынаи баса ерлеп Келегиекке кырап квзбеп каралык. Буг1нпден кызык кандай ертецгП Ертек тары epTenine ертедк Колында кун, жолында гул жайнаран Б1здщ елдщ жасы кандай срке едИ 1955 101

БА Т ЫP FА Е С IК АШАЛЫК (Мирлан дсйпн баламныц туган тойына) Кеддй ме, жарьш, жасанып?! Бусанып жала босаиып. Кслд! мс ол кол Fa гул устап?! Жолына жупар шашалык;! Келд1* ме ол колга ту устап?! Батырга ecii< ашалык! Келд! ме, жарым улб1реп?! Кигеш кшен гул лабск. Колына Кызыл кун устап, Жаркырап кет* тошрек, Шашкандай нурды уыстап, Yftiwe кслд1 6ip бобек. 1955 102

Б I Р Б ИДА Й Жылтырап жерде жатыр кдязыл бидай. Басура тур уялып коцшм кимай: ToKTi ме екен элде жел эзкадесш, Элде nicin тусп ме, книга сыймай? Кызыл бидай кынынан сусып акдан — Кызыл маржан сеюлд1 кыздар таккан. Бидайдай бои буртжтеп жсрге тамган Ер екбеп балкам ол елге мактан?! Сол бидайдай журекте олеи niece, Жсрге туспей суккардай аспанга ушеа. Суцкар созд1 кол булгап кЫ шакырмас Жай отындай жалт ет!п кезге тусее. Суцкар создщ уясы ыстык журек: Сонда туып — жетьяер, сонда тулеп. Соидыктан да ынтырьш, кумарланып Орбiр журех турады оны тьлеп, Шаршаранды ыстык жыр серптед!, Оттай жырды ецбекке ер кутедь Жыр кушт1 рой, журекке жалын куйып KexipeKTi катерin серштедк Тасып кайнап агылса жыр булагы, Сылдырьша елевдер ел кулаг ы. 103

Жанды epiTin жалыны сарымайдай Журектен жыр журекке куйылады. Кызыл бидай куйгандай кырмаиыиа, Кумарменен куйылар жыр жаныца. Кэцшннен нур жанып, канаттанып Жаныц билер жаксы елец ыррагьша. Керемег ракат берер жыр жаныма, Теплее жыплан соуле, нур жаныма. влешм 6ip бидайдай жьтлтыраран Косылса кызыл елец цырманына. 1955

*** Тулюше жортып тушмен Тан ата уйге кайтты кыз. Суйгенпиц берген гул!мен Жасырын сырын айттьь кыз. Жупарын берш жичтке, Солыпты колла кыз гул!. Кумарын 6epin ук-птке Калыпты сонда кыз куш. Жогалткандай кымбатын, Кыз айнага карайды... Бузьш тур-ау сымбатын Шашьгн кайта тарайды. Эдемкленген сеюлд1 Ашыгы суйген ай жузк Элде неге екшд! Бетшде турды кайгы i3i. 1955 105

© СС I Н Д О С Т Ы К ОРМАНЫ Ноябрьдщ жиырма торт1 куш Булганин мен Хрущев жолдастар Индиянын — Бомбей кала- сынгыц жанындагы сут фермасында болып, болгандыктарына белг1 етш ек\\ балам агаш- тарьпг ез колдарымен отыррызды. Жас агаш- тар тез тамырланып, тез eccin лен Хрущев жолдас бiрiншi рет ©з колымен су куйып, суар- дьт. «Бул агашты 1955 жылдыд 24 иоябршде С С С Р Министрлер Советшщ Председател! Н. А. Булганин жолдас отыррызды», «бул агашты 1955 жылы 24 ноябршде СССР Одагы Жогаргы Советник M yn ieci Н. С. Хрущев жол­ дас отыррызды» дегеи индия тшнде жоне орыс тш н де жазулар жазылып койьглды. (Газет- тен). Жылы журек лоззатын куйып, «0с!» дед1* балрын арашка. E ki‘ ел де оны жанымен cyfiiri, Махаббатын берд! жаска. Жас араштыц тамырындай, Терендесш достык. тамыры! Косылсын кос мухит агынындай Дуниенщ ei<i алы бы! Татулык ткяепндей ессш Ею* елдщ ортак, орманы. Ормандай ©сin гулденсз'н! Бейбпшшк арманы. 106

Бсйбггшипк кепте-pi Уяласын с.ол орманга! Баламныц жаксы ниеттер*1 Айыалсын ¥лы корганга! Карай калсын жауыз дуниесН ©pic алып езп тшектер. Ж ас гасыр,— жана иесН Шын куцгп батыр бьпектер. Бар адамзат кездегет Татулык, бостандык, бакыт! Бары заманнан {здегегг! Еркш 6ip, мамыр уакыт! Сол арманнын. урыгы еплд1 Миллион журттыц журегше. Барлык. азат акыддар жсшцп, Соиын. гана тшегше. Кен куанышы келшен нар алып, ©cciH осы агаштар! Жср жиЬанга тамыры таралып Сайрасын сонда сандураштар. Эр жапырагы жулдыздай жаиып Жанар берсш жер жузше, Адаскандар жолдарын танып TyociH бакы-т i3iHc! M efiipiH текст даркандьж. куш! Бакытка белен!п аспан асты! Гулденсш сонда бакыт гул1 Куаитып барлык, адамзатты! 1955 107

КАСЫМЫМ (Касымды жоцтау) Касымым, Калкам, Калканым! Жырыд б jp жаткан шалкарым. Ж т г п ц жанран ryvii едщ, CyiiiKTici баршаньщ. Халкьтныи суйген улы едш Ер м!незд1 тарпаным!.. Жас вЛ1мнщ ауырын Жаныма батып байкадым. Тамылжыган жырымды Толыксыран гул iмд!, Жагтырактай солдырып, Mefipiwci3 ол1м жайпадын. «Касымын кай тыс» легенде, Аузыма туспей айтары<м. Тшмд! ткггеп туксиЙ1'п, Тек басымды* шайкадым. Бабыиданы дулдш м, Барымдакы булбулым, Сусынымды кандырып, Тамашана тан кылып Тары коп ед1 айтарын. 108

Калаулым, Калвдм, Касымым! Арманда кеткен асылым. Жаны 6ipre жакьшым, Сазы 6iprc сакы 1ы1м. Саятшыдай сез саптап, Таптын. талрап тэсшн. Асыл сезд1 актарып, Кайнап шыгып тас жарып, Кетерше серпшп А рыл-тсг1л тасыдьщ. ©з катарлы курбыинан ©uepiimi асырдын.. Ж аз танындай жайыадын, Ж ас жыршысьг расырдын! Калаулым, Калка м, Касымым! Сункар мшез асылым! Аспандары жулдызым, Аскардагы шыц-кузым, Ай каскадам айдарлым, Алшак баскан акыньш! Ал мае болат батылым, Ж уРег1ммен суйin ем Жырыцныц жанран лапылын! Ерке Касым аталдыц Ерте К^сым атандыц. ©ленге артып машырын. ©нер етш елещц ©Mip ед1 ашырыц. 109

Калаулым, Калка м, Касымым! Артык, сезге бакылым, ©именiмд*! тескендей ©шшипм-капылым. Ерепске тускенде ©TKip жуз! саиынын. блещи ем ip туы еткен Акын жпиды батырым! От жалыпдай кызулым, Дауылым да, куйыным Кейде кещ’лщ жаркырап Ак. жауындай куйылдьщ. 11айзарайдай жаркылдап Жыр семсер1н уШрдщ Сурылып озран суйр!г!м Жаркырай озран жуйрйчм. Кулагымда эл\\ тур Жырьща берген буйрыгыя... Журтык с е т умытпас Журепади суытпас KipraiK с а р а я жуытпас Жупрш еткен жыр куйын 1955

Б А Л А МЕН ГУЛ Б1р бала 6ip жас гулд1 жулып алды. Жас ryvii коп узамай солып калды. Узшген гулдщ жанын K03i керш, Отырып сонда бала ойра калды. — «Жулып см жаксы керш тагайын деп, Устшеп шан-тозанын кагайын деп. Сэбидщ журепндей Kipmiri ж ок Бетше балбырагаи карайын деп. 1стегеи жаксылырым жаксы нистпен, Жас гулдт’ ©MipiHe кастык еткен. Минуттей кенБимнщ кызырына Ойласам 6ip ем2рд] курбан егксм». 1955 Ш

ж Л Р ы FЫМ— СЭУЛ Е М (Ерланга) Сарысуда туып, Обгрле встщ, Алмасындай Мичуриниin, Алматыда турып, Жас куннип кештщ Кдлзгалда рында й улы вм^рдп*- Бесл* басын, Алтыра астыц, Тары 6ip жылдын ecirin аштын. Ксле жатыр адзыкты дэурен, ©C-QC, улым! Жарыгым, соулем1 1955 112

КЫЗ F А Л Д АК.ТАИ КЫЗ Е Д Щ Кар акат K03i Сыпайы C03i, Кызралдактай кыз едщ Киылраи касы, Кулпырран шашы, Мулошм макпал мшезщ. Алкызыл алма, Шыбыктай талма, Улб1реген гул едщ... Жастыктыц лебш, Куйынды жел1н, Ce3inTi енд! ж урегщ . Жымия кулш, Жутына тынып, Ойнайсын да, ойлайсын. Кумарыц асып, Кендлщ тасып, Кулесщ де, тоймайсын... Асыкпа, айым! Ей, ерке тайым! Жастыктын жайын бшерсщ. «Журек!» деп жудеп, Кум арьщ удеп, Жыларсыц да, кулерсщ. 1955 8 — 0. Турманжанов. из

КЕШ К! Б А К Ш A KECTECI KeiuKi бгп;ша — кэрксм бак, Бейке колдыц саласы. Жанга ракат — 6ip ужмак Салкын сам ал саясы. Суы таза сыкалтай Лясыида апдыи кол. Жолкiлдеген к\\;рактяй Жагасьпгдп жасыл гул. Кыз-бозбала, uopi жас Серусиге шыгыпты. Kspi де ж ас — oapi жас! 0Mip сондай кызыкты! Ай к о р и т ж а с бала, Жупред!' гул алып, Артындагы' жас ана Жымияды к\\танып. Доп ойнап жур топ бала, Тепкглссш таласып. Кок ор1мден бои капа. Bopi де тур жараеып. Откеиuieкте ыргплад Кызыл игоктай бала кьгз, 114

Жазылады жыр канат (5i3 де лэззат аламыз). Айдын келде кайыкта Гармонь тарткан 6ip топ жас, Жастыкка сол лайык. та Б1зде шаттык, ыкылас. Катар-катар кенллд! Жастар жолмен келедк Курметтеп жас OMipAi Гул жупарын себедк Хоти HiciH таратып, Кыздар журее кырындап. Ж ас кызыгын жаратып, Мен турамын жымындап. Эдешт ж'птг аршындап, А ярын басса мыгымдап, Мен турамын жаркылдап, Сакалымды сьирымдап. 6м1рдщ гул!* ceniAAi Осы. 6ip еркш албырт шак, Кеншдщ куй! сек1лд! Журепнд1 тур сылап. Тац-тамаша салтанат — ©апрдщ осы epici! Жанына 6epin ракат Жайыла берср желю!*. J955

*** К.ыз устал келе жатты бидай басьга ©зшщ бидайдай гып ерген шашын. Кулпырган кынабында Кызыл бидай. Тапкандай кыз жузшен ез уксасын. Сары лента шашындагьи желб1'реген — Бидайдын. кыягындай селд1реген. Кош ию тесшдеп жас кызыл гул Сол кыздыд журеп'ндей елжйреген. 1956 116

к 11V\\ К 0 Р Г Е Н ЖЕР Ж А С T Ы F Ы H Кдм керген жер жастырын жайнап таскан! KiM керген ел жастырын жалын шашкаи! KiM керген жомарт жерди алып елдП EciriH игшктш айкара ашкан! Жер жатты улы ецбекке балкып шп. Баласын елшгендей ана суйш. Тьгндарьгн туырлытып тур аганда Бетшде дон дариясы калды уйып. Тынымнын. керсем деули ем тулаганьк-г, Мшеки керд!м кулш куанганын. Май куйка, макпал тукт1 масаты жер Кеп жылдар 61’р-ак туды тумаганын. Недеген модшылык. ед, Аркам менщ! Недеген берекел1 ед, даркан елш\\ Bip e3i Костанайдын конак. етер Каласа Отан елш, дуние елш. О, mipKiii, алтын Арка, алтын аймак! Агылып ен байлыкпсн тастын кайнап. Аркама алпыс кала б 'ф д е н орнап Тыныма туын tikti батыр кайрат. Па циркш, далам калай ажарланды! Коя ма теб1рентпей адал жанды! 117

Cyficimn ел кушiне, ер iciHe, Кен дуние кезш ririn карай калды. ©рлей бер айга карай, кунге карай! Колында жарк.ын туын алтын арай. Аркамныц ашык, жазык айдыныида Мол дэннен орнатайык маржан сарай. Айтьтп ед сэуегейсin жаулар кастык... Кеудеслн молшылыкпен dip-ак бастык. Ор дэн!м жер1*мде онген елп'р г{л\\ — ©шпес от, кайнаган куш моцп жастык! Сусьгз шел, суры кашып жаткан дала, Айналды гулд! орманта кызыл ала. Тай кылып трактордай тулпар мшген Kcmeri кек шолакпен журген бала. Кун туды. серш‘н дала, ерюн дала! Kopiaai кед байлыкпен керкщ дала. Тойына алтын аткан, маржан шашкан >Куп'рд1м куанганнан берюмд] ала. 1956

т ы IIд л f ы шын,д л р Карас.ам дзн-дария Костаиг Г:-~а, Костаиай магап б:р ой тастг.май ма?! Каламды сол б«р гездэ кольша алсам Киял кус княларса баста?!ай ма?! Кш асар тыц кегерген Коста пандан?! Журтыма дастаркакын жомарт жайтан. врлейм»н тынчая итыцга, тыкнан птыпга Емес кой ккындыктач бет!М тачган. Акмоля кялса да аз дан Костанандаи Шоктыгы Kepii-iin туя о'пе кайдан. Кол жатпзс коктеп андай Клстанзмга Кокшемнш KVMic шыды канат жайган. Кост аг?агг, Акмота мен ерке К окте, Жайяатып жуоепнеи маржам токсе. Алдьтмнаи арылар ма ак дпстаокан! Лркама кыды'р конып, бакыт пюксе. Йемене кыдыо смей тынным, дош?! Йемене кызык смей миллион оHi?! Сан гасып сактагапын елге берш Жасарып Жака к?рд1 жер5м coni. 0р1ме ормаи остi, булбул сайрам, 1Пол!мде сулар акты, гуллер ж а ииап. 119

Keiueri куба дала, мешреу белдер Орнап e.Mip, турмыс ecTi кайнап. Жаныма канат беред жаркын аймак! Жер1мнщ асты алтын, бет! каймак. Керемш осынау алда шаттык шынын! Жольш бар шынта тарткан жатыр сайрап! Шындардан туа 6epciH бшк шьщдар! ©рмелеп шыта берер б!здiH улдар! Шьщдардыц киясында канагтанып Туады сонда тана жаркын жырлар. 1956 120

К в KT EM K 0 P I H I C T E P I Коктем Kyui жапырак. гулш ашады, Гул касында кыздар сыбырласады. Сылдыр-сылдыр сайдан аккан ку\\ис су Касакана кьиздар сырьш шашады. Кектем жел1 жумеак кана eceAi, Кыр басында кыз энпмелеседг, Кызгана айткан купиясын кыздардыи Сол тентек жел журтка жария етедк СылК'Сылк кулш буйра булак арады. Кызьгксын деп кыздарра алка тарады. Хош nici ж 1г1т жанын тартсын деп Кыз досына гул жупарын жарады. Кектемеде карлыгаштар келедк Ж упар жацбыр гулге нурын себедт Гулеп ушкан ошекейл1 кобелек Гулден шымшып кун соулесш тередк Тастьг тарпып тауга булт шогедк Ак Ж1'бектей ак шудасын тегедк.. Осы 6ip шак шаттандырып жанымдьи Жыр булары кен1л1мд! жебедк 1957 121

кVР М А ИГА 3Ы Балясы Сагырбайдыц Курманразы, Карсы алды жуз жылдан сон халык жазы. Сол жазда. жыр лаласы1 канта ашылдыц Жуйр1‘п — карт казактын онерлазы. Kemeri кара тунде кара жьшдан, Куй тарттын толаста май, жаиын, тынбай. О лтсдт жан канатын жаркыратып Калыктап кара туншц жуддызындай. Даламнын дарьшды куй дауылындай, Куй шерттщ, ©Tin жаттьт заман зулай. Теплдщ а?ыл-тепл аспанымняи Ак ссмсер носерлеген жауынымдай. Жадырап жаным ер?п куй гындадым, TorLxai куйдщ балы сусыкдадым. Журтыниыц журегшен орькн алды Коксеген келешекп куй мси ошн. 1957 1 Л а л а — гул. 122

КЫСКЫ КЕШ (А. С. Пушкиннен) Гюран буркеп кок бетш Карлы- куйын зырлайды. Кейде улып берией Б алада и кейде жылайды. Тебелпс тозкаи саламдай Кейде энге салады. Кемп'ккен жолшы адамдай Кейде ойнекп катады. Кайрылы Ьом каранры, Б 1здщ eci<i. баспана, Карт шеше зйнск алдына Неге калдыд токтала? Ж азгав сорлы жастыкка Ал гшсГпк, жаксы дос! IuieiiiK, кайда стакан? 1шейж болсын кошл хош. Жы-рлашы, калам кек торрай, Жайларан тен}з аржагын; Жырлашы, калам тацертен Кыздын сура барраиын? Боран буркеп кек бет in, Карлы куйын зырлайды. 123

Кейде ул ь т бердай, Баладай кейде жылайды. Жазган сорлы жастыкка Ал imeftiK, жаксы дсс! IuieftiK, к.айда стакан? IiuefiiK, болсьгн квшл хош.

Ж Ы Р Л А М А СУЛУ Ж А Н Ы М Д А (А. С. Пушкиннен.) Жырлама сулу жанымда, Грузин мувды жырларын. Tycipcp менщ eciMC ол Киыр шет, жат ел сырларын. Ah, ойыма салады, Ащы даусыц, катты унщ, Айлы тунд1 — даланы Сорлы, алые к.ыз кескшш... Болмыстын тэтт1 елесш, Сеш nepin умытам; Жанымда Cipaiv, жырлайсык Ойыма оны тагы алам. Ж ырлама сулу жанымда, Грузин муцды жырларын. Tycipep менщ eciMe ол К,иыр шет, жат ел сырларын 125

ГУЛ (А. С. Пушкиннен) Кдтаптыц арасында умыт кальгп, Hiccia солган гулге KoaiM тусп; Bip киял кетам ражайып билеп алып — Тсрбетш жан-денемд1 кернеп кушт1. Кай жазда? Кайда? Кашан гулдедщ сен? Гулдедщ аз ба, коп не? Узд1 екеп к;м? Жат, элде таныс жаинын колы ма екен? Жэне де мунда экелш койган не уипн? Жайдары жуз кергенге бслп ме екен, Айгак па элде тагдыр айырганта, Жайлы жер, салкыы аиаш саясында Бели ме жалгыз серусн сургсн жанга? Tipi «ме ол, щУ\\ «ме екен жубайьи да? Кайда екен бул купдер! мекендер1? Элде солып жым-жылас жогалды ма, Осы гулдей мзди'мспз оскен жср!? 126

Б Л К Ш А С А Р А Й Ф О Н Т А Н ЫН Л' (А. С. Пут киннен) Сушспеидж фонтаны, жанды фонтан! Eki' рсза экелдш, сатан сыйра. Суйем сенщ свзпци 6ip тынбаган, Суйем сен in акьшдык жасынды да. Сенщ кум!с унтагыц жылтыратан, Матан салкын шыктай-ак шашыратам: Па, iuipidH, куйыл-куйыл шатты булак! Сылдыр-сылдыр, сырынды айтшы маран... Сушспеидж фонтаньи, мунды фонтан! Мен сурадым сырыцды мрамордан: ¥ктым тектел мактанды тетке арналран, Ал, f55рак. Tic жармадын Мариядан... Суры ж ок гаремаиыд жарык шамы! Мунда кал ай апыр-ай умытылдыц? Мария мен Зареме деген элде Куаиышы болмаса тек квндлдщ? Элде жай туе— алдагыш Kopinici Айдалата б!р бейне салган киял. Болды ма екеп жай, елее — болмыс ici Кещлдеп комесш 6ip идеал?1 1 Бакшасарай — Кырымдагы 6ip кала. Бурынры за- манда Кырым хандарыиын ордасы — хан сарайы осы бакшасарай каласында болтан. Сол бакшасарайда мра­ мордан орнагылган фонтан бар. Ертеп бойынша: бул фонтаиды Гирей деген хан ©зжщ суйген ойел1 Марияра арнап орнаткан дессдн Пушкин осы фонтанды кврген. CoFan осы елек:н арнаган, поэма да жазган. 127

Ж Y3 I М (А. С. П у ш к и н н ен ) Аямай-ак. коямын роза гулдЬ Ж 1бек жаздын бояуы жешл солган; де жентег'шде суп-суйюмдь Толыксып тау баурында nicin толран. Ажары алдабымныц алажаздай Асылы алтын кездщ жанарындай. Cyfiip де мелд1реген муп-мулэшм Жас кыздын тесшдеп анарьшдай. 128

*** (А . С. Пушкиннен) Егер сеш алдаса OMip, Жабыкпа да, кайгырма тым Кайгы кунге кенсш кешл. Илаи, келер куапыш куи. Кешл К631 келешекте, Бупшндз кешлаз — мук, Bopi де втер 6ip мезеттс, ©гкен болар сагынышыц. 9 —0 Турманжанов. 129

БVЛ БY Л МЕН K0KEK (А. С. П уш ки н нен ) Жайдары жазда, орманда ертед1-кеш Сайрайды жыршы кустар 6ip тынбас еш, Шыкылыдтар, ыскырар, жырлар жан-жуц; Барлырынан дерею кекек — мылжын, Мактаншак, менмснспген ол 6ip с©кет Бар ангары вз аты: кекск-кекск, Жацрырыкда артынан кайталайды. Кайры куйып квщлге ашыран у! Ал кашып кет, квмек кып 6ip куданды, Бст1лмеслн кулакда куррыр куу-куу! 130

ЦЫГАНДАР (А . С. Пушкиннен) Орманды езен жиегшде, Тунп тыныс 6ip сагат, Шатырда шулап жыр жырлап, Лаулатып тары от жарад. Бак.ытты нэсил жасасын! Билемш сенщ отынды; Men ©з!м дс 6ip та к т а Узаткам осы* косынды. EpTeuri TyiiFbim сэулемеи Ж огалар i3in акырын; Сен кстерсщ, саган ермес, Калар мунда акыньщ. Кешпел1 салтты турлаусыз Epci кылык, ecKi зац Уй тыныш елдт камы утт Акыньщ барж умыткан. 131

А Л Т Ы Н МЕ Н Б О Л АТ (Л. С. IIуткиннен) «Барлыры да м е н т » ,— дед! алтын; «Барлыры да м е н т » ,— дед1 болат. «Бэрш сатып аламын»,— дед1 алтын; «Бэрш тартып аламын»,— дед1 болат. 132

ЛОЭМАЛАР, ЕРТЕГ1 ■ЖЫРЛАР

Б А ЙFЫ3 (Б а л ха ш комсомолдарына арнадым) Толган ай он бестеп нурра балкып, Сек1ЛД1* бей не сулу кулд1 шалкып. Аидыннын ерке векен аккуындай Сэулса кол бетшде жузд! калкып. Кол ойлап, тол-кыи тойлап, жулдыз ойнап, Жулдыздай кол бетшде «мыи кыз» ойнап. Сазаны сайран салып, сэуле суй in Шабагы шалпылдасьгп салып ойнак. Жайындай канат жайып, суды жарып, Гурыгдеп кундш жердей сарын салып, Сан кеме судын 6eTiH сызып келед Бейнеб)р кошкен таудай юлен. алып. Моторы фабрикой ызылдайды, Суырып мыс кырманы'Н кызылдайды. Тсрбеткен тогп куйдш домш жутып, Уйкысы оран тушпц бузылмайды. Дамылсыз кундеп* жел баяу ескен, Дем алып о да бупн белш шешкен. Тиылып ат тыкыры, шеи сыбдыры Ж олаушы басылыпты ©ткеи-кеткен. Ургеи ит, журген жолшы басылран так, Eciri сырлы туншц ашылран т а к . 135

Жаркырап жер жулдызы пражектор Жалгыз-ак 6ip мереке осынау жак. Тунп он 6ip-OH екшщ шамасы ед1, Атакты карт Балкаштын жагасы- едк Бакыттыц кышып калап кунге врлеген Комсомол большевиктщ баласы едк Билеген куанышпен калыд кайрат, Шаттыктын оты( жантан шалкып, жайнап. Юлен жас 6ocipe рып кала салып, Енбектщ мерекесш жаткан тойлап. Екбекпен ерлер ескен nicin, кайнап, /Кан берген жумысына кулш-ойнап. Кыздырып жарыс пенен жаппай icin Bip-6ipiH жетЬтд{рген жанып, кайрап. Б]’реулер керегесш epin жатыр, Bipeyjiep лай салып 6cpin жатыр. Б^реулер болтан iстiн бабын байкап Жаталап олшеп, nimin K©pin жатыр. Шебер кол машинадай жыпылдайды, Умтылып ушкан кустай сыпылдайды. Ыргакпен денгелент желдей ecin Инедей еш KUipin кысылмайды. Эдем! Кызыл Kipriiui текшеленгеп, Накышлен манерлен in кестеленген. К©з1нше кетерьтед Kepereci (0м1рдш тшеп* осы оскен-онген). Аилы тун, анналы кол, акта жулдыз, Болранда кекте жулдыз, колде кундыз. 136

Ca\\icaFan сан электр жарырынан Бупн тун 6ip взгеше болды кунд!з. Bip байгьгз осы араны жайлайтурын «Казаны» тунде рана кайнайтугын. Жаркырап тан нышаны бипнгеннен 0 3 inc карангы жер сайлайтугып. Жарыкта журер жолын тагтайтурын, Жанына жаоык оныц жакпайтурын. Карацгы колайлы жер тауып алып Жататыи, кугци'з канат какиайтутып. Тун бодса, кулетугын, ойнайтурын, Кулшге Mcirpi канып тоймайтугын. Кол жиьгп «коцыз сойып, кыз узатып, Кызыгын таи аткапша тойлайтугын. Сол байгыз уйрснI!1iктi бурыи-соцды, Куп батты. Твмпеилккс kcjiiTi конды. «Туе» болып тун дсгсш куши KOpiii, Тсшздей терец ауыр опта шомды. Жарыры электрдш кезш басьгп, Бул куйгс Tyciiie алмай калды сасып. Каиатыи книга ушуга серпе ллмады> Ой басып, орагытыи тегиз басын. — «0 ц смес, мынау Mcicin туезм шыгар, Туам де кергеи ауыр iciM шыгар... Ьу да 6ip ксрсмстт1 туши и сыры Купокар жоидйсгерге кысым шыгар». Дед1 де она» opi ойлай бердк Ty6i жок терец оига бойлай бердц 137

Денесш дел-сал кылып козin басып Жарьигы элекгрдщ «ойкай» бердк Kepreni коз алдынан зулай бердк Мынау ой жанын шымшып улай бердк Жаркырап жерге конган кунд1 Kepin Журеп жанып-кушп тулай бердк — «Емес кой мынау cipo cck'i Балкаш, Кай жакта еск! кора, eci<i жартас? Кеткен бе кояыс ауып, кошш 6api Кормейсщ кез1м неге, карап байкаш? Кай жакта, еск! мола, бузык корган? Таусылмас тан-тамаша кызык корган! Куш’ мен туш 61‘рдей сутгей жарык Яиырм-ау мынау кай жак пурга толган? Ертектей елаз-кунспз жазык дала Ертеден ескш кке азык дала. Коштасып тунмен тугел айрылысып, Соккан ба моцплжке нурдан кала?! Каркынмен кимылдаган халкын кара? Уйкысыз OMip сурген салтын кара! Лк, кызыл Kepereei алтын, кум1с, Керемет согып жатыр алтын кала. Кормед1м ем1р!мде мупдай жайды, Жерге алып кондыр га н ба кун мен айдьг? Сан жулдыз ece6i жок соуле шашып Куаиып элденеге жымындайдьк Да рига ертепдей за май кайда? Ушатый тунде самгап шамам кайда? 138

Кон.ыз ап, тышкан аулап тойып алып Конатын алтын турыр молам кайда? Кайдасын Карынбайдьщ кара тасы? Тауап кыльип келетш кор'ьжасы. Елс1зде ен конысым, cci<i жайлау Курке тас, сырльг бей1т мунарасы. Ж ау алып жайлауымды жеткеш мс? Талкан боп 6api 6irin кеткеш ме? Басынан бак кетпеген байдыд кызын!1 ©М 1*рдщ енд} вкпеден тепкеш ме?! Кайда окон жаиалак пен ую кайран? Ypжкен уршпеш туран айдан? Нур конран, сэуле суйген елд1 керес, Бас к.амдап ушар ед\\ кайсы саймсн? Кызыл жун кырык найзалы KipriiKmeiueii Айтсам мына сырды напар ма екен? ©рт алды ер‘1сш‘ д‘1, езепм от, KaHFbipbiri енд! кубас кайда кетем?! Апырм-ау мынау кандай ауыр кайгьй Жан ппркш буран пегып ауырмайды?! 3 \\л басып бар денемд1 ала алмаймын, Ыстык жас ек! кезден сауылдайды... Жок, бекер. ©шм емес, т у а м шыгар. Т уам де керрен ауыр IciM шырар. Бу да 6ip керемегп тушпн сыры Кунэкар жонджтерге кысым шырар»... 1 Б а й т ы з — каттЕЛлыктан, сарандыктан, залым- дыктан халык каррысын-а ушырап, байгыз болып кеткен бай кызы, деген халык. аузьшда аныз бар. 139

Осындай отырканда киялга мае. От 6ерд1 динамитке комсомол жас. Тас тобе талкан болып копарылды Кулагты байрызды да 6ip ушкан тас. Кулады ол тац атканша талып жатты, Жай гапа ел'км дем1н алып жатты. Аралас танга талас караккыаден Шын уйыктап, жансыз дене тас боп катты. Байгыздьр жаман темлек желге бердл Жел окып жамазасын колге бердк Dip батып, б1*рде шыгып су бетше Толкынныц тепкгешде децгелендк Доцбекшш децгеленш сырги берд1, Толдынная толкын кагыл ырги бердк Белмен телегендщ тепец-тепец Тун жакда 03i суйген жылжи бердк Токтаусыз омip жылжып ара бердй Каласын .комсомолдар сала бердк блен-жыр кунде думай мерскемен Дабылын улы енбектш кага берд!. Ескшк осылайша еше бердк Б13Д1Н кош алга карай коше бердк Жас кайрат комсомолдар салган кала ©скелен ом1рдей-ак осе бердк Жана GMip жас eciriH аша бердк Жаца кун жайлы нурьш шаша бердк Жарыкты жаца куштен жасырынып, Аксацдап карацрылы'К каша бердк 140

EcKi жай ертепдей елслз, кунс1з Карацгы мещреу дала тьжлз, унс13. Орыны еск‘1 кыстау— байгыз мекен Мшеки аппак кала айдай мшаз! Сауле ойнап сэулеттешп кала мен кыр, Гул ©с'ш, кино журш, кенел-in тур. Кепне каранрылык капгездж, Нурына электрдщ болешп тур. Кашаннан карацрылык кунмен кундес, Кулген ел кунд1 суйер, тунд1 суймес. ©М1рд1ц тунЙ1 гана тьтек кылып Кей жандар байгыз мшез кунд! суймес. 1933

КОЙШЫ КYй I (Кдзацстанныц X V жылдырына арнаймын) Алабы Алатаудыц айдын шуак, Сан булан, саркьграйды таудан кулап. Ен жайлау, ерке коныс — жасыл майса — Турары терт тулпспн эуелден-ак. Ж1бектей бураланган жасыл желек. Асыл гул, кыз кызгалдак 61'ткеи белек. Белене бытпылдык, сап, булбул сайрап, Керемет койгандай-ак. сырга белен. Терт тулж мынгырран мал жатыр каптап Кешиел!' косы анау турган аппак. Койшылар малмен epin 6ipre жылжып, KiM 6aFap малды буйтш, карап баптап?! Аргымак мынау жаткан асыл койлар, Депрез алтьпн тукым — едьдбайлар. Ж 1бек жуп, мырсын саулык,— тумса тусак, Телдер1 кезд1 тартып гул-гул жайнар. Койшы отыр кой шетшде текше таста (Деу киьрн туске карап пэлен жаста) ©лен, жыр, куй куйындап теплед1 Я кайгьг, я кецш н шаттык ашса... Колында дом бhipасы, белде курай, Кеи жылдар ет1п жатты аккан судай. 142

Сол койшы 6yriH де отыр сол орьгнда Койменен 6ip жасаскан 6ipre тумай. Сабырмен олденеш отыр ойлап, Тещздей тупаз терен ойта бойлап. Ажарьш шаттык. басып зауыктанып, Бетшде куаныштыц нуры ойнап. Буркптей 6ip керйлш, бойын балан, Белпсш етксн куннщ отыр санап. Белп жок етксн кунде кешл токтар Бупнге 6ip-aK, келд1 ж анамалап. «Кед жердщ ушырап ем тарлырына, Байлардын басымды шп жарлырына. 0cin ем егей улдай ез жср!мде Дуниеш'ц кия карай барлыгына. Мыц алгыс заманьша багымды ашкан! Куаныш кецшмде кайнап таскан. Кере ашы-п кулашымды кен толгансам Ж урсктен теплгендей жыр мен дастан. Па, mipKiir, кандай кызык азат ем!р! Ер мшез, жайдары жан — ерке кешл. Кайрысыз, кас1ретс*13 epKiH жасап Алшактап аягыцды бассац жеизл. Мен бугш терезем тен азаматиын! Алдыма алысырак карамакпьш. Жаныма жэб1р берген ecni емпрдщ Мыц кун in 6ip кушмс баламакпын»... Д ед1 де 6ip сиш ш п— насаттанды Ашылып ап кабаты азат жанды». 143

Таудан тоят тьлсген каршыгадай Кияга кезш Tirin карал калды. Койнынан газетгн ап, карай алып, Сакалын саусарымен тарап алып. Жымиып кулш к.ойып дед! койшы: «Тусф’ ген cyperiM/ii калай анык! Едбектщ осы емес пе макталганы?! «Екп1ИД1* бакташы» деп атты алганы. «Болсан, бол Мураттай» деп мал ecipren! Атымдьи халык тепе жатка алганы. Абырой осы берген адал ецбек! Адал ецбек Йакыт пен зейнет бермек. «Ецбек кылсан емерещ!» деген макал Ецбексяздщ карангы,— арты кермек. Ертед мен он бес жылдык тойра барам, Сол жайды бупн б\\р аз ойлап алам. Кыдырдай малды еа'рген шопан ата. ©Hcpin oMipiMHiii сонда салам. Достарра акы алмастан айтам акыл. Бшенш олар да айтсын 61‘зге макул. «Халык 03i жаксылыктьщ анасы» деп Бар ед1 бурынрыдан калган «акыл. Бас косып барлык халык кецеседк Ксдеспен ер жеп’лш, ел оседк Кенесаз кертартпалы кешеп кун Квцшмиш кей-кейдеп елес1 сд1. Зар шеккен, кек кайнаган мыц жылры SMip Зкл баскан тастай ауыр муцдьг кошл. 144

Кой баккаи койшы атасы шогган ата Керд1 ме содан 6epi мундай ем ip?! Кара кун, кара бурют баска Tenin, Кайгыдай кара жылан журекп eMin. Жаныцды жаншып езш жепдей жеп Алдында турмады ма ел1м renin?! Журекте жанбай жатып жалын сент, Жауыздык нак ксудене нардай merin. Kecuin талап жолы талпына ал май Дагдырдын дардысына мулдем кенш... 0ксумен талай ewip етпед'1 ме?! Ж ан гул! жастай солып кетпедд ме? Арылып азап куннсн, ауырлыктан Куанам бул кунге де жетксшме! Ж ана OMip, жаца дала кундей жайнап, Кайгыны кап тауынан асырды айдап. Кугтыкгап кутты кунin мерекелеп, Куаныш арка-жарка б;здщ аймак. * Тойыка б1здсн сэлем алтын аймак! Сэлемiм сарымайым, сут пен каймак. Кен алкап той хабарын ала берс.1н Ал курай, куй толкытып жпбер сайрап!..» Дсгенде ак курайдан арылды куй Даланы кернеп ксгп арынды куй. К ул ак сап тау да, тас та тындай калды, Дегендей мынау иеткен дарыпды куй! Расырдан кайры таргкан карлы Алатау Бауырьи байтак копые, балды Алатау. ]Q_0 Турманжаноа. 145

Койшынын мунды кушн тыцдай-тындай Журегш кайры жеген зарлы Алатау. Ecini шарыктаран шатты 6ip куй, Ак. курай аскактаран тартты 6ip куй. Сол койшы «мыц жыл бурын жаннын сырын Куйгс арап Алатаура тартты 6ip сын. Ацырьин мывдаран кой тын-тындаган, Дыбыс жок, K0KT1 жулып быртылдаган. Баяры таныс койшы тарткан толгап Тэгп куй 6ip ражайып сьщкылдаран. Сандал тау, саркыраган су тывдаран, Судагы сары ала каз, ку тындаран. Жалт карап жапырагын жая rycin Кокше гул, кекала орман, ну тыцдаран. Кен жайлау, кербез дала кул1мдеген, Бетшде eiu6ip кайры бшнбеген. Шаттанып кецип тойып жер де, ел де, «Па uiipKin, кандай кызык oMip» деген! Терт тулп< тескейд1* алып жатыр шалкып, Кен алкап кулпыррандай кызыгы артып. Жылкы ойнап, туйе тойлап, кой куанып — Бэр! де шаттаньшты куйге балкыи. Ойнактап ойсыл кара1 ойдан шыкты. Жайылган шопан ата койдан шыкты. 1 «Ойсыл кара» — туйе атасы, «Зещч ата» сиыр атасы, «Камбар ата» жылкы атасы, «Шопаи ата» кой атасы. Сол тулжтерд1 бабын тауып, жаксы баккан кои- шылар, малшылар атасы-мыс деген ел аузында ертеп, ацыздар бар. 146

Жылкы айдап Камбар ата шуркыраган Зенл ата сиыр жайын о да шыкды. Бастарын 6api кслш коса койды, К ула1?ьш т э т куйге тоса койды. Атасы терт тулжтщ тушсе кап! Куанып куттыктады кызык тойды. Bopi до малды ecipreii барып бурын. Сондыктан «ата» атарын еткен ырым. Азабын еткен куннщ аркаларан Ерлер ол тарткан тол Fan турмьгс жырын. Безептш безктдетш, дауылдатыи, Теплтш , туйдектетш, жауьиндатып. Кайырды тэгп куши шарыктата Терендей теб!ренте туптен тартып. Баяулап куй басылды, желдей тынып, Кен элем сабырменен турды тынык. К ул 1мдеи койшы сопда кезш ашты Кай тыны кара жерге мулдем тыкып. Жан-жактан жас койшылар басын курап, Отырды шал касына жакынырак. Бейтаныс еткен куннш окирасын Колкалап койшы атадан жатты сурап. — «Айта туе арры заман шеж1ресш, Аша туе eKi ем1рдщ кенерсс1н. Kopreiiin епеге eTin ата баулыр ©зшщ баласы мен немересш». ю * 147

— «Жас epiM, ж е т к ш ш е к те р , куш м, айым, Бьлгеши сендерге айтпай не кылайын. Кой баккан койшы кулген кун бон па сд{ ? Байкасац еткендеп заман жайын. Бэпелеи койды бакса койшы бакты, Кожалар койFa не боп кур тск жатты. Ж аз Kyftiii, кыс борана а бурсец кагып Азаптыц ауырлырын койшы тартты. Балпылдап мал сонынан ерте Kerin, Tyiieiin тун жамылып, тундслсгпп Ыл;и ме катын-бала жайын олар Суйд! ме мешрленш еркелетin. Болган сон ауыр заман азап катты. Сездж пс сую, кую, махаббатты? Сыпырып мандай тсрд! тапканынды Жалактап жалмауыздар жалмап жатты. Болган жок опдай cipo лан заман, Жанынды uiaFbin, сорран жылан замай. Кыска Ж1*п KypMeyine oip келместен Кисык жол жанды кипап бурандаран. Байыргы бек замаиы, хан заманы Онып сд сол ш!ркшнщ кай заманы. Онан сон патша, а к т а — бай заманы- Кай жарлы запыран жутып зарламады?! Кор атак ед1 онда «койшы» деген Бай май жесе, кайгыны койшы жеген. Койшы деген кор атак, кубьгжык. болып Тецелin отырдык па адаммснен?! 148

Орынык бай ушнде есж алды. Тамарын. калран-куткан жокты-барды. «Ой!» дссе «лэппай!» деп кол* кусырып, Кулдай-ак кызмет еткен сорлы жарлы. Кырык жамау кигснд-epi комыт шекпен. Бутында каудырлаган Tc.pi кепкен Жыл он ею ай дем алый бслш шешпей ©ксумснсн осылай ©\\fipi еткен. Кей сорлы катын алып, бала суймей, Кететш бул е\\ирден орыи тимей. Азабын еткен куннщ ойды улаткан КалаГпна акта аларсыц жанып-куймей?! Ушкан кус, жупрген ан корген-баккан Жабайы сен татысын жопда жаткан. Шептей солып саргайып жок боласыц Он ек1*де 6ip гул5ц ашылмастан... Bip кезде патша ушты, тактам кулан. Кернский деген 6ip доу жа п ы сурап. Жалшыра жарты буршчк тендп< бермой Бу даты куш керсетт! сайды бурап. Курысыи Кернскийдщ сураганы. Бу даты болды баидьщ 6ip адамы. Патнганын салсаты езгермед1 Дсмесек тек эншейш Кулагины. Сыбызгы муцды куйд1 шерте бердк >Курект1 кайры кернеп корте бердь Жылт етш умгг оты сенгендей боп Ауырлык баса берд! барша елдь 149

Кен дала сол 6ip кездс мунга батты, KaftFbiHbiH. кара езеш тыибай акты... Куресте енбек улы жауыи жешп Ж ар к eTin Октябрьдщ таны атты. Кек майдан жана берд1 каулай тусш. Жеи!лд1* алыскан ж ау баудай тусш. Бой кунап, ой таскындап кетер1’лд1\\ Иыктан капрьи тасы аунай iycin. Сонан сон Казакстан отау tSkti Тенджтщ шын 6&irici бул 6ip мыкты. Он бес жыл онан oepi мше 6yriu Табыска тарих танкап т1зе буктк Ел ертец тойламакшы, мушел тойын, Тамаша сауык курып, салып ойын. Коншмд1 куаныш пен шаттык билеп Сергид1 менщ дары* тула бойым. Колра алдым сондыктан мен сыбызрыны, А рызды «Шалкыманы» сыбызгы уш... Аскактап аса берсш ел мерейП Аумасын аспанымнан бакыт куш. Бул кунде ардакды ат «койшы» деген. Эрюм-ак ашына болар койшыменен. Абырой мен атакка тендсй ортак Правосьг бш-б'рдей министрмен. Когертсш кецееп елдщ кесегеа’н! ©ркендеп есхен сайын есе берсш. Уласып тойиа тойы думай болып Кесшлеп жау журегш кесе берсш!». 150

Дегенде карт бурк'птей сандылдады. Кыран дез кияларды тартып алды. Ыптыра куй тыцдаган койшылардыц Колдары куанышпен сартылдады. Атын Minin, кшмш киш алып, Сэлемш достарынын. жиш алып. Танертен. жолга шыкты М урат койшы Ж урекке тойга айтарьш туй in алып. Тете жол тойга тартып жатыр тепе Колхозшы ел айналасы тол pair eric. Бау-бадша балбыраган балдырран гул вскелен eMip сынды турл! жемк:. Кара анрыр канаты бар каршыгадай. Екшш басылмайды аршындамай. Астында ойнап келед Муратынын. Кара y3in катарынан камшыламай. Ссылай турл1 белден аса бердк Кении келдей шалкып таса бердт Устшде кара айгырдын кетерш п «Жана. eMip жаса-жаса-жаса!» дедк 1935