Дихан Абилев-Тандамалы шығармалары

Ш АЛЦЫ М А в РТ Bip тау бар сакарада аты Баян, Кекшедей сулулыгы ел1ме аян! А к 6eri аспанменен ттл катысып, Кузында кыран калкып канат жайран! Юндйс Kecin, Kip жуып, сол тауда ecin, Сол тау ушш от кешш, аштым майдан1 Туран жер1м — Баян тау, алтын 6eciK, Бул елкеде саран жер жетсш кайдан! Кунмевен шарылыекан тастарыннын Эр кеоегш кем кермен кэктеп айда-н! Азаттык энга шыркап баурайывда Алшан, басып, салганмын оенде сайран] ©ткен кунп 6ip eMip туст1 eciMe, Н еге жырлап отыр деп калма-«.айран! Т ас мавдай куздарыньщ аспан капкан, Койнауьпнан булактар сыцсып аккан. Баянньщ еркеш-еркеш кок тауында Бажайып нелер терец сырлар жаткан Кундер! коз алдыма елестейдк Шаяндай бесшмде меш шаккан. ...«Д ер тш е» ем 1здеген талай мунды, Тарырып, талыкканда тауды унаткан. Т алай шерл! журектер шер таркатып, Т алай кул кыйналранда мунын шаккан. Солардыц 6ipiHe де Tin ката алмай, 155

Тек кана жар тастарын тау калрыткан. Эсем куз, суду сурет керкшенен Алданыш боп жаралы жанды уаткан. Сол жаралы жандардык 6ipi — Жаудыр, Мекен рып осы тауды меле жаткан. Турмьгстын татпай тэтп тарамдарын, Жасынан жокшылыктык тартып зарьвн, К ел суы, су балыры, бар «.operi, ¥стап жеу эл1 жеткен таудын ан,ын. Жолбарыс, каскыр, кабан, дулей аю, KiM кешл шэшпасына шалдын канын? Журскке турмыс кеп муз боп каткан, Кере алмай ем!р!нщ жарык таны г, Тары шал, тау тугкыны, турмыс кулы, Аузынан «a h » легенде атад жалын. Бауырында «Шойынды мел» анау турран «К ен сарайдай» кереда балараныи, 1шшен сол унлрдан уш шырад, Кушренген жепм улдын — Кызыл карын. Жаутандап жас кара кез жаска толып, YHi — зар, журеп — шер, iini — жалын. Устше бэйш болып тускешмен, Колынан не келш жур сорлы шалдын. «Ойнап жур ат кып мшш» деп улика, Бергенмен кунде Kecin таудын талын; Ж ас балдыр жубанар ма, уанар ма, Турмыстын татпагасын тэта дэнш. Кабыррам кайьв ады мешд дары, — Ауырдыч тарткан б!лер зш азабын. Kim тындар, eci3 тауда шалдын зарын? KiM банер, тауиа келш куйш-халш? Жалганда бар ма одан кыйыншыльж, Ж ок болса айналанда жубатарын? Ойласам, сол 6ip куннщ е т е н шарын, Ыза кернеп м етн де, кайнар каным. Сырласьш «тау тарысы» мувды шалмен Ж елю н тарттым уз а « поэманын. Мынау к ел медпр сулы кум:с кебис, Кешлд! коштандырмай кояр ма epiK? Талай жан тамаша етш суретше, Суйсшш суйген журек болтан жерж.

Коршапты тек'регш таулар кел in. Бетшен суймеиш ме колд1 ©6in? Ентелеп бозша тастар к ел устше, 1нгендей бота керпсн тур ар т е н т ! Ананыц мамасындай суйсше емш, Куздары кумартса да и к ем д елт, К ел кемш кемершен керпен емес, — Шарасы 6ip шайкалмай децгелвнш. К ел Kepici — кул1мдейд! тау безенгп, Турленш тескейшде араш ешп, Койнауы колдын бейне саласындай, — Каракат, жидек, шне, кызыл spin! Туранда кекек айы кустар келш, СуцгидГкел тубшен маржан терш, Су шайран тубш деп кайрак тастар, Тас.емес, актарылран алтын дерлж! Шубыртып балапанын каздар epin, Cynrice данатгарын сура кемш; Айдыннын тэкаппары акку эн сап, Бергеидей келге шырай, елге керк. Айрыр жал, асау толкын салып ойын, Кунде icren кум к келд!н ойын-тойын, CeKipin, 6ipi белш, 6ipi басын, Kenipin кекке шапшып созса мойнын: Бал курак жнектег! кек плюштей, Жайкалып тура ала ма бас икпей, Кулдырап куз басынан куйран булак, Сардырап, сьшдырлайды ак кумктей! Кун кулш ку-Mic келге шашып сэуле, Куй узын су.ктанрандай, болса эуре. Ай калкып аспанында тун!менен, Батады жарай алмай, «к е л -а у !» деуге! Кеп жулдыз келге тенш жымын кагып, Ж ылтылдап кеМ cenin, кеШ жанып, 157

Кумаргкан кел Kepxiwe керкем жулдыз, Ш олп етш кел суына туоед1 'арып. Таласып су сулуы алтын бальш. BipiHeH алмак, болып 6ipi к»та. Сэулесш аккан жулдыз куыл журш, Жаудырдын сетнесше1 тусед) арып! Жаудыр шал журсе дары канша налып, — Тар турмьк кершсе д е оран стамух», К ум к кел, керкем сурет, эсем байлык, Кайрысын экеткевдей белш-жарып. Шырхайтын сол кез Жаудыр таудын энш, Тербетш кэр1 даусы тау зангарын, Э т н е алтын аркау егетурыя, — Косарын, Шалкымасын, балаганын! Жеткенде шалдын даусы xy3Fa талып, Жартастар женелетш харып алып. Ш ал сонда кетершп кул1мдейтш, Энше тау жанрырткан масаттанып. Карайтын таура, таска мойнын бурып. Акта да улып жаткан кулак rypin, Аркалап ауын, алган балыктарын Кайтатын келден кешке «ш ую рлж » кып. Келген сон «кен сарайы» — баларанра, Кенегтен куш енетьн Жаудыр шалиа, О л куни — хосарымен, Шалкымасы ед, Бакытты санататын шалды жанра. Ак супн ана c.Mi3in к ульта, Тоймайтын балдан тэпт кылыгына. «Б ас аман болса, жоктык сез емес» деп Келп'ртпей Сырдын суын жулытына. Ш ал онда, «шат кен1л д !н » 6ipi едк О л купле косары да Tipi ед1. т к е — казакша «ау» деген сездЫ ориына алынды. 158

К эр ш к , тары eMip, я жокшылык, Bipi де байкалмайды, бшнбед|\\ Сытырлап журсе даты буындары Кецш Т1рш1л1ктен суынбады. 0Mipflin 6spi eMip т!рл№тег1, Деген ой журеп де суынбады! Ж ургенде отын алып — тастан кулап, KocaFbi кайтпас сапар Kerri узак. Ym басты кепсшгендей шал сорлыра, Мейр!мс13 ажал mip-xln курды тузак! Кара кун содан 6epi тары басты, А рызып шал кезшен канды жасты, Балаган кан жаурандай карауы ты ', М оладай Tyci суып, куты кашты. Жаудыр шал ез ешрш санап жатка, Тусет1н Шалкыма уийн cyFa, отка: «Ж е п м н щ кез жасы уш м аял 6epin Т ура тур галмей ажал, эз!р такта». «Артымда азамат бол балам калса, Кызыкты емip cypin багы жанса, Мекен рыл балаганды, адам болып, ©31мдей — дейтш — келге кармак салса» Ж ас жетш жоктап жылап жан а^асын, Аралап кетед юейде тау жотасын, E rayi кущренш тун болранда, Аударып уйктайтын тун ортасын. Кабысып. кушактасып кара тунга, Каррыс айтып м ей ртс!з сур enipre, Тацата ерте оянып уйкысынан Жаудыр шал балык аулай кетое келге; Ш алкыма оянып ап, атып турып, Экесш карауылдап таска шырып, Зарлайтын каршадай бол, таура карал, Турмыстын шаккан улы ти ля урыл.

Булбулдын сайрап жаткан бузып унш, Секш и шыркырайды ж епм кулын, Ж ас тамып жагасына, Жаудыр естш, К ел суын колмен шайкай беретугын. Кушренш кел шегшен YHiH косып, Келетш кульшына турган тосып, Ау'суы сорFaласа аркасынан, Аратын ею кезденжасы жосып. Кушактап кулыншагын кушып,. суйш, Баскандай болады шал кайры куйж. Кошемег «ероетаендей кел курагы, Бул кезде жайкалады басын иш. Осындай 6ip келю eMip erin жатты, Улы eMip мейр!мс'13 сорды, шакты, TiiwiiriH жалгызыныц таяныш кып, Жаудыр шал бэр1не де шыдап бакты. Дарира-ай, осы дзу1'р сол 6ip туста Кездессе, тау жайларан шал байруска, Кайрысыз, о да кул!м какпас па ед1? Болмас ед онда сонша колы «сыска! 0TTi рой талай eMip куьирешп, Дэрменаз дэу1рлеуге Tipi елж. Талай шер муз боп катып журегше, .Арманда талай кыршын кеги-ау елш. Адамы бул заманныц каидай кунды, ’ KopeciH кекелеге ерке улды. Шалкытып шаттык жырын шертга жаткан, Tspisfli тан булбулы кыз бен улы! AayipiH Сталиннщ керген жанда Айтшы, журт журегшде арман бар ма? Нурлы кун сэулесше белене алмай, Талай жая eTin Kerri-ay зар заманда! Оралсам, ол кундег! Жаудыр шалра, Бальный асып жатыр, кун батарда. Буктусш етпетшен жас Шалкыма Талырып, талмаусырап, баларанда; 160

— Экежан, парным ашты-ау, ашты карын Bip у з 1м ен болмаса жок па нанын?- — IiiceAi каз1р балык, сэулеппм !— деп. Жаудыр шал жубатады балапанын. Уансьга бала кайдан? Танаткалы аш, Квзшен жылауменен таусылып жас, Шырылдап, шыдай алмай отка тен т, Турмады колды-аявда пкженше ас. dxeci алып берген шию шабак, Балара эжептэу1р болып тамак, Азырак бэоендетт шыркырауын, Балыкка кайнап жаткан турды карал. Азырак ес жыйранда сорпа imin, Ойына ертецп eMip тары тусш, Келбендеп кез алдынан суркыя ем!р Кернед1 шал кеудесш улы кусык. Тун тымык болса келге Жаудыр бармак, Тушмен cyFa малшып, сетке салмак. Кун карай: кел бузы лса— дауыл сокса, А зырын осындайда жыйып алмак. Осы ойра отырраяда белщ байлап, Кара булт каптап Kerri кекте кайнап, Каусыра куз асланын коршап алды, Жараламай тынбайтын жаудай жайлап. Буркырап булт аспаннан, секты дауыл, Bip кайры басты шалды тары да ауыр, К урулы Кос-Аралда калган оетке — Кетпесе толкын алып о да rayip. Аспанда булт сатырлап теб1скендей, (б за р а келice алмай кершкендей), Жулкысып, соккыласып ойран-топыр, Таласып TayFa 6api келюкендей. Нажарай жарк-журк ойнап бултты жыйьш, Кенбеген бултты кесш, бултты кыйып, Аспанды айырардай шатырлатып, Бергендей булт 6iTKeiire e3i буйырык 161

Кара булт касарысып турды жаумай, Жаудырды кайры басты кара таудай. Жынды жел аскар таудыц анрарынан Ыскырып, кел ycTine сокты саулай. Толкынды толкын урып, толкын турап, Жиекте таска басын сокты тулап, «Н е пэле болып калды?» дескендей бол, К ел кусы кекке шыкты шошып шулап Бузбак па асау толкын кел арнасын, Сузгшеп сындырмак па жакпар тасын! Арызып ак кебнсп езущнен, Япыр-ау, неге мунша жынданасын! Жаудыр шал бала жастан caFaii серж, Жан сактап балырынмен жyip кун керш( А рызып кетсен толкын бар сеткесж, Калмай ма, аясакшы, аштан елш? Жауык ба керсстетш Жаудырра ерлж? Ненд1 алды eMip жолын сен бегерлж? Шулама ареыз андар « е л ш » т^леп Н е шьгр бар шалда оендер кенелерлж? Ж ен емес жалбарьшу табиража, Жаудырдын ед бас жауы табигат па? Каралы канды тунге душар кылран, Кашаннан таптын weri устем тапта. Бурадай буркылдаран долы келде, Б:р кара кер:нед1, журу жен бе? Толкынга кайыкшасын карсы айдап, KiM екен? Жаудыр шал ма, элде екге? Касында карандайды тары 6ipey, Ж урен атша тулап, ж уз1 жудеу, Аунатса асау толкын кайыкшасын, Тудрыйык су Ty6iHci3 бар ма Tipey? KaflbiFbtH лактырып тол!Кьш кейш, Батырьгп жгберуге кейде бей:м, С:лтс!п кеп екшшмен тастаранда Адамнын ушыррандай бар урейш.

Ю'м ед!, мунша батыр жаннан безген? Kayiirri тунде кара кушке тезген. Жаудырдан баска жан ж ок бул макайда, Сондыктан жыршы журек болар сезген. ©л1мге eMip унин байлап басын, Толкынга карсы айдап кайыкшасын, Кетер деп андар талап, балаганная, Касьрна ерт!п алган Ш ал1кымасын. Белшен кушактатып уланына, «К оры кпа!» деп, уланыныц кулагыВа, Сеткесн !здеп барад Ж ауды р ссрлы Бишара жетер ме екен мурадына? Ж у зте н калт-култ eTin анау кайык. Не болад кете калса аунап тайып, Жаудыр мен жет1м улдын жемтшше, Калдег1 калар ма элде балы к байып? Орьшы шалдын онда м улле курып, Кетпей ме, балаганын дауыл жулып, KiM жоктар, KiM кайгырар елшше. Ж ем тш н 1здемесе андар улып?.. И Bip кезде аепан сы«Ы1П жарылрандай, Ш арт erri, жан ес!нен жанылардай, Ж а р к eTTi, кара тунд1 как айырып, К ен дуние аспан кулап тарылрандай. Касарып жаумай турран кап-кара булт, Сек:лд1 жакган Терек e rri шырт-шырт, Ж алыны жай отынын куз койнында. Эр жерден шырып жатты ет!п бурк-бурк. К урс етш нажарайдын огы жерге Кумп етш Tycri таска, яки келге, Жайратып кегп ме элде Жаудырымды, Батырып карашырын су тубпк? Райып боп шал жоралды кел устшен, Т ау неге кара тунде тартты курен?

Жалыя не acnaHFa аткан кел бауырынан Неткен от мунша кушт! дурквдсген? Ki.M ежен &ртт!к отын кеткен жа-гып, (Балаган ipreciHeH жатыр жанып). Жаудырды келден 1здеп дал боп журоем. ©ртте жур алас урып жанын салып. 0рт кеткен элп огыиан нажагайдын, Басты рой шалды тары таудай кайры. Кун керш oTbipFaHu балырымен, Бшешз; «жер1», «колЬ Каскырбайдын. М ен где шал кэйрысы ертеп оттай, 0 ленд1 ербггед1 кызган шоктай. ©рт отын cenflipicnefi шалмен 6ipre. Калармын бул арата калай токтай. Жынды жел отты ург1леп алас урып. Щетинен ала кашып белш-жырып, Жалыньш acnaHFa атып ерт отыныд, Кулгендей сыкылыктап мазак кылып. Такалса шалга жалын тш н сурып, Ш ал омы етпей елец журсе де урып, Каршадай Шалкымасын, дулей дауыл Сорып тур, туарердей ож а ушырып. Баян тау кара бултты каусыра устап, Куртандай кара булттан калын штаб Keyaeci сырылдаган оек1лденд1, 1цфде жанган ергпн, тут)Hi ыстап. Туйгендей тунжыратгы бултка кабак, Ш ешш п шырмауынан булттар тарап, Ж енелд1 тау басынан коныс таппай, Октарын ойнактатып атып сада*. ©pmifli ерт, теюрепн тугел алып, СэулеЫ тауды, келд1 отка малый. Тогайдан тура кашты аю TayFa, Жаталмад жолбарыс та ыдыранып,

Дауы лда шетке шыккан толкын кагып. Ортага кайта кашты келдс бальгк. Bip тамшы коктен жерге тамбай койди, Рал&йып 6ip ic болды тан каларлык. Жаудырдык мандайынан Tspi арып, Кезгаен жакасына жасы тамып, Ю'м келш eci3 тауда кем'зк бермек, «0 р т, орт» деп шарылдап жур, айкай салып Кешш жур ерт жалынын сорлы шалым Аямай кеудедеп кэр! жанын! Насосты курып а л ь т басар м.а ед1, EcipKen зарланганын бишараныц! Басынып алран шалды от жанды даулап. Ж аралы жанды ертте коса жаулап, Шыр ете TycTi 6ip кез Шалкымасы, Э к еа сонд!рщ ед отты аунап. Сытырлап сынып жатты жантан терек, Бырысып отка киш курт, кобелек, Калы н кау, кою орман кулге айналып Тек кана келде курак какты келбек. Бырысып бытырлады жер тамыры, Тасты да шыжылдатып от жалыны, Каскырбай кыстауы да жатыр жанып, Болмакшы ешп нешж шал тагдыры? Кэр;нд1 uiajiFa орт оты бейне «тамук», Шыккандай шарасынан K03i аларып, Элареп, дымы курып, кур сулдер1, Кушренш, отыра кетп таска барып. Т А С ЖУ Р Е К Жайлаудан буркьцратып жолдын шаньга. 1шше сур жыланша тартып канын, Тындаушым б;'лген;н жен ki'm екешн Тау жакка келе жаткан тунек жаннын.

Ыокырып айдаЬардай айбат шепп, Кабары кара булттай таура тент; Келед1 куйындатып, дулей б:р куш, Атына камшы уст1не камшы ке5ш. Каскырбай деген осы кырдын дур!, Иыры б!р болыстан аскан ipi. Бас и:п, reKiperi курметтейд!, Тугел сай болраннан сон терт тул!г!. Bip куш кешке жакын шырьгп денге. Бай отыр, касында бар нейерлерь Сол кезде: Салт атты кыстау жактан далбан карып, Бай аулын келе жатты бетке алып, Кантарып тастай 6epin атын ойга, Тебеге ермелед! байды танып. Minin сэлем берд1 ол. Келген — Самый. Кандай тар байдын алды, бейне «тамук»; Кылп еткен кылыгыннан б ip мш тапса, Жьбере жаздайтурьгн жерге карьш. Кысылып ез-езшен турды Самык, . Жаутандап eKi кез1 KipniiK кагып, Келуш унатпаган пншнмеиен, Каскырбай карап калса Ke3i аларып. Кезерщ кегасен epiHi, e6i кашып, Абыржып б1зд!к Самык асып-сасып; Тамарын анда-санда кырынып кап, Бакаша бажырайып, аузын ашып; 1шшен элденен1 Ky6ipnefli, Жуйрнс п л жуйткшед!, жуМрмеш. Айтура октанса да сез таба алмай, Денеа карап турып дщнлдедк — Cineftin неге турсын, не хабар бар — Кадалды бай сурауы болып канжар.

Тунжырап, темен «ар ап , жер шукылап, в р т жайын Самык сонда айтты азар. Танауы кусырылып Каскырбайдыц, Туокендей тебес:нен ofu жайдын. Алкымын ашу кернеп кеуш Kerri, Жьшкыдай жамаидаткан тасырайып. — Калайша ерт кетед1 е т таудан? С а у внес шыгарсын сен е зщ жаудан? Кузетке неге койып ед:м oe«i? Biiefti алдыменен сенin саудак!.. Самыктын кез1 шыкып шарасынан, Аларып, агы улкейш карасынан. Карганды, ант су iurri актырына, Куты лу оцай ма бай жаласынан? Самыктын ертюе жалрыз ж етп ме aai? . ©рт Kerri, онын ce3i «iMire дэр!? Шубырып ден басына шыгып жатты, Е спген ерт хабарын ж ас пен Kapi. Kerepin иектерш накврлер!, К 1ЖШЛ1, кей;пенсш, тепт! жердь KapFaHbm, ант су irnin Самык отыр, K ipyre 1здегендей деннен кердь Бурк e rri жердщ шацы, — Самык аста, К езш щ жары толып канды жаска; Тыпырлап, бурют бурген kohhf3 уксап, Бишара басын согып жатты таста. Шыпылдап куйрытына cap6aic камшы, Тамызды ден басына каннан тамшы. К екала койдай болып жоны, бауры, Cipecin ден басында калды жалшы... II Каскырбай кыстауына «елее салыл. Кара орман Нулге айнальш кетюен жанып, KyfliHin, yHi шыкпай тшн Ticren, Атынан кулай жаздап, естен танып. 167

Елестеп <кез алдынан ерт cyperi, Былайша етш жатты булан, карып: Шытырлап жанып жатты уй-кзрагай, Лап erri коймадары сактаулы май. Шыжылдап куйш жатты куренденш, Жал-жая, казы-«арта 6ipi калмай. Б}р белме толып турган мулш: кием. Жандырмай тайынушы ед жалын неден5 Оюлы туе кшз!н, алашасьгн, Женелд! от кып ертеп тиген жерден. Каскырбайдын езшдей кара жылан, — Белмеден алтын тыккан кагып суман, Табалмай ш:н сасып, ирелевдеп, Алтынды тастай кашты етш курбан. CeKipin кетпеклп боп оттай шапшып Турганда, жалын басын тусп какшыл, Шыжылдап жанып жатты улы тш , Адамды шаккан талай icTen кастык. Сарт етш сынып туст1 метке куйген, Жалактап жалын т ш асып уйден, Шурк-шурк кып шатырдын да канылтырын Тебеден кекке шапшып, какты суйрен. Медалы патша берген отка aFwn, Сары-ала тоны дары жатты жаньп. Экес} керде жаткан кущренгендей, Yh шыкты жаткандай-ак шаян uiTFunl Айшыгын aFam 6eflirrin жерге ушырып, Жалын Kipin барады тш н сурып, Денесш керде жаткан экесшщ, ©рт оты шыжылдатып, бырыстырып, IHipiren сакалынан устап алып, Жонына от жалыны осты шыбык. Жануы ку маянын канша кыйын, Маядан ушкын ттс!л меппт уй:н * Жандырып, жалын мш:п мшбеане, Ушырды дугалытын кекке куйын. 168

Каскырбай жындангандай eci ауып, У жеген каскырдай боп келге шауып, Барды да, жендеттерш ертш алып, Жаудырды кел басынан алды тауып. Ш ал сасып, сэлем 6epin абдырады, Жартастар бай дауысына жангырады. — бртедщ кыстауымды неге, Жаудыр! — Ж ок, таксыр,— деп, Жаудыр карт дабдыр лады — М ул*амд1' коймадагы урлап алып, YftiMfli жандырыпсьгн, тунде ерт салып, Ешкайда кутылмайсын телеп бермей, Самык пен урым сенсщ, 61л д 1м анык. — Бай еке-ау, не деп гурсын шынын ба? К©з!н1'з жеткендей-ак шынына!? Накактан жала жаппа к у й в д р т , Кене алман ондай зорлык кысымына!? — Сейлейсш, калай-калай уры — кэзз п! — Жагынан шартылдатты алма кезек... Жалынып, жалбарынып ант-су iiuin, Ш ал сорлы бай алдында пакты безек. — Айтасын ба, ж ок па злд е сен шынынды? — Тырнагын тагы салды, та гы бурдг.. B ipiH e жендет!нщ a v ip етш, Кетуге жаяу айдап бай буйырды. Ш ал енкшдеп, еш'рен, зарлап, каксап: «Накакпын, ауре кылма, кет— деп— тастап!» Бас урып аягына жатып ап ед, Жендеттер жулмалады шалды б тс сап. — Т ур тебет, тур дёген сон!..— Тепт! бастан Bspi куа женелд! шалды кашкан, Куткарсын канды колдар оны кайдан, ¥стады асырмай-ак Шокпар тастан. Денес! калшылдады сорлы шалдын 1л 1п п кармагына пейл! тардын. 1Я9

Ойында ештеме жсж, — Шалкымасы, Уйктап жатты шинде балараннын. Жалрызын, жас жепм!н айтып жылап, Маркабат тастап кет деп байдан сурап. Тарылып кен, дуниеа турран шалдын, Зары«а Каскырбай ма салар кулак,? Kyftiri кара орманнын eciH алып, ©ртенш imi бауыры, куйш-жанып; Kenipin ак K©6iri езушен, Камшынын астына алды бай жынданып. Карамай баркыраран дауысына, Жанбырдай коз жасынык жауысына; Камшььмен осып жатыр аркасьша, Ниет1 шал елбрш тауысуда. Квтерер сонша камшы кайрат канша? Ш ал жатты сулык тус'ш жансыз жанша Сонымен тастап кстое б:р capi рой, — Шалдык тек кеудесшде жаны калса! — Айтасын ба, жсж, па ani? — Т е н т барып. YHci3, тьлЫз, Жаудырга жаткан талып, Каскырбай тары жстш барран кезде, «Алдына келсьн!» дед! о л ыныранып. — ©TipiK icren жатыр вкен борш, Айтпайсын рой? Айтпасан, сенщ канын Журын емес «унына сен урларан Дунием мен вртенген кара орманнын! — Дед1 де жерден алып кара тасты, Кегкен жауыз десендш, перд) басты, Мавдайын ойып туей тас салмары, Шалдын YHi ен актык шыкты ащы: «Кульвным, кош б о л!» деуге келген т!лi, Достары кулыншарыи турдплтрдк Таррыл мый актарылып таока туст, К!легей айравдай боп уйып турды. 170

Аларып Kapi кез1 дем свнерде, Кыймады, карап жатты TayFa, келге. «Кулыным, калдыц-ау!» деп иек какты, Кандай журек жанбайды мундай шерге! Оерейш жансыз двне жатты сулык, Танауы кусырылып, к ез жумылып, Сор рал ап тастан сура аккан канды, Жиекке толкын жатты лактырып. Шырылдап: «эке!»тайлап жет!м кулын, влжюе таянранда: одан бурын 0 Kerri алдарына enrepin ап, Кетпек кой таура тырып ш ал «журынын». Таррыл мый таска тускен катыкша уйып, Келквд айналасы— кан уйршп. Ш алкыма талып юеттд кврген жерде, Шыдатсын жас журегш кайдан куйж. Т а у турды сырыи 6ipey урлараадай, Булактар сылк-сылк кулмей, жылагандай, Кызрыштар кыйку салып беээктед1, Коштасьш шалдан вт1л сурарандай. К аскалдак ж у з т барып бал куракты Тергенде ак шашарын сыбдырлатты. Жаудырдык ахиретш сайлагандай, Курактак шал кебшш курап жатты. Ill Ес жыйып, тура куды жет1м кулын, Алм ак па Каскьгрбайдан эке кунын? Шырылдап, шыркыраган зарлы ун1, Ш ыдылдал мазалады таудык шыкын. Егер д е жете калса арттан куып, Каскырбай келт1рер ме муны жуык? в л т : р т кетпес пе екен жуз! кара, — Андарра азык erin, канмен жуьш. 171

Зарлы уш Кулагина енар ме екен? Жепмд1 жан деп аяп елер ме екен? «Экесш актык, рет керш калсын» — Деп аяп, кайрылымра келер ме екен?! Кэз жасью кел боп аккан керер ме екен? Кайрьгсын жайып-шуып белер ме екен? Тосып ап, Жасыбайдын асуынан, Баланы 6ipre алып женер ме екен?! Кембек пе куз койнына шал денесш? Кембесе апарады кайда? Несш? КетпеШй неге тастап сол apaFa, ©лп'рш алганнан сон, алар «енпн». Адамдыктан ешкандай бар ма арын? Б!лем’1н журепншн канкумарын. Тузакка ryciperiH кун де туар, Адамнын, сен сек!лд1 айуанын! Басыла калды неге булбул эш? — Жап-жана емес пе сд1 сайрараны? Экесш Kepin калсын, — дед1 ме екен.. Эшмен аландатпай Шалкыманы... Куларын туре тьщдап аксак кшк Шокыйып шырып ап 6ip таска бшк TenMipin кезш неге кеп кадайды, Тур ма екен, о да iuiiHe б;р сыр туйш?. Канаты катпай калган карлыраштын. ©зеггн у ертеген жет!м жастын, Камыккан кайгысына болып органе, Мулгуш карашы тау, куз жартастын. Уядан ушпай калган балапаннын, Тау жайлап, тас жастанран тары жанвын. Болгандай жетеюша ка|рлыгаштар, Карашы, бастап KeTin барады алдын. Кетерш кара тастай кайры жукт'1, Шалкыма Каскырбайды куып зытты. Кез жазды карасыьан Каскырбайдын Батырып карашырын жартас жутты.

Тырылып аузына куйген екпе, TuiiHin ерш ш тен шыккан лепке, Куарып ccwiFan гулдей ж е л м улап, Тускендей болды жаны жанраи ертке.. Торырьгп турып калды, талмаусьцрап, «Э к е!»леп айкайласа тау жаадырад. EcTiciH, дыбыс 6epciH оган кайдан? — © лген жаи, тынран кулак, карыекан жак К еру жок саран eHfli эке бетш, EciH жый, вкс!пц бас! Ей, жас жетш! Менщ де журепмд! жандырды рой, Ул.ы ам:р кайыстырган сенщ дертщ. Б!лемш, жешл емес сен!к кайгын, Жасынмен тас б е л ш н Kipin шайдык. Талдырып, тамылжытып т а л !шшде, Бастырып KyftlriHAi эн шыркайын. Дегендей, сайраганда тау булбулы, Ушнен айтпаса да сыр урылды, Бше алмай не кыларын адаскан жас, Тары да олай-булай зыр жупрдь Дауысы кушренш ж ас уланнын: — Адастьгм, енд! ж алииз кайда бардым! Калайша, капылыста, жаным эке, 1л 1ктщ тырнагына пейл1 тардыц? Шыркырап мен артыцда жеп'м кэлдым, Буыным 6eKin, буранам болмай балрын. Кьм сыйпар мандайымнан кулыным деп. Bipi боп кетемш бе таудары аннын? Жазыксыз мунша калай жараландым? Мен еши кайда барып паналармын? К елед! неменеге мешк куш!м, Мен калай келден балы к ала алармын? Бота коз мелд1редщ, жаска толдын, Ж ас ем'ф — жас гул ед!м жастай солдым Коршаран айналамды кара туман, LLlbiFa алмас ортасына тусп м тордыя! 173

Делен сыр уктырран сол жепм зары Жаздырд^ маран осы поэманы. Адасып тау кшие кете берд! Mine ауды тун ортасы, жалы сеюи, Шалкыма елш кетое уйл1 жамнын ©Mipre келгешнен бар ма белп? ОЛ1М Т ЫР НА ГЫ НА Н Тун ед1 кап-каранга кара бултты, Тунерш, басатындай тауды, журтты. КаЬарлы кара туки как айырып, . Мынау зар, удай ащы, кайдан шыкты? Тау мен тас, андар уннен не сыр укты? Тау тартып, тас жанрырьип унд1 жупы, Тунiмен жаты оенбей каксарандай, Бул жаннык журегше и м б!з сукты? Зарына жанык куйш ашырандай, Журектщ мук пернес! басылрандай, Адам той! Адам даусы! Онда сешн Не акын бар, тунерген тун, жасыргандай? Журект! зарлы уш жабыркаиы, ¥йкыны умыпырып жазры тэтп. Бул KiM ед, тауда тунде шыркыраран? Бул — жеым, адаскан ул Шалкыма атты. F.ci3 гой онын анау балаганы, Онда жок енд! кайда паналады? Жегел) жаткан жок па шиш балык? Талаура алде каскыр камалады? Ж ок мунын бэршен де еоен-аман, Жетшшц уш шырад тас моладан, BefliTi рой анасыньщ — 1здеп тауып. Ес керш, coFaH барып паналаран, 174

Куш акта п тас кабьцрын анасынын, Жатканын, карашы, ексш баласынын. T ipi ана буйтш кояр ма efli, с:рэ, Ke3iHiH ары менен карашырын. Енкейш таска суйеп зшдей басын, Тамызып таска тырс-тырс кезден жасын, Тальксы п жары сенш, y « i уз!лое, «А н а ж а н !» деп зарлайды 6ip аздан сон. Te6ipeHciH ана кайдан — жаткан елж? Уатсын улын кайдаи — к уат 6epin? Ж е п и ш жубаткандай та л шпнде, Эн шыркап ж алгыз б у л б у л болды серж. Тун ортасы ауран сон б ала талып, Басында анасынын кегп калрып. Анасы Kipin келд1 б а л а га н а , Туррандай уйктауын онын андып. Кушактай алды бала апатайлап, К у л м д е п коя берд1 K©3i жайнап, Экес1 терде отыр сетке жамап, Казанда былкып жатыр балы к кайнап. Куш актап кулымымдап ана суйд!, Сут булактай сауылдап емшек иди Кезерген ерш жгбш Шалкььманын, Ананыц ак сутше аузы тидь Ананын кос еш негш сутке толык, Кадалы п Ш алкымасы жатыр сюрып! Колы мен устап жатты кепке дейш, — А к cyriH анасынын емш болып. Анасы юулынынын сыйпап шашын, TeciHe такап, кысып, кушып басын, Икжеп мандайынан, еркелетш, Тусгрд1 мей1рбандык ыкыласын. С ол кезде босагадан cap бас жылан, Балара жетш келд1 кагып сумач. «Ан а н ы н б:р емшегш мен емем» деп, Уланнын шыркын бузып, салды ылан. 173

Ирендеп келе жатты теске ерлея, Жасканбады ол, керш ед колын сермеп. Анасы tui катпады, экес1 де, Жылаямен келгскендей «емсек ем» деп. Тауысып емшек сутш жылан бурын, Сум жылан баланы алдап какты жымын; «Кайсымызга сут жуккан екен хане, Керелж — дед! — uitJFap, сен де xijiiH,!» Керген боп: бала т ш н шарып, кыршып А л ранда бала жерге TycTi ыршып, «Ж а н ана, елд!м-ау» деп шынгырранда. Оянды ез даусынан ез1 шашни. Ш ырысты шымкай кызыл typFa малып, Кун шырып келед1 екен ерттей жанып, Тау 6aFU<n, TOFaft аралап журген Иван, Шыцрцрран адам даусы н естш-танып. BefliTKe дауыс шыкан келд1 салып, «Иван Fofl! бзш м здЫ » — Бала такып, Ешреп коя 6ерд1 жет!м бота, ©лирден керген соккы мукын шагып. II Сондагы Иван — кедей, казак-орыс, Кысы-жаз тауды буда кылран коныс. Катыны, баласы мен б!р yilni жан, Секиш тау тагысы — у ялы кус. Кеп тарткан жокшылыктын зарын Иван, Кеп керген дуниенш тарын Иван. Болранмен сьирты бутш, iiui тутш, • Журепн у жайларан, жалын-Иван. Ансайтын арман етш eMip танын, Журект:к тойдыра алмай бал кумарыя, О т салды еэепне бугш тары, Уланы шыркыраран Жаудыр шалдын. 178

Улы ой мек-зен кылып, мыйын шарып, Bipi ейт, 6ipi суйт дел, «« з е к алып, Кете алмай таура тасгап жетш жасты, Зарлаган жагасына жасы тамып. Жаутандап, мвлд1ретт туны к. кезш, Жуз1 айтып, взi айтпай-ак шердщ сезш, Турранда: Tuieri 6ip, ж уреп 6ip, Туыгакан Иван нерып етсш те зм ! Уатыл, бауырына к,ысып басын, «Ж ылама, каротым!» деп сыйпап шашын. Артына мшпзш ап келд1 уйше, Адаскан акылынан «та у баласы-н». И ванный бэйбш еа маркабатты Жан ед1, жуз1 жылы, т ш тэттП Жет1мд1 шыи журекпен аяп Kerin, БалаРа кврген жерден квп Т1Л катты. Иваннын Ольга, Егор балалары Бшпкке келмесе де шамалары, «Б о л сы н — деп — б1здщ уйде» балгын жастар, Жет1мд! жылы сезбен аялады. Бул уйд1 жас кайрысы камалады, Ж урепн бэршщ де жаралады. Жарты нан болса б ел in же десгсш, 0здер1 жоктырьша карамады. Ж етш д1 асырауды макулдасты, Eni тш жатыркамай, жакындасты! Кайрылран канатынан карлыгаштык, Майда Т1л, жылы сездер сырын ашты! Тунрыйык туннщ сондай туманында, К ол 6epin таудын жетш уланына, ©Л1мнщ тырнарьшан жас 9М1рд1 Куткарран, Иван, жетсш мурадына! III Мэриям болып кетп анасындай, Ш алкыма нитон шыккан баласындай! 177

Кезшщ ары менен карасындай, TyHbiFbi, шайдалмаран шарасындай, Ольгасы, Егорымен 6ipre ecri, Саусадтыд катарласып саласындай. Зымырап е т т жатты ай менен жыл... Б|'ршен 6ipi титтей бупспей сыр; Ки;кт!н ыларьшдай ею ул, 6ip кыз, Жас гулдер асыр салып тауда ойнап жур Жузшде бйпнбейд! каяу-дайры, Шалкьгма .бурынрыдай зарламайды. Ольгамен косылып эн шыркаранда, Ж ас yHi ну орманды аралайды. Тапкансын анасындай камкор ана, 0м:рден не Tuieflai ондай бала! Калайша шыркамасын таудык эшн Журекте бар ед! деп есю жара'. Тау iuii кысы-жазы мекен-жайы, Туранда жылдын керк1,' кекек айы; Жамылып жасыл шептен ж:6ек желек, Енгенде гул-гул жайнап жер шырайы Кызгалдак, сарралдак пен сансыз rycTi, Кулпырып тау жулгес!, езек, сайы, Кош и:с мурнын жарып анадайдан, 1ес;не бггксн таудын дарагайы; А д кайыд, бозша талдыд арасында, Булбул мен сайрап жатоан тау торрайы; Ауасын жутсад балдай, жел! ж!бек, Бар ма екен, табираттын таудан байы? Кекеп сек!лд1 тау куралайы, Жолбарыс сек:лден:п ад «дудайы», Шубыртып балаларын марал-ки:к, Кызыдтап майдын кун;н мадырайды. 178

Секций алтын муй1з аркалары, Тулкхя сылан erin жалтарады! Туррындар туран жер:н суй:п жыррз косты: «Баян тау жер шурайы Аркадары». Шалкыма, Ольга, Егор уш epiM тал: Тэтт! т:л, жайдары ж уз, кылыгы бал, Асыр сап осы таудын баурайында, Эне жур, энге шыркап ж ас булбулдар! Сызылтып, сыбызры erin бал курайды Тартканда куздын койнын ун кулайды, Булбулдар тал :ш;нде тамылжытып, Орман-ну косылрандай эн шыркайды! Тасыран таудын, суы таскын агын, Коскандай толнындары сылдырларын; Калыктап кузда кыран турар тындап, Суйгендей энн;н эсем сынрырларын. Т ау 1Ш1 энмен кызып дауылдайды. Эн epiuin эн уст!ие туындайды! Жастыктын кызырына кызынран жас — Тоймайды, нашла айтса д а суынбайды. Есше ап Мэриям да жастын кунш: Ерюнен тежеген ж ок кыз бен улын. «Капаока камамайын, ерк:н есс:н>, — Tuieri жатса-турса болды онын. — Жалрыз уй тау жайларан тары турмыс, Ж а с туг!л ул«енге д е кайб!р ырыс. Бойлары К9тер!лс:н, тау аралап, — Д еп Мэриям керсеткен ж ок оларра сус. — Ойнакдар, тату-тэтп', болындар сак! MepTirin кап журмеддер тастан кулап. Б ул тауда жырткыш андар кэп болады, Ж у р м ес:н — «аокы р камап, аю талап ,— Д еп Мариям акыл айтып, бер:п сабан Болган сон: балалары санын сабап, Жайрандап таура тарта женелгенде, ТураДы арггарынан тоймай карап! 179

Юргенде таудын еркш койынына, KiM тояр балальгк шак ойынына! Yuieyi катарласып канат жазбай, BipiHin колы 6ipi мойнында; Торайын Мойылдынын кыдырранда, Таракдап тал кабырын сыдырранда; Шарк урып кулын-тайдай шапкыласып, Шаттыкда шалкар дукен курылранда; BipiHOH 6ipi ойнап тырылганда, Уншен к ульт даусы урылганда; Оралып аяктары жапыракка, А сырыс басамын дел жырылранда; Сынкылдап ана eooeyi кулюкенде, Yuieyi кайта алра журкженде, Жалтылдап табандары таррыл таска, Айтыспай барар жерд1 бшскенде; Желектей желкшдетт жулып сасыр, А т кылып MiHin .альт, салып асыр; Кызгалдак, саргалдактан букет жасап, Колна устал кош ш ел кызыл-жасыл; Кегалын кекорайдыц eTin керпе, Куландай ауна’п-ойнап, жаткан ерке, Базарын балалыктыц дуылдатып, Жалынын жастык журек кекке серпе; Уй кылып укпр тасты сарайындай, ImiHe текше тастан жасау жыйнай, От жарып, казан асып кендлменен, Ymeyi 6;piH-6ipi Kyrin сыйлай; Астына жапырактан юлем тесел, Турленген туе киЫ гул бэйшешек, Жайып сап жуаларын жулып алран, Балайды небip жаксы TaFa.MFa еоеп. Канатын устап алран шепрткенщ, Жулганын мен де талай ел1ктед!м. Куалап кек кептерд! «кири-ж;у»летт Е ам де бала куиде желшкен;м! 180

Булакка аяктарын cyFbin, малый, Yuieyi отьцрранда энге салып; Тогайды араларан Иван нелш: «Б а л а л а р !»— дегеншде, даусын танып; Асылып 6ipi арка, мойынына, Bipeyi кол сукканда койынына; «Кайтындар эр-берден с он » дейтж Иван Суйсшш балаларынын ойынына. ШЫРМАЛУ Ай erri, ай артынан жана ай туып. Ж ы л erri, жыл артынан жылды куып. Ж и т гбо п соктауылдай жас Шалкъгма, Жыйырмара жетш калды жасы жуык. Иванра колранат бо л жас азамат, — ToFafibiH iKY3ericin, тау аралап, Жалданып, дуандары бай орыюка, Екеу1 Егорменен м ал да табад. Какпактай кен жаурынды, узын бойлы, Кен мандай, калын кабак, терен ойлы, Кайтпайтын, тура айтатын ожег, eraip Qcipfli ж;п т erin таудын койны. Алайда, б:р сыры бар ашудастай, Tic жарып баска жанра журген шашпай, О л сыры — эке iKeri, таптык кеп, Байланган журегше шер боп тастйй. Экпесш аузына экеп тырып, Ж урегш жандыррандай от боп урып, Тен1зд!н толкынындай ой таскыны Болады жлбергендей сура жырып. С ол б:р ой кунд!3-тун1 мыйын торыл, Кадалган сулжтей боп мыйын сорып, KeKTi ашу бойын кенет кернеп кетет, Bip ойдыц уясына мын ой конып. 181

Каскырбай — как жал каскыр жаны ызбарлы Эз:рге бет каратпай журген.жанды. Бар ойы Шалкыманыд ер жеткен coi ©лт1ру болды соны — сур жыланды. Tycypin таудан аташ, отын тасып, Куз болса орак орып, егш басып, Жалданып малайльвкка кала ишнде Шалкыма журд] icren едб&к-кэсш, Жатактыч жастары мен e3i тустас, Уст:нде оол ецбект;ц араласьш, Сыр алып, сыр 6epicin жан аяспай, Ортага не болса да салыеты ашык. Bip досы Кегенбайдын Каратайы, О даты Бфтанаудьгд б:р малайы. Ereyi Шалкымамен егш, шепке, Кетет:н туысыменен июль айы. Кайтатын бокыраудын аягында, Жэрменке онда Арканын Баянында. Салатын шенгелдерш саудагерлер, Арканын койдан коныр «саярына». Боз кырау жердщ уст! наткан музда> Ж о л ycTi — eni жаяу келед муздап, Тиеген «е к арбата бидай, тары Касында жаяу келед, болып кызбак. ©ткенде Мантебеттщ баурынан, Асканда Итжатпастьгц ауылынан, TyriHi тадертедг! кекке кеш'т. Квршд! мыжырайран Баян-Дуан. «Ш у-шулеп» жармадагы епздерш, Алдырып анда-санда eri3 демш, Кврген! мынау еД1 Шалкыаданын, — Шодайдыд асканында шорырлы ерш. Бареулер: шекпеи, repi, ки!з, майын, Bipeyrep: тайша-торпак кунан-тайын 182

AcbiFwc алып кслед жэрменкеге, Алм ак кой керек-жарак, кант пен шайын. Ж о л yen арыл-теп'л базаршы журт, Bipeyai болар емес б:реу бш п, Соктырып мурындыгы арбалардьщ, Bipeyai экеткендей б:реу win. Саудагер жолын тосып базаршынык (Базардык наркын шаруа б:лмес бурын), Аунатып алып жатыр, алдап coFbin, Тырнактап жыйран майын, кыл-кьгбырын... Базарра топ-топ енш байдык малы. Т у бие, ат-айгыры, атандары, Алрэн жок оны ж олда еиж:м какшып, Сатпады, элде алура бата алмады? Ш алкьша мен Каратай калара ещи, Калара енд1, жэрменке халкын кердк.. ©г1здерш догара тастай 6epin, Капшыктарды аркалап тект] тердк.. Астьщты болраннан сок capafiFa yftin, 1ш:п жатты ас уйде шайын куйып, Бэйбш еш к ж1б 1ген куш бар ма? Жегендер1 каткан нан — кара кушк. Кешжт|'к деп Б 1р' танау урсып, cerin, Б у р :п кеп-i екеу!Н ас уйге енш. Б уга толран бэлмешк бурышында 1с болды екеуше кенесерлш: Шалкыманыч журег1 кекп журек, Кездесу:н жауынык журген тшеп, Ертен жалрыз Каскырбай кайтатынын Айтып Kerri Ж унай мен Райымбек. О л екеу-i жэне айтты Шалкымара: «С еш !здепт1 Каскырбай, сак бол, бала, Кыстауымды ертеген, мулшмда урлап, ‘ Баласы — деп урынык» жаппак жала. 183

Кулак KecTi « у л кылыл оеш алмак. Бар пэлеЫн дайындап жатыр кармап, Кыйын-кыстау ic болды колдан келмес, 1л гел 1 тур басыда канды кармак. Билер! бар касында вишен сайкал, Кай тузулж о л билер билш айтар? Карсы шаппай камалла,' бой тасала, Келлешнд! бшмесе езьак кайтар>. Bip кызарып, сурланып онып еш, Кеудееше сыймастай аллан дем1; Зулымдыкка Шалкыма шыдай алмай, Жульгп, жыртып тастады жыртык женд|. Алыспакка жауымен белщ буып, Б1рде кызып, журен б1рде суып: «Жаркыратам карынын, канын iuieM Аяйтулын жаным жок, «в р а н жуып». Тура умтылды орнынан барамын деп, Одан бурый KeriMfli аламын деп, Ак семое|рд1‘ ас уйден колына алды, «ByriH туш жауыма саламын!» деп. Ж1бермед1 Каратай айтып акыл: «Keperi жок мундайда онша батыл, Айналасын капталан некерлер!, Онайлыкпен елтфтаес, саган, батыр. Ашуын бас, алкынба, досгым, шыда1 Окка байлап басынды бос кор кылма! Ебш тауып елп'рсен, о л 6ip capi, Салмай-ак кой куипщц ашык сынла!» TepiciHe денеа турлая сыймай, Шалкыма Каратайдын тыин сыйлай, Токтады, 6ipa« ашу таркамады, Каокырбайдан тап кепи алып тынбай. 1 Ац се м с е р — Б|ртанаудык уШшн улкен ак пышаты. Лалкьша мен Каратай «Ак семсер» дейтш ед!. Автор 184

Осылай отырранда ойра шомыл, Ауылнай андып журген то|рып, шолып. Ас уйге Kipin келд! андаусызда, Шалкыманьщ келгенш б ш п болып. Ауылнай юелгеннен-ак уйге ен;п, Шалкыма калды б:рден сезистенш. Суйтсе де сыр бидормей душпанына, Жайрандап карсы алды о л сэлем 6epin. Ай-туйге карайтуран ауылнай ма? — Шакырды с е т болыс, киш, эйда! «Шатакты салсам кайтед! осы жерде!» Дегендей карады ер, Каратайра. — Болыста жумысым жок,, — дед1 мен1н, Болыска борышын бар екен сети . Болыпты табандаткан тап жыйырма жыл, Калмады кутыларлык енд! жерщ. — М ен с е т и карамаймын болысына. Турмаймын к ол астында, конысында. Ауылнай «тэлкектесш» турсын кайдан, Жалшыныц кулак койып онысына. Жвнелд1 Шалкымара «кел, — деп — жылдам! Масаттанран пшкнмен карып жылман. Ш алкыма саспай басып, жай аяндап, Ж урш келед «кайда, — деп — болыс мырзан? К ел менен Жасыбайдын арасында, Жэрменке сыймарандай шарасына, Саудагер Омбы, Ташкент, Кытайдан да, Келшт1 жэрменкеге сауда arnyFa. Как жарып жэрменкешн «а л ы н тобын, Ш алкыма ез: б:л:п журер жолын, Аралап журш «е л е жатканында, Кергеш мынау болды сонда онык: Кешелей салган вишен квк магазин, KiM б:лсш онда нэрсе кеб!и, азын? 185

Ентелеп и:нт:рес каптаган журт, Keuiin жур белшесшен базар сазын. Итерш 6:piH-6ipi лактырып, Жанталас 6;p:H-6ipi жакшып, сырып, Мзз болып кейб1реулер шырып жатыр, Шай-кантын «колы жетш» алып шырып Таласып еплрегке тв&елес:п, Аз емес жаткандар да таяк жест. «Б узы к » деп олардьт айдай женелд! эне. «Саржага» сондайменен еткен каст. «TiVieirri п'легенде бердЬ десш, 0зара алып шырып, аз кенес:п, Аз камап абактыра коя берд!, А к т ара турмеде де ашык ес;к. Жылкы, кой, туйе, сыйыр, шеп базары, Tepi, астык, жэрменкешн. кеп базары; Осынын бэршде де каптаран журт,— Ецбезош, квб]несе, дыр казары. Эр жерде тау-тау мая: жун мен Tepi, Т егш п жатыр тары келгендери С.урыптап б:рш олай, б:рш былай, Каланыц касаптап тур жеб:рлерй Базарда 6ipey атты, б:реу жаяу, Азы шат, Ke6i жудеу, квщл каяу. «К,ыска жга курмеугне келмеген сок>, Торыгьш кайтура да журген таяу. Ала алмай кызра кейлек саткан койра Бфеулер оендетп жур улап ойра. Айрырын, атын байлар ш;реп сатып, Кызына кундыз iuiiK алды тойра. Кедейлер кей:п базар келгенше, Куй:н:п, колы жетпей кергенше. Keft6ipey жутып жатыр булактан су. Нор татпай карны ашып не швлдед1 де.

Уй:нде касапшынын1 ет пен кымыз, Сапырып куйып отыр келшшек, кыз. Каркылдап калталылар сонда отыр, Шалкайып, мурт шыйратып: «Дуй, куйыныз!» Б:р уйде Майра кыздын салтан эш, Жуйржтей жуйтк:п кейде ырталады, Шарыктап шын басына канат карып, Bipece жулдызша атып сыртанады. Камей! куй сабасы, тш ге н nicin, Куйтанда, тындаушылар тоймай шип, Базарды тастай бере кейб:реулер, Сол уйге «ipin жатыр, аттан тус;п. Еркгндеп ерке б улб ул отыр сайрап, Жутеызып тындаушыта эннен каймак, Ж уректщ тойдыргандай бал кумарын Тасыта кейде катты, кейде жайлап. Тастасып домбырасын баска энш1. Bapi отыр Майра эн:не болып «жалшы». Эр ун:н шыккан сайын катып алып, Тамызбай жатыр жертв эннен тамшы! Талайын бозбаланын кумар кылып, Базарын жэрменкен'1н энмен кырып, Д улаты п дуан бойын aiiuii Майра, Павлодар каласына Kerri журш. Мойнында кшз сумка ауылнайлар, З нап омырауда — куш! айбар, «А к шырын», «кара шырын», «тундж басы» «Б о лы с пен патшаньщ — муртын майлар» — Д еп жыйып жэрменкеде алым-салык, Аударып кейб1реуд!Н атын алып, Шырынын кейб:реулер талей алмай, П алете базар кел!п, жатыр калып. Жэрменксл! жерде ет nicipin жататын, кымыз сататындар. 187

Телемеое жазасы таяк, тепм, Кейбцреулер базардан кашьш Kerri. Кейбфеудщ кзнт-шайын тартып ялып, Журдай кып, тонап алып ertiperri. Каскьирбайды 6ip жердей кез! шалды, Бг'р нашардыц аударып атын алды. Айтка сойран токтыньщ eciMi уппн, Жалрыз атган айрылды Султан жарлы. Шалкыма шыкырлатып кайрап TiciH. Жауымен айкаспакка сайлап кушш, Буль№ып, журек каны кайнал Kerri, Кэрпенен жауыздардын мынау iciH. Жэрменкеге жыйылран еншен буи!, Момындарра осыма тарткан сыйы? Халык калай шыдайды бул корлыкда, Жауыр болып кашаннан тынкан пш, — Дед1 де шыдай алмай тез1м erin, Сурланьш Каскырбайра келд1 жетт. — Нашарды зарлатасьш неге мунша, Атын кайыр Султанньщ!— дед! 3eKin — Н е дейсщ, мундар х ул ! — деп Шалкыма. Тура умтылды. Тайсалар Шалкыма ма? Кашан KeKTi кайырам дел жургенде, Кезек келд1, елее де тартына ма! Шап 6epin етегшен алды барып, Кэрген журт турып халды, ац-так калып, Туйеден ауран жуктей жерге кулап, Каскырбай жатгы шошып, кез1 аларып. Саусары тамарына Kerri батып, Жан даусы шыкты байдын аста жатып, Ауылнай арашалап алып Kerri, Зэр шашып, Шалкыманы кезбен атып. Танауы кусырылып, eni кашып, Ж уреп аттай тулап, каны тасып,

Шалкыма журтка карал былай дед1, К,ьш-Кызыл ек'1 Ke3i жалын шашып: — Уа, халык, Каакырбайда ата кепм Жынды емен соктынатын жанга тепн Токтынын айтка сойган eciMi уннн. Султаннын атын алды, керд! квз1ч- Б1леак: мешн экем, Ж аудыр шалды. Каскырбай елт!рд1 сол Kipci3 жанды, Кемек бер, кушт-рщ кос кедей, жалииы, Ж ок кылып ж1берешн сур жыланды! — Депенде кейб1реулер макулдасып, «Ра с, рас, дурыс» д ел жакындасып, Keft6ipi алра умтылып, кеЙ1 кейш, Kefl6ipey «ш улы » жердей Kerri кашып. Keft6ipey: Шалкыманыч батылына, Kefi6ipey: кайтпас журек, акылына, Kefi6ipey: осылайша бо лу керек Бар кедей Каскырбайдын катыны ма? Kefl6ipey: элш бшмес эуре, десп, — Соктыккан Каскырбайдай дэуге, десл, Кейб1реу: ic акыры не болар дел, Ж у г1р г п неше сакка «туй'ш » meurri. Ki-м берсш Шалкымара аз рана аял, Болыс па, Каскырбай ма, жауын аяр? А л га сап айдап келд1 aFaui уйге, О л уйде болыс, бид1К « т е з !» даяр Каскырбай жыйырма жылры артпн кунын, ©ртенген мул ж, кыстау бар шырынын, 0нд1р:п алып бер деп Шалкымадан, Ж уретш билерге айтып будан бурьш. «Д э у л е т жок телей алар ертп’н кунын, С.ондыктан басы байлы болсын кулым» — . Д еп бупн бай билж-п e3i айтып, Билерд1 койды уйытып куш бурын...

Сез киска, билер терде: «кэззап» келд1, «Кэззапка» жаза берср кезек келд1; «Кулыеьщ Каскырбайдын мэкп'-бакый. Бил ж сол», бьшш егю'з:п басты мерд1. Кабагы кара булттай калган катып, Щалкыма кез:менен билорд! атып: «Буларын дурыс смес, кенбейм:н!» деп, Орнынан тура келд! айкаска атып. — Бшкпн бар ма билор будан баска? — Ызамен кез! толып канды жаск?, Сомсер.’н жарк етк1з;п оермеп калды: «влей;н жауымды алып, елеем де астка!» Бай Tecin шыккандай боп кабырганы, Сол шыгар eMipi естен жанылганы, Аларып Kesi uibiFbm шарасынан, «Байландар!» «¥ с т а !» — дед1, — дабырлады. Боларын 6ip сойканнын Шалкаш бш л, Сермед! _ак семсерд! тары умтылып, Бас салды уйдеплер кект: ерд1, t Семсер! беренеге коткен Kipin. Колына тускеидер:н кылгындырып, Б;реу!н!н уетше б:р!н жырып, Семоарж оермеп жайкап, жуыктатпай, Шалкыма уйден аман кетт! шырып. Шалкыма кеткеннен сон: «карауыл!» дап, Кешеге уйдег!лер шыкты андап, Дурл1Нп буюл кала тун iiu нде, Кешеден кетершд! кызыл шандак. Куткарсын мылтыктылар кайдан оны, 'Усталып к:оенделд! аяк-колы, Шьгрмалды калык ayFa кайран epiM, Сермеген семсер:шн болмай жолы. 190

ТУТКЫН Турмеге Шалкыманы айдап тыкты, Ай-туйге караушыма ед дулей мыкты, Артынан Егор, Иван 1здеп кеп ед, К узепш ж:бермед:, айдап шыкты. Айрылран ерк!нд!ктен туткын б 1ткен, Саргайып солган гулдей солып кеткен, К агулы кабактары, кернед] ыза, Эд;лд:к кермегенс;н ук:меттен. Мелт:лдеп талай кездер суз:лгендей, 0м:рден yMinepi уз:лгендей, Куарып журтта калган шуберекше, К,айгылы, кансыз бегтер аппак бездей. TicTepiH шыкырлатып, азу басып, Ж ауына кекп журек жалын шашып, Телм;р:п тгрезеден ертелькеш Карасып отырады жанталасып. Б:'р жутым таза ауага ацсап, с у е т , Торыгып туткан .кездер талып жусап, Тым болмаса кер;л:л бой жаза алмай, EciHeAai тордаты aaFa уксап. Сорпа-су, наны тастай, шайы шалап, Турмеде туткындарга берер тамак. Талыксып талай журек аштык eTin, Ti3eciH кем:ргендей erri жалак. Тунгыйык, ой туманы сарымдалып, Тастайды талай жерге алып барып; Ауады тун ортасы турме шжде, Кайтканша кыя кез!п, ой оралып. Турмеде сур кабырга — сур жыландай, Ж ел улыйд терезеден жылагандай; EciKTi усак тастар тырс-тырс урып, Туткынра жолыруын сурагандай. 191

6Mipre егей болып «жаралгандар», - - Турмеге туткын болып камалрандар; Тоналып годен баска лршшктен, Kefl6ipi минут сайын кутед1 ажал. 1ипнде тем1р тордык ж1гер1 кум, Турмеде сол кундеп кущренген ун, Кояр ма еске алгызбай, кек кайнатпай, Арманда кеткен талай ердщ кунын. Шалкыма жаткалы да жылга толды, Кайратты жптг-ак ед, турме сорды. Албырап келе жаткан алма агаш ед, К урт тускен буыиына шептей солды. Буркшей томаралы торга тускен, Кайраты куалабды кайгыны, штен, Б|лмед1 жасуынды сонда дары, Кетерд! туткын ж упн албырт кушпен! Тупкьшдар абактыда тек жата ма? Тек жатса, так ата ма, кун бата ма? Айтьгсып эцгшеш, сыр шерт'юп, Салман ма жай-куйлерш бэр! ортара? Bip ж т т : жуз! жылы, Т1л ! тэта, Тольгмды тулрасы да ер сымбатгы, О дары туткындалып сур турмеде, CepiK боп Шалкымамен 6ipre жаггы. Квргеннен унатысып 6ipiH-6ipi, TyfiicTi Т!лектер1, уш, TUiil Bipi екен батырлардын — орыс Ж1ПТ, Сырларын 03i айтты ол 6ip куш. . Жасырын жургеншде айтып упт, Жетшзген уюмепюе <юр сум б :л т , Квп авдып, «атты устайды баскалардан, Сактанып, кауттенш будан улык. О л айтты Шалкымара: «кещес!м бар, Тек хана оенгенджтен, саран айтар. 192

Байлар да, уюмет те болад талкан, Кун жак.ын байта кеткен кепн «айтар! Келеда TeHKepicriH дауылы турып, Bipirin жумысшы мен барлык мужик; Байменен, патшаменен майдандасып, Жок, кылад кун1 ертен,-ак быт-шыт кылып. Бул icri жылдар бойы дана Ленин Дайындап, бастап жаткан кемещер^м. Сез омес турме, туткын, буг1нп азап, Шыгамыз ерк;нд:кке, кэм:л сен;м!1! Шалкыма еелгел; онын ce3iH, Шынга шыккан адамта санап езш! — У а ш:рк:н, сол манданта мен де к'фоем, Мен;мен б:рге болсац жэне езщ! — Д еп жайнап отты кез1 жанып шамдай, Лениян;н ес!,м1нен нурлантандай, Ынтырып куннен-кунге сурай бердк Кумартып айткан сайын «арып тандай. Б1р кун; э л л ерд1— большевики. О л турме, о л белмеден алып кетп, Белг:с;з «айда екеш Шалкымата Кун eiTi, апта да erri, айлар да erri... Жанына Шалкыманын жаман батты, Жойтандай умггшен болашакты, Айьрды акыл айтар «айран ерден, Жутпатан юмнщ басын сур абакты? Ж урег1 оттай тулап, дурсш канты. О к кылып отты кез;н турмеш атты. Камауда азаттыкты ансай-ансай, Шалкыма сол турмеде уш жыл жатгы. Тас турме тем:'р торлы, «а р а «улып, Ш алкыма шьтамын деп, бузып жулып, Женг1з:п ж:гер;не, кайратына, Тардырра табынбады мойын сунып. 193

■Л К уз туш. Тас KapaHFbi, айсыз аспан. Тау iuii. Bip жалгыз уй салган тастая. Сол уйде тун ортасы ауранынша, Eni адам ояу отыр уйктамастан Ортада сыгырайран шолак май шам, Ж алп erin сенш калад есж ашсан, Эйнепн iiu жарынан карацрылап, Еш адам онаша отыр акылдаскан. Bipece сеюлденш eni кашкан, Bipece шаттанардай кещй таскан, Кекесш, шуцюлдееш ic етерлвс, Bip icKe eKeyiHiH ойы уласкан. Булар юм? Bi3re таныс жандар кептен, К взМ н Шалкыма ушш жасын теккен, Жалгызы— Ольгасы елш корасаннан, Егорын кан майданга алып кеткен; Бул екеу — Мэриям мен орманшы Иван, (Тындаушым шырарманыз оны ойдан). Кан жутып кайрыменен содран гулдей, Екеу! «тойган» Mip тарткан «сыйдан». Бул уйде дэл осыдан терт жыл бурын, Kepyiui ек уш баланын шарк уруын. Ольга, Егор, Шалкыма осынау уйге Болатын орнаткандай eMip гулш: Эндетш, дуылдатып eTin базар, ¥йктайтын тун ортасы ауранда азар. Кызыктап кулыншактай кылыктарын, Аналык MeftipiMMeH салып назар: Мэриям шуюрлж кып, шытпай кабак, Бакытты ез1н онда ана санап, Тоймайтын балдыргандар ойынына,. Кунд1з-тун отырса да канша карап.

Балалар базар erin уйдщ iiuiH, Ата ушш, ана ушш, жастык учли; Жургенде Иван менен Мэриямда Болмайтын кабак, шыту деген шшш M ine сол каргаштары колдан ушкан: Ол1м мен майдан, турме екшен душпан, — YmeyiH уш жакка алып кеткеннен сон, Саргайып Иван, Мэриям запыран кускан Ольга елд1, Егор болса майдан Kerri, — 03i елд!, элдешмнщ к,анын теки? K im ушш керек ондай канды майдан? — Деген ой ата-ананы т т р к е т п : «Та лай жас, кедей жалшы канын тектЕ Талайлар офицерден кврд1 тегш. Талайлар окна ушып, кылышталып, Ата-ана, ел1-журтын кермей Kerri. Ынырсып кан майданда — топырак, шанда, Боялып батып жандар кызыл канга, Айрылып кеШ аяктан, Kefli колдан Kim ушш кездесп екен сорлы халга? Ж азы к канша жаралы жаткан жанда? Юм, мунша душар кылган кысылшанга! ©л!мге, овда байлап басын жастан, Барады неге майдан — тура ажалга! О л — сопле байлар ушш жер-су, байлык, Кермеген журектер! каннан айнып. Ол — coFbic кедей ушш — шпм, азап, Бай, патша терт т у л т н алмак сай Fbin Курысын ондай майдан адамга жау, Жасайтын канынан кел, тэншен тау. Адамнын тенд1'п ушш, бакыты ушш, Зор майдан жан суйсшер болса екен-ау!» -- Деп Иван корытатын ойын туйin. Мэриям макулдайтын басын myftin.

Егордан келген катты ата-ана 0 з iидей керш, суретЁн алды суйЁп! Жайрандап ссишаи жуздер пакты кулЁм, Шаттыкка белегендей таудын. тунЁн. Булардын куанышын курмет еткен Конактаулы тауыктар косты унш. Майданда ок етшде журген кулын, Мундай хат жазган емес будан бурый. Юм ушЁн, жэне не ушш куресудЁн Осы жсш ашып жазран дэл шындырын. Депп' ол: «Бай мен патша сорыстырран, Жазыксыз сан миллион жанды кырран. Байлардын бары ушЁн, байлыгы ушш, Болмаймыз будан былай бЁздер курбан>. Д е т -i ол: «Ец зор майдан — тап майданы! Саркырап аккан мынау кан сайдары Канымыз озёмёздён — бауырымыздын, Адаскан акыл, келд] кай-кайдагы. Кулаттык Николайды, тары талкан! Асынып TeMip сауыт, болат калкан, Ж ок кылып Россиянин обырларын, Элемге атырамыз танды даркан! Д еп п ол: «Б ёздён кесем — улы Ленин! (Б ёздён ун алмак элем жер:н, кегЁн) Аттандык кару-жарак колра алып, Ж ок кылып кыйратура жаудын шебЁн!» ДептЁ ол: «Жумысшы мен кедей жарлы, Колынан атырады алтын танды! Бакытты социалиспк емЁр орнап, Журектен арылтамыз кайры зарды!* ДептЁ ол: «Сарынбандар, атам-анам! Болмакдар менЁ ойлап эсте алан! Астынла кызыл тудын калын колмен КулЁмдеп бЁр кун жетЁп барар балан».

Д еп п ол: «Эдипишк, тенд1к 6api, Куш ертек орнап, eMip ю'рер сэнН Сан Facup шер жайларан Баян та'уда Шыркалар шаттык дэу1р, заман эш». Д еп п ол: «Ата-анам сак бол, дайын! Тез жетюз Шалкымага 1сп д жайын, Серпндер, серпшвдер! Журепнд!. Баспасын бурынгыдай кайры-уайым. Н е кылса тугкындыктан шыксын досым, Кун каран устем тапка болмак тосын. Турмеден кашсын, шыксын, тез косылсын, Ленин туы астында 61зд1Ц косынэ. М ш е осы... Мэриям, Иван окыган хат, Журекке оттай ыстык, хабары шат1 К улш деп ата-анасы 6ip-6ipiHe, Д ес п олар: « Я жасаран, бере гор сэт!» Eneyi аз ундеспей тыным тауып, Ойлары oftFa, кырга тугел шауып. Сснбеген тэр1здешп ездерше Катты .алып окый берд1 ауык-ауык! Bip кезде уйдщ Tepri бурышынан Кем емес маиданда ерд!Н, к^ылышынан — Канжарды кынабымен алып шырып, Астына баса койды Иван жылдам! — Т ез бол, — деп Мэриямра 6ip ым какты, Мэриям ымынан-ак ойын тапты. Он шакты жумыртканыц кабырына, Манаты хат хабарын жазып жатты. — А л , Мэриям, мынау канжар ер жарары! — Д егенде Мэриям да ж алт карады. — Жетшзем муны калай Шалдымага, TiHTeAi, Ki6epMeHAi, актарады! Мэриям аз ойланып: — таптым, дед!, Нан жатыр тубш де анау каптык, дед!. 197

Шанша рой, тжесшен Tin бойлатып, Кершбейд1, таба адмайды. — Таптыд! — дед! EciriH туткын уйдщ танатканда, Шалкыма катуланып 6 ip какканда, KiM тындап аша койсын. Ашулы ер, Байлаулы бурадай боп дэл акпанда. Бурканып, шыкырлатып ticiu кайрап, — Аш! — дед1 катуланып, каттЫ айкайлап Bipeyi кеп ю'лттерш сылдырлатып, Ныгызсып eciKTi ашты жайлап. — Та патты, неге ашпайсын, бул eciicri?! — Итермелей Шалкыма тыска шыкты. Жап-жас кана ж т т ед, 6yriH м!не, — Yui жылда болып капты сакал, муртты EciKTi ашкан ж т т айтты оган: — Мынау тамак, экелген Иван саган. — Кермегел! уш жылдан асып, барад. — Амандастыр уш минут, — дед1 — маган! Жалынса да канша айтып, Шалкыманы Ж 1'бермед(, журен балкымады. — Керермш KyuiM туса, — дед! герой. Ашынган адам неден тартынады! Бул сезд айтты зоди, ашу кернеп, Эркашан талапты epfli кайрат жедбек Хатты окып жумыртканын кабыгынан, Канжарды тауып алды наннан *здеп. К в н ш кектщ айна аспанындай, iilarrbiFbi дарияныц таскынындай, Жузшде бакыт нуры кул1м какты, К е н ш ecin таулардыц шын аскарындай Калжыраган денеде куат тасып, TypMeHi кулатардай куш! асып, Канжарды онды-солды сермей берд1, Жургендей бейне жаумен майдандасып!

АЗАТТЫ К Тун ет, кулыптаулы турме 6epiK, Жанындз Шалкыманык, жан жок cepiK. Ыскьглап алаканын ояу отыр, Жуйтюген кыялына ойы epin. Канжарын колына алып, полра кадап, ¥лы icKe бас байлаткан ум1т, талап, К а р а т ы кек турмешн, тем1р торы Т ур ед1 эйнеп'нен тыска карап. К ерд1 ол: журт уйкыда, шамдар сенген! Б улт буркеп 3a«Fap аспан кущчрттенген Улеген желден баска, сыбырласып Арашта жапырак тур дыбыс берген. Kepfli ол: кузетип жур какпай KipniK, Квзше тыгылса д а уйкы киши. CyfteHin мылтырына калгып кетсе, Найзамен ояткандай 6ipey туртш. — С елк erin, журш барып... ыскырады. Калтылдап кейде колын ыскылады. А к боз ат албардары тыпыршып кеп Ж ануар ез-езшен пыскырады! Есшеп, терезеден ауа жутып, KipniriH 6ip какпастан, кабак шытып, Ансаран азаггыкка жас Шалкыма, TanMipin 6ip аз турды болып ынтык. Ж урег! атша тулап, твз1м бермей, Кыялы кыя кез1п аспан ерлей, Жалынды жас журекке б 1ткен кайрат, Турмеге, туткындыкка турды кенбей! Буркптей томагалы кернеп ыза, Ушардай канат кэрып биж кузра YMiTi ал Fa умтылды алрыр кустай, Шыдамай жамбасынан вткен сызга. 199

Барды да тысырлатып ес!к какты, Каруын уетьусп'не жылдамдаггы! Кузепш еж!решп жетш келш, — Кагасын, — дед! — мунша неге катты?! — Аш, — дед! катуланып — дэрет кысты... Кузепш ойламады алдагы icri. EciKTi ашып: «А л . ш ы к!» дей бергенде, Шап 6epin кузетппге кона TycTi. Ш ап 6epin алкымынан туншыктырып, Ж|‘берд1 кешрдепн сырып-сырып! Сауылдап кара каны мурынынан, Кузепш естен танып жатты сулык. Тастамай мылтыгын да кузеишшн, Шалкыма ортасында жарым тукшц MiHin ап акбоз атка и з п н какты: — Жетшз! — деп, — улы колга, уа, жубршы! II Шыгып ап даласына ерюншкпц, CiMipin таза ауаны жутты туткын: «Бастадым 6ip жумысты не де болса, Талкандап тас турмесш кашып шыктым». Дед1 де калжыраган бойын жазып, Татпаган жыл бойына таудан азык, Сергцц табираттын, сэулелне К ец ш ш н KacipeTTi шерш жазып. Келеш элденеге ойы шалкып, Кырандай кейде ушып, кекте калкып, ©ртейд1 кейде езеп'н ойдын, уы, Денесш ерт отындай жалын шарпып. Bip ойы олай тартып, 6:pi булай, Bipeyi кыяга ерлеп, 6ipi кулай! Жетектеп 6ipi алFa, 6 :pi кейш, Ит жырыс Tycin келед1 eneyi удай. 200

Ж е н п з т кайратына, акылына, «Б у л бепм дурыс» дедн акырында. Онысын макулдаган сеюлденш, Акбоз ат арып келед такымында! Бойына куш-куатын кайта жыйып, Соцры ойы кеудес|'не катыкша уйып. Ш ешишес шиедей Fbin, 6epiK байлап, Ж о л yen' журегше алды туйш. Жумбары шеш1'лгендей журген кептен, Сырласып сыр тарткандай торгын кектен. Аспаннын аясына тоймай карап, Арманы сурагандай онан да еткел! Аткытып акбоз атты бейне thih, Кыядан кустай ушып нелер кыйын, К елед1 келге беггеп, тау imiMeH Карсы алып сол 6 ip TyHHiH, тарткан сыйын Саркырап тунде аккан тау булагы, «Сапарын од болсы н!» деп сылдырлады! А й белеп акбоз атты сэулесше, Жапырак таныгандай сыбдырлады. Суйрендеп, беттен суйш жел тынбады. Тысырын акбоз аттын жер тындады. Cenipin тастан-таска куанрандай, Ки!кт1н ойнак салып журд! лары. Акбоз ат жсрд1 сузе умтылады, Секыш октын ушкан зыркырары! Карасын кашеа узд1рер, куса жетер Канатты жануар еД1 жылкыдары! — Жолыкпай Иван, Мэриям ата-анама, Кетш барам, журекте о л 6ip жара. T ipi болсам актармын енбектер:н, Таппадым таршылыкта баска шара. © р т шалран канатымды дерта куспын, Кысы жок жакка канат карып уштым. 201

Бастаран, бел байлаткан меж буран, Тутанран тенкер1стен улы ушкын. Естимш тенкершшьп ер хабарын, Бастаушы Ленин — дейд> ем!р танын! Бьпмеймш анык кайда екенш де, влмесем сешмд1мш, 6ip табамын. Куэ бол ай, кек, жулдыз, тау менен кел, Бузура шыккан бет1м жау камалын! III Жур1с1 сонша суыт болып катты, MiHe ол Найза таска кел in капты, Аралап торай бойын, таса жерд|' Атына да « э » дегенше-ак 1здеп тапты. А ярын тусап, талра байлап атгы, Усп'не жамылыш кып жапыракты, Торайдыд тасасымен тан алдында, Квзге Tycin калмас па, кайда тартты? IV Ж урен Шалкыманын дурсьи какты, Кек уйд! K63iменен октай атты. Сол кезде уй 1'шшен тыкыр шырып, Шалкыма сезжтенш бурып жатты. Карандап, 6ipey шырып швп ырына, Ж а лп eiTi, алде кулап жьшылды ма? Салбырап жерге тиген жуан карын, • Мурныныц сумдык екен шуылы да. Тунерген кара булттай кабагы да, IciKTefl 1рк1лдеген тамагы да, Кайкылау 61'ткен жундес каба сакал, ¥ксайды кыркылмаран жабарыра. Каскырбай осы. Ш алкыма жаткан андып, Барды да жолбарысша OFaH каррып, 202

Бурюттей кона тус-п кеудесшен, Ahfuh сершнтпестен жерд1 шан рып, Саусары алкымына Kerri Kipin, ©нешш, кешрдепн, карнын тш п , Муршасын «е л д 1м » деуге келтчрместен, Шалкыма жайратып сап Kerri журш! к о с ы л ыс Сыдырып акбоз ойнак тал кабырын, Тур екен сайларандай ж ол жабдырын, Шалкыма жетш келд1 тал iuiiMeH Соррытып тамган канын канжарынык. Твнкере тастап кезш тостарандай, Боз ойнак бас изедд костарандай! Шалкыма каррып MiHin т1згш какты, Ж е л eerri ер сапарын коштагандай! Танатты, койшы оянды елден бурын, Укалап колыменен кез былшырын, Аспанда батып бара жаткан шолпан. KofluibiFa кущи нускап какты жымын. Квк торрын судырлатып кейлек киген, Бэйб1ше урейленш шыкты уйден — «Б ай кайда, кердщ б е? » деп дауыстады, — Ж ок, — дед1 койшы дары тартпай куйбеч С ол бэйбш е шапшан басып, шеп-ri айналып. © лген адам уетше барып калып, Сы лк eTin кулай Kerri керген жерден, Серейш кан боп жаткан байын танып. Ауылда танертенп туррандарды, Шакырып, койшы абыржый айкай салды Даурырып ауылдагы некерлери Басына Каскырбайдын, кеп жыйналды.

Эрга'мнщ ойына эр ic жатты конып, вл1мш эр нэрсеге оймен жорып: — Кеткен рой каскыр жарып, — десп кей!, — Каскырыд не? Тамагын Keriirri орып! Саурынан тамшылатып терш аттын, Болыска, дуанга да Kerri шапкын. Жыйналран кара кустай молда, кажы, <Эуелден жазу ici, — дест! — хахтык». CyftciHiri жарлы, малшы 1штершен, BipaK та, шыгара алмай п’стершен, Шоктыры кетерьле 6ip курсшщ, Ауыр жук алынгандай устер;нен. Айызы канып байдыц адпмше, Кайткандай кедей Keri кенШнде; ©TipiK жыларанмен жас шыра ма, Несше кезш суртсш enipiHe. Кек хаудан кетершп кун асканда, Кундыздай куз койнына нур шашканда. Алдынан Шалкыманыд era акку Анкылдап отырды ушып кузп аспанда. Жарысып кектщ кусы, болып cepiK Ушты да б:рсыпыра ершелешп,, Асканда Жаман аула бектершен, Айналып калды eKeyi б;р кел керш. KecLnin жаткан е л а з дала жазык, Акбоз ат айдап келед баурын жазып, Буркырап ак Ke6iri езу|'нен, Есшеп, желд]' жутып erin азык? Акбоз ат аккан сайын такымында Балады ол ек сеш'мдт жакынына: «Туспесшн жау колына окайлыкпен, Ж у й р тм , сен турранда такымымда». «Басгтаспын эз!р камшы сауырына,__ Кездеспей турып куншц ауырына..’.» 204