Дихан Абилев-Тандамалы шығармалары

НЕМАН Агынды асау толк,ынын.нын Ж алын жырып, ж ау тшгенде. Кулагыма жеткен унщ Кек боп каткан кед кеудемде. Куткарура сонда-ак oeHi, Сайтан ойнак салран жаудан, Соккан efli ел журеп, Сонау Орал, Алатаудан. Ж а у кешрш жарып отка, 0 fliK repi« шым батырьш, Оза ж узш еткем жок па, Толкынында куш лапырып! Жарандары кызыл ж алау, Жалтылдатып Балтык тесш, Кун батыока тартты анау, Бастап 6i3flin жешс кешж! К ек толкыны к ум к музы, Кекке шапшып тассын Балтык! Сен боп сонын, нур жулдызы Куйы л Неман, тасып, шалкып! Арыстан жал, асау толкын Азат Неман кемержде; Кудьротг! купли толсын, Ел in келш кемелше! 1944

КЕШПЕЯМ1Н (Е. Долмотовскийше) Кеепеймш тш н сэбюншн, Кеепеймш ана емшепн. Эртемеймш мулкш, уйш Кешпеймш, 6ipaK, ел кепи! Фашист, менен ракым кутле, Кеудем толган кект! жалын. Сынык, ине, сабак « i n те Калмай, кайтар тонаранын! Аруынды зсделамаймын, Сен барганмен бармайды арым, Сен1ц кара ниетще Куйд!рмеймш жаннын, бэрш. Кеспеймш тш н сэбжншн. Кеепеймш ана емшепн. вртемсймш мулкш, уйш Кешпеймш, 6ipaK ел кег!н! 1945 104

МУС1Л IM Кайсар куш, ер ж 1гер1 ренднде, Жауынгер кузетте efli кунд1з, тунде. Жалраннын жартысындай, жатты Балтык., Жшттщ куш куйрандай журегше! Кожасы о л — e3i турран жаралаудын, Тэкэппар жаны суй in тещ з дауылын. Бакытгы Балтьгк теам кузен п тур, Каратып эецб1ректщ ду-umaHFa аузын1 Отты кез, нурлы жузД1 бул KiciHiH «Кайда керд1'м — деп турсам — паш мусжш Ь Мен кеткенде мектепте окып журген Керипм1зд1н баласы жас М усш м 1945 105

МОСКВА ТУБ1НДЕ Рас, б1здар шегшген ек Сактау ушга к уп т, адамды, «Кездесер, деп, 6ip бетпе-бет», Берж сактап кекп, арды. Шепнетш ендд жол жок, Артымызда тур Москва; Корваудамыз дарытпай-ок Нурланып тур кун астында! Тым-ак катты жаудын 6eTi, Каптал келед TeMip шулап , Батыстан кеп кекин шетж 0рт жалыпы жатыр кулап. Таре жабылып алтын какпа, КаБарлана туст! зищк Кыймай онын юлтш жатка Ajp ашынды, ел курси.дп Аман сактап Москваны Калу ymiH канды :зден; Кремльден майдан шебш Шолды кесем ойлы кезбен. Ол шыкканда кундей болып Бакыт кушкан мунарага; Ойрандалган отка толып, Уялгандай болды дала. Kepni кесем тым каЬарлы Кетержген «у л л ) елдж 106

Махаббатты, кек пен ары Ж урегше от жагыпты ердщ. Ел намысын кекке туйш Айкас Kyrin жатьвр жасак; Кеудесше Э|рен сыйып Д олы намыс ыза жасап; «Ж эр-мер1ман кетермесек», — Ш епнетш емес елмей, Баскан сайын таска екшен, Cine тускен шегелердей! Ел каЬарлы жауга деген Кенересш кернеп кекпн, Тым аскынып кеткен екен, Жан куйд1рген жалыны ерт тт. Нажагайлы кара булттай KypcaHFaH кол, бурканган ел С83 кетерер емес курттай... Сллтеу куткен кек оемсерлер! «Е н д 1 устап болмайды ерд1, Болмайды енд! бегеп курттай! Ж а у Kepiне жакын келд1 — Тусетугын ушып мурттай!!> Бэрш керш, болжап, шолып Cenai ол елге, ерге сендП! Ш анкай туею кундей б о л ь т Нуры тугел жапты жердь II Ж а у кеп калды жалаулатып Каптап калын кара булттай. Ж олы на оныц кек буркатып Жатып алдык октан ыкпай. Комиссарлар куш-туш Окоптарда журд1 аралап, Теш репн дурб1менен Ш олы п турды солдат барлап. 107

Кабактарын туйш тасгай Зор сайькжд сайланган ер. 1штершен (сырын ашпай) «в л се к осы —десп— елер жер1» ¥зын муртын жула шайнап в тю р кайрап найза ушын; Солдат отыр (Keri кайнап, «А ттан !» кутш Москва ушш. Команданы берд! кесем, С орыс сьарын екшеп, толгап, Онын. нурлы, ер М1нез1 От тутатгы журекке орнап. Москва уш н жанды кьшып, Болат калкан больгп жатгык- Тускен сайын ок куйылып, Барабанды баса кактык. 3eR6ipeKTiK жанына кеп Tycin жатты ж а уд ы к о ры . Генерал тур 6i3fli тежеп, «.Б1зд1н, хезек —дейд!— соны>. Ill Ж а у кеп калды, канга д!лгер Жараланган ызалы андай! Кернеп Kerri салдыр-кулд1р K »p i дуние какты тандай. TyriH бурк-бурк, от жарк erri. Ж алын тип какты суйрен, А к бпжендер босып Kerri, Жер бырысып жатгы куйген. Снарядтар ycTiH кыршып Тускенде сол тешректе, Тас б^кендер жаткан тыншып, Шыдрырынып ушты кекке. Н у орманныц эр агашы Жанран сайын улап-шулап,

Жанрандай ез тебе шашын Сокты журек, ыршып, тулан. Егер... сулу дуниенi Талкандатсак тас журекке, Жан куйшрш Шгпц mepi, Ана сутш сауар кекке. Курс-курс кагып барабанды Зор кыйкуга бастык дереу. Кан менен тер сокталанды; KiMre лайык ондайды елеу? Винтовканын аузынан Мен де ушырдым ж аута ел!м. Ашынган кек, долы ыза Кернен кетт)’ майдан терш. ©пйзбеске Москвага \" i i u кайтара бердж тары ант. Bi36©H 6ipre комиосар да Болып Kerri кект! солдат. Москва yuiin сол урыста Kim ойлаган баетын, камын; Сез бер!.лд|— ок. кылышка, Оттан KopFan Отан танын! Алды-артын жау алса да арап Ш еттеп уйден шепнбестен, Автоматтан ofu борап, Ж ан дегенд'1 шырарды естен. Ж ан дегенд! шырарды естен Ж ауж урек жас, акын казак. Ж о к ед1 о л жаннан кеиикен Тайсалуды керд‘1 мазак. Сталинд!к эдитетпен Суарылран от журеп. Зулматты сорып беттен, Ж алын атып, от гуледь © м 5рд! шын суйгеш ушш ©л1мге езш койран карсы, 109

Жанган уйде жалрыз кыршын... Кане, кешн кетозе алшы?! «© лген артык алга кулап, Аударранша артка адым», От боп лаулап туей сулап, Ж ас денесш жапты жалын. Жаура намыс бермей Kerri, Арын кыймай, — кыйып жанын; Отанына куд1регп Махаббаты Абдолланын. Курс-курс Tycin жатты бомба, Жарк-журк. етш жалынды оттар. Кулап б!тпей казулы qppa EcipreH жау емес токтар. Зен.б1рсктер созып мойным Атк&лады топка, дотка. Дал-дул болып дала койны, Жентектелд1 канды секта. Снарядтар к арта жауып, Борап Kerri темip жанка. Bipfli туйреп, 6ipfli шауып, ©кпе emin, кызды арка. Мылтык мойны балкып кызып О т боп куйш кеткенше аттык; Кар аралас топырак ceyin, Кайта-кайта салкындаттык. «Я , TyFaH кун, я елген кун! EKi ел1'м жок... Ат! С 1лте! Ш ап1» Тук керсетпей Kerri тутш, Сонда дары жаттык отап!

Отан учли, Москва ушш, Кясем ушш куйылран куш: Куйнвдрш жаудын. шин Кайта-кайта кызды урыс. Тебшплер терге mipiri Мукалды ушы как сукпшк. Панфиловтын, 63i Kipin Kypnipefli кунше 6yriH. Чапаевтын. езшен де Алрыс ал Fan кыран ед1 ол: От т е п л in квзшен де, Берпзбед1 жаура аттам жол. Кайсарлытуса батырларын Баульшаи ед Алатауда. CoFbic бултын шатырлатып, Нажарай боп тусп жаура. V Б1здщ Талгар лолюнен Ед1 батыр жыйырма ceri3, Bip ю ад е й алып 6ip дем, «втю згенш е, — дед! — е лем 13». «Ш егш етш etmi жер жок, Артымызда тур Москва, Дарытканша оран жау ок, Ж асау бекер кун астында!». Политрук Клочковтык Ж урегшен шыккан жарып, Бул — yni ед1 барлык кептщ, Бекшген ед coFaH халык- Куйретумен жердщ устш К ут1рлетш тау-тау танк, Бой бер местей em6ip кушке К ел’ш калды жайынша aFbin.

Турды бучил элем карап, Шамырканды отты журек. Тартты imiH бар сол алап Жыйырма oeri3 турд1 бшек. Жыйырма сепз турд1 б 1пек, Ажалменен жекпе-жекке. Bipi«.... бес!н сокты uiipen Шор-шор шойын ушты кэкке! Айыз канып, арка к е д т Bip квтерд! халык демш Сол 6ip сэтге eMip жедш, Турды жудеп кайсар е л 1м1 Тары, тары, тары танк Кыйраранын кул рыл таптап. Дуниеш бузып жарып, Жайынша агып келед каптап. Таудай танк, шэпеп адам Ж эне айкасты жан ушырып. Ж уре алмады 6ip де кадам Жанып жатты танк улып. Экесш д куны бардай Ж а у умтылды кутырынып. Кыймылынан 6ipi танбай Жыйырма ceri3 жатты урып. Айтсандаршы, едш не лаж? Карсылаоар 6iiri курал. Kokti журек жап-жаланаш, Емес тук те к а у и т угар. — Кайда етпексш мен TipUe, Кайт кеЙ1н1 — деп тура акыры втер болтан кыл кезенде, Танк астына тусп атылып. Тас:талканы шырып дулей, К ул боп танк калды кырда. Отты зэул1м дуниедей Жыйырма сег!з жатты тулра. иг

VI Отан уцпн, Москва учли, Кесем ушш, кызганда урыс; Жыйырма сепз ердщ купли 0p6iip журек erri тыныс. Ж а у думпуш елед еткен Жан болран жок— Сайыс уел. Ак алмастар жарк-журк еткен, Кыйран сайын кыя туст1. Атты, жаяу, танк тары Араласып Kerri мыйдай. Ашынрандар ыза-кеп, Кен дуниеге жатты сыймай. Ж а у тулары курым болып Адам eni тот баскандай, Тебе-тебе жатыр е л ис,- Таудан ушкан кек тастардай. Тындар емес cofmc соткар, Болмай койды толас титтей. Талгарлыктар, кавказдыктар Кайта 1к!рд1 т1зе букпей. Сштеп берд1 памирл1ктер, Оралдыктар кутпей eMip. Самайдан кан, кеудеден щр, Сорралады болып жацбыр. Уйде отырран жан да елмей ме, Ж а у шайкаса eMip кегш, Ж ан аясак ез демей ме, Емес пе артык ерл ж е л 1м 1 Ж а у 6ip атса, сен ж еп ат, Шыксын мулде кул-паршасы! Тагдыр шебш шык талкандап, Домаласын жаудын басы. Бар журектщ сорысында Осы рана ед жалрыз титек. ©Л1М, eMip торысында Т уст! отка 6ip жас тулек.

TLnereHi дауыл, шашын, 0 р Алтайдан шыккан кьвран: Отты кайдан од тындасын 031 — от ед1 жанып турган. Тауыскысы келд1 кырыл Bip фашист! куткармастан. Найза туйреп, окпен урьгп, Сштеп жур ед 6ip гынбастан. Каиды кез жау ылашынды Нысанара ап атты байлап. Сезбед1ол, так, imi ашыды, Ендейтпед! ерд1 кайрат! Кашып бара жатыр фашист Б i кетш далбад катып. Ердш оры бш п к,апты, Атпак ед! ол коре салып. Шубатылган шек-карынын 1шще сап бурш колмен; Жамагандай кайта жанын, Куып берд1 ер Телеген! Сонша куат, сонша ешненд!к Куткарсын ба жауды кашкан; Kerepin ап мылтырын т;к Офицерд1 перд! бастан! ПерД1 бастан — жау ышдынып, Таррыл мыйы тусп таска... Мылтык дум! быт-шыт сынып ¥шып кеткен екен, бакса! Таты атыс, тары шабыс. Жалын жалап, от кешт! жан. Аттатпадык жарым карыс Болды ызакор жау пушайман... Тук тойтарыс кермеген жау Еншмнен де бурын мундай. Каррыс аткан канды омырау Атылады акжыдандай. 114

Б1з д т каЬар онан да вктем, Кыймылдадык. тым катулы. Катер бултын тунрыш секкен Журект! yw ir куантулы. Ит жанды ж ау сонша елермсч Квк ж улын боп, дымы курьг. Ж атса да ani, квкт^н, жердей Сокдылап тур окпен урып. Тары да e3i бастап колды Панфилов кеп к!рд1 урыска! Чапаевтай ед 1 ол жолды Солдаттары сайыска уста. Эр темпешж, эр окопты, Россиямен Kepin б1рдей; Eici жиЬан кушш теки, Таласып кеп жерге т!лдей. Судай кешin жургенде отта Снаряды тусш жаудын; Геноралдыц капылыста Кан бояды омырауын. Кабырраны кайыстырды ер. Курсшгендей урыс тузн.. К 'л т Mynipin жауынгерлер... Кайта ушталды алмас жузь Жараланып туокен шынга Т ау кырандай — журен от: — «Аялд ам а, достар ал Fa! Ж аура енд! Москва жок! Отануцпн, Москва ушш Кыйдым жанды. Жсшс улы, Суытпандар найза ушын! — Деп- генерал кезш жумды. Отанына, кесемге, елге 1степ еткен адал кызмёт. Ерд1 кыймай елд! деугс Турды талай журе - жупел. Кабырына генералдын. Унс13-и лс:з идж басты. ns

¥шык,ты оты кек пен ардын Намыс жецш, катер кашты. Кактен, жердей ок, боратып Сум фашист! отка кемдж. Жаудыч куш канта батьгп, Булт турйцр келген тенш. Туман таркап, тутш oeprin Шолпан туып, тан кершдь Жиектен кун кетершт, Шырыс нурмен комKepiлдН Tipi, о л ш тупел жоктап Тугендедж сонда рана. ‘ Басты, туды ид1к топтап, Окка ушканнын кабырына. Серт бердж б5з оралмаска Ойран егпей жау ордасын; «Данкыд вшпес кулиы таста, Журепмде, хош жолдасым!» Москваны калдык сактап, TycTi б!рак тым кымбатка. Шыктык улы сен'1мд1 актап, О к дарытпай махаббатка. Жылдар да «тер, расыр да «тер, Сорыс epri мулдем ешер — Москва ушш болтан шайкас Ел данкы боп, мэцг1 кетер! Сонда Сталин тулгасымен Кун боп шалкып жерден кокке; Данышпандык мурасымен Жасар мэнп бар журекте! 1945—1949, Кыйыр Шырыс.

Ж Е Н. 1С Жаралган эд|леттк детей нурдан, Отаныма ылайык, алып тулган; Бар элем журегшщ тыньрсы боп, Кетер1лген кундей-ак шыктык, шыннак. Дуние-тутас 6ip кумю коныраудай, Сыкрырлап коя берд1, nyfli саулай. Рашиты — «Ж еню сатат!» сокхан шахта Куртымдай журек ecri Алатаудай! Халыктык каЬарымен 6i3 аткан ок, Каррыс аткан фашист! куткдрран жок. Калды мэнп тарихта, кулпы тассыз Зулымдык фашкстердщ моласы боп. Эдшдпс шыкты женш, 6iTri урыс, Эд1л дуние алшы 6 ip енд! тыныс! Зедб|ректер iuiKi орын салют етш, Кынаптарра жаркылдап туей кылыш! Ж урепмнен каразга тшкен юестем, Ыстык-суых майдандар бастан кешвен. Бакытынды корраран батырлардыц. Ж еню кунш, жас урпак шытарма «стен! Женю туын Берлинге йккендерд'н Bipeyi о л , 6ipi сенс1ц, 6ipi менмш... Аттанарда ант еткен ед'гм Отан, Ж енют! сыйлык ет!п алып келдш! «Ж ен ю » деген ж алгыз свз- Kyfti ед жаннын, Hruiiri боя бупн улы Отаннын, Куаныш пен сарыныш кушарында Эке улын суйед1, улы жарын! 9 май, 1945 117

ХИНГАН Асырмаска шынынан, Дойрандай жаумен шарттасып. «Аспансыды» Зор Хинган Аскарын булт шарт басып. Туманы Tycin тунжырап, Сабалап куйды жауынын. Кетердсй уске « у з кулап, 1ш!не тартты бауырын. Айыкса аспан бултынан, Кунд1 косен, шашты от, Душпанра 6epi умтылган Шын баурында аттык ок. TaHipiciMe, зор Хинган, Карпаттан ас«ам, сен туп л! «Жанбаспаган» и ьщыннан Азаттык суйген асады ул! 1945

ТЫНЫ ШТЫК Т1ЛЕП Ш Ы F Ы СТА Кокыйланып, мактанып, «К у н болам деп Ш ыгы ска» — Тура шауып аттаньт, Kipymi ед япон урыска. «Кутырма, япон жендеп, Ойнайтын ел1Н 613 емес! Е л 1м 1здщ бар cepTi: Аггатпау жауды 6ip б ел е с!» — Деуш1 едж сонда-ак б!з огам Тыныштык, т;леп Шырыста. Аж алы ушш барабан Какты да, тусп кылышка. 1945 не

КЭРДЕН КЕСЕ Bipi:He-6:ipi жар салып, Куткендей 6i3fli кунд13-тун; Кыстагышан карсы алып, Экеп тур кытай дэм-тузын. Емес кой б 1зге ас зэру, Риза болдьг. ниетке! «Д эм татыиыз» д е д ару JTe6 i3i жылы журекке. Сут усынды ол, сут ш т к , А як жок, жырык шелекпен, Аяныш болды Дрш шк Зулымаггык жудеткен. Б;р топ кеое усындык Кажет! канша солдатка? Келшшек байрус асырып. А ла алмалты тавдап та. Ж ука ернеу, кек шыбык Сол косе эл1 ес'шде, ©3iHiKi боп шыгып, Келшшек басты тесже! Kyfteyi мен езшщ Ж азулы екен eciMi; Кургатып жасын кезшщ, Сей лед, сыр шешьлд!. Отырганда той жасап, Шыккан куш жака уй боп; 120

Kipin келген топ жасак Салыпты булш, ай-туй жок. «Кш амы з не бул кал ай, CayFa, таксыр, c ayF a !»— дел, Батагей-басшы карт кытай Жалыньшты сонда кеп. Керен кулак, тас журек Самурай кайдан тындасын. М улкш тонап, уйдт ертеп IcxenTi «ата мурасын». Жармаскан екен жас жтгтт, Дасгарканын туратпай. TycinTi сулап ышкынып, Каны саулап булактай... — Ана турран жас мола Кабыры кыршын жарымнык Орны жаткан тас кора, Сондары емip сагымым... Солдаты кэрден ооеоем бул... Тиместен калган ерш м; Стздердей тусын — туса ул Ж ендегпц баскан ж ел1гш! Ж ан е д 1м жаным жаралы, Жангандай болды ешкешм. «Ж асасы н Совет адамы!» — Д ер мен туг!л ешкен ун. - Д ед 1 де anri келшшек К ол ымдагы кылыштын- Жузтнен суйд1, ершше... Кош айтысып, кол кыстым! 1945 121

К Y3 Д AF Ы Ж* Л, ДЫЗ Жорыхтан маран ашына Бар ед1 б!р биж куз. Етектен /шса басына Жететш арен ушкыр кус. Сол куздын нак басынан Керемш кунде 6ip жулдыз. Айналасы шашылран, Кыйраран кылыш канды жуз. Ypeoep ауып увбеден Барады кокке ай ciHin, «Акбоз атты» вреден «Ж е-ri кашкын» «erri ijxin. — Уйктасаншы, кулыным-ау! — KiM дедщ мама, жаралы? Ана мен бала ani ояу, Терезеден карады. Тапжылмэстан, жайнандап, Куздары жулдыз тур к ул т, Сэулесшде жайрандап, Каза тапкал тур HciriT! 1945 122

КАИДА К БТТ I К Тун койнында «та у калрып», М улгш тур жат бшк куз. Кайда Kerri кумар Ftm, Эн салган э лп солдат кыз? Куэетте турмын эдетю, К ?л мае ем... !здеп табар ем. Жещ мпаз, api э д е г т . Сондай болсын жар деген! 1945

Жата алмапты жау тыншып, Ж арк erri ормаи каракгы. Жарактар оттай кетп ысып, К,ызды айкас тан алды. Каршадай кара зен<Ирек, Катынып шыккан тушмен YHi виги, кашты кобелек, Куйреп жаткам туршен. Д ур и рей кашты Tipi жау Ат-кегор рып aniriH. — Bepi кашкан и м анау? Калмак кой сактап QMipin... Дед! де 61зд1н капитан Шырартпады оран ок. Жуг:рш кеткен жалмз-жан Жауынгер неге ani жок? Ж а у орынан — жанары, Курайга кашып тырылран Буры екен сорлы жаралы KaHFa батып жырылрэн. Аузына су тамызып, Тандайын, тш н ж !бтп ... Аранынан ажалдын Эрен алдык Tipurrin. 124

Улгере алмай пышактап, Кеткен екен, о залым. Адамдай аяп «уш акка ап, Тавдык, жара тамапян. Басын шп б\\зге алгыс Айтканга е т т ишарат, Мунын шарып, тып-тыныш, Турды буры бишара. Сауырып тэш, сайрандап, Ж ур екен кай тау, орманда? Шырарып сап ек аялап, Хоштасып б1зб е « каларда. Элде мендеп жарасы Kerri ме екен сорлы елш? Бара жаткан жок па екен, Myfii3iH 6ipey енгерш? «Советпн батыр баласы Жарасын танган бугынын.» — Д еп жазран ,муй1з саласын Керсещз, окы урынып! 1946

АЛА Б A FA Н А Сауыты усте жаркылдаран Бейне тунп нажарай боп, Шекарада мылтыкты адам Кузетте тур енбойы ок. Dip куйменеи элендегш, Бараналар убап-шубап, Солдаттарша жаты|р етш, Балактарын жуып булак. Т ывшырыпты камыс сергек, Естишейд1 «сырлы» ыекырык. Бег1п жатыр бекен белде, Аузына тал шел кыстырып! Кажу бшмес карт солдатша Каскайып тур ала баран. Шекарада ол дыкыл какса, Аттап эту жаура арам! К.ыйыр Ш ырыс. 1946 126

KYTbl Тол/чынньщ жалын орап бшепне, Тешз купли жыйгандай журегше. Ау салып асау cyFa балыкшы кыз, Тендздщ отыр ед1 жиегшде. Дуние дуы ер'ггкен кек коррасын Tapi3fli Балтык, содты Kapi арнасын, Туйдектелген булт кешш, туман сыррып, «К у м п » е т т тунтыйыкка Tycri жасын! Толкынды дыйду салып толдын урып, Айдай-шу тед1з бетш энмен дырып; Айдынныд ад твешен салып ойнад К елед! 6ipiH-6ipi ладтырып. Шыдты еден шагала.пар дайдан epin? Кылрьшран аш мысыдтай дызыл керш; Д албадтап шуйшеш толдындарра К улап кете жаздайды Kefti т е н т. Ешнэрсе ж ох болса да кыз ойында, Толдыннык тур ед тоймай ойынына; Асырып арыстандай буйра жалдан Т ау толкын тыдты неш койынына?.. «А с а ул а р апат erri тары неш? Д щ гек пе дыйратылран кемедег1?» Тен1'зд)н теб1'рентпес куш бар ма, Бф ысып, б!р суынды суду дем1'. 127

Бакыт кушкап жастардай кулш сак-сак Кызга да, тещзге де тек ой тастап, Жиекке жепкен толкын элденеш Кемерден ылактырды юмге касгап? Ак куты жаркыраран ак кумгстей, Калайша кыз кезше жатсын туспей? И ш п жез кармактай алганында Kepiwu куты сыры керген тустей: «Тыныкка лактырдым Порт-Артурдан, Кдм кездеосе сонш бул тартуым, Кырык жылда кайта кеп батыр орыс Туын Tiicril Куйред|' жау антурраи!» Деп жазран дагп- ce3in окыран кыз, . Ай касында туатын жарык ж улд тз Тэр1зд!, жымьщ карып, аш тесше Ак кутыны басып тур... ал, не дерЫзИ

АЗИЯНЫЦ АДЫРЫНАН Манчжурия тауларын бузып-жарып, Кыстактардан вткенде б1здщ танк; Карсы алып азатшы калын колды, Кытай бтгкен шырады кулш карып. Шыбыкшара байлаган ту «етерш, Тойда журген баладай шу кетерш; Бас бармагын кетерш «ш ан го!» лайды Жатыркамай, жатсынбай колын 6epin. Карт кытай дэу калпарын колына алып, Коштасып калганында масаттанып, Kapi ана Азиянын адырынан, Кеп карап турды артымнан K63i талып! 1945 129

Т ЫНЫК С ЫН ЕНД1 А З ЫР А К Кузеттз турмын эдели, Чанчуннын туш салбырап Б1лер емес эдепп, Калган гой эбден калжырап. Эрон деп баскан ексуш Есед1 баяу ecni жел. Танымайым ешшмш, Болганымен есш ел! Калжыраган карт кытай, Уйшде жатььр дамылдап. Талыккан журен cOFbin жай- Тыныксын енд1 азырак! Манчжурия, Ваненау цаласы. 1945 ISO

РОССИЯРА КАЙТКАНДА J Амансын ба, 0тан-анам1 Ж ат жершен келем шеттен Амансын ба, ала батан! Жорьжпенен ед1М еткен. ©Mip ушш ед1 бэр!, Женш кайтт'ым, байтак дала! Жаттын » e p i юмге дэр1, Кетсш сен;ц садатана! Жуйтк! поезд, берш! заулап, Тру'баннан туйдектеп шок! Батып барад «ун манаурап, Тау imiHeH Kepiaai от! Неткен ыстык, ед1 кезге Терезеден шьискан жарык,! С ол шам ба екен, элде езге Д ендеп уйде турган жанып. Ш:рк:н, Россия, екен Fofi кен, Жязыллы Fofi бойым жана! Тар сешлд! ед, сен аз элем, Шалкыды гой ойым жана! Тун койнында турган калтып. Ашты уйкысын куж-куж тау тас! Шыккым келд1 сотан каргып, Жанрыры1ккан ед1 жартас. 13!

Кою о-рман туриаи мулгш, Койынына тег:п шашын, Жапырагын шашты гул кып,, Танып келем эр агашын! Анау турган кэр! емен, И !л м егт , уа, тэкаппар! — Айкастарда дес бермеген Арыстапдай тур буйра жал! Тушменен каргып, ойнап Жатпай журген сурша кшк. Алды'мыздан салып ойнак Таска шыгып тур какшыйып. Манк-макк erin урген иттщ, Даусы есплд!! Село жакын! Ж уйтю поезд, заулашы уйыткып, ¥шарра тек жск канатым! Кул1м карып кэкте ойнактап, Денгеленген ай астында. Ж ар суймеген аузы оймактай Кыз шыркады эн, кыр астында! ©З1м!зд1'к ел жасынын Эн! Fofl ол — орыс энП Сынырындай асыл тастын Жаркыл анау — коз жанары? Зэул1м ак уй болар мектеп, С онш Fofl кызыл тулар! Маялары т!реп квкт1. М ал корадан шыкты булар! Карауылдап кузетнп жур, Б)р ыскырып окта-текте! Кыр устшде тжрмен тур Донгалагы бурап квктП 132

Алдымыздан ойнак. салып, Шыккан асау тас булактан; Ай сэулес'ш теске цранып, Ару келед су ап кайткан. Кулд1р-кул,щр KiciHeTin, Курен жек.кен кумгс сакал, Таныс жолмен барад юетт, Ауыл TinTi емес жатар, Ауы л TinTi емес жатар, Арманына жёткен узмт. Терезеш катар-катар, Ашып тастап отыр кулш! J945 133

СОЛ К ОН ЫР У И К АИ ДА КЕТКЕН Шекаранын осы ойында Bip коныр уй бар ед таныс. Айналасын тун бойында Айдарушы ед атыс-шабыс. Ж ан жуытпай оран шеттен, Жасаган ек талай алые. Сол коныр уй кайда кегкен? Бастап ек кой сонан марш! Ж ы лы ушырап кезге оттай, Журты жатыр кулш теккен. «Кетп е—деп ед— маган сокпай!» М аша шешей суйш беттен. Кеп татып ем тузын, дэм1н Аман ба екен MefiipiMfli ана? Ж ецш кайткан балаларын Кермей, каза болраны ма? Кыр басында жок ед ак уй, Шагылысып тур foA кунмен! Сталинд!к ем1рден сый \\ Беленшт1 кызыл гулмен! Сурт!п тастап Kspi кез1н Жырын косып уршык nipe, Куандырып журен, сез1м Ана отыр сол ак уйде. 1945 134

ТАСТАК Санамаушы ем булакха Сырдандаган Тастакты; Сыбдыры капты кулакта, Сырласып жыр бастатты! TyFaH жерден алыста Жалын кешш, от жутып; Жургендг канды шабыста, Зар боп ем cyFa 6ip жутым: Таетах Tycri eciMe Елёстеп кешю кек буы; Суы туп'л eciAti, Тандайымды суырды! 1945 135

KYP ЕНЖАЛ CepiriM мешн куреджал Ауыздыхпеи су шкен. Хадым жок ceHi умытар, Жорьщта 6ipre от кешкен. Кара тунде жаркылдап, Терт шакпарыд шашдан от; Жорык жолын айкындап, Калды жед1с орды боп. Хоштасайыд юел 6epi, Yiipiae косам сарыдран! Кай жерде кашад болса да, 'Танырмын тыртык саныднан! 1945 136

К О ШТ АС У ©м:р ед бул езьм суйген, Суйгенджпен шыркаймын эн. Уа, улы Отан, басымды нем. Н е буйырсан «к у п !» деп саран. CaFaH Kayin тенген шакта, Сауыт ки:п, кару астым. Сайыкер деп сак, я макта, Меи сен уш н туган жаспын. Сонша суйем мен жарымды! Онан да ыстык Кыйыр Ш ырыс. Сен ymiH мен салдым жанды — Эр кадамым болды дурыс! Ж оталы куз тауларынмен К алы ц орман, анды тайган, Б!збен б:рге алды б:р дем, С эуле тусш алтын айдан. А к толкынды Амурыниан Аттаиран ем жорык uierin. К оз алдымда сол 6ip тулган,.. Б1з келген кун жауды жен!п! Ж ат жершен кайткан улын Тап оендей-ак суйер ана! Кузетшде сон н бер! Турдым, шыгыс шокарада. Kyrin отыр е л мен сн,бек, «К а й т Ь — деп руксат берд1 137

Кыймылдармын мандай терлеп, Bipi болып кеп устанын- Кош тур ещй, Кыйыр Шыгыс! Суйем оеш, суйем мэнп, Жан достарым жаны курыш Кузетш тур шекараны. Алатаудын шын, кузынан Саган карап, оен5 ансап, Досты танып жулдызынан Кумартармын талай эн сап. Кош деп айту неткен кыйын Кош, алайда, жан жолдастар! Сендерге арнап енбек куй!н, С эгп KyHi болдым бастар. Август 1946 138

АЛГАШЦЫ ЖЫРЛАР

0 Р Б I ЕН Д I ' Мен Култанбай не кврмед1м ем1рде? — М ен кезбеген е л барма ед бул ешрде. Ж аз Грктн, кыс сорпасын бермес деп, Текшешде бандын. кенд1м елуге. Кур салпылдап, бай унпн кеп сандалдым; Сондыктан акы ала алмай зарландым; Бай малында азба ед мешн енбепм, С ол ениймд! быйыл рана алраным. Кектен келген, кудай берген мал демей, Далан-дулан сатып, сойып бос жемей, Колхоздасып барып-карып ес!рем, O h.fuh келое, маран ук,са бар кедей! Кошаканым, ботаканым ep6i евдй, Айсыз туиде кузеткен'мен оендердП Сурапылда шуркыраран тулпарым, Таны 6yriH ырып 6ipre ергендк 1 Ертеректе жазылган, жэне eiu6ip жыйнактарьша енгЫлмеген «9p6i енд!» «Деулетпай ккн Дамеш» атты ею елещмд! жариялау- ды макул кардам. Д. А. Ац су. Декабрь, 1929 141

ДЗУЛ ЕТБАИ МЕН ДЗМЕШ Бай: — Катын ай, катын, Келсенпн 6epi жакын! Зансыз енин берд'1 деп, С ез кыпты 6i3fli Макым. Б э й i пш е: — Сактай кер, аллай, Куарды рой мавдай, Ещн кайттж? Курыймыз-ау, тук адлмай! Бай: — ЭйслсГн, малды айтасын, Мен:'н ойлайтыным басым. М алы описта, ез1 абактыда Жаткан жок па есалан, Касым. Б э й i п ш е: — Мен таптым акыл! Корабайды конакка шакыр, Уй кетереп'н кипз берейж, Yfici3 жыртык шатырда жатыр. О л оешмд: батырак, вюметже, сотка жакын-ак, Б!з онбаймыз, Суйтш жан калмаса сатылап. 142

Бай: — Эй, эйелс!н-ау, Сонын 63i 6i3re жау, «М аган пара а л » — дед! деп, О л кояр ма б!зд1 сау; Бурынрыдай кедей бар ма. Бас иетш бар адамга? Тыйыш отырраннан баска жок. Ж ар болсын деп алла! Байра жанаспайды, Тузул|'ктен адаспайды. Bepin жарынам дегендерд1 ©рт койып аластайды. Елуден аскан жасымды, Ак к:рген бурыл шашымды, Кай жердедопша кагады, Абактыга ап басымды. Курыдык енд! суалдык, Эне, келе жатыр Куандык. Сот шакыртты деп едй M eni жасыр, катын! MeHi тык, 03IH тез далага шык! Боян-ауьи. Апрель, 1928 143

КЕЛ Ж 1Г 1ТТЕР К ел ж тттер, Отан жырын жырлайык! Кел жтттер, ¥лы Отанга лайык Аслан астын дуылдатып энменен, Ш ат ем!рге шалкар думав курайык! К ел ж тттер, куй пернесш басайык! К ел ж тттер, эн эсемш жасайык! Кел ж тттер, рылымда да, енбекте Ж ан суйсштер жаналыктар ашайык.! К ел ж тттер, Отан жырын жырлайык! Кел ж тттер, Сталинге лайык Аслан астын дуылдатып энменен Шат eMipre шалкар думай курайык! 1937 144

ГУРАН ЖЕР Он жыл бопты-ау ойласам, Бармаралы Баянга. Журоем, кулсем, ойнасам, Ойга туспей кояр ма? Ес бшгес'Н, ержетш, Еылымныц тусш сон,ына, Калып ед1м мен иетш, Еске ал, Баян, оны да! Деп эндетш жол у ш Лсгасовойда келемш. Туран жердщ жел ! ecri, Тасыйды елен дегешн. Жуйггки тусп машина, Тастап талай белеет), Катарласа, жарыса Туран жердщ жеш ecTi. Алдымнан шыкты сарынран, Ага, женге, курдасым. Ж ан болмады ацырран, Думандатты кыр басын. Есендесш елменен, Дидарластык, ауылга, — Кептен 6epi кермеген, Туыскан, туран бауырка. Карай 6epriM келед!, Танымай калдым «ей бф ш , 145

Бесмсте ед мен кеткенде, Ж И т Л ш капты лей 1шм. Он жыл бурын мен керген Ауы л емес, тым баска. Б xi кыстау езгерпен, — Жана кала, бау-бакша. «Кул-кутан»нан жыйылган, — «Мойылды аулы» — кулю едь Казак, орыс байынын — Ж е м т т едк «м у л к Ь ед!. Кунд1зде де, туяде де, Кемелей шауып б^лталар Тогайды турран 1ртеде Толтыратын жанкара. Жаны ушш кессе жас агаш, Тартатын жарлы штраф, Аратын кезден канды жас Таяктан дене канталап. Жана кала, жас кала, Сулудан да сымбатты. Бейне 6ip текше аккала, Кырнап, сылап сырлапты. Булк-булк арып буландап, Булары Ke3in каласын, Елмзгендей елге арнап, Егкгпц ен даласын. Курдасым ед1 Айтуар, Дэргер бопты — суйсшд1м. Прораб екен Жаманшал, Баласы ед! уйшиик. М уралш екен Сарира, Карындасым Kemeri. Ауыл б!р гул-жазира, Шаттык жел! есед!. Бригадир Жзмид! Кергенде тойды кен!л!м.

Суйед1, онын жаны иг! Б абеля, елш, sMipm! Тешрекке кез салсам: Каптап жатыр терт тулж. Ойнап жур кырда боталар Ылакпен 6ip 'CKipin Б{реушсн 6ipi ткен, Телд! журек суйед1. Мен туп л малмен 6ipre ескен Ш еп бастарын иед]. Айтпасам да б елгЫ М ама карын биеш. Айтпасам да эйгш , Коспак еркеш туйенк Айтпасам да б ел гш , Ай муй1здд оеркеш. Айтпасам да эйгш , Боз ойнактай еркеш. Квкорайлы квк швптен, KepiHAi маран малы кеп. Суду сагым белестер Туррандай малды элдилеп. Жазгы жасыл кек дала — Мен тугаи жер Мойылды. Е пн 1 шскен айнала, Балбырап тур ой-«.ыры. Сут, каймарын, кымызыи 1шт1м де — ба л га баладым. KepfliM ауыл кызырын, внерш жас баланын. Торайын, тауын аралап, • Туган, ескен жер1‘мшц Ж сд1м, колмен т е р т ап Карахат, шие, epiriH. 1939 147

ЖЛЗ Л ЕБ 1 Квкорайлы, шалгынды, Булбулды, гулд1 жаз ерке! Сен келгенде жан сырлы, KiM карсы алмас куй шерте! Ж а з жабдыгын кыс сайлап, Жайравдайды халкымыз! Б1збен 6ipre эн сайрап, Б 1здей болып шалкыныз! Эие епнжай, Mine бак, Сайрандакыз, балкыцыз! Бригадир 0м:рза«, Соньшен 6ipre тартыныз! Епнжайда боламыз, BipiMi3 емес, жалпымыз. Б1р куннен уш кун озамыз, — Большевикпк салтымыз! Ж уре алмаймыз жарыепай, Кыймылдап кер калыспай! Трактсфды ыргалтып, Егшге шыктык карыштай! Кэкорайлы, шалгынды, Булбулды, гул;ц жаз ерке! Толкынды кектем шагыны ф Карсы аламыз куй шерте! 1936 148

БЭР1НЕН ДЕ СЕН КЫМБАТ Алтын беек секыш Туып ескен жер кымбат. Е лш жаудан кортаран Ардыц улы ер кымбат Акыл, сез!м, ой, сана Адалдык, достьж, ар кымбат. © зщ erin ecipin, Орып-тарткан нэр кымбат. Адамзатка дуниеде 0м1р-ау деоем е к кымбат, Азаттык, т!рлж мекешм Бэршен, Отан, Сен кымбат1 1937 149

МЕН БОЛ Ь ШЕ В ИК Б А Л А С Ы Анам мешн — Октябрь, Мен большевик баласы, Ак. супн берген элпештеп, Менмш кездщ карасы. Командир! мен болам, Асау аспаи копии. Агрономы мен болам, Колхозды дала жершщ. Инженер! мен болам, Караганды кешнщ. Слесарь, уста мен болам, Кызыл тур дукен — KepiriM; Стахановшы мен болам, Копарган Донбасс KOMipia; Тау булагы мен болам, Костел! сез меншн. Жупар Hci анкыган, Даланыц жасыл когшш. Уйрек ушып, каз конган, Керкшш елд!н, колbrio. Сталин — кушм квктеп, Мен сол куннщ леб!мш! Жасынан-ак. куресте, '\"ч- Сыналган елд!ц ершш! Мен большевик баласы, Актаймын Отан сеш'м!н! Жастыгым манн жасайды, — блшеуЫз мили SMipiM! 1936—1949

С Э Л Е М С 13 Г Е, С Т А Л И HI Салем Озге, Сталин! Алатаудын шыньшан, Шынындагы сол таудын Жалынды акын улынан. Салем Озге, Сталин! Казахстан кырынан, Кызралдахтай гулдеген Е лдщ миллион — мыкынан! Салем Ci3re, Сталин! Дэулетт! колхоз далацнан, Ак. тшеул1 анамнан, Ж а с нэресте баламнан! Салем С1зге, Сталин! Алатаудын кузынан, Кузында гулдей кулпырган А зат казак кызынан. Салем О зге, Сталин! Кениилерден, кешмнен, Отты кезд1 кырандай, Кузетте туркан ер!мнен! Салем Озге, Сталин! Салтанатты ем!рден! С эулегп кунде сан туэеп Бакыт кушкан ел'гмней!

Сэлем Ci3re, Сталин! Каз калкыРан кел1мнен, Бугш нур боп жайнаран, Keuieri Бетпак, шедшей! Сэлем Ci3re, Сталин! Кектеп миллион жулдыздан, Балрын ескеи жас буын Мектептеп ул, «додан! Сэлем С1зге, Сталин! Комбайнды ауылдан, Коммунизм солдаты Станоктеп бауырдан! Халыктын бар сэле.м!, Эн мен куй!, жыры да, Tbreri, сыры, журен Лрналран ез нурына! Расырдан да кап жаса, Куатым, нурым Сталин! Данкка-белел эркашан Коммунизм штабын!