Өтебай Тұрманжанов-Таңдамалы өлендері мен поэмалары

КЫРЛН к ы3 ал гы соз Жолда турды жалгыз мола, Ж о л а у т ы т т!л клтлай, Тула боны сырга гола Шеиплмеген жумбактай. Кыста акша кар басып жатты, Шетке сырын шашпады; Жазда жаиай булак акты, О да сырын ашпады. Тобсешде кызгаддак i ул Шсшек атгы желб{реп, Он шыркады акын булбул. Эн шыркады, елж1'рсп... 0 тксн-кеткем к пйгыланып Кайта-кайта карады, Неге на ныл, неге канып KiM б\\лц\\ олар барады?.. Кейде сункар коиак/гады, Ойга батын огырды. Кайдан 6i.aciH сункар жанды Кыз жатканын... ол сырды?.. 152

Сондыктан да сезд*1 сырлап Келт1рд1м жыр ыргагын; Бермек уиин журтка жырлап Сел моланыд жумбарын t Алатаудын. куысында Ауыл турды- ТЫРЫЛЫП, Карадрылык уысында Калжыраган сыгылып. Арылмаран ауыр у иды, Тар тыныста, тас тыным; Ажарсыз-ак ауыл сыйкы (Онда меш'н жас кушм). Караша уйлер кабак, туйген, Ж адау, жудеу, кецьтаз. Сек!лд)' 6ip кайры уйгеи Селт етпейд1 ©Mlpcia. Жумгаи кездей кап-кара тун, Жатыр басып ел уетш. Битпгбейдд айналада ун... Бплеп алран ауыр муц... Шеттеп уйде жалгыз FaHa Жылтырайды СОР;ыр шам. Кабак кату, кошл нала Ек\\ жичт огырраи. Кал адары кара тая к, KapFbi таккан атасы, 153

Сез! сулу, суйык аяк, Катырмалы жагасы. Сез сарыны суык, туйык, Тэкагтнар тым тас кара. Лшылмаран эл\\ буйык, Ары-стан тым жас бала. «— Тур орньщнан, ер артымнан! — Дейд1* атасы буйырьш,— Белд! бумай, бекср бейкам, Неге отырсьщ сыйынып?!.» «— Жасырыибап, жатка барман! Жактырмайды жас жаным! Карацрьгда кару алман, Кутем таннын атканын!» Дед1 Арыстан тайсалмады, Агасьшан именш. Кайнап KeTTi кайсар жаны, Жат созшен жиренш. Ашуланды, ашынды да 1шсше атасы. Тулады да, басылдьи да, Келмеген сон. шамасы. Азгырды да, жазгырды да, Неше алуан айламен... ©ai болжап татдырды да Дейда: «Торе болар ец[..» Кошлдеп журген кудж Э н пм есш m euiicTi... 154

Агайы-нды CKi ж:пт А т куйрырын Kecicri. Катты кэрып ергенепн Шыкты уйдеп агасы, Ж асыра алмай ашу, к е г т Сурланганып караты! Сол бойымен амандаспай, Асыра ол аттанды, iHi калды, аузын ашпай, Шырарып сап жат жанды. Кундер erri, айлар erri. Ел оц-солын танысты. Ескш'жке ата-кект! Ер майданда табыстьк Бойьш жазып, талаптанып, Елен, кагып ел турды. Ж ас эскерлер канаттанып, Орайынан жел турды. ¥лы танаан сэулеленген, Сандактанды сай-сала; Тай мшуге oni келген, Елде жатсын кай бала?1 Шокпар алып, шанышкы алып, Шыкты ауылдан шаидата. Шырарып сап барлык халык Bepin жатты он бата. 155

Бай мснен бек, кожа, молда, Тунде суман карып жур. Орлар казып жана жолга, Елге ipTKi салып жур. Жар астыкда, сай койнында, Жаумеп женуш жалнасып, Алган Miидет ез моннына, Сыбырласып свз тасып. Душпан 6ip жак, достар 6ip жак, Канды майдан, жан талас. К,иян кыркыс, кырык пышак Елдщ imi квп талас. Саналы' ерлер, бать:р, зерен Бар жана куш 6ipiKTi. Заманры ол кор5 лрек Жауды'К туб! iiiipiKri. Сол куресте кол бастады, Елд|‘н epi — батылы, Сол куресте жол бастады, Елдщ сенген батыри. KiM б!лмей,гй теплей жок, Чапаевтыц ерл!г!н?! Ерл1'п'ке шыи риза бон, EpiH суйер ел бупн. Ki.M бЕтмещи ертепдей Ер Щорсты.н ататьш?! Жолын кескен асу бермей Жаудын сансыз жасарын. 156

Юм 6iJ[Mcfimi кыр кыраны, Лманкелд'1 батырдьг?! Болганнан сон халык ураньг Ж ауын шоптей жапырды. Карапайым кептщ 6ipi — Ел баласы Арыстан, Мэлтм болып ага сыры Mauri кенш калыскан. Ел жасымен урандасып Уйымдасты аттанды, Кару альип кайнап тасып, Ж ал ау етш жас танды. Кун алдында тун турар ма? Каша 6epai сырылып. Т уп а з терен кара жарга Кара туы жыгылып. Сан куресте сапырлыскан Tycri етке сан жара. Елемед1 ер Арыстан Болмаган сои жан жара. Бас жарылса берж шиндс, Ж ен imiuae сынса кол. Албырт жастык ер кушшде Ж ау желемде олер ме ол?! Ж ас Арыстан жадыратпай Ж ауды журд1 тыксырып. К атерл1 ок капылыста-ай Кайдан келд1 ышкынып?! 157

Жазатайым 6ip сапарда Кеюректен тид!' од. >Юбериад1 госпиталька Эттегене-ап амал жод! Госпитальда корд! арасын, Коптон 6epi кормеген. Жасырды ол жан жарасын Жанра сырын бермеген. «Ары-стан!» деп ареала дтап Inicine умтылды. Суйсе даты кезге жас ап Элденеге дымсындьг. Кушадтасып KepicTi де, Кысда рана сейлесп. Жай сурасып быйсп де ¥рынысты кемескй «Адтарра epin адмак. боп... Кашып шыктым дызылга. Осы адылым мадул-ад боп Таттым талап тузыи да. Жаралы боп Gip согыста Калып е;и оц самым. Емдстуге кел!*п сд1м Mine бугш ай жарым...» Деп а расы урындырды Inicine десе дун. Бipак; ол1 imi сырлы 1ште жатыр ит ©лш. 158

Bip ай жатты госпитальда Жазьглды бар жарасы. Аныкталмай болды далда Арасымен арасы. Жазылгаи сон cki агайын Кетт1 6ipre майданга. Bepin журдг жау сазайьш Жаудан бет! тайган ба? з Ала карга ак. эскерС Азрындаран кез1* едк Бет алысы Кытай >Kepi Каша урыс сап келедн Жолындары журтты тонап, Сол майдаинан сырылып. Елд1 ойрандап, кызмн корлап Кара беттер жымыскан. Каиды балак каш как кашкык, Сол майданиан сырылып. Арасында тау мен тастыц Аялдады тыгылып. Т ау мулпген, тас уйык.татан Шак. e;u 6ip тынытар. Кара пейш жаны арам — Журетш тек урылар. Урылардын ушндей нак — Dip куыста сур шатыр. 159

Турды cciri Tepic карап. Сол шат-лрда сыр жатыр. Айналада карауылдар, Карайып тур сумпшп, 9 ai б1ткен азгын сумдар, Кеншнде мун. уйып. Сол шатырда ек5 шонжар, Кара киген казалы; Кабак туйген кандьг колдар, Элденеге пазальк Мундай кезде кайры жуар, Суйешлл арагы, Кастарында жас кызы бар, Оларша айгсак: «мазагы!» Кайгыдан ба, арактан ба?! Eneyi де удай мае... Кастарында 6ip туткын кыз Жака ocnipi.M уыз жас. Калды кулап карт атаман, Жур cypinin офицер. Кыз касына келш таман Дедд «жаным 6epi кел!» Кыз сурланды, оттай жанды. Eni коз1 канталап, «Сулатуга сур жыланды — Дед! озлю «кыбын тап!» Аш каекырдай акды кврген Офицерде ес калмады. 160

«Курбандык — деп кудай берген» Кызды кушу армаиы. «Ксл сулуым, келmi, кел!» — деп, Ашты кызна койыиын. «M eH iKiciH енд1 сен!» деп, Созды кузрын мойынын. Кыз ыршынып, ТурДЫ' ушып, Жолбарыстай жаралы. Намыс, ыза, ашу кмсып. Кайнал каны барады. Кезден жасы мелт-мелт тамды Кскп кайры аралас. Тула боны ерт боп жанды. КаЬарланды — болды тас. «Ерттеул'1 тур аррымак, К,уса кусын жетер ме?! Нар тэуекел ашылсын бак!.. Кур елгенше бекерге!» Дед1 езше тура калды Кушактады ол умтылып. Кыз бел жен маузер алды Шыкдьь колдан булкынып. — Ел-журтымныц намысы ушш1 Корлы'гыца ертсщи iniiM . Ей, жауыз жан, жылан тш ш ! ©леем даты екшбеймш. Ел-журтымныц алып ешш. Дед! даны жас батыр кыз К ак журектен кадады. 11— 6 Турмашканов. J61

Сакк erri де кия мен куз, Жандырыгры оры даланы Тун каймары д1ршдедй Ок даусынан жыртылып. Кдмге ардакты 6ip иг елдП Жатты канра туншырып. — «Аттан!» дед1 буйрык erri Элденеше ок атылды... Кыз жуйржпен тартып Kerri Тун де i3in жасырды. 4 Айдын такньщ нур сэулеа Жайды алтын канатын. Так алдында тун пердеа Квтерие калатын. Орман, T O F a ft, ой менен кыр Уйкысынан оянды. Бозша торрай жырлдран жыр, Тамышжыран так алды. Так алдында бай табират EpniH демщ алатын. Гул-бэйшешек кецш шат Кызралдарып жаратын. К и я д э р ы кызып с у к к а р Кере жайып канатын. Еркшджке жаны щ кэр Узакка коз салатын. 162

Сол сункардай таудан ушкан К еле жатыр 6ip жас кыз. Азат тацныц нурын кушкан Куламдейд1 акша жуз. Кызыл ж1бек орамалы* Бейне таннын. шапагы. Кызыл нуры таралады (Тан да солай атады). Ата малы астындары Ор кояндай ойнайды. Жерд*1н танып тасын даты Ж ас сулу кыз болжайды. «Отыи алган, от жлккан жер Мынау жатыр еск! журт. Арту, арту эне 6ip ер Козы такыр — ауыл сырт. Бул мацайтта ел жок коз'ф Жасырынтан зым-зия. А к бандыдан керген жоб1р, Кулазыран тур уя. Бой жаздырмай суыт куран Канды балак кашкьтнра. Кызыл косын жана тугаи Осы кырдын астыпда... Дегенше кыз кез алдында Керд1 алыстан коп шатыр. Кырда сакты, ал гы ылдида Коп карулы кол жатыр. 11* 163

Куанды кыз, жубаплы кыз «Кутылдым деп куьъишап» Кошлдеп Keui к©к муз Ашылды да сур туман. Жалтыз атты жапандагы Коры сакшы* кырымнан. «Журек жуткан нендей тагы ©л!м ]зден урынтан?!» Деп ацрарьип турды баикап, Жолын аадып жург;ннщ Батылына басын шайкап «Елциа»— деп бул ldMiiiu?!.» Кыз жакындап коле берд]\\ Сакшы белп сурады. Кызыл- ж 1бек орамалды Кыз колына ап булгады. Жакыидауга бер;и руксат «Б!:здпш> дси белпсш. Сопдадагы сактыкка сап Сайлап турды вз Kyiniii. Кыз таянып солем берд! Орамальш кетер in. Жлп-жас кызды сакшы к©рд1 Кару таккан тесолш. Каруын ап Сойындары Ш габына тапс ырды. Соиал бер{ ойыпдагы Умытпайды жас кызды. 164

5 Нак сол кезден кызга таныс Ж ас Арыстан журегь 0 з ойынша емес алые Кыздык даны тьлеп. Алгаш 03i 6eTin ашкаи Батыр кызга таиыскан. Журсп’не танба баскан Кешл суйген кол кыскан. Бонды куып 6ip кызу от, Жанарынаи жалт еткен. Сол сараттан жаны дос бон А к ниетпен ант еткен. ¥лы жорык канды майдан Майданда ерлер туледк Орын алFan мэнп ойдан Коп кундердщ 6ipi едк Медсестра — жас карыидас Жалпы 1*ске таныскан. Бор! даты озшдей ж ас Кдйры-муи, жок жанышкан. Жар аланган аскерлерге Жагып журд! AopiciH. Тоселген;н кара лезде, Уйренш ic эд1сш. Шырарып сап icKe уйреткен Иван доктор уставын, Юлт кЫрд! кыз Дом еткен. «Тамаша-ау деп тыста кун!» 165

Енгезердей ядра жшт 0те берд1 алдынан. Кадалды да калды турып Кладей-ак. танытан. — «Кайда керд1м таныс Tyci?» Дед1 акырын куб 5рлеп. Сол мезетте келе бердк - Коз алдына 6ip сурет: «... Кднды каймак,, коргасын тун, Кезге туртсе кершбос. Ауыд мылкау ит те жок ун. Ай жулдызсыз ауыр кеш. Cay eTTi де, келш калды. Шабаланын иг те урдк Астан-кестен элек салды Уйге Kip,o,i, тштщп «Актар!» дед'1. Ш у етп ауыл, Шырылдады жас бала. Соккандай-ак куйын-дауыл Сыкырлады бас пана. Тертеу едп< уйде б1здер: CiiwiM, женгем, карт анам. Жас арызды муцды кездер ©рттен коркып жайпаган. Сатыр-сутыр мылтык даусы, Келд1 iprere уш Kici Bi.sre мэл1'м бул ж ау ici, Урейлещи yflimi. 166

Таре етюзш тепт*1 eci«T if Сыкыр ctti ергенек. Бейне уш жылан суьик, тусгп Шыкты торге ермелеп. Ж арык кылып зажигалкасын,1 Уйдщ imiH парады. — «Тап кэне, деп — уй иесш?» Карт анамды сабады. Спунмд1 кеп кушактады, Ецгезердей карасы. Анам тагы ойбай салды «Деп кыршыиды аяшы!» Меш 6ipi жумарлап ап, Колымды артка байлады. Женешегзд 6ipi сабал Bipi кеншн жайладыи. «Ойбай! Ойбай! Кулыным!» деп Ана сонда ыршыиды, «Узiл д i рой жулыным!» — деп Б1р жырылды, 6ip турды. Ала TycTi жагасынан, Анау жылан каранык. BipaK басты как. тесшен Ара тускен ананыц. Ана барып шашын жал Шалкасынан кулады... 1 Бензинмен жанатын шаклак. 167

Адам тупл, жер де аяп Солк-солк ст5я жыладьь Кез келгещи кесш-жарып, Жас баланы найзалап... Кьшбат жиЬаз буйымды алып Кыз, к.атынды байлап ап. Малды матап топырлатыл, Сем^здерш сайлады. Сескендор'ш мылтык атып Кику салып айдадьи. Козы манрап, бузау менреп... Гнгэлады» жас соби. Кара салып жылап, едреп Кугирещо азалы уп. Kerri тартып тун жамылып. Тундей кара кыррындар. Орнатып елге замук Азгыи-кузгын сум мундар. Канды кырман, каралы ауыл, Кала берд1* мукайып, Шыр-шыр етш кыршын бауыр Кан боп жатты тырайып. Сол ушеудщ осы 6ipi — Елгезердеи кара едк Онда муртсыз суп-сур rypi Бетшде кал бар ед*1. Калы да бар, капы да бар. Эне кара бетшде. 168

Н ак сол мундар, пак сол« мундар ©згермеген секиш. Ж ас спиммд'1 шырылдатып Арыи баскан осы сум! Ара тускен аиамды атып Канын шашвдн осы сум. Тфу, тфу, бет*1 курсы»! Кайдан жур бул кара бет? Канын жуктеп талай кыршын Кутырып ед... талап ед... Арьтстаннан айнымайды, Элде тукан бауры ма?.. Кешеп сум канды кангы! Неге елт жок жауызга?..» Ж ас журеп булаи-талан Зыгырданы кайналы. Еске Tycin канды бораи... КычЗ киялга бойлады. 6 Эскер еру — жазры 6 ip кеш Ж анга жайлы- жаз, ымырт. Т ау басында еркеш-еркеш LUerin жатты акша булт. Т ау етсп птым кестедей, Ширатылган шуйгш шоп. Эдем1 аспан нур квшкендей Кызыл шапак кешю кок. 169

Жайлап ескеи жаздьщ жел( Жанга ракат бередк Мастандырып жайлы' леб1 Жупар Hie себедк Булк-булк кайнап буйра булак, Левкады, агады; Толкын атьш таудан кулап, Жагага кез салады. Сол булактык кайнар K63i Тан-тамаша текше тас; 0 лiM емес, e.\\iip C63i Отыр таста eKi жас. Сол булактай таза кещл Кайнап шыккаи ыстык сыр. Eri3 дэндей журеп 6ip, Онда болсын неге Kip. Ойды тартад ойнакшытып, Ертецп кун слеск Балбыратьгп бой балдытын, Келешектщ кецес!. Журек ту'лап, бой шымырлап Жамырасад ж ас бшек. Bip-6ipiniH: сырын тындап Сырласады жас журек. Акку каздай аймаласып, Албыраган ак, ниет, Кумарлаиа койын ашып Алил eMipre бас иед... 170

Кыз fалдa k.tай кызык.тырраи Kipmiri жок. кыз жаньь, Купиясыз, жарык нурдан Жаратылган ибалы. Бос сез1 жок боямалы Бекер жаткан орынсыз. Нендей таза иман-ары! От мшезд! осы кыз! Ж ас сулу кыз Арыстанра Актардьи асыл коймасын. Epii< беред албырт жанра Дегендей-ак. ойласын. Ж уректег1 жумбактарыь Айтып болды машыктап K yT T i ж!пт жауаптарын Анык, айткан ашыктагг. — «Bopi де рас, мешн агам ©зщ айткан сол кара. Ж \\'Репме кушк салган М енщ дары сол жара. Бурын болран акка офицер Арры жаны карадры... Мына хабар канды семсер Тагы тхлдл жарамды. Жалрыз окка жалынбастан Алып кап ем «жакьш» деп Ж акы н достар акылдаскан Бул «макул» деп 171

Жакыным деп жаиым суймес >Kaiстырмa ймы\\i кылыvын. О да 1'шмерез млран имес Б1рак сезем бузыгын. Жат мшезд1 жакыиы жок, Жеке дара тымырык ^ Суык кешл, сенген 6ip шок Жаны кара 6 ip ымырт. «Жауыз кыз!» деп жакгырмайды- Ccni тагы сол арам. Жабар ма етек толран айды? K dcin сеней садагам. Сактан! Сактан! сур жыланнан! Абайсызда шакпасын! Ашпау уш1'н тылсым кылгап Каиды сырдыц какиасын. Саяк журме соулетайым! Кагерлжтен, кауыптан. А ярындьь баскан сайын Ацдыр дуспаи жауыккан...» BipiH-6ipi ыстык сушп, Урынысты ею* жас. IniKi сырды кыска ту/fin «О л б 1зге жау! — дед! — кас!» Жайлап туа'п тскше тастан Келд1 олар шатырга. Жол -же некеп макулдаска н Copin салып акылга. 172

Коштасарда кыз мунайып, К ул-мсд i ay ир курс! нд;. T iK акта алмай турды уялып Жасыргандай 6ip сырды. /KiriT кетт\\ жасырды тун. Ж ас жичтт:ц карасын. Олде калай Gip ауыр мун, Басты коц1л парасын. Шошы нfандаи олденсдс11 Шатырына KipAi кыз. Ж ар к сте кап бултка юрген Сияктанып Gip жулдыз. 7 Шам cei-uipin ел жаткаидай, Бултка барыи ай батты. Таулар жатты нар шеккендей Ж ум ган кездей сай жатты... Ею жастын ce3irr аадып, Таста жаткан 'Гаскара, Н ак сол кезде турды каргып, Бузы к оймен кап-кара. Tyci суык сур жыландай, «Шагамын!» деп шабынды, Е к 1 аякты Gip жыландай, Тары канды сарынды. Арам Tyci езгершп Усады ол тажалра; 173

Tan сол кезде кезщ келш Кореец, дер ец ажал ма?» Уын шашып, калш-калш етш, Кайрады од TicrepiH. Орындаура таска ант етш Кара жауыз iCTepin. «ОсЫ' тунде тшн кесш Тунмен i3iH кемейш... Я бел^мд; ез1 м шешш Ит елiимен елейш. Кызралдакдай кыздын басын, Кырш е т ю з т кыркайын. Сертпен туйген уэдееш, Орындатпай куртайын»... Дед1 даеы канды канжар KipAi тонный койнына Ок жыландай уртында зэр Орадмак кыз мойнына. Тас тургшге к©зж тжп Тун пердеД д!р erri. Bip зымиян тас журекп Суык журш уры 9TTi... Суда кундькз, кырда кулан Тыныштанран кез едк Ушдеген элдекайдан Yxi даусы-ак келедк Жер уйктаган. Жел уйктаран Мылкау, сокыр, тун — тылсьш. 174

Жалрыз рана кара жылан К,ан 1здеген KiM бьлсш... Еппен барып, eciK ашыи Кдрд1 урланып шатырга. Кулак салып, байкап басып «¥стай ма деп капыда!» Жатыр ед1 жалрыз 031 Сол жас сулу — жарык; ай! Киды калай жауыз K03i Аямастан апыр-ай?! Буыидырды кара жылан... Кыздын. жаны киылды. Канды колдан арсыз арам Ж урен не у куйылды. Так алдында кок. жузшен Дрын Tycri 6ip жулдыз. Оттай ыстык журег1мен Сол жулдыздай сенд!* кыз. 8 Сусылдаран тавдары жел Суык хабар тараттьк.. Ызаланды, ашынды оскер Алды колра жаракты. «Жау кайдалап» жайнады оттай Ж ас батырлар туйиип. Атылатын турды октай KeKTi жандар кушнш. Иван доктор 6eii суп-сур Келд! кепке сыр алып: 175

«Тамарьшда кол 1з! тур Буындырган, бул анык Мойыныпда ел ген жылан, Жатыр боска оралын; Муны осылай а мал кылган Dip жауыздын. колы анык. KiM ол жауыз, ю'м ол душпан KiM елп'рген ол жумбак? Сыйкыр емес келген тыстан 1цп.\\пзде ол сум над». Ьдеси'рдж, i3 кесЛрдж... Жан Typmire шошындык. Таскараны тапты кудж Не маскара, нс сумдык,?! Ксшс кошке жылан альш, Жургеши де кергеп бар, Жыи ургандай суман кагып КелгенiH де керген бар... Келд! Арыстан карауылдан Естш анык сез артын. Сазарды да, томсарды улан Лап етп ол 6ip жалкын. Керд1 агасьш шетте турган Зыгырданы кайнады!. Кызды олп'ргеп сол антурган Жалгыз ©31 айгагы. Кеше гана ©3i кыскан, Жш-жкйшке кыз бел!; 176

Коштасарда ыстык. кушкан, Сез1лгендей кыз лебь.. Найзакайдай жарк, erri де Шыкты коптin алдына. Сак, колымен сарт erri де М ылтырын тез алды да. — Достар! — дед1, санк erri Жалт карасты ж ас ерлер. Кез1*м келд1— дсд\\ — мше Кекл колдьи 6ip сермер. Анау турран менщ агам: Таскара мен Арыстан, Bip экеден, 6ip анадан, Bip уядан 6ipre ушкан. Турмыс зацы жолымызды Айырыпты GMipre. Соны бкпмей сорлы кызды Колдан берд1‘м ©Л1*мге. — Калай сеш* дед1'м арам! Ой, сум обыр, жезтыриак, ...Кулкыиыца еш тоймаган Ж ут коргасын кумалак,!..» Дед! дары ер Арыстан Басты бите, тырс erri... IВанды кауып калды жылан Bip боз тутш бурк. erri. Орындалды жас колынан Жарк.ын дэучр жарлыты. J 2 __ в . Турманжанов. 177

Талап етп, табанда онан, Адалдык пен ар муны. 9 Кызыл косым дыр басына Кыз бейшн жасады. Жазылды ойып квк тасына Кыздыц ерлж атагы. Аттанды эскер шеру тартып, Кеудесше кущи ала; Коп косыннын, K03in тартып Кырда калды 6ip мола. ! СОЦГЫ СЭЗ KiM бктсш сол Арыстан Tipi uibiFap?! КаЬарман халды мыздык 6ipi шытар. Акынта аскак шабыт канат берген Толкыган журепнщ жыры шытар. Батыр кыз бакыт унпн курбан болтан Жае ерд!н жанра ашпаган сыры шьи-ар. ByriHri бакытымыздын 6ip тамшысы Сол кыздын журепнщ нуры шыгар. Тацында тоцкерКтщ ту устаган. Колымен кызыл отты уыстаган. Ер жпзт, батыр кызды KiM умытар: Hpjiiri жау дсгснде курыстаган. KopraFan ел тыныеын кырары ерлер Солардыц салган жолын суытпаран. Сэнбсйтш журепмищ жулдыздары! Жанына дарацтыны жуытпаган. 178

Жас урпак сендерд1 айтып мактанады. Жауынан жасканбайды«, сакданады. Тырнарын T\\Ti астына жасыргаи жау Эркашан 0 3 отына какталады. Ер ici, ерл*1к ici елге кылран, Алдында сан расырдыц макдалады. ©згермес омip барда мэцп шындык: Жаманнан — дат, жаксыдан — ат калады 1936

Ж У Р Е П М Д Е ЖАТЫР ЛЕНИН СУРЕТ1 Ертек емес, 6yriHri ©Mip cypenj, Кецшмде квптен сур боп жур едк «Ертек айт» деп етшген соц балалар CcuiapFa арнап айткан жырым бул едй Кударз емес, кап-карадгы тун едд Тунде жортк,ан «nepi» менен «жын» едь Шсру тартьш жаетарменен шеюскен... Шетелдердщ турмесшщ 6ipi сдк Осы турме азап кабы мын жылты'! Айналасы ауыр кулып, шынжырлы. Тастан куйып салган камал — тар капас, Шын сырынды сенш ашып KiM бкчд1?.. Тундей кара турме iiui тар едк Ыдыранран кайты менен зар едь Бостандыктьщ желшдей боп талпьштан Талап кусы талай ерлер бар едь Тар камалды ыза мен кек кернеген. Отты жальш acnaHFa атып орлеген. К.иян кыспак кикылдаскан кез eAi Кернеген кек кед кулашын сермеген. Ашындырган ауыр вм'ф азабы, Булкындырган болашактыд азаны. 180

Алай-тулей айкасында егмрд'щ, Эл\\ еЫмде 6ip топ жасты камады. Турме шшде тунде тшту барады». Кшмгн де, буйымын да карады. Кеи буйымнын, арасынан K iuiK CH e Лениншн 6ip ютапшасын габады. ©ктем-ектем жендеттердщ сездерй Dip «Ленинде», 6ip жастарда кездерь — Кайдан алдын? — Кайдан таптьщ? Караты! «Ленин» менен таныс болран ездерк — «Ленинменен ецбек таныс ежелден!» Д е д 1 6ip жас жудырыгын кезенген. «Ленин кслсе -б!зд!н ж акда кеб1рек Кара пале арылар ед тез елден».. — «...Кайда, Кайда, Кайда онын суреп*? Суреп бар кггапшанык 6ip беги Бала ок,итын шын кггапты тауыпты Бузылгандар елше жок курметП..» Тарс-турс камшы... Кайда-кайда суреп?.. Турме iiuiaae 6ip керемет шу кетп. Таба алмайсын, таба алмайсьик арамдар Саран коррыл кт беред!* суретп?! Канды сорыс 6ip керемет турме imi, Тупккендей ыза кернеп тун imi. 181

Тарс-турс, Гурс-гурс... KcKii ун... Шыцгырады элде к!м? Жауиздыдтын, жумысы. Селт етл тун. Шу аз гана басылды. «Кайда сурет? Алайын ба басынды?!» Дабыратан дауыстардын iuiiiieii Bip ун шыкды аскактаран ашынды. «Сурет саган табылмайды! Таппайсын! Сен жылансын. Шага алмайсыц,— Шадпайсын!..» Енд1* 6ipi салып кегп баланы, Дегендей-ак неге т\\лт‘ тартпайсыд!.. Еден де дан, eciic те кап агылган. BipaK эл! сурет жок. табылран. Канды таяк, кара журек канкорлар Балаларга аш кенедей жабылган. Мылтык, кылыш, колдарында шокпары, «0ртке» келген жауыздардын. топтары. Алдарында лаулап жанган жалындай Бой бермейтш ел-дщ сенбее оттары. Кыррын согыс 6ip керемет турме imi... Бас жарылды, кол да сындък Tic туст1. Т1л астынан TicneH ыршып 6ip сурет Жерге тусть Кайнап кегп кек куштП 182

Tici сынган бала сонда сурланды. Кезпше от, журегшде нур жанды. Cyperri алый моз болды май тумсыкдар Айтылмаган балада 6ip сыр калды. Бала сонда оттай жанып иурланды. А к алмастай аударылып кырландьк Жальш шашып, ауызынан ок атып, Сулаткандай болды сонда сумдарды. «Ей, жауыздар! жалмауыздар, жауыздар! Моз болмандар! Келд1 xcepiM бауыздар. Ж урепмдс жатыр Лепин суретП Таппак болсац соны !здеп табывдар!..» Екишл жас турран еа‘к алдыида Жарасынын, канын суртш алды да. Ж аралы жас жолбарыстай ыршынып Жендеттердщ /Kerin келin алдына: «Kopi дуние каусап турран ©Mipci3! Сейлесуге сендердтенен квньла'з. Bi3 жальш шок ойнамацыз отменен! B i3 жанатын, ci3 сенетш кем 1раз! Ж ана дуние келе жатыр ту устап! Бар адамзат адал ниет туыспак! ¥лы Ленин сенбес иуры вм 1рдш Каранрылык жасырынып жылыспак. — Ленин кайда? — Ленин кунн’к кезшде. — Ленин кайда? 183

— Ленин шындык, сезшде. — Ленин кайда, кайда онын суреп'? — Ленин б1зде, м!не mchi'k ез1мде! — Ленин менщ журепмде, жанымда! — Ленин Menin иманьгмда, арымда! — Ленин мешц акылымда, миымда1 — Ленин меш'н жалынды ыстык канымда Ленин MeHiH журепмде, кеншмде, Ленин меш'н енбеп'мде, вм)'р1'мде! Оны !здеп таба алмайсын сен мундар, Ленин мен1н кез1мде тур кердщ бе?!» Тертшш жас reMip узе тепсшдк Тепашйрмей дояр cipa кек юмдП Кернеп турран кешреки сездерш Куйын, дауыл айтып салды екшндк «Бостандыктын бораны бар журектс, Шын бакыттьщ ураны бар журекте! Тецкерютщ тэжш киген кецшм TenKepicrin мурады бар журекте. Бостандыктын буланы бар журекте! Ленинизм шыраны бар журекте! Сещдре алмас ол шыракты ешк'ш де Оныц мэнг! турары бар журекте!» Бесшнп жас бала бурит сешлд!, О да айтты ескшкке еюмдк 184

«Шар болаттай суарыльш майданда Б1здш сана куреспенен жет'шдк Б1здщ журек жас расырдын, журегП Б!здin. тклек миллиондар тьлегк Эне келед атайын дсп жаз таны! Kenuii м де, ем'ф!м де куледП Сырт-сырт согад Кремльдщ куранты, Бул енбектщ ыррагы мен шын аты. Бакыт-бакыт! Мен бакытка жер!кш'н! Жалындаган жас журектщ шын анты!..» Сонда 6api куркуреудей гуршдеп. СТурме турды кулайын деп д^ркдцеп). Ж ас журектен шыккан ысты-к ушкындар К©к жуз1'нде жаркырады кул1мдеп. К етерЫ п келе жатты кун шырып, Bip ж ас ел/_и жарасынан ушьгаып. Кызыл канга боялкан ж ас кейлег1 — Терезеден турды Кызыл ту шырып. 1955

Ж О Л А У Ш Ы М Е Н Ж ЕТ I К, А С К Ы Р Ертедс 6ip жолаушы сапар шекксн, (Бармак боп кудасына журген кептен). Жапанда жалрыз 03i келе жатты Жарысып желмен ушкан ебелекпен. Жол узак, барар жет еш кашык. Ксле/д ipi адымдап алшак басып. Кед дала бейне мулгш ойга баткан Ткл катпас. жолауптыга сырым ашып. Киылып карарандай кия мен кыр, Сактыкпен сактат-андан ерекше сыр. Оралып жолаушыныд етегше, >Kyripin жас баладай жел FaHa жур. Тырнайды аярынап бота бурген, Жолшыны epci ко pin жалныз журген. Караиды таныркапа тасбака да Тарбандап кед далада OMip сурген. Ушкан кус, жупрген ад кершбейдк Ойлаудан ушкыр киял ершбейдЕ «Бул жолдыд мен бЕчмейтш не сыры бар? 6 з1мнщ жастан ескен жер1м» дейдЕ Сонда да жалгыз G3i шошыиады, Квшлге oip суыд ой косылады. 186

Темпеккс вднактанан адршырадай Дем алып кейде азырак отырады. Киялдын озш 6epin кушарына, Сол мезет куйын болып ушады да. Жокднылыд жолын кескен жомарт ерге, K im б1лсж нак, сонда 03i усады ма?! Киялга оншама квп epiK бермей, Тагы да аяадады жолын орлей. А ярып жедел басып тяргып кетт1 Бгге ме жол акысы жолшы журмей?! Ж у р ю жалгыз жаяу онбес жарып. Батура жадындады кун кызарып. «Алдымда узак емес 6ip кыстау бар, Ж арыкта жетсем дейд1 согап барып». Осылай ойлайды да асырады. А сырып катты журш, басылады: Астынан бiр тебешк шыга кели «Жолдас» боп канрыган «нт» косылады. «Жолдас» дсп итп* Kepin куаиады. «Кушкэлап!» келмеген сод куалады. «Иеткен ит адам суймес тарыланран?» Дед1 де оны imTCH кшэлады. Кумады «MTTi» оуре боп одан арман. Жолымен журе берд1 бетше алран. «Иттагы» ере берд1 дабаттасып Калайда дегендей-ак. сеней калман. Ж урад! жаяу журсе, турса турып. Ж аи-ж акка жалтактайды мойын бурып. 187

Кастык,пей жолдас жолын апдырандай Кояды анда-санда даскырша улып. Жолаушы соида «итщ — бетен» дедь «Ит емес, мынау дасдыр екен» дедй Буйректен шыра делш тары 6ip «ит» Косылып ода 6ipre бекендедй Колы мен сенген байрус аярына, Карайды мыдтап устап таярына, Жапанда жалрыз езш каекыр жеген Bip адам еске T y cin баярыда... Бул 6ip ой бойын басты доррасындай — Кайрыныд мойнына шген дорбасындай. Эдей1 арнап 1здсп 03i келрен Каскырдыц ортадаты олжасындай. «Уш жолдас» катарласып келе жатты. Мунартып дас дарайып кун де батты. Кере ашып кезек-кезек ауыздарын Коздерш касекендер жардылдатты. Жолдассыз жапан тузде жалрыз жаяу Коншне кенет TycTi дайры, даяу. «Дап-даяр дасдырларра жем болура Айдаран осы жолга дай дудай-ау?!». Дегенде лап етед1 дайры жалын. взпин ойлап делш мушкдт халш. Айрылып адылынан дегб1ресе Белгш не icTepi дасдыр залым. Тез жиып ез бойына куат кунпн. Болжады адыл менен шпн-тысын. 188

Оп-он.ай неде болса жендлмеске Шарт туйд1 сокан к ел т ойдыц ушш. Улыды eKi каскыр аузын ашып, Тырналап, буркылдатып топырак шашып. Жан-жарын жау камалап алган жаяу Тусшд1 кутылмасын снд1 к,ашып. TicTepin таяп калад сакылдасып, Койгандай 6ip-6ipiMeH акылдасып. Жолаушы таярымен тап беред1 Лярын жолбарыстай батыр басып. Каскырлар онша коркып тайсалмайды. Таядтан аз именш байсалдайды. Тырмалап, TyTiKTipin, топырак. атып... Тек ттл жок, армандарын айта алмайды. Кей кезде жалт-жулт етш жайкавдайды. Каскиып кайсарлык кыш кайдавдайды. Ж алтадтап жаны имешп, жун жырылып... Бой тартып сескенгеш байкалмайды. Жаяудыц жолын кесш шыр айналып, Кездер'1 кып-кызыл боп шамдай жааып. Адситып азуларын умтылады, Кумартып кейбйр кезде естен танып. Дауылдай шанды боран сурылады. Эшшсш 6ip уыс кып куырады. Ойнаган отты коздер нажагайдай Бейне 6ip кырык найзасын суырады. Ж а я у да жанын сала корранады. Бойынан 6ip суык тер сорралады. 189

Алдынан eni каскыр тары шырып Алды-артын корашалап торлап алды. Сонымен тертеу болды, бесеу болды. Акыры жалрыз каскыр жетеу болды. Кайдары каскыр бггкен каптап Kerri Торулап олжа тапкан осы жолды. «Жаяуды жей,\\пз!» дед! жет1 каскыр. Дегендей ©3i келген «даяр ас» 6ip. Алды-артын корашалап журпзбейд1 «Адамым андыспай-ак аузыма Kip...» Дегендей тап беред1 батыл басып, Кезшен коз тундырып жалын шашып. Жсз тырнак жет1 каскыр бассаладьг. Жасканыи жалеыз жаяу калса сасып. Жан кейт келе жатыр жаяу батыр. Келгендсй 6ip басыпа замай акыр. Ойра алган 6ip медеуп осынау кыстау «Жетсем деп соган Fana кетпей капыл...» Каскырлар кейде каптап атойлады. Жел шашып ойиакандай от ойнагы. Аспаннан топырак, жауып элем тапырык «Жын», «ncpi» жиналгандай осы ойдагы. Жолаушы ьгзаланды, калшылдады. Ак таяк ак семсердей жалтылдады. Айнала кез келгснш орай coFbm Аянып, сасып, коркьип тартынбады. Кдскырлар улыды- урд), кацсылады. Аузынан сьлекеШ тамшылады. 190

Олжаны ез1 келген жей алмастан Сандалып, дымы курып, сансырады. Жолаушы айта калар кайрат erri. Кыстауга жанталаспен келш жетть «0 щм бе, TyciM бе» деп куанраннан Bip уйге eciri ашык. Kipin Kerri. Ecirin 1штен жауып Lain алып. Кдлгпн, йшешегш бш п алып. EnTirin, ecin жинап, TepiH суртш Отырды 6ip аз рана тыным алып. Каскырлар тырналады eciKTi кеп. EciKTi аша алмастан ©ш1кт-1 кеп. Сею'рш 6ipi уйд1'н T©6ecine Сыгалап 6ipi асылып TeciKTi кеп. Казды кеп e?wi 6ipi ecin астын. («Жейм.'н — деп кдйтсем де ceni ашпын») Уыстап топыракты тартып жатыр Арасын аша Tycin ©ргеи тастыц. Жолаушы аз отырды тыным алды. Жумыстыц жай-жапсарын б inin алды. Акылы орнына кеп, бойын тсжсп, Калпына жайдатыдай MiHin алды. Каскырлар тыным таппай казып жатты. Астына топырагын жазып жатты. Арасын ерген тастыц тескен кезде Аяктан жолаушы да устай капты. Кездшш суырып ап кынындары. «Айласын icreiiiii деп мунындары» 191

Шашага сагалата тырып алды. ТерЫн. тарамыс пен жымындары. Суйпч де коя койды кешл етш. Кдскырын. ещй аярын алсын нетш: Кажады, кансырады, кансылады. Калжырап д1р-д1р erin эл1 кетш... Cenipin тары орнынан тирады да, Аярын элденеше бурады да. Кыцсылап дымы курып, ym 6irin Ышкынып тоиырак каба кулады да. К,аск,ырлар кашгы бэр! муны керш. Bipeyiii ез imiHeH курбан 6epin. Какпагша кастык, 1здеп ©зi туст! Кашаниан канкор каскыр канра жерж. Тапкырлык, батырлыкпен eri3 жолдас. Тар жерде таикыр болмай cipa болмас. Алрыр ой, эдшиилдж, айлакерлш — Авдысып алысканын алмай коймас. Жолаушы Mine осылай ерлш erri. Акылмен, кайсарлыкпен KepceTri enri. TepiciH сыдырып ап касекещпн. Куншыга ез жолына журщ кеттк 1955 02

22 Ж А С T A F Ы А Я Ж А Н М Е Н 72 Ж А С Т A F Ы Ж V Б А Й Ы Т У Р А Л Ы « Е Р Т Е Г I» Ертектщ де ертеп бар, ЖурепндЁ ертетш. ЕртектЁц де ертеп бар, Киялынды ccpncTin. ЕртектЁн де ертеп бар ЕрдЁ батыр ететш. ЕртектЁн де ертеп бар Жан туршЁпп кететЁп. Ерте кезде ер тек конран, Туркстанныц каласы. Сол ертекке ертек болран, Талай казак баласы. Момынсынган молда гит урран Му fамырсыи, монтиы п Елдён. канын тесней copFaH 0з еркЁне мол тиёп. Туркстанга тупей келin, Талай бастар кататын. «Аламын» деп тЁлей келin Ылги берЁп жататын. «Кожахмет Яссауш'» деп ЗЁкЁрлер де салатын. ) 3 __ 0 Турмапжакоа. 193

Ылри «бер» деп, ылги «бер» деп, Алатын да, алатын. Ала шапан, ад солделер, Сумац-сумац дагатын; Жылан, сыйдыр, элденелер Журепрци шадатын. Аппад ишан, дырык шырадшы, Елд1 уст in тонайтын. Ел наданда жедь шадты, Оньщ 6api оцайтын. Бупн Mine, алтын кундП Туркстанра донды дут! Уялаган дара туши, EpTeriHiH 6api умыт! EpTcrini есде салран Byrin болса, 6ip надан Дер ем дары: «Жалран! Жалган!» Киналам да, иланам. Нанса оган одыран дыз, Отырам да ойланам, Журег1ме к'фгендей 613 «Бекер!» деймш, кой балам! Бекер болмай, мекср молда, Айналдырса баланы, Олда, булда, олда, булда, 1хшм оттай жанады! Суймес пе е,Дм, куймес пе ед1м Болса егер жай адам. 194

Мугалима атыц сешц Ай, Аяжан! Аяжан! «Ашыд жарын,» Аяжан-ау! Жетшстеп «жас» скен; Жасты арбаган молда сум-ау Жаны дандай тас екси? Ko3i содыр карацры емес Мугал1ммен кешсп... Молда жезде «дурып кецес» Ертегни еседь *«Меш суйсец, Аяжаным, Тершдесш ужмадтыц. Аткызамыз рахат тацын, Аясында гул бадтыц. Гулдср жайнап, булбул сайрап Rip жупар жсл еседь Кумарменен кулш-ойнап Кывыд кундер кешеп. Кызмет етед хор кыздары, Отырамыз оцаша. Мейрам, думай куншц 6opi, Таусылмайтын тамаша. Картам маймыз да йгылаиып, Мэнгшккс жас болып; 0лм ес суын imin алып, Вал-шарапка мае болып. Алм а nicln, 63i Tycin, Алдынызда жатады; 195

Суйген жаньш суйin кушып, Ж ан лэззатка батады. Нешетурл1 суйген тарам Алдьщызра тартылад; Бэршен де артык саран Жанып турган жар шырак. Кэрш к жок, кыс болмайды, Ылри гана жасыл жаз. Кешл к,алар ic болмайды Квлде жузген корил каз. Жанын батар рахатка, Айтып.-айтпай не керек?! Молда жары сол ужмакка Молдаменен 6ip к1ред...» Осы ертекке epin, нанган Ай, Аяжан! Ай, Аяжан! Болсац ед1 окымаран ©3i надан жай адам... Сол дуниеге ерте кетпей, Неге осынша байланды? «Жалгандыс» тез талак, етпей, CaFan дал ай айналды?! Каргыс аткан Kapi жылан Сонша неге шаншылды? 1шщ жылып сен де соран, Жаныц неден жаншылды? Бул дуниенщ кызырынан Неге кудер узбеген? >96 I

Артык керш хоркызынан Ceni неге кездегеи? Осы жерш, осы жерш Ойланшы эзщ Аяжан! Болмасац да тым-ак KepiM Емессщ рой жай адам. Кур киялга кумарланып Калай бердис колывды?! АждаЬадан арбап алып Кайнатты ма сорыцды?! Аяжан-ау! Аяжан-ау! Булкындырды бул хабар, Ескшккс жем болтан жау, Ceni жаным кызганар. Жетшстеп «жездекеме» Жерге KipciH солем айт! Жой эишейш сез той деме Кайтшы райдаи, кайтшы, кайт!!. Сумырай шал аждаЬа анык Кетсш 03i ужмакка. Хоркыздарын кушып, жанып Kipcin 031* «гул бакка.» Моласына ecciH онын Кара сора шекгелмен. Сарып кетсш сары ит соныц К ак басына кез келген. Ертегшщ осы менен Тамам болды аягы. Кенллще алма молда «Жездсм?!» 0 3 uiM рой баяты... 1955 197

ПУЛЕМЕТ 1 Ауыл неге асыгып Ac nicipin, нан жапкан? Сырын неден жасырып Жымк,ырынад жан-жактаи? Кшм жамап, nip жуып, Жылдам аяк басады, Жас келшшек муд!рш, Неге сыбырласады? Ак. кебежесш актарып, Эжем неге сасады? Кимайтурын курт, майын Бугш неге ашады? Шал да отырмай шалкиып ¥лына етак жамапты. KeMnipiHe кейцй «Тез тжсей — деп шанашты». Жуген майлаи, ер сайлап Жапталаскан жас ж тт, Серт айтысып, сез байлап Кайтпаска к.аск,нып. 195

Анау кара унпрде Корж басып заулатып, Жан бтрген Tewipre Жарып комip лаулатып Теске оттай тер тепп Тем'филлер жарыскан, Кара мылтык т у з е т т , Канжарларын жаныскан... Сак оянран суикардай Ауыл сергек, cepninreH. ¥зак шабар тулпардай Демш алран еркш, кец. 2 Аксакал жур аба ила п Ауыл сыртын айналып, Боз балалар болсын деп Белш буып, сайланып. Тузак курып айнала Жар астыида ж ау жатыр. Кездегенде нысана Kerneri келген кос батыр. Торыран жау 13 кесш, Kopin калып карасын, «Елге келin жур» де.а’п Колра устап жур шаласын. Ерд] елдеп безд!рш, Суркиялар, сур жылап, >I<OFapbiFa сыздырып, Шайкап-ак жур сап ылан. 199

Есш ерлер шарасыз Жолбарыстай жортып жур, Елге кен.л1 аласыз Жаман кезден коркып жур... Анау турран жартастан Ауьгл кезш алмады, Жартаспенен жалгаскан Сияктанып арманы. Сол жартастын, басына Бурит уя салатын, Жалбарынып тасына Баласын журт алатын. Сол таста отыр кос кыран Канаттарын комданытт, Бурит м1иез Сункаржаи Ел тардырын кол га алып. Осы ел ушкан уясы Kopreni кэп кос батыр Керш бактьг киясын Коцкпнде нур жол жатыр. 6м1рдщ е т т еткелш Bipi келген майданнан, Сибирьдщ xepin кеп кенш Bipi келген айдаудан. Нар Накым мен ер Сакым Ежелден ecni дос ед1. Жандары елге ен жакын Келгеш де осы едь 200

Жанарыл жяны калада Енбект'т тартып ауырын, Алып келген дала га Бостандыктын дауылын. «Ашайык деп кец есш! Атсьшшы деп алтын тац!» Жартаста отыр кецссш Ею арыстан — ею арлан. Аз сейлеп, кеп ойланып, ©лшеп, nirnin кезекдь «Ел жастарын долга алып Бастайык, — деп тез ендЬ>. Кара таска оюлап Сызды жорык желает: «Орыска енд1 бой урмак Ти1мд1— деп ел у ш' Н5>- Сара сезд1 ер Сакым. Сараптай созш сейлсди Суккардай самрап ушатын Сейлегенде буй дедк «Ер Сакым деп ел койды Еркелетт атымды. Ел болмаса юм туды Ел бастайтьгн батырды? Нар тэуекел ер ici Тар еткелден етешк. Ойрандалмай ел iini Ж аудып жолын кесейж. 201