Ежелгі мәдениет куалары

Мунда балага деген сый-дурмет, ыдыластар, оныц болашад азаматы болсын деген йлек-мадсаттардан туатыны айтылган. Халыд тэрбиеЫ баланы жас басы- нан кепнпл, догамшыл, ынтымацшыл, сый-сияпат кер- сете бшетш енегел1 де эдепт1 адам болуын кездеген, баладан адамгершШк дасиеий талап еткен. 1^олы ашыц, аладаны жазыд болсын, жудырыгын туйген сум болмасын дегенд1 балага жас басынан удтыра беруге тырысдан. Баланы куту, багу, тэрбиелеу, елпештеп ак бес1кке салу, оныц мэцгШк дамдоршысы болу — ата- ананыц борышты да, басты мшдезд деп багалаган. Ба­ ла туганда пилдехана жасау, жас нэрестенщ дуниеге келуш дуаныш ету, оны ездерше бадыт санау жалпы халыдтыд салтда, эдетке айналган. Бала ата-ананыд бауыр eTi, журеп деп багалаган. Бармацтарыц майысып, Турлi ою ойысып. Уста болар ма екенсщ? — деп оган iari тшектер дояды. И п л ш и icTepre бастай- тын внер-б1л 1мге баулиды. Жасвсшр1мдер халыдда ер- жадты енер1мен, б1л1м1мен, nriniKTi iciMeH дызмет етш танылса дегенД1 арман еткен. Ата-аналардын, бала тэр- биелеудеп басты борышы мен iari ниеи де, мшдеи осы болган. Тацдайларыц тацылдап, Свйлегенде свз бермей, Шешен болар ма екенсщ? деп бесжте жатдан жас нэрестенщ болашагын ойлай- ды. К;ай icxe, дандай енерге болса да икем1 бар, 6ip сырлы, сепз дырлы болуын квздейдп Эйтеу1р дандай ic, дандай внер болса да езшщ беШмше, ыдылас эре- кетне дарай Kacin ете беруш халыд ертеден-ад жадта- ган. Сондыдтан ез сэбшн енердщ, ецбектщ дандай ту- р1не болса да баули беруге, ынталандыра беруге эре- кет етть Кед балагын Typicin, Ойга, тауга xcypicin, Балуан болар ма екенсщ? немесе:

Цурыгьщды майырып, Тунде жылды дайырып, Жаудан жылды айырып, Ж1г1т болар ма екенсЩ? Адырып жауга ruicin, Батыр болар ма екенсщ? — дейдь Мунда жеке бастыц пайдасы ушш, не дани, атац алу ушш емес, «атасыныц баласы бо л у» ушш емес, адамныц баласы болуын йлегендштен айтылган ха- лыцтыц асыл ойлары бер!лген. 0 з отанын цоргайтын патриот болар ма екен деген тплектер цойган. Бала жубатудан басталатын 6ipHeiue тшек-мацсаттар оныц болашацтан куткен арманына ж етудщ жалгасы бо- лады деп yMiT еткен. Кезтмшд ары, дарасы, Журепмшн парасы, Уайым, дайры ойлатпас, Кэц1л1мнш, саиасы. Айналайын шырагым, Келге б1ткен дурагым, Маддайдагы дундызым, Аспандагы жулдызым, Элди балам ад балам. Айналайын балам-ай, Айналсын сенен анац-ай, Атацнын болар Kenini жай, Элди балам, влди-ай! деп ез OMipiHiH; жалгасы деп таныган жас нэрестеш тэрбиелеп ecipyre халыц зор мэн берген. Сондыцтан да баланы цызыцтыруга, оныц ой-epiciH к е ц т п толыцты- руга, eMip мектеб1мен ерте таныстыруга себетш бола- тын цызыцты ертек, керкем ещйме, внегел1 елецдер шыгарган. Ата-ананыц мацсаты, арман-плег! баласы- ныц халыц улы , халыц азаматы болуын кексеу тана болды. Ата-ана кещлхнщ жайлануы мен марцаюы ба- ласыныц саулыгы мен жарцын болашагына, халыц алдындагы атцарып журген Hri цызметше байланыс- ты ееедц Халы ц бала тэрбиелеуде осында'й Hri мацсат- тар ушш KypecTi. Халыц тек бесште жатцан балдырганды гана ца- лай тэрбиелеу керектшне кец!л белш цоймаган, олар 7-354 97

сонымен катар аягын апыл-тапыл басып, даз-даз тур- ран балага далай дарау керекйгш олецге, энге досып айтьш, оны да зор дуаныш керген. «Тусау кесу жы- ры» деп аталатын халыдтыд олецде бул жайында мы- надай терец ой бар: Каз, каз, балам, каз балам, Цадам бассан маз болам. Курмеу:цд1 шешеШк, Тусауыцды кесешк. Бул балага койылган 6ipiHUii шарт, 6ipiHini тшек дв­ оек, бала да сол йлекй орындауды езше зор дуаныш кергендей оган вз1 де мэз болады. Оныц даз туруы ата-ана йлей н орындагандыдтыц алгашды адымы бо- лып саналады. Осы елецде ешдандай буйыру жод, тек дана ата-аналыд йлек бар. Ол илек эсем сазды елец- мен айтылады: Каз, даз балам, даз балам, Дадамыца карайык. Bipflen 6ipre алга карай жетектеп, eMipre баулып, уй- ретга келе жатдан ата-ананыц мунысына бала да мэз. вйткеш бала жас та болса, жацсылыдтыц, жадсы й- лекйц, жылы сездщ не екенше TyciHin, соган дуана- ды, куледд мэз болады. Бала inrepl цадам басдан са- йын оныц алдына дойылатын йлек мадсаттар да 6ip- ден 6ipre зорая бастайды. Цадам басдан балага дойылатын енд1й йлек алдыцгы айтылгандардан мул- де курдел! екенш байдаймыз. Каз, даз балам, журе гой, Палтырыады туре гой. Тай, дулын боп шаба гой, Озып байге ала гой... Бул елецнщ курделйий баланыц тек журуше гана байланысты емес, сонымен датар мунда баланы езш доршаган айналасына зер салуга уйрету де квзделт турганы байдалады. «Тай, дулын боп шаба гой» деу- ДЩ езшде оныц балдырган жастыгын тай-дулынга ба- лау бар. Сол ардылы неге зер салу KepeicTiriH де уйре- йп отырады. Кере журш уйренудщ, б1лудщ KepeKTiriH

танытады. Валага зор сешм арта отырып, датац та- лаптар коя б1лу де оларды б1рден 6ipre шыньгдтыра береди Сондьщтан да халыд: Цаз бола гой дарагым, Дутты болсьш цадамьщ. 0Mipre аяц баса бер, Асулардан аса бер,— деп ем1рдщ, догамныц кед душагына аттандырады. Сол с е т м ата-анан, дойган талаптарын адтайтындай, ез Отаны, ез ж ерЬпд нагыз патриоты, жан-ашыры eTin шыгарады. Осыньщ бэрш де баланы ойната, кещлден- д1ре, бойларын сергие ж у р т айтады да, eMipiHe руха- ни азыд болаты н енегел1 де ылтипатты сездерд! жас кезшен дуладтарына дуя береди А л ойындар баланы димылга, эрекетке, дене шыныдтыруга теселд1ред1 де сол ардылы eMip куресше, ецбекке баулиды. Керкем сездщ догам ем1ршен алатын орны мен мацызы куш- Ti екешн тусш ген казак; халды бала тэрбиелеуде ал- дымен сез енерше машыдтануга, сонымен датар кер­ кем сез ардылы айналасындагы бар дуниеш танытуга зор куш жумсаганын байдаймыз. Оган тагы да мы- надай дэлелдер келируге болады. Дой суйедп баласын «доцырым» деп, Сиыр суйед! баласын «торпагым» деп, *Дарапгыда баспаган дордагым* деп, Туйе суйед! баласын «боташым» деп, «Жаудыраган кезщнен тоташым» деп. Ешк! суйед! баласын «лагым» деп, «Тастан тасда ceKipren шунагым» деп, Жылды суйеД1 баласын «кулыным. деп, «Тулпар болып жупрер журыным» деп, Шошда суйеда баласын «торайым* деп, «Талпиган танауьща болайын» деп. Мше, бул жас ecnipiMflep ушш аса дызыдты елец. 9 p i дысда, epi ыдшам болганымен мазмунга бай. Мунда жануарлар ез телдерш далай суйш, далай дурметтей- иш н керсету гана емес, сонымен датар, мал шаруа- шылыгымен таныстыру, оны дурметтей, ардадтай ж е­ не куте бплуге шадыру бар. Эр турл1 малдардагы Mi- нез-дулыдтардыц барлыгымен таныстыру ymiH де бул 7* 99

елецнщ мацызы зор. Халыд шыгармаларында бала- ларды тэрбиелеумен датар, оларды шаруашылыд жу- мыстардыц барлыд тур1мен таныстыруга, соган уйре- туге де зор мэн бер1лген. Гасырлар бойы далыптасдан дэстур бойынша да- зад балалары тэрбиеш уй пшнен, езш щ керген-бшге- HiHeH, ауыл айналасынан уйренетш. Ецбекнп халыд- тыд балалары 6— 7 жасда к ел^мен-ад ауыр жумыс- тарга ж е п л т , улкендердщ кемеймен жас толдерд1 багуды, кутуд1 вз долдарына алатын. Олар Keumeai турмыстыд ауыр жагдайына байланысты неше алуан диын-дыстау жагдайларды бастарынан xemipin, тек дана мал багумен кунелткен. Басда Kacirrri, енер-бШм- fli б!лмеген. Сондыдтан дазад халды бала жубатса да, ойнатса да, еркелетш суйсе де немеее оныд жадсы да- сиеттерш багалагысы келсе де eei к а с т еткен малдар- дыд ерекше жадсы дасиеттерше, корнем тулгасы мен KepiHiciHe тецеп айтатын болган. «К;ошаданым* «дулыным», «бота кез1м», «ад маралым», «ад тайла- гым», «ад тодтым», «марда дозым» деп отыратын болган. Балага деген осы дурмет, осындай ылтипат ойлар- ды да мейлшше шшшешл, радымшыл жэне уяты бар азамат етш шыгаруга жол ашдан. Балалар мен жас остр1мдер TinTi мййт агасы болган адамдар да озшен yaKeHfli атымен атамай, аса 6ip сый дурмет керсету- aepi ушш: «жадсы ага» OHepi бар K ici болса, «адын ага» одан улкешрек болса «коке», «жоке», «ата», жа- сы сексеннен асдан адамдарды коргенде: «о дуд1ре- йднен айналайын баба» деп дол дусырып, шлш со­ лем берет1н болган. бзшен улкенге дурмет корсету осындай тэрбиешд ясемгсшен туган жадсы одет, жа- растыдты салтанатда айналган. Терт тулш малдыц шйнде дазад халдыныц аса да- д!рлейтш жан cyftepi туйе болгандыдтан бул жайын- да айтылган ©лед, жыр, эцйме, ертейлер, мадал-мэтел- дер мен ocepni тедеу сездер оте коп. Туйенщ барлыд жадсы дасиеттерш, тез1мдШйн, куй талгамайтынды- гын KopceTin, жумбад Topi3fli етш , о д е т балаларга ар- нап айтылган елецдер де бар. Мац-мац басдан, мац басдан, Шудаларын шац басдан. 100

Ек1 оркенпн ком басдаи, Алабота, тер1скен, Т1л1н т1кен теспеген. Мурындыгы кел1скен. «Шок!» дегенде «бык!* — деген IHeiuin уй!н жуктеген. Бул не? деп сурад дойса, уш-терт жастагы балалар жогарыда айтылган барлык; ерекшел1ктерше дарап «Туйе» — деп жауап дайтарады... Цаз1рй кезде догамдыд мал шаруашылыгын ecipy, багып-куту, оларды азыдтандыру жагын жас балага тус1нд1ру, удтыру жайында мал шаруашылыгымен ай- налысуга баулудыд 6ip жолы тек дургад угггпен гана емес, жастайынан-ак оныц санасынан 6epiK орын ала- тын осындай керкем образды сездермен тусшд1рш отырган жен. Мундай елецдер баланы ез бет!мен i3fle- нуге, димыл-эрекетке, ецбекке уйретедй Баланы ед- бекке тэрбиелеуде бул ертеден келе жатдан халыдтыд сипаты бар шебер эрекет деп багалаймыз. Халыд елевдершде баланы жас кезшен-ад едбекке баулудыц будан баска да сан алуан шебер турлер1 бар. «Туйе, туйе, туйелер* — деген еленде мал басын емрудщ, оларды азыдтандырудыд жолдарын, эдш-тэ- ылдерш керсетед!. Туйе, туйе, туйелер, Тузыч цайда туйелер? Балкан таудыц басында. Балды коян касында... Ен1п кетт1м епске, Дойным толды жем1ске Жер жусанын бердь Жусанын мен койга берд1м. Кой маган кошаканын бердй.. Муз суын берд], Суын кара сиырга берд1м, Дара сиыр cyTiH берд! — дейд!. Ецбек ардасында осындай табыстарга жететшш ту- сшд1редй Егер о л ецбектенбесе, онда езшщ болашад- тан кутетгн бадытын жоятынын да балаларга алдын ала ecnepTin отырады. Осыныд бэрш дорыта айт- данда: ЮХ

Асы нен де дон багып, Щуйрык жеген озар — дейд!. Жас бала езшщ албырттыгына салынып ешнэрсеге ыцыластанбай, оныц аягын салгырттыкка айналды- рып ж1берсе, тубшде емхр соккысына душар болаты- нын алдын ала ескертедк «Ецбек Ty6i зейнет» дейтш сняцты, ецбектенсе гана ойлаган мурадына жететшш жас басынан-ак, олардын, Кулагина куйып, бойына ci- nipe бередй Торт тулш малды багу, куту, азыктандырумен ка­ тар, оны азулы андардан коргай б1лу керекттн де сондай 6ip куады т1лмен эсерл1 турде айту бар. «KJac- кырдыч койшыларга айтканы» дейтш влевде бакта- шылар жайы былай суреттелген: Бала койшы, Алыста ойнап кала койшы... Ек1 койшы, Ермек койшы. Атты койшы Ашуы катты койшы... Туйел! койшы — Турган койшы, ТебеЫнен урган койшы. впзд1 койшы, Жеп болганда кврген койшы. Андау, салгырт болудьщ салдарынан осындай тут- киыл апатка душар болмау жагын жастарга алдын ала ескертш отыру жагы да халык елечдершде умыт калмаган. Валаны ойнату, жубату, тэрбиелеу жумы- сына байланысты айтылган халык еледдершщ цайсы- сын алсак та соныц 6opi де ечбек процес1мен байла- ныстыра айтылганын б1лем1з. Халыктык шыгармалар iminfle баланы дурыс та айдыи сейлеуге уйрететш, т1п1н дамытуга жаттыкты- ратын жанр да бар. Ол — жачылтпаш. Бул жанр Ti- келей бала тэрбиесше арналган, соган тан мура. Олай дейтш1м!з айтылуы киын кейб1р сездерд1 дурыс сей­ леуге уйрету — ол кебше балага тан нэрсе. Мунда мш- дети турде окыту аркылы гана емес, баланы квркем .102

свзге эуестевдару, соган баланы елш м ру ардылы жат- тыгу жумысын ж урпзу ушш долданылган шебертк бар. Буган алгаш улкен кш лер де араласады. Бала- ньщ ттлше, оныц ep6ip тати сездер1 мен тартымды дылыктарына куле отырып, оларды дурыс багыгта свйлеуге баулиды. Балалардын Квпш1л1г1 он жасда келгенге дейш Kefi6ip сездердд не 6ip жеке дыбыстарды дурыс айта алмайды. Кейбхр ерке ескен, шолжад балалар TinTi он бес жасда дей1н садаулана сейлейпш болады. Мше, осы сиядты жадсад та садаулана сейлеуд1 болдыртпау ушш «Баланы жастан* — деген сиядты, оларды ха- лыд жас кезшен дурыс свйлеуге уйретуд1 мадсат еткен. Балалардын кебше дурыс айта алмайтыны, т1л1 келмейтшх «р » дыбысы. Осыган байлаиысты «р » ды- бысын дурыс айттыруга багытталган жачылтпаш сез- дер сондай квп. Мысалы: «А й , Тайдарбай дегешч чай Тайдарбай» деген свздерд1 жылдам айтдызганда, бала жадылып, «р » дыч орнына «и » дыбысын долда- нып, «Тайдайбай» деп те Ж1бередх. Б ул сонымен датар сездерд1 бурмалап айтпау ушш де, ойын айдын да дэл свйлеуге жаттыдтырады. Ж а ч ы л т п а ш т а р д ы д ep6ip сейлемшде бала- ныд тын кел1чк1ремейин сол «р » дыбысыныд элдене- ше рет дайталап келуш де дараетырган. Сол сиядты «К|ырыд дырыдтыд, сырыд дырыдтыд» дегеиде де 6ip сейлемнщ эр сезшде «р » дыбысы айтылып, соныч Д¥- рыс сейленуш талап еткен. « Р » дыбысын дурыс айту- га уйретумен датар мунда сырт тулгасы жэне айты- луы жагынан да, магыналыд уйдасы жагынан да 6ip 6ipiHe жадын турган «Цырыд, дырыдтыд, сырыд» деген свздердт 6ip GipiMen шатастырып, олардыц орынын алмастырып алмау ушш де, дурыс свй­ леуге уйрету мадсатын кездеп, сездерд1 эдеШ осылай етш дураган жэне осы сездерд1д 6ip 6ipiHeH магына айырмашылыгын танытуга уйрету бар. Бул жагы ба- лалардыд сез байлыгын, сездш дурамды байытуга уйретедь Торта койдым, Орта дойдым, Орта дойдым, Жорта дойдым. 103

деген осы сияцты «р » дыбысын дурыс айтцызуга бола арналып айтылган создер екеш белг!л1. Осыларды ду- рыс айта алмаган, «р* дыбысына T iA i келмеген бала- ларга ез достары кулш, оньщ кейде намысына тиш, цалай да дурыс сейлеуге, эр сезд! айцын, дэл айтуга мэжбур етедь Намысына тырысцан бала достарыныц тэлкегше TycKici келмей ез бетанше жаттыгып, сол сездд, сол дыбысты сацауланбай цалай да дурыс айту­ га тырысады. Жацылтпаш сездер жайдан-жай айтыла салмайды, онын да цогамдыц мэш бар. Баланы дурыс сейлеуге уйретумен цатар, оларды айналасындагы неше алуан кершютермен, ем1рмен таныстыруга да жэрдем етедь Сез магынасын бурмалап ж1бермеу ушш абайлап, ац- дап, байыптап, мацызды сойлеуге жаттыцтырады. Жацылтпаш сездердщ б1рнеше сойлемнен «урал- ган, курделенген турлер1 де бар. Мунда эр дыбысты дурыс айтумен цатар, сездердщ магынасын бурмала- май сейлеуге де уйрету шарттары цойылган. Мынау пай арал? Цайыц менен тал арал. Талга карга уялар, Таргыл итт1Ч куйрыгы Талга оралар, талга оралар деп айтылатын турлер1 де кеп. Балаларды жалыцтыр- мау ушш жацылтпаш сездер цызыцты, кулд1рг! жэне уйцасты болып келедь Балалардыц жаттап айтуына оцай да жещл тиедь Дорыта айтцанда ежели К^азац- стандагы тэрбие жумысын дамытуда жацылтпаштар да елеул1 орын алган. Бала тэрбиелеуде халыц езшде бар барлыц асыл сез, даналыц ойларын балаларга, жеткшшектерге ар- нады. 0з ем1ршщ гасырлык; тэж1рибесшен алынган асыл ойларын мацал-мэтел етш, улгьенеге ретшде 6Mi- ршщ жалгасы болатын баласына, немересше цалды- рып отырган. «Бала — бауыр eTi, кездщ нуры» деп босца айтпаган. K iM болса да ез баласын бипмд1, ене- гел! халыц азаматы болып ессш дегенд! арман етедп Сол арманын icne асыру ушш цолда бар барлыц мум- 104

KimnijiiriH бала болашагыныц и галтн ен аямайды. ♦Оду — б Ш м булагы, бйпм — ем ip шырагы» деген адыл сездерд! эрдашан дулагына дуйып отырады. — «А д ы л — тозбайтын тон, бхл1м — таусылмай- тын кен» — деп оныц болашагы да соншалыд баянды, мыгым болатынын сан рет ескертедй Б1рад муныц eei де ецбексхз, ерекетсхз тектен-тек долга тусе цала- тын одай олж а емес. А суы диын бел-белес, ушы-диыры кершбейтш дуба-жон екенш де ашыд айтады. Цажы- май дайрат керсету ардылы гана оньщ удесше жетуге болатынын ескертедй «Б ш м дымбат, б!лу диын* де­ ген мэтел осыдан алынып, жас встр1мдерге э д е т ай- тылган. BiniM а л у жолына туссед, оныц диындыгын ауырсынба. «0 з б1лмегешцд1 шсзден сура, улкен жод болса, шнпден сура», далайда болса оныц удесше жет, шыцына кетер1л дегенд! насихат етедй Егер, 51л1м алу жолындагы диыншылыдда тезбе- сец, ецбектенбесец датарыцнан далып доясыц, ехйшш- Ti боласыц. «©KiHim естен детпейдц 6ip тойганыц тус- ке жетпейд1», осы жагын да ecKepin дой. *0нерл1 жй г1т ерге озар, енерыз a i r i i жер согар» деп жастардыц намысына тие, ойына дозгау сала айтатын жадтары да халыд мадалдарынан кеп дездеседд «А дам бол ар баланыц кпйменен ici бар, адам бол- мас баланыц к т м е н е н Heci бар?* — деп баланыц пси- хологиялыд есу процесше зер салып, уэд!кс1з бады- лап, сынап, дурыс багдар-багытда жен сштеп отырган. Баланыц талабы, ынта-ж1гер1 жас кезхнен танылады. Кепхшлшке, оныц игШктх жадсы жадтарына ушр бо­ ла бастайды. Цогамшыл, кепшхл бола бастайды. EiaiM алу, жадсы есу, ецбек сукншлхкке дагдыла- ну — осыныц бэрх. де адамныц саулыгына, жадсы тэр- биеге байланысты екенх де мадалдар мен мэтелдерде толыд дамтылган. Халы д ез ем1рхнщ тэж1рибесшен кврген-бшгеншщ бэрщ де езш щ урпадтарына мадал- мэтел eTin, y n ri насихат ретшде далдырып отырган. «Ден саулыд зор байлыд» деп алдымен саулыгыцды садта, саулыгыц жадсы болса, ойлаган мадсатыца же- тесщ деп уйретедь Саулыд та ез езш ен келе бермейдо. Таза турып, таза журуд1 дажет етепш н ескертедх. «Та- залыд — саулы д непзх, шаруашылыд — байлыд Heri- 3i* дейдь Осыныц барлыгы да 6ipiH e 6 ip i тыгыз байла­ нысты. Бхршсхз 6 ip i даз далпында туруы мумк1н емес. 105

Саулыдтыц Heriei таза турып, таза журуге байланысты болса, саулыд пен таза журудщ H eriei удыптылыдда байланысты екеш де айтылады. вз-езше удыпсыз, сылбыр-салад болса, муныц 6api де icn e аспайды. Сон- дыдтан да «удыптыныц тоны тозбас, удыпсыздыц ici оцбас» — деп датты айтады. Кай нэрсеге болса да удыптылыдпен, зейш ыцыласпен, ынтa-жirepмeн Kipi- суге шадырады. Осы айтылган мадал-мэтелдердщ ба- pi де жас буынга ой салып, eMip танытады. Мацалдар мен мэтелдерде жолдастыц цатынастар жайында да айтылган. Жасесшр1мдерд1 MeffipiMfli, Ki- шшейш болуга, бершген уэде, айтцан серттен айны- майтын адал дос, жацсы жолдас болуга уйрету бар. «А т жаманы жолда далдырар, жолдас жаманы долда далдырар» — деп жаман адамнын, соншалыд опасыз, турадсыз, табансыз, тайгад болатынын б1лд1редь «Ж а­ ман аттан — аягым артыд, жаман жолдастан — тая- гым артыд» — деп, жаман жолдастыц долдагы таяд- тан да цад1ршз екенш ескертедй «Ж аман дос келецке, басыдды кун шалса, дашып дутыла алмайсыд, басыц- ды булт алса, 1здеп таба алмайсыц», деп дортынды жасайды. Жолдастыд, достыд, мэселесш айтданда, жас буынга кебше адамгершШк сипатда жатпайтын жат мшездердщ барлыгынан аулад болуды кездейдь Халыдтыд шыгармалардыц жас ecnipiMflepre тип- зетш тэpбиeлiк acepi 6ip жадты емес, жан-жадты. Бар- лыд мэселеден де хабары бар, дуние теттнщ барлыд жайымен таныстыруды кездейдь Халы д гасырлар бо- йы езшщ жинаган барлыд керген-б1лгешн, тэж1рибе- ciH, арман-мадсаттарын жэне келешегшщ баянды бо- луын соларга улп, енеге етш усынады. Баланы тэрбиелеудеп нейзп мадсат оны алдымен ецбек процес1мен таныстырып, ецбектенуд1 суйе б1лу- ге уйретуд! кездейдй Цалган барлыд мэселе осыдан ербпт1н1н, осыдан тарайтынын тусшген. «Агаш кессец узын кес, дысдартуыц одай, тем1р кессец дысда кес узартуыц оцай» — деген мэтел свздерге тэж1рибеш мен KepreHi аз балалар алгаш бул жумбадталып ай­ тылган сез бе деп тусшбей де далуы мумк!н. Ойга са­ лып талдылай келе, eMip тэж1рибесшен алынып айтылган енегел1 сез eKeHiHe суй сш т, озше y a ri етедй «Жан динамай жумыс 6iTnec, талап дылмай муратда жетпес» — деп дай нэрееш болса да ецбекшз долга туе-

пейтшш баладан жасырмай, сенд1ре айтады. «Ецбек етсец ершбей, тояды царныц тшенбей» — деген де осы непзге суйенш айтылган. «Э лщ барда ецбек ет, ецкей- генде емерсщ» — дел оныц цызыгы мен рахаты алда екешн ескертедй Ецбег! сщген адамдар б1здщ заманы- мызда езшен эл-цуат кетш, цартайган шагында неме- се ецбек устшде MepTirin мугедек болса да пенсия алып, оныц OMipi цамтамасыз етшш отыратыны осы- ныц айцын делены «Ецбек — ердщ керш, ер — елдщ керкЬ болатыны осындай ынтымацтан, ецбек 6ipniri- нен келш туады. Мацалдар мен мэтелдер eMip тэж1ри- бесшен алынган тапцыр ойдыц тамаша жемш. Дорыта айтцанда, хат танымаган, сауаты жоц, гы- лым-техникадан хабары болмаган халцымыздыц сез енерше, майталман ацындыц внерге машыцтанганы тэрбие жумысына байланысты б1здщ осындай бай му- рамыздыц сацталып цалуына зор мумкшдж тугызган. «внер алды цызыл Т1л » демекш1 халыц езшщ гасыр- лар бойы жасаган бай мурасын осы т1л арцылы сацта- ган да б1здщ заманымызга жетшзген. Бул мура — вл1 де бюдщ цажет!м1зге аса беретш елместж мура.

TYPKI Т1ЛДЕС ХАЛЬЩ ТАРДЬЩ ЕЖЕЛГ1 АРИФМЕТИКАСЫ ТАБИГАТТАН Т1КЕЛЕЙ АЛЫНГАН САНДАР \"О адыр тецге, сыныд думыра, тадбалы тас, мелши- ■*-' ген мазар, кул1 кекке ушдан даланыд ecKi журты... Кене мадениеттщ булардан басда да куэлары бар. Мундай куэлардыд 6ip талайы кезге кершбейдд долга Шкпейдд тек халыдтыд сейлеген сезшде, ойлаган ойында, сана-сез1мшде садталады. Сандар жуйесд не- пз1нен алганда, мэдениет куэларыныд осындай тобы- на жатады. — «Логарифм» десе, кез алдыма конкурстыд ем- тихан елестейдд— депп aftriai жазушы Алексей Тол­ стой. Сол сиядты, одушылардыд кейб1реулер1: «сан — математиктердщ материалы гой, халыдтыд тарихына оныд датысы шамалы болар» деп ойлап далуы мум- шн. 1с жузшде сан — ел ем1р1шд елеул1 бел1п, халыд бар жерде эрдайым сан бар. Ол адамзатпен 6ipre мэд- ri-бади жасай бермек. X V I гасырда Иснанияда 6ip epiKKeH эюм ешдандай сан пайдаланбайтын адамныц Tipm iairi жайында жазылган керкем шыгармага бэйге бермек болып жар салыпты. Алайда дуниеде сан пайдаланбайтын адам болмайтындыдтан, бэйгеге усынарлыд шыгарма жазылмай далыпты. Математик- тердщ сандармен шугылданатыны рас. Б1рад сан мате- матиктердщ гана ешш сте тиген угым емес. Матема- тиктер сандарды халыдтардыд дажетше жарату yuiiH зерттейдь Казад халдында сан угымы далай туды жэне да- лай дамыды? Bip сейлемге сыйып турганымен, бул су- рад — зор гылыми мэселе. Оны 6ip адамныд шешш, 108

Sip мадалада баяндап шыгуы мумкш емес. Бул 6ip. Ешшшден, цазад халдыныд сан ж еншдеп ерте кездеп тусшжтерш жеке-дара алып дарастыруга болмайды, ол TyciH iK iep цазад, дыргыз, взбек, татар, башцурт, уй- гыр тагы басца турш плдес туысдан халыцтарга ор­ тад болып келедд «Цазад», «взбек», «татар», «баш- дурт» т. с. с. атаулар орта гасырларда цалыитасдан, ал бул халыдтардыд арифметикалыд бШмдер1 вте ер­ те заманда-ак, дами бастаган. Сондыцтан цазад хал- цыныц еж елп арифметикасын сез ету букьл турш п л ­ дес халыдтардыд ежелп арифметикасын сез ету болып табылады. Уишшпден, «еж елп турк!лер былай санап- ты» деумен ic бппейдь Ежелп туршлердщ санау ене- piH ертедеп басца халыдтардыд санау внер1мен салыс- тыра зерттеу керек, мэселеш бу к !л 'адамзат жасаган гылым мен мэдениет тарихыныц тургысынан царасты- ру керек. Ата-бабаларымыз жасаган арифметика 6iare сонда гана тусш ш п болады. Одушыга TyciHiKri болу ушш алдымен сан угымын шолып втейш. Табигатта кездесетш заттарды санаудан 1, 2, 3, 4, 5... т. с. с. сандар шыгады. Мундай сандар н а т у р а л с а н д а р деп аталады (латынша «натура» — «таби- гат» деген сез). Адамзат алгашды кезде осы натурал сандарды гана пайдаланган, кейш солар ардылы бел- шек, Tepic, иррадионал, комплекс, гиперкомплекс сан­ дар угымына келген. Сан угымыныц кедеки мен дамуы он мыцдаган жылдарга созылган. Натурал сандар датарыныц шекшздЫн, басдаша айтданда олардыд сансыз кеп екендшш, еж елп грек математиктер1 Пифагор (580— 500), Евклид (330— 275) жэне Архимед (287— 212) дэлелдедк Бул мэселе же- ншде Архимедтщ «Циыршыцтар ece6i» атты штабы айырыдша р оль атдарды. «Н атурал сан» термишн туд- гыш рет Рим математип Аник Боэций (475— 524) дол- данды. Алайда натурал сандар жуйесш игеру, оларга амалдар долдану, сандар мен амалдардыц дасиеттерш тусшу дуние ж уз! халыцтарыныд дайсысына болса да одай соддан жод. Сан угымы мейлшше балу дамыды. Адам баласы ayeni 6ip мен enire, содан кейш ушке, беске, жепге, онга, он ешге, жиырмага, дырыдда, жуз- ге, мыдга шешн санап уйрендЕ М ыдга дешш-i сандар 109

гасырлар бойы халыдтардыц шаруашылыд дажеттерш цанагаттандырып келдь Архимедке дейшп гректер он мыцга дешн санай 61лген. Бул санды гректер «мириа­ да* деген. Ежелп туршлер 10000 санын т у м е н деп атаган. Содры атау «тьма» туршде ipreaec орыс хал- дына ауысдан. Батые Европа халыдтарыныд ертеден далган тарихи документтершдеп сандар да он мыцнан аспайды. Миллион саны халыд арасында тек X IV га- сырда гана долданыла бастаган. X V II гасырда орыс халды ворон санына жеткен, ол,— ондыд системада жазганда,— 49 тацбалы сан. Санау енерше ец шебер халыд унд^лер болган. Ежелп ундолер 54 цифрмен жа- зылатын санга д ей т санай б1лген, ол сандардыд ун­ дине арнайы атаулары болган. Сандар цифрлар ардылы жазылады. Ka.iipri цифр- лар ежелп Ундштанда шыддан, улы езбек математиг! Мухаммед Хорезмидщ (780—850) ютаптары ардылы дуние жузше таралган. Ертедеп халыдтар, кундел1кт1 турмыста пайдалан- ганымен, сандардыд материалиетж непзш туешбеген. Ежелп грек адызы бойынша сандарды Ер Прометей ойлап шыгарган. Орта гасырларда Византия тарихшы- лары «Сандарды халыдда Нептун дудайдыц Феникс деген баласы жариялапты» деп жазган. X V II гасырда жазылган славян штаптарыныд б1ршде «Ежелп Эл­ лада данышпаны Пифагор Аггинанор улы нэрселерд1 санау жолын ашты» делшген. Б елил! немш математи- ri Л. Кронекер (1823—1891) тшт! былай деп жазган: «Бутш сандарды алла-тагала жаратты, одан басдалар- дыд oopi адам долымен жасалды». Сандарды дудай да жаратдан жод, галымдар да ойлап шырарган жод. Олар едбек процестершде табиги жолмен пайда бо- лып, 6ipTe-6ipTe далыптасты. Адамзаттыц алраш долданран сандары — 6ip мен ем. Еюден артыд сандарды — уш, терт, бес, т. с. с.,— алгашды адамдар айыра алмай, «кеп» дей салатын болган. Сан ешмдер содгы замандарда шыддан, олар зат eciM, сын eciM, еымдш сездердщ непзшде туган. Bip саныныд алгашды марынасы даз1рг1 6i3 туешетш «6ip* емес, «6 ip дол», эдетте «од д ол». «ЕкЬ саныныд алгашды магынасы— «eKi дол», «ек! кез», «дустыд eKi данаты», «ешкшщ е й M yfliei». Мыддаган жылдар бойы сан угымы саналатын заттардан айырылмай дел- 110

ген. Мэселен, X V I гасырда Африканыц Keir6ip тайпа- ларында 3 саныныц дербес атауы болмаган, 3 адам, 3 агаш, 3 жолбарыс эр турл! свздер аркылы айтылган. Берт1н, шаруашылыц курделенш, халыцтардыц ой epi- ci вскен кезде, сан атауларыньщ э уе л п магыналары сирек цолданылып, ацыры умытылып, сан eciM ретш- деп деректз тулгалары гана калган. Халыцтардыц уштен жиырмага дейшг! сандарды мецгеру A a y ip i санаудыц екшпп сатысы болды. Б ул да- у!рде адамныц сауеацтары тарихи роль атк,арды. Он- га дейшг! сандар колдыц саусактары, оннан жиырма­ га дейжм сандар аядтын; бадайлары аркылы саналды. EKiHmi flayipfli де дуние ЖYзiндeгi мэдениегы халыц- тардыц 6api бастарынан етк1зд1. Санаудыц y m iH m i дву1ршде саусактардыц буындары да цолданылатын болды. Саусак,пен жэне буындармен санау OHepi Батые Европа елдершде жуйеге кeлтipiлiп, елеул1 табыстарга жетт1. М уныц дэлел1 ретшде итальян математик. Л . Почоллидыц (1445— 1514) 1494 жы лы жазылган кЬ табында саусадтар мен буындар аркылы 9000-га дешн санау тэс1лдер1 келтаршгенш айтуга болады. Сондыц- тан да Рим империясына караган Батые елдершде он- га дей!нг1 сандар с а у с а к с а н д а р ы (дигити, ла- тынша « дигитус» — саусак) деп, децгелек ондар б у ы н с а н д а р ы (артикули) деп, булардан бас­ ка сандар уйлесирш ген немесе к у р а с т ы р ы л г а н сандар (композити) деп аталган. Алайда мыцдарды саусакпен санайтын мамандар 6ipeH-capan гана болган. Bip талай халыдтар саусак жетпейтш сандарды усак тастар, шыбыктар, сызыктар, агашда кертШп ту- cipiareH тацбалар аркылы санаган. Кейш есепшот пен арифмометр шыццан. Цаз1р тым улкен сандарга бай- ланысты есептер электрондык-есептепш машиналар аркылы шыгарылады. Санаудык каз1р халыктардык басым Kenmijiiri кол- данып отырган жуйес1 ондык система деп аталады. Б ул системада сандардык sp6ip xdri (разряд) езше де- iiiH ri жштен он есе артык болып отырады, мэселен: 1, 10, 100, 1000, 10000,... Ондык системада 10 тур- цифр бар. Ертеде екШк, уштш, беетш, алтылык, же- тм1к, еетздш , он б1рл!к, он е к ш к , жиырмалык, алпые- тык т. с. с. системалар да болган. Ондык система он саусак нег!з1нде шыцкан. 111

Буржуазияшыл галымдар сандардыц шыгуы мен санаудыц дамуын Tepic туынд1редц Мэселен, немк: ма- тематиг! М. Кантордыц (1829— 1920) айтуында хайу- андар да санай бЛледЬмй; («уйрек балапандарын туген- дейдо»). Кронекердщ niKipi жогарыда келт1р1лдц Кей- б!реулердщ топшылауынша сан— сананыц ойдан еркш шыгарган жем!с1. Bapi де дате. Хайуандар балаларын санамайды, тус-туршен айырады. Санныц туп ата­ сы — санага сэулем тускен материя. Санныц теп зат (субстанция) ек ен д тн цазацтыц улы галымы, фило­ соф, математик, астроном жэне музыкант, Эбунэыр Фараби будан 1000 жылдан астам уацыт бурын ду- рыс айтцан болатын. «Сан,— дейд1 Фараби, езшщ «Гылымдардыц шы­ гуы туралы» атты эйгШ ецбегшде,— б1рлштерден цу- ралган жиын болып табылады, ол субстанцияныц алуан Typni жолмен эр турл1 белштерге белшушен шыгады деп б1лем2н. Субстанция езшщ жаратылысы- на тэн цасиеттер бойынша шекздздшке шейш белше бе- ред1, сондыцтан сандар да шекшз квп болады. Сан жв- ншдеп гылым — субстанцияныц 6ip б е л т н eKiHmi 6ip величие кебейту туралы, 6ipiH eKiHmiciHe белу туралы, 6ipiHe 6ipiH цосу, 6ipiHeH 6ipin алу туралы, T y6ipi бар белштершщ бершщ Ty6ipiH табу, олардыц пропорция- ларын табу т. с. с. туралы гылым. Будан санныц ду- ниеге цалай келгендш, цайдан шыгып, нелштен кебе- йш кеткендт, мумкшдштен шындыцца, жоцтан барга кошт, болмысца айналуыныц ce6e6i айцын KepiHin тур. Бул гылымды грек даналары арифметика деп атайды». Сандардыц сырлары кеп. Кейб1р халыцтардыц тш- дершде сандар родтар бойынша септелед! (мысалы, орыс тМ н д е: один, одна, одно). Keft6ip тшдерде 6i- piHmi, eKinmi сияцты реттйе сан ездмдер жоц. ЕРТЕДЕГ1 ХАЛЫЦТАР ЦАЛАЙ CAHAFAH? Алгашцы адамдардыц санау енерш сипаттайтын жазба ескерткпнтер жоц, ейткеш жазу санаудан кеп кешн шыццан. Ж азу шыццан кезде адамзаттыц сан­ дар женшде ежептэу1р 6iaiMi болган. Сейтсе де гылым- ныц цаз1рп табыстарына суйене отырып, арифметика- 112

ньщ калай басталганын аньщтауга болады. Жер бетш- де будан 50 мыи жыл бурын табигаттыц кандай болганы туралы да ешцанд.чй жазба дерек жок. BipaK геологтар мен геофизиктер табигат зацдарын пайда- ланып, жердщ тарихын жазып шыгарды, сол бойын- ша кен цазбаларын алдын ала айтатын болды. Са­ наудын тарихы да сондай. Алгапщ ы адамдардын, колданган сандарын зертте- генде археологияныц, этнографияныц, жалпы тарих- тыц, психологияньщ, педагогиканьщ, логиканыц, мате- матиканыц тагы баска гылымдардыц табыстарына суйенем13. Алгапщ ы адамдар паналаган уцмрлерде жа- тып калган ецбек куралдары, эр кезде жэне эр жерде ирпплш еткен хальщтардьщ ерекшелщтерк мэдени дамудан кейш калган осы K yuri хальщтардьщ турмы- сы, тарихи ескертшштер, жас балалардьщ сандар жу- йесш дабылдау мумкшпплштер1, т. с. с. санаудыц ер- те замандарда i;aндай болганы жешнде кунды маглу- маттар бере алады. Цай хальщтьщ болса да баласы санауды саусацтан бастайды, беси оннан бурын мецге- редк Сандарды табиги periM en уйренедк Алдымен ул- кен санды, еоцынан Kiini санды (б у и н сандарда) иге- рет1н баланыц болуы мумшн емес. Бул — табигат Тыр жаладаш журетш, ж ем к Tepin, су жагасында- гы кабыршактарды жеп кун керетш тайпалар эл1 де бар. BipaK OKiHiniiMi3re карай, булардьщ квпш ш пн европалыд отаршылар жазьщсыз кыРы п тастаган. Мэ- селен, X V II I гасырдыц аягында Австралияньщ жерш- л ш й халкы 300 мьщ адам болган, каз1р содан калган барлык журагат 60 шакты-ак адам. 1800 жылы Тас­ мания аралында 8 мьщ жермлш м тургын болган, 1900 жылы олардан ешщм калмаган. Американыц непзг! хальщтары — майялар, ацтектер, инкилер — мулде жойылган, олардыц неше мыц болганы да бел- Агы лш ы н саяхатшысы У. Паридщ (1790— 1855) келйрген маглуматтары бойынша X IX гасырда Грен- ландияньщ эскимостары балаларыньщ санын б!лмеген, оларды тек турлершен айыратын болган. Жегетш ит- TepiH де тус-Typi бойынша тугендеген. Совет журнали- ci О. Игнатьевтщ Орталык Бразилиядан жазган хабар- ларына Караганда Иоллапити индеецтерщде 1, 2, 5 сан- 8-354 113

дарыныц гана атаулары бар, басца саидар солар арцылы айтылады. Бес иоллапити т!л!нде «уирика» делшедц муныц магынасы — 6ip цол («Комсомольская правда» газета, 1963 жылгы 6 январь). HeMic саяхат- шысы К. Штейнен (1855— 1929) еткен гасырдыц 80- жылдарында Бразилиядагы Бакаири тайпасын зертте- ген. Бакаирилер 6-га дейш дурыс есептеп, 7 мен 8-ге жеткенде циналып, есшеп, «басымыз ауырды» деп, 9— 10 нэрсеш санатуга экелгенде цашып кететан бол­ тан. Бакаирише 1 — токале, 2 — ахаге, 3 — ахаге-то- кале, 4 — ахаге-ахаге, 5 — ахаге-ахаге-токале, 6 — ахаге-ахеге-ахаге. «Токаленщ» н ей зй магынасы — сол цолдыц шынашагы, «ахаге» — аты жоц цол. Бакаири- лерде токале мен ахагеден басца сан еым жок;. Нэрсе- лер осы eiti сан арцылы саналады. Аргентинадагы Абипон индеецтер! X IX гасырдыц басында былай санаган: 1 — инитара, 2 — инь-оака, 3 — иньоака-инитара, 4 — туйе чустыц табаны сияк,- ты, 5 — 6ip цолдыц саусагы, 10— eKi цолдын, саусагы, 20 — ек1 чолдыц саусацтары мен екх аяцтыц бацайла- ры (М. Добрицер, Абипондардыц тарихы, Вена, 1884, нем1с тШнде). Австралиядагы Купер ыщтамасын ме- кендеген тайпалар былай санаган: 1 — гуна, 2 — бар- кула, 3 — баркула-гуна, 4 — баркула-баркула, т. с. с. Онтустш Америкадагы Таманаки индеецтер1 саусацтар бойынша санайды. Олар «6ip* деу орнына 6ip сауса- гын керсетедй Ек1 — 2 саусак;, уш — 3 саусац, терт — 4 саусак;, бес — к;ол. Алты — ешншх цолдыц 6ip сау­ сагы, он — eni цол, он 6ip — аяцтыц 6ip башайы, 20 — адам (2 чолдыц саусацтары мен 2 аяцтыц башайлары деген магынада), 21 — eitiHmi адамньщ 6ip саусагы, т. с. с. Солтустш Америкадагы эскимостар 20 орнына «адам», 100 орнына «бес адам» дейдц Оцтуспк Афри- кадагы зулыстар цолдыц саусацтары арцылы гана есеп ЖYpгiзeдi, санаганда аяцтыц бацайларын пайда- ланбайды. вткен гасырдыц 70— 80-жылдарында орыстыц улы саяхатшысы Н. Н. Миклухо-Маклай (1846— 1888) Жа- ца Гвинея аралындагы папуастардыц санау енерш зерттеген. Папуасша: 1 — бе, 2 — бе-бе, 3 — бе-бе-бе, 4 — бе-бе-бе-бе, 5 — ибон-бе, 10 — ибон-али, 15 — сам- ба-бе, 20 — самба-али (Н. Н. Миклухо-Маклай, Шыгар- малар жинагы, I том, 1940, 280-бет) Мунда бе — 6ip 114

саусак. ибон-бе — 6ip кол, самба-бе — 6ip аяк;, самба- али — eKi аяк;. Марулага аралындагы тайпалар (Торрес бугазы, Австралиянын, солтусттнде) беске белшетш сандарды былай атайды: 5 — набигет, 10 — набигет-набигег, 15 — набикоку, 20 — набикоку-набигет. «Г ет» — кол, «коку» — аяк, сонда 5 — кол, 10 — eKi кол, 15 — 6ip аяк, 20 — eai кол мен ею аяк болып шыгады. BipaK ♦набигет» ceei «бес» сан еммшц орнына журмейд1, ол — тек «к о л », зат eciM. Мундай маглуматтарды квптеп келируге болады. Олардьщ бэршен де мэдениетич TOMeHri сатысындагы халыктардыц сандарды саусактар мен бакайлар неме- се адам денесшщ баска мушелер1 аркылы санайтын- дыгы квршедй Сондыцтан да Фридрих Энгельс былай деген болатын: «Сан жене фигура угымдары, баска епщайдан емес, тек шындык дуниеден алынган. Адамдардьщ санауга уйренген, ягни алгашды арифметикалыд есеп шыгару- га уйренген он саусагын не десещз ол дещз, тек ей- Teyip о л адыл-ойдыц ерюн творчестволык жемма емес. Санау ушш, саналуга Tmcri нэрселерд1ц болуы гана емес, сонымен 6ipre, бул нэрселерге кез ж!бергенде, олардын, санынан баска касиеттерше алацдамайтын Каб1лет те болу керек; ал ол к ап лет — тэж1рибеге су- йенген узак тарихи дамудык нетижем» (Ф. Энгельс, Анти-Дюринг, К|азак мемлекет баспасы, 1957-жыл, 41-бет). Санаудыц ерте замандарда кандай дэрежеде бол- гандыгын эр турл! халыктардыц талдершде сацталып келе жаткан е с ю л т й создерден де ацгаруга болады. Мэселен, кытай тШнде «ею * угымын беретш «п у* де­ ген сез «е ю к¥л ак» деген магынада да колданылады (кытайлыктар 2-т «ы ар» деп те айтады). Тибетте «пат­ т а » деген соз — epi «е ю », api «кустыц ею канаты». Готтентоттар (Африка) 2 санын да, 2 цолдыда «ткуам* дейдй Семит илдерш дей «е ю » угымы — «шинаим», адам TicTepiHiH ею катар болуынан алынган. YHfliuie 2 санын б1лд1ретш сез «к ез» угымын бидаретш сезге ете жадын. Индонезиялыктар «бес* сан eciMi мен «к о л » зат eciMiH 6ip сезбен, «ли м а » деп, айтады. Орыс тйлшдег1 «п ять* ceei «пядь» жене «пясть» сездер1мен тектес. Пядь — карыс, ягни бармак пен шынашактьщ 115

уштарыныц ар? цашьщтыгы (жазып устаганда). «Пясть» — ecKi славян тШнде «жудырык». Бул свз унцьевропалык илдердщ кепшШгшде бар: грекше — пенте, пене француз тШнде — пемп, нем1сше — фюнф, полякша — пис, санскритше (еж елп ущц тШнше) — панчан, ежели парсы ллш де — пенте. Bip-6ipiHeH аз- дап тур езгешелжтер! болганымен, булардыц бершщ тупю TepKiHi 6ip. Ертедеп халыцтар санаудыц эр турл1 системаларын пайдаланган. Скандинав елдершщ (Финляндия, Шве­ ция, Норвегия) илдершде санаудыц бесик системасы- ныц ieflepi калган. Бул система 6ip колдыц саусагына нензделген. Жаца Зеландияньщ ж е р п л и т тайпа- ларында он б1рлш система болган, оларда 11, 121, 1331 сандарыныц айырыцша атаулары болган (121 = = 11X11, 1331 = 11X11X11). Жаца зеландиялыцтар 22 деу орнына «eni 11», 35 деу орнына «уш 11 жэне 2» деп санаган. Bip талай хальщтар он екш к система- ны колданган. Муныц непзше 6ip цолдагы 4 саусац- тыц (бас бармацтан баска) 12 буыны алынган. Ежели римдштер 6ip кезде осы система бойынша санаган. Римше 12 саны дюжина, 12 дюжина, ягни 144, гросс деп, 12 гросс (ягни 1728) масса деп аталган. Бутшнщ он еюден 6ip у л ей римше унция делшген. Римде бу- дан бурын бест1к система болган. Муны рим цифрла- рыиыц курылысынан KepeMie. Мэселен, V — бес, жа- зылган алацанныц суретшен алынган. V I — алты, 6ip колдыц бес саусагы жэне екшпп колдыц 6ip сауса- гы, X — он, бул бестпс тацбаныц екеушен куралган. Он ешлш системаны Оцтустж Африканыц б1рсыпыра ха- лыцтары соцгы кезге дешн цолданып келген. Ежели Вавилонда санаудыц алпыстык системасы болган, 60 саны сосс деп, 60 сосс (ягни 3600) cap деп аталган. 1-ден 60-ца дейшп сандардыц атаулары эр Typai, 6ipiH 6ipi цайталамайтын, болган. Минута, се­ кунда, терция (секунда — 60 терция) угымдары осы Вавилонда шыккан. 175 санын вавилондыктар «eKi 60 жэне елу бес» магынасында айтцан. Вавилонда сандар- ды белплейтш тацбалар — цифрлар екФац Typni болган. Батые Европа халыцтарыныц санауында жиырма- лык системаныц калдыцтары бар. Б ул система 2 кол мен 2 аяк нензшде жасалган. Мэселен, француз ш н - 116

де 80 орнына 4 жиырма (кватре-вингт), 120 орнына 6 жиырма (зикс-вингт) 300 орнына 15 жиырма (квин- це-вингт) делшедд Дат (Дания) тьлшде 60— уш жиыр­ ма (трезиндстиве), 80 — торт жиырма (фирзиндстиви), 50 — eKi жарым жиырма (халбтрезиндстиве) делшедь Латынша 19 деу орнына «6ipeyi кем жиырма* (у н де- вигинити), 18 деу орнына «eneyi кем жиырма» (дуо де- вигинити) дейдь ЕжелИ унд1 (санскрит) тйпнде 95 деу орнына «6eceyi кем ж уз» (панчонанг сатам) делшген. Нем1с т ш н д еп 11 (эльф) мен 12 (цвельф) атаулары он- дыд системага жатпайды, олар он ешлж немесе жиыр- малыд системадан далган болу керек. Мундай далдыд- тар агылшын жене голланд талдершде де бар. Ертеде Американы мекендеген майя, ацтек, инки халыдтары санаудыц жиырмалыд системасын долдан- ган. Майялар Орталыд Америкада (даз1рп Гватемала мен Гондурас жер1) eMip сурген. Майыс дадылын (жу- ге р т щ 6ip T y p i) ешретшджтен майя деп аталган. Ац- тектер Мексикада, инкилер Перу жершде болган. Галымдардыц кеппплМшц болжауынша бул халыдтар Беринг бугазынан етш, есте жод ерте заманда, Шыгыс Азиядан барган. Майялардьщ айларында 20 куннен болган (жылда — 18 ай). Майялардыц, ацтектердщ жэне инкилердщ тждершде 20, 400, 8000, 160000 сан- дарыныц айырыдша атаулары болган. Майялар сан- дарды жазудыц позициялыд эд1сш бшген. Ацтектер мен инкилер позициялыд системаны бйшеген. Б ул ха- лыдтарды 1527—1697 жылдар аралыгында испан шап- дыншылары тугел дырып тастаган. Майяларда кептеген жазба документтер (ютаптар, тасда жазылган тацбалар т. с. с.) болган. Олардыц де- шн отаршылар ертеп, жыртып, диратып жойып ж 1бер- ген. Соцгы жылдары совет галымдары, математика зацдарына суйенш, майялардан далган азын-аулад кЬ таптарды орыс т ш н е аударды (KiTan аударушы маши- налар ардылы). Б ул жумысты атадты совет математи- ri, академик, С. Л . Соболев басдарды. Майя т1лшщ сез- fliri жасалды. I^aaip майялардыц мэдениет! мен тарихы дандай болгандыгы зер ттелт жатыр. 1955 жы- лы Ю. В. Кнорозовтыц «ЕжелН майялардыц жазу жу- fteci* атты штабы басылып шыцты (орыс тыйнде). Осы к уш мэдением еркендеген халыдтар ондыд системаны долданады. 10 саны: славян тшдершде — 117

десять, литваша — дешимтис, еж ели парсыша — да- шатис, унд1ше — дашя, грекше — дека, латынша — децем, герман йлдерш де— техун. 100 саны: славян йлдер1нде — сто, литваша — шимтас, ежели парсы­ ша — сэтем, унд1ше — шэтам, латынша — кентум, грекше — гекатон, герман йлдершде — хунд, итальян- ша — ченто, французша — сент (соцгы eKeyi «кентум* сезшщ езгерген турлер1). Бул тшдер 6ipiHe-6ipi жадын. 1000 саны славян, герман жэне Балтыд тец1з1 тец1ре- йндей халыдтардыц йлдершде «тысяча» делшед!. Санды орыс илшде «число* дейд1, ол латынныц «чиселяре» деген сезшен шыддан, магынасы — бели салу, тацба туйру, таядшаны керту. Орыс йлшде дол- данылатын «калькуляция» — «есептеу» сезшщ латын­ ша Teri «калькулюс» — «усад тас» деген сез. Кальций элементшщ аты — «кальцум» да осыдан шыддан. Бул сиядты сездер буш л адамзаттыц туп атасы 6ip екендБ йн жэне ерте кездей халыдтардыц санауды саусад, башай, усад тас, керйлген тацба т. с. с. ардылы орын- дагандыгын керсетедь Австрия тарихшысы Ю. Липперт (1839— 1909) 6ip, eKi, уш сан еймдер1 мен, сен, ол еймд1ктершен шыд- дан деген жорамал айтдан. HeMic психологы В. Вундт (1832— 1920) 2, 4, 8, 16,... сандары алгашды рудыц екь ге, тертке, сейзге т. с. с. белшш кетушен деп туйнд1р- ген. Й;аз1р б у л теориялардыц дате екендпч эбден дэ- лелдендд Агылшынныц математика тарихшысы Ф. Кэджори (1859— 1930) ондыд системаны «жогары» нэйлдер, езге системаларды «темен» нэйлдер ойлап тапты деп баяндайды. Бул сандырацтыц тарихи фак- йлерге дайшы келейщцгш жогарыда келйршген мы- салдар толыгынан ыспаттайды. Санау системасы нэ- йлге байланысты емес. Сандардыц шыгуы мен ариф- метиканыч даму жолдарын зерттеуде жэне оларды марксизм-ленинизм тургысынан туйнд1руде совет га- лымдары кеп ецбек ciHipfli. Булардыч iuiiHeH acipece мына математиктерд1 этап етуге болады: И. Я. Деп- ман, Б. В. Гнеденко, В. Н. Молодший, А . П. Юшкевич, Б. А. Розенфельд, Э. Кольман, К. А . Рыбников, И. К. Андронов, И. Г. Башмакова тагы басдалар. 118

ЕЯСЕЛГГ ТУРК1ЛЕРДЩ АРИФМЕТИКАСЫ Будан б1рнеше мыц жыл бурын Шыгыс Сибирьден Цара тец!з жагаларына дейшН байтад елкеш эр турл! кешпел1 тайпалар мекен еткен. Кешпел1лер унем! мал жайылымын дуалап, доныс ауыстырып отырган. Ол кезде хальгдтыц жалпы саны аз болтан, Берпшрек кешпелщердщ 6ip 6eairi Орал тауыньщ солтустж жэне батыс сауырларына, екшпи 6ip 6eairi Орталыд Европа- га еткен. Булардыц б1ршиплершен фин тектес халыд- тар, еюшшлершен венгрлер ep6ireH. Ecxi конысында цалган кешпел!лер турю, монгол жэне тудгыс-маньч- жур тайпалыд б1рлесптктерш дурастырган. TypKi тай- палары женшдег! маглуматтар дытайлыдтардыц, ундБ лердщ жэне гректердщ б1здщ ж ы л санауымыздан мыд жыл бурын жазылган документтершде кездеседй V I гасырдыц 6ipiHini жартысында Турка мемлекеи дурылган. Т ур ю мемлекей шетелдермен эр турл1 да- рым-датынас жасап турган. Мэселен, Пытай импера­ торы Сюань-цзун (712— 755) ежелп TypKi ханы Ыш- бар-даганга жазган 6ip хатында былай дейды «П ытай шетелдермен айырбас пен сауда женшде ете ерте за- маннан 6epi байланыс жасап келедк П ытайлыдтар тур- юлерден жылды сатып алатын, олар Пытайдан ж1бек алатын». Б ул хат турюлердщ П ытайга тэуелмз бол- гандыгын, олармен тецбе-тец датынас жасагандыгын керсетедй TypKi халыдтарыныц календарында жаз ай- ларыныц 6 ip i сарша-тамыз деп аталады. Тамыз — Ва- вилон-Ассирия календарындагы ай аты. Демек, турш- лер Вавилонмен, Ассириямен де байланыс жасаган. Турюлердщ халыдаралыд дарым-датынастарын ыспат- тайтын басда да 6ip талай деректер бар. Турю мемлекетшщ дэурен сурген Keei 551— 744 жылдар аралыгы. Ежелг! турю лер непзшен алганда 6ip плд е сейле- ген, олардыц езшдш ж а з у ы болган. BepTiH келе Турю мемлекет1 ыдырап кеткен, тайпалардыд мекен- flepi мен шаруашылыдтары эр турл1 болгандыдтан жэне кейб1реулер1 отырыдшылыд турмысда кешкен- дштен, тур ю rini тармадталып, дербес талдер шыддан. Бул т1лдерде ceйлeйтiн халыдтар т у р к i т ! л д е с х а л ы д т а р деп аталады. TypKi тюдес халыдтар: 119

дазад, дыргыз, уйгыр, туршмен, езбек, дарадалпад, та­ тар, башдурт, чуваш, якут, азербайжан, ногай, алтай- лык, шор, хадас, тува, оспан TypiKTepi, гагауз, кумык, тагы басдалар. Булардыц шпнде тарихта ертеден бел- rlniaepi — дыргыздар, уйгырлар жене татарлар. А л ­ тай тауыныд батыс беткейш жайлаган турылер до- рамеадтарьша сададтьщ он жебесш салып журетан болган. Сондыдтан бул турюлер «Он од ел!» дел аталган. TypKi плдес халыдтарда сан угымы ерте заманда- ад дамыган. «Сан» деген сезд1 ежелг! турюлер даз1рп 6i3 TyciHeTiH магынада тусшген. «Сансыз» деген свз «кеп» магынасында долданылган. Б1рад ежелп турк1- лерде сан тацбалары — цифрлар болмаган, сандар свзбен толыд жазылган. Туршлердщ арифметикасы Орхон-Енисей жазбаларында б!рсыдыргы толыд келп- р]лген. Булардыц ец мадыздысы — Култегщ дулпыта- сы (31-тунжыр). Монголияда Орхон деген езен бар. Орхон Селецп (орысша Селенга) езенше, Селецп Байдал келше дуя- ды. 1889 жылы орыс зерттеушка Н. М. Ядринцев осы Орхон езеншщ жагасынан ежелп туры ханзадасы Култегшнщ (685— 732) зиратын тапдан. Кешшрек зи- раттагы тасда шабылган жазулар зерттелген (В. Том­ сен, В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, С. Е. Малов). Жазуларда «басы бар жаудыд басын ецкейткен, тдзес! бар жаудыд пзесш буктхрген» Култепн батырдьщ eMip баяны келт1р1лген. Бул eMip баянда ежелп туркЬ лер долданган сандар кездесш отырады. Мундай ес- керткхштер Енисей озеш бойында да бар. Ежелп турюлердщ сандары: 1 — 6ip, 2 — uni (aiei), 3 — уш, 4 — терт, 5 — биш, 6 — алты, 7 — ж и л (жат)), 8 — сек1з, 9 — тодуз, 10 — он, 20 — ж.апр.тп (nripiwi), 30 — отуз, 40 — дырыд, 50 — элит, 60 — алтмыш, 70 — жэтлпс, 80 — сэмзон, 90 — тодузон, 100 — жуз, йуз, 200 — иш йуз, 300 — уш йуз, 400 — торт йуз, 500 — биш йуз, 600 — алты йуз, 700 — жат» йуз, 800 — сэшз йуз, 900 — тодуз йуз, 1000 — бщ, 2000 — HKi 6i«, 3000 — уш бщ, 10000 — тумен, 20000 — икч тумен, 50000 — биш тумен, 100000 — он тумен. Эрине, сандардыд бул жуйес1 VII гасырдыц аягында гана шыддан жуйе емес, одан кемшде мыд жыл бурын далыптасдан. Олай болса, 120

!ЯГТ»

ежелИ туркшер будан 3000 жыл бурын натурал датар- да 100000 санына жеткен, туркшердщ арифметикалыд 6iaiMflepi дытайлыдтардыц гректердт, мысырлыдтар- дьщ сол кездеп арифметикалыд бш!мдер!мен шамалас болган. Туршлер пайдаланган сандар санаудыд ондыд сис- темасына жататындыгы KepiHin тур. Батые Европа ха- лыдтары ондык; системага будан едэу!р кешн жеткен. Сондыдтан да ерте заманныц езшде-ац турюлерден Габбас ЖауИари (IX гасыр), Эбунэмр Фараби (870— 950) сиядты атадты математиктер шыддан. Ежелг1 туршлердщ ондыд системасындагы жжтер- б1рлер, ондар, жуздер, мындар, тумендер жэне он ту- мендер. Орта расырларда тумен атауы 6ipTe-6ipTe ше- rim n, оныц орнына «он мыц» айтылатын болган. Алай- да «тумен» свз1 т!л!м1зден мулде ш ы ры п далган жод. «Тумен арыд» деген жер бар. Tin мамандарыныц тус!н- flipyiHme ол 10 000 адам дазгандыдтан осылай атал- ран. Тумен даласыныд (орысша — Тюмень, дазадтар Тумен дейд1) аты да осы санга байланысты болуы ке- рек. Цазадта Бесбай, Алтыбай, Жет1бай, Сег1збай, То- гызбай, Онбай, Отызбай, Дырыдбай, Елубай, Алпыс- бай, Жетшсбай, Сексенбай, Тодсанбай, Жузбай, Мыц- бай сиядты сак ардылы дойылган есшдсрмен датар Туменбай деген eciM де кездеседй Typni ттд ес халыдтардыц ертеде далыптасдан он- дыд системасы монгол шапдыншылыгы тусында, X II— X III расырларда, одан api ныгая тускен: Шыц- рысхан армиясы ондыд система бойынша дурылган. «Жаулап алган тайпаларыньщ барж,— дейд1 профессор С. Е. Толыбеков,— монголдар ездершщ эскери 6ipniK- TepiHe досып отырды, бул б1рлжтер: тумен басылар басдарган т у м е н д е р (10 мыц), мыц басылар бас- дарран м ы ц д а р, жуз басылар басдарган ж у з д е р . Булардыц 6ipim4-6ipiKe багыну peTi твменнен жогары- ра шейш датац твртшке салынды: ж уз басылар мыц басыларга, мыц басылар тумен басыларра, тумен ба­ сылар корпустыц немесе улыстыц бастыгы ханзадага, корпус — улыстардыц бастыцтары бас эскери кесем жэне кошпел! империяныц басшысы болган бушл мон­ гол армиясыныц бас долбасшысы Шыцрысханга ба- гынган» (С. Е. Толыбеков, Цазадтардыц X V II—X IX га- 122

сырлардагы когамдьщ-экономикальщ курылысы, А л ­ маты, 1959 жыл, 171-бет). Турюлердщ санауында айтарльщтай 6ip ерекшелш болтан. I^asip турк! талдес хальщтар санаган кезде ал- дымен санныц онын, содан кейщ 6ipiH айтады, мыса- лы : он eKi, жиырма алты, отыз бес, цырьщ жет1. Булай санау формула туриаде: «ондьщ плюс б1рлш» болады. Ежелй туршлер бул сандарды былай ататан: 12 — ию. жег!рм1, 26 — алты отуз, 35 — биш цырьщ, 47 — цы- рьщ артьщ жэтк Сонда санныц ненпннп ондьщтыц 6ip- airi екендш1 керсетшетш болтан. Демек, ежели турю- ше eai жиырма 22 де емес, 40 та емес, тек 12; бес дырьщ 45 те емес, 200 де емес, тек 35. Б1зге белгйп ха- льщтардыц арифметикасында санаудыц мундай жолы кездеспейдь KJaeipri монголдар, цытайльщтар жэне корейлштер, naeipri TypKi йлдес хальщтар сиядты, са­ наудыц жогарыда келиршген «ондьщ плюс б1рлш» формуласын цолданады, мысалы, 12 саны: цазацша — он eKi, монтолша — арвын хойыр, цытайша — щы ыар, корейше — еэль тури. Буларда арвын, щы, еэль — он, хойыр, ыар, тури — eKi. Ондьщ пен б1рлжтщ арасын- дагы «ж эне» ceei айтылмайды. Европа хальщтарыньщ к етш лШ нде сан алдьщты формулата Kepi тэрттпен «б!рл1к плюс ондьщ* тур1нде айтылады. Мэселен, не- Mic т!л1нде 43 — драйундфирциг. Мунда драй — уш, унд — жэне, фирциг — цырыц, терт он (фир — терт, циг — он). Славян плдершде 19-га дешн осылай сана- лады да (двенадцать — два на десять, шестнадцать — шесть на десять т. с. с.), 20-дан асцанда «ондьщ плюс 6ipaiK* туршде айтылады (двадцать один, сорок пять т. с. с.). V III гасырдан калган жазуларда он алты, цырыц уш т. с. с. сандар осы кунн туршде керше бастайды, иш жэг!рм1 орнына он еш айтылады. Хальщтардыц цайщайсысы болса да ондьщ систе- мага оп-оцай келе цойган жоц. Отан дешн эр тур л1 шала-шарпы системаларды пайдаланды. Мундай сис- темалардыц мысалдары алдыцгы тацырыпта келть р1лдй Турюлерде ондьщ системамен катар он ек!лж сис­ тема да болгандыгы ацгарылады. Мушелдщ 12 жылга, жылдыц 12 айга, тэулжтщ 12 шацца (шац — жуык турде 2 сатат) белшух осыны керсетед!. Мушел кален- 123

дарын алгаш долданган халыдтардыц 6ipi ежели тур- кшер болган. Сондыдтан 12 саны дазадтыд жэне бас- да да TypKi халыдтарыньщ орта гасырлардагы эдебие- тшде айырыдша орын алган. Мэселен: «Орай да орай оц атдан. Он e«i тутам жай тартдаи» («Батырлар жырлары»). Он eKi кулаш крзеннен Атылып бурыл ойнайды... Он eKi купле жетерсщ, Метц т1ккен досыма-ай* («Кобыланды батыр»), «УлкекдЫ басыныц Он eKi дарыс дазандай» (гКдмбар батыр»), «Ел болар он eKi ру, 6ipi — Серкеш» («7Созы-Кврпеш, Баян-сулу»), «Он eKi Myuieei cay болса, «Он ек!ден 6ip нусдасы жод», т. с. с. Мундай мысалдарды кептеп келпруге бо- лады. Олар он ек!лш системаныц йл1м1зде далган дал- дыдтары болып табылады. Цазад тШнде 3, 7, 9, 40 сандары да жш айтылады. Оларга кешшрек тодталамыз. TypKi тшдес халыдтардыц орта гасырлардагы жыр- ларында «сан» деген 6ip улкен сан кездесед!. Мэселен: •Он сан оймауыт, тогыз сан торгауыт», •Ер Таргын дырыд сан Дырым журтына кет1пт!» ( «Ер Таргын»), •Он eKi жасда келгенде ¥шар жуйрш ж1бер1п. Он сан долга бас болдым» («Кара батыр»), «Орманбетщ атанган он сан ногай» («Козы-Кврпеш, Баян-сулу»). «Дырыд сан дара далыадты Жарлыгына даратдан» (Букрр Жырау). 124

Кыргыздыц атацты «М анас» жырында: «Кекетай ханныц асында бэйгеге сан сауыншы куц, сан сарыша туйе, сан сэры бас бие бер1лед!» деп жарияланган. Шоцан Уэлиханов бул «сан» деген ceafli «он мыц» деп TyciH flipren. Б1зд1цшс «сан* он мыц емес. Ол эу- елде магынасы тиянацсыз «квп» орнына цолданылган жалпылама угы м болган, кешн «м ы ц » магынасына ие болган. вйткеш, б1ршппден, ол кезде торгауыттар 9000 тутшнен, оймауыттар 10000 тутшнен, жалпы цал- мацтар 40000 тут1ннен, ногайлылар 10000 тутшнен жэ- не цырымдыцтар 40000 тутшнен асцан жоц (т уп и — уй, семья, ертеде халыц саны тутж бойынша есептел- ген). Екжнпден, « Добыланды батырда» осындай жерде «цырыц сан» орнына «Дырыц мыц цызыл бас* делш- ген. Ушшгшден, «сан * ce3i «мыц-сан цолды бастаган батыр» дегенде мэндес цос сездердщ сыцары ретшде цолданылады. Тертшппден, ауыз эдебиет1 цанша acipe- легешмен, 6 ip жыццан балуанга 10000 жылцы бэйге- нщ 6 ep in yi e K i талай, 1000 жылцы 6 ep in yi мумкш. Мэ- селен, 1860 жы лы Баганалы руыныц цазагы Ерден Сандыбаевца ас бергенде 500 уй T irin in , 160 жылцы, 200 цой сойылган, озып келген аттыц бас бейгесше 100 жылцы бер1лген. Е ж ели туркшерде «сан » сез1 1000 орнына да, 10000 орнына да цолданылмаган. Турш лердщ «б щ * дегеш «бэцг1» свзшен шыццан, магынасы — влшеус1з, ecencie узац уацыт, мэцгЬпк. 1000 санын монголдар «мыцгы» дейд1, оныц магынасы да «м эц гШ к ». Сонда 1000 саныныц атауы турк1-монгол халыцтарында ор- тац болып шыгады. Белшектерден еж ели туркшер жартыны жш цол- данган. «Ж а р т ы », «ж ары м» ceeflep i «ж а р у» (eKire бе­ л у ) свзшен шыццан. Бутшшц терттен 6ip улес1 ширек деп аталады. «Ш иректщ » Ty6i — «сирац*. Сойган мал- дыц етш терт K ici белш алганда цазацтар осы куш де «6ip-6ip сирац алыпты* дейдн TypKi тшдес халыцтардыц, солардыц шпнде цазац- тардыц да, H eri3ri арифметикалыц бйймдер1 еж ели туршлерден цалган. Б ул бш1мдерде цытайлыцтардыц да, арабтардыц да ешцандай acepi байцалмайды. К,азац тшшдей м иллионга дешнй сан еймдерш щ басым кеп- uiu iiri — азын-аулац дыбыстыц езгерштерге ушыраган ежели турк1 сан ешмдерй 125

«Миллион» ceei ЙталИяДа шЫгып, Европага тарал- гандыгы жогарыда айтылды. Цазак, арасына ол туд- гыш рет Ыбырай Алтынсаринныд 1879 жылы шыццан «Орыс т1л!н дазадтарга уйретудщ бастауыш дуралы» ардылы жайылды. Алайда, ол кезде eM ip практикасы- нан орын таппаган «миллион» дазад тШнде сирек дол- данылды («мулиен* туршде). Бул свз б1зд1д тШм1зге тек 6ipiH U ii бесжылдьщ (1928— 1932) тусында гана ор- ныдты. E a iM ia fle r i социалистш дурылысты жырлаган акындар миллиондар плшде сейледй Иса Байзаков озй шд эйпл1 «Бесшш! желд!рмесшде *: «Караганды — уцпнш! алып KSMipai, Гулденд1р1п нурга мальш eMipfli, TUerl 6ip, журеп 6ip миллион куш Кен шыгарып, жем шыгарып, ¥лы 1ске 6ер1лд1* деп жырлады. Тайыр Жароковтыд «Мыц-мьщ долда ры» Цазадстан шенше тепе тарады: «Мыц-мыч колдар, миллион милар, Солкылдата димылда!» Миллион дазад даласына осылай келдй Оган iле­ тала миллиард, жуз миллиард т. с. с. осы кую долда- нылып журген сандар келш, халыд санасынан 6epiK орын тепй. Дазад т1лшде «дыруар» делшетш, airreyip улкен, б1рад надты Moni даз1р тиянадсыз 6ip сан бар (сансыз кап, есептен тыс улкен сан). Мысалы: дыруар малды дайдан суарады? Моголстан ханы Захиреддин Бабыр (1488— 1530) езШ д «Бабыр-нэма» атты тарихи к1та- бында бул «дыруар» санын «мьщ тумен» (даз1рпше — он миллион) деп кврсеткен. Бабыр — орта азиялыд туртлерден шыддан адам, руы — Барлас, Адсад Те- Mip— оныд бесшпп атасы. Ол £праз уадыт Одтуетж К;а- задстанда болган, кей1н Унд1стан мен Орта Азияныд б!рнеше облысын жаулап алып, моголстан мемлекетш дурган. Моголстанда, Бабырдыд дол астында, дазад- тар да^ болган. Цазадтыц белпл1 тарихшысы Мудам- бет-Хайдар Дулати (1500— 1551) — Бабырдыд туган 126

белес!. Вабыр цазац т!лш де б1лген. Сондыцтан ол *ЦЫ- руар» туралы цате жазды деуге болмайды. Teri «цы- руар» X V — X V I гасырларда «мы н тумен» ретшде цол- данылып, кешн дел марынасы умытылып, тиянацсыз улкен сан болып кетсе керек. ЖИ1 АИТЫЛАТЫН САНДАР Ж уз imiHfleri сандар шаруашылыцта жш цолданы- лады, рылым тургысынан алганда олардыц 6ipiHeH 6i- рш1ц принципт!к айырмашылыгы мен артыцшылыгы жоц. Сейтсе де сейлеген сез1м1зде кейб1р сандар, мэсе- лен, уш, ж ей , торыз, цырыц сандары, езгелерден repi Ke6ipen айтылады. Ж ш айтылатын сандардыц тарихы соцгы кезде га- лымдардыц назарын аудара бастады. Ленинградтыч А . И. Герцен атындагы пединститутыныц математика профессоры И. Я. Депман, Дазацтыц Абай атындагы мемлекетйк пединститутыныч й л 6LniMi профессоры (цаз1р Цазац ССР Рылым академиясыныц Т1л 6LniMi институтыныч директоры, академик) I. К. Кецесбаев тары басцалар сез болып отырран сандар жвшнде арнайы ецбектер жазды. К|аз1р бул сандар женшде 6ip талай гылыми мачызы бар маглуматтар жиналды. I. К. Кецесбаевтыц 1946 жылы «К^азац ССР Рылым академиясыныч хабарлары* (филологиялыц серия, 4(29) шыгарылуы) журналында жарияланган 6ip ма- цаласында уш, жеи, торыз жене цырьщ сандарына байланысты урымдар царастырылган, осы терт сан кездесетш мысалдар келйршген. У ш саны кездесетш дагдылы сездер 1. Ер кезег1 ушке деШн. 2. Уш цайнаса да сорпасы цосылмайды. 3. Уш уйыцтаса да ойынан кетпейдь 4. Уш куннен соч керге де «уйренеди. 5. Ер ж т т й ч уш журты бар. 6. Ж ау уш шапса, жан цалмайды; жут уш орал- са, мал цалмайды, т. с. с. 127

Ж е п саны кездесетш сездер 1. Жет1 атасын 61лмеген — муртет. 2. Ж еп басты жалмауыз. 3. Жеп тиыя садада. 4. Жерден жеп доян тапдандай. 5. Ж еп дарадшыны таныган жет! дарадгы тунде адаспас. 6. Жет1мшц дурсагы жеп дабат. 7. Бала жепге жеткенше жерден таяд жейдь 8. Ж еп дат кек, жеп дабат жер асты. 9. Кедейдщ ж еп дацтаруы бар. 10. Алып алты, жеп жеп болмас. 11. Ит — ж еп дазынаныц 6ipi. 12. Аптада жет! кун болады. 13. Жут — ж еп агайынды, куйеумен — сепз, 6yKip агашпен — тогыз. 14. Жиен келгенше жеп 6opi келсш. 15. Ж еп елд1 жалмаган жеб!р. 16. Ж еп ес1ктен вткен жепм. 17. Ж еп кэм1л nip. Дырыд жеп мен отыз жеп далыд мал enmeyiuii репнде долданылган. Тэуке ханныц (1680— 1718) зац- дары жеп тараудан дуралып, «Ж е п жаргы* аталган. Бурын дазадтар ж еп атадан асданша дуда болмаган. Ежелп турк1-монгол халыдтары Ж еп дарадшы шод- жулдызын nip тутдан. Монголдар оны «Долон бурхан» дейд1, магынасы — «жеп адсадал». Туршлер «Ж еп дорыдшы» («доргаушы», «дорушы», «дарап турушы» магынасында) деген. «Дорыдшы» кейш «дарадшы» болып айтылып кеткен. Ecxi жырларда айтылатын «жеп nip», «ж еп баба» — осы ж еп жулдыз. Мысалы: «Добыланды турып сыйынды Ж еп кемin бабага» делшедь Тогыз саны кездесетш сездер. 1. YmpiMeH уш тогыз. repici 2. Туйе бастаган тогыз. 3. Тогыз жолдыц тогысдан торабы. 4. Тогыз тоцдылдад, 6ip шщшлдек. 5. Тогыз дабат тордадан тодтышадтыд артыд. 6. Он ойланды, тогыз толганды. «Тогыз думалад» деген ойын бар. 128

К ы р ы д саны к ездесетш сездер 1. Жадсы эке жаман балага 40 жыл азыд. 2. 40 жы л дыргын болса да, ажалды еледь 3. 30 кун ойын, 40 кун тойын eTKi3inTi. 4. Ханда 40 yaeip болады. 5. 40 сан далмад, 40 сан Цырым. 6. Цырымныц 40 батыры. 7. 40 дазанныц дулагын йстеген дыдырма. 8. Уйш ен 40 дадам шыддан K ici — жолаушы. 9. Тазшаньщ дырыд eT ip iri. 10. Гайып ирен, 40 нплтен. 11. 40 жамау, 40 дурад. 12. Ц ы р д ы н MiHCe, ды ры ар ты лм ай д ы . 13. 40 пышад болып, дырылысып жатыр. 14. 40 Kici 6ip жад, дыдыр Kici 6ip жад. 15. Цырына алганда дырдында таз болады. 16. Цырыдтыц 6ipi — дыдыр. 17. Цырдына шыдаганда, дырыд 6ipiiie де шыдау керек. 18. 40 ж ш к б о лгы р (д ар гы с). 19. Бойы 6ip тутам, садалы дырыд тутам (жум- бад). 20. Квшсе дырдын арта алмас, дырыд мьщ атан тарта алмас (Будар жырау). 21. 1^ырды жиналып, дырдадан аса алмайтындар (дэрменс!здер). Жас баланы дырдынан шыгарады, кейде оны 40 да- сыд сумей шомылдырады. «40 ды з», «40 жйлт», «40 yaeip» деген жырлар бар. «Цыргыздардыд Ty6i — 40 дыз» делшедь Bip ауылды KeMiTin айтданда «40 бадсы» дейдд Мертшкен адамга бурын 40 уйден тамад жинап экелемн («мертш ас»). Суыд тшп ауыр- ган адамды 40 агаштыд жапырагын дайнатып, булауга салатын. в лген адамга бурын yuii, жепсд дырды деп бата дылатын. Yin, жет1, тогыз, дырыд сандарды нелжтен осынша зор 'роль атдарып, тШм1зден айырыдша орын алды? Бул сурадда ал1 euiKiM жауап берген жод. Е1здщше му- ныд ce6e6i темендепдей. Алгаш ды адамдар санау жуйесш тудгыш рет ке- цейт!п, eKi долдан асданда уш санына келд!. Мыцда- ган жылдар бойы санау уштщ келемшде гана болды. 9-354 129

Yin саны «кеп* болып квршда, ол алгашды адамдар- дыц турмыстыд дажеттерш вз тусында данараттанды- ра алды. ¥зад уадыт долданылгандыдтан, атадан ба- лага мирас болып далып отырып, адамзат санасына 6epiK орнап алды. Жогарыда айтылган эскимостардыц, индеецтердщ, папуастардыц тары басда медениеттен кеш далган халыдтардыц арифметикасы осыны керсе- тедь Ешнш1 жагынан алганда, уш — дарапайым жэне турмыста жш кездесетш сан. Ошадтыц буты ушеу, гшдердщ балагы ушеу, repi кшм уш бойдан дуралады. Агаш айырдыц кеп долданылатыны — уш тармад айыр. Bip нэрсеш устаганда, тамад жегенде кебшесе уш саусад жумыс 1стейдк Халыдтардыц кешшлМ ку- шне уш рет тамад 1шедь Туцгыш бала туганда ерлЬ зайыптылардыц семьясы уш жан болады. Садад уш белштен дуралады (име, адырна тарамыс, жебе). Щол- дыд эр саусагында уш буын бар. Тогыздьщ айтарлыдтай тарихи немесе математика- лыд ерекшелш! жод, ол 7, 8, 10, 12 сандарымен салыс- тырганда турмыста сирек кездееедк 9 непзшен алран- да 3 рет алыкатык уш болрандыдтан, айырыдша сан- дардыд датарына досылган. 9 саны кебшесе 3 санымен дабаттасып журедк Мысалы, дазадша: «уш тогыз*, орысша: «за тридевять земель» («уш тогыз жерден де epi», алые деген магынада). Геометрияда тогызбурыш курдел1 фигура болып саналады: дабыргалары да, бу- рыштары да б1рдей болатын тогызбурышты дэл сызып шыраруга (сызрыш пен циркульд1 рана пайдаланып) болмайды. Орта гасырлардагы математиктер 9-ра белФ нет1н сандардыд цифрларыныц досындысы да 9-ра бе- лшетшш адрарып, дайран далран (3 пен 9 сандарыныд осындай дасиет1 бар). Мысалы, 189 саны 9-га белЬ нед1, оныц цифрларыныц досындысы 18, ол да 9-га бе- л1недь Жет1ш ардадтау Вавилонда шыддан. Вавилон абыз- дары, будан 4000 жыл бурын, ай орагы улгая отырып, жей кунде ай табагыныц жартысына жететшдшн ац- гарган. Кезге кершетш 5 планета, Кун мен Ай дасиет- Ti жей жарыд болып саналган. Осыдан апта угымы туган. Жексенб! — Кун куш, дуйсенб1 — Ай куш, сей- сенб1 — Марс куш, сэрсенб! — Меркурий куш, бейсен- 6i — Юпитер куш, жума — Шолпан (Венера) куш, сен- 6i — Сатурн куш болып есептелген. Бул жей кундш 130

апта дуние жуз1 халыдтарыныц кепшШгше жа- йылган. «А пта* — «ж еп * магынасындагы йене сез, ол санс- критше саптан, пареыша Ьэфта, грекше хэпта, румын- ша шэпта, латынша септем болып айтылады. Вавилонда аспан денелерш бадылап отыру ушш эдеШ салынган жей этажды муиаралар — з и к к у - р а т т а р болтан. Ж ей этаж ж ей турл1 сырмен сыр- лангак, олардын, врдайсысы 6ip планетара арналган (вавилондыдтар Кун мен Айды да планета деп есеп- теген). Вавилон абыздары Кун жолындагы жулдыздарды 12 ушрге бвлген (Зодиак), жылды осыларга сэйкестен- aipin 12 айга белген. Календарьга байланысты 7 мен 12 сандарын абыздар киел1 сандар деп жариялаган. Бул жвншдей толыд маглуматтар осы макала авторы- ныд «Х алы к календары» атты штабында (Цазад мем- лекет баспасы, 1963) келйр1лген. Орта гасырлардагы алхимиктер планеталардьщ санына карай (вавилондыктар планеталарды к¥Дайлар деп тус1нген болатын) металдар да ж ей турл! болады деп ойлаган. Ол кезде жей-ад турл1 металл белйл1 едь Алхимиктерше: алтын — К ун металы, кум1с — Ай металы, электрум (алтын мен кум'юйд коспасы) — Юпитер металы, коргасын — Сатурн металы, TeMip —• Марс металы, мыс — Шолпан металы, калайы — Мер­ курий металы. Ж ей санына поптар мен молдалар, бадсы-бал- герлер мен думаладшылар, эр турл1 сумпайы тэуштер коптеген «дасиеттердЬ тел1ген. Олардыц баяндауын- ша, 7 — «дудайдыд суйген саны». Адамды «жаратдан- да» дудай бастан 7 «терезе» шыгарыпты-мыс (еш кез, eKi дулад, eni танау жэне ауыз). К^умаладтьщ 6ip ту- рш тэу1птер « жейскеннщ ж ей элi6i* дейдк Ж ей жеш ндей анайы туйшктер б!рсыпыра халыд- тарда бар. Гректер ж ей гана керемет, жей гана да- нышпан болады деп есептеген. Н и озеншщ ж ей тар- магы бар делшген (шынында Ш лд щ тармадтары коп). Француздар дарганганда «ж ей рет содсын» дейдд Орыс й лш д е й «ж е й эйел куткен баланыд кез! содыр*, «ж ей рет елшеп, 6ip per кес», «ж е й 6ipfli кутпес» т. с. с. мадал-мэтелдер де осындай тусшштен туган. 131

Казадтардыц да жет!ш кеп айтуыныц туп непзшде осы ескшшт! вавилондыд тусшш жатыр. Цазадстан мен Орта Азия халыдтарында 40 саны айырыдша орын алады. Б1зд1цше туркшердщ ата-ба- балары «дырыд» ceeiH «кеп», «улкен сан» магынасын- да долданган болуы керек. «Цырыд буын» (еамдш), «дырыд аяд» (жэндш), «дырыд жамау», «дырыд пышад» дегенде буынныц, аядтыц, жамаудын, пышад- тыд саны дел 40 емес, одан артыд-кем бола бередц эй- Teyip кеп. Жогарыда келйршген мысалдардыц да кепшШгшде 40 осы магынада. К;ырыдтыц надты ма- гынасы бертш шыгып турадтаган. Июнь-июль айларында 40 кундей Уркер кершбей- дц ол «жерге туседЬ. Кун ыстыд болады. Бул кез «40 кун иплде» деп аталады. ИПлдешц 40 кун болуы да 40 саныньщ ролш арттыра тускен. Туркшердщ 40 женждег1 TyciniKTepi монголдар би- леп-тестеген кезде орыс халдына ауысдан. Орыстыд ескшшй штаптарында «Москвада дырыд дырыд iuip- кеу бар», «40 булыцгырдыц Tepici 6ip iniia болады», «байбатшалар ад аулаганда 40 тазы, 40 малай ертш шыгады», «адшыныц ажалы дырыд 6ipiHiui аюдан» (ацшы 40 аюды атып кемесе согып ала алады, б1рад 41-iHmi аю оныц езш елйред1» деген магынада) де- лшедц Жогарыда айтылган дырыдаядты орыстар соро­ коножка дейдь Француздар да дырыдты жш долданады. Мэселен, француз жазушыларыныц академиясында 40 дана му- ше болады. Олардыц елгендершщ орындарына гана жаца мушелер сайланады. Б ул салт француздарга орыстардан ауысдан болу керек. Болжагыштар тартатын думаладтыц саны 41 болуы да осыдан. Орыс пл1ндеп дырыдтан басда ондыд сан еамдер- д1ц 6epi он ардылы жасалган: двадцать, тридцать, пятьдесят, шестьдесят т. с. с. Ондыд системадан тыс турган тек осы 40, сорок. Бул сездщ туши теркшш орыс лингвистер1 ( т л мамандары) эл1 таба алмай, тад далып жур. Keft6ip лингвистер оны гректщ «саракон- та» сезшен, ал екшин б1реулер! ежелй солтустш гер- ман тайпаларыныд «зеркр» деген сезшен шыддан деп тусшд1рген болатын. Даз1р бул eKi жорамал да Herlacia деп есептеледд Б1здщше орыстыд «сорок» (ecKi Typi — 132

«сорок») туркшердщ «дыры к» сезшен шыккан. Б ул жешнде б1рнеше дэлел келируге болады. Б1ршцпден, «дырыд», «сорок» сездершщ екеу!нде де бес дыбыс бар, екпш (ударение) екеушде де соцгы буында. Екшнйден, 40 саныныц кептж мэш де, надты мэш де туршлер мен орыстарда катар колданыла бередд Ушшнйден, орыстар бурын 40 санын «четыредесять» деген, «со­ рок» ce3i онда монгол шапкыншылыгы тусында орын тепкен. Териннйден, ундйевропалыд илдерде «к » мен «с » дыбыстары ауыса беред1, мысалы, 100 санын евро- палыдтардыд кейб1реулер1 «кентум», кейб!реулер1 «сентум» дейдп Сол сиядты, 10 саны — б1рде «деци», б1рде «дека» болады. «Цезарь» деген рим eciMiH орыс­ тар бурын «Кесарь» деген (турк1 халыдтары «¥ры м Цайсар» дейд1). Есш орыс жазбаларындагы «кончаки», «топчаки* дегендер — дыпшадтар. Демек, «дырыд», «сорок» сездер1 6ipiHe 6ipi ете жадын. Бесншнден, орыс йлш е енген Typni сездер1 коп: туман, буран, колпак, алтын, карандаш, балык, казан т. с. с. «Тьма» саны туршлерд1ц тумен саны екен! жогарыда айтылды. 12 мен 90 сандары да сез арасында жш ушырайды. Булардьщ 6ipiHmiciH бурын сез еткенб1з. 90 айтыла- тын мысалдар мынадай: « Цодар 90 дулдьщ бастыгы болган», «Царабайдыщ 90 кос жылцысы болган», «3 ай — токсан болганда, дутылар дошдар куйектен», «90 ауыз сездщ тобыдтай туЙ1ш болады», «80 шыдпай 90 келмейд1», «Ж ас келш ен салады токсан толгай» т. с. с. «Токсан » да 6ip кезде кептштщ 6enrici ретшде колданылган. Ерте заманда квп жасап, 90 жаска кел- ген адамдар да аз болган. Сонымен, уш, дырык, тодсан сандары ежели туркй лерде ен ayeni «кеп» магынасында колданылып, кейш надты мвндерге ие болган. САН ЕС1МДЕР Сан eciM и л 6iaiMi мен математиканын арасында «ж^бек ардан суйреткен тел додыр тай* сиядты. Bip жагынан о л й л дуниесшен нэр алып, ер жетед1 де, математика зандарын «ш егелейдЬ, екшип жагынан, математикалы к угым ретшде, т1лд,щ «узын ардан, кен тусаумен* журетш кеп мэшй создерш белил! 6ip шед- 133

берге экелш хиектеп, дэл магынага ие етед!. Дуние жу- зшдег! халыктардыц тшдер! мен едет-гурыптары эр турлц бхрак; сан угымы бэршде б1рдей, мэселен, цай жерде болса да «ек! жерде eni — терт». «Халыцтар цандай болса да,— дейдх тш бШ мш щ аса дарынды цайраткерлершщ 6ipi, академик Н. Я. Марр,— бэр! де бук!л адамзат ецбек етш жасап шыгарган сандарды пайдаланады». Цазак; сан есхмдерш карастырудан бу­ рый баск,а халыктардыц сандарды к,алай атайтынына токталып етешк. Орыс тшшде: 1 — один, 2 — два, 3 — три, 4 — че­ тыре, 5 — пять, 6 — шесть, 7 — семь, 8 — восемь, 9 — девять, 10 — десять, 11 — одиннадцать, 12 — двенад­ цать,..., 20 — двадцать, 30 — тридцать, 40 — сорок, 50 — пятьдесят..., 90 — девяносто, 100 — сто. Поляк тшшде: 1 — еден, 2 — два, 3 — трзи, 4 — четери, 5 — пис, 6 — шее, 7 — зидем, 8 — осием, 9 — дзивис, 10 — дзисис, 20 — двадзиси, 30 — трзидиси, 40 — чтердиси, 50 — писдесят, 60 — шесдесят, 70 — зидемдесят, 80 — осиемдесят, 90 — дзивидесят, 100 — сто, 1000 — тысяч. Болгар тШ нде: 1 — един, 2 — два, 3 — три, 4 — четири, 5 — пет, 6 — шест, 7 — седем, 8 — осем, 9 — девет, 10 — десет, 20 — двадесет, 30 — тридесет, 40 — четиридесет, 50 — петдесет, 60 — шестдесет, 70 — се- демдесет, 80 — осемдесет, 90 — деветдесет, 100 — сто, 1000 — хиляда. Чех тшшде: 1 — еден, 2 — два, 3 — три, 4 — чты- ри, 5 — пет, 6 — шест, 7 — седм, 8 — осьм, 9 — девет, 10 — десет, 20 — двацет, 30 — трицет, 40 — чтыри- цет, 50 — падесат, 60 — шедесат, 70 — седмдесат, 80 — осьмдесат, 90 — девадесат 100 — сто, 1000 — тисич. Серб-хорват тшшде: 1 — едан, 2 — два, 3 — три, 4 — четири, 5 — пет, 6 — шест, 7 — седам, 8 — осам, 9 — девет, 10 — десет, 20 — двадесет, 30 — тридесет, 40 — четрдесет, 50 — педесет, 60 — шездесет, 70 — се- дамдссет, 80 — осамдесет, 90 — деведесет, 100 — сто, 1000 — тисуча. Латыш тшшде: 1 — вине, 2 — диви, 3 — триз, 4 — четри, 5 — пици, 6 — зеси, 7 — септики, 8 — асто- ни, 9 — девини, 10 — десмит, 20 — дивдесмит, 30 — триздесмит, 40 — четрдесмит, 50 — пицдесмит, 60 — 134

зесдесмит, 70 — септиндесмит, 80 — астондеемит, 90— девиндесмит, 100 — симтс, 1000 — тукстотис. Румын тш ш де: 1 — ун, 2 — доуа, 3 — трай, 4 — патру, 5 — кинки, 6 — шасе, 7 — шэпта, 8 — опт, 9 — нока, 10 — цесе. EcKi француз тшшде: 1 — унан, 2 — даон, 3 — три, 4 — пеуар, 5 — пемп, 6 — шеаб, 7 — зайс, 8 — айс, 9 — нао, 10 — дек. I^aeipri француз тш ш д е : 1 — ун, 2 — дойке, 3 — тройз, 4 — кватре, 5 — кинк, 6 — зикс, 7 — септ, 8 — гуйт, 9 — нойф, 10 — Дикс, 20 — вингт, 30 — тренте, 40 — кваранте, 50 — кинкванте, 60 — зойксанте, 70 — зойксанте-дике, 80 — кватре-вингт, 90 — кватре-вингт- дикс, 100 — цент, 1000 — милле. Испан тш ш де: 1 — уно, 2 — доз, 3 — трез, 4 — кватро, 5 — кинко, 6 — зайс, 7 — зите, 8 — око, 9 — нуэве, 10 — диц, 20 — вейнте, 30 — трейнте, 40 — ква- рента, 50 — кинкуента, 60 — зезента, 70 — зетента, 80 — окента, 90 — новента, 100 — цин, 1000 — миль. Ежелг1 унд1 (санскрит) тшш де: 1 — ека, 2 — дви, 3 — три, 4 — шатвар, 5 — панчан, 6 — сас, 7 — сап- тан, 8 — астан, 9 — наван, 10 — дасан. Агы лш ы н тшшде: 1 — ван, 2 — ту, 3 — фри, 4 — фо, 5 — файв, 6 — сикс, 7 — сэвн, 8 — ейт, 9 — найн, 10 — тен, 20 — твенти, 30 — фети, 40 — фоти, 50 — фифти, 60 — сиксти, 70 — сэвенти, 80 — ейти, 90 — найнти, 100 — хандрид, 1000 — фаузенд. HeMic тш ш де: 1 — айне, 2 — цвай, 3 — драй, 4 — фир, 5 — фюнф, 6 — зехс, 7 — зибен, 8 — ахт, 9 — нойн, 10 — цеэн, 20 — цванциг, 30 — драйссиг, 40 — фирциг, 50 — фюнфциг, 60 — зехециг, 70 — зибциг, 80 — ахтциг, 90 — нойнциг, 100 — хундерт, 1000 — таузенд. Латын тшш де: 1 — унус, 2 — дуо, 3 — трез, 4 — кватуор, 5 — квинкве, 6 — зехс, 7 — зептем, 8 — окто, 9 — новем, 10 — децем, 20 — вигинти, 30 — тригинта, 40 — квадрагинта, 50 — квинквагинта, 60 — зехсагин- та, 70 — септуагинта, 80 — октогинта, 90 — нонагинта, 100 — центум (кентум), 1000 — милле. Грек тш ш де: 1 — хайс, 2 — дуо, 3 — трайс, 4 — тессарес, 5 — пенте, 6 — гекс, 7 — хэпта, 8 — окто, 9 — ойне, 10 — дека. Б ул ундх-европалыц тшдердег! сан еымдердщ аргы Ty6i 6ip е к е н д т к ерш т тур. 135

Фин тйпнде: 1 — укси, 2 — какси, 3 — колме, 4 — нелиэ, 5 — випси, 6 — кууси, 7 — сэйтсемен, 8 — xah- дексан, 9 — уЬдексен, 10 — кумменен, 20 — каксикум- менте, 30 — колмекумменте,... 100 — сата, 1000 — ту- Ьат. Мордва, ханты, манси, венгр тшдершдеп сан атау- лары осы фин плш деп сан ешмдерге жакын. Араб типнде: 1 — вахд, 2 — этнен, 3 — телате, 4 — арба, 5 — хамса, 6 — ситта, 7 — еебга, 8 — тэмэние, 9 — тиса, 10 — эшера, 50 — хамсын, 70 — сэбгын. Цытай тшшде: 1 — ш, 2 — ыар, 3 — сэнь, 4 — сы, 5 — у, 6 — лю, 7 — ши, 8 — ба, 9 — жю, 10 — щы, 11 — щы Ш, 12 — щы ыар, 20— ыар щы, 30— сэнь щы, 100 — бэй, 1000 — шэн. Дытай тЪпнде «р » дыбысы жод, 6ipaK соган жакын 6ip дыбыс бар. «Ы ар» дегенде 6i3 сол дыбысты «р » эршмен жазып отырмыз. Корей тшшде: 1 — ханна, 2 — тури, 3 — сэи, 4 — нэп, 5 — тасы, 6 — есы, 7 — ильгоп, 8 — ядыб, 9 — ауб, 10 — еэль, 11 — еэль ханна, 20 — сымын, 30 — сэрын, 40 — махын, 100 — пяч, 200 — янпяч, 1000 — чэн, 10000 — еэль чэн. Монгол тшш де: 1 — нэг, 2 — хойыр, 3 — rypei, 4 — терв1, 5 — тав, 6 — зурга, 7 — дола, 8 — найым, 9 — ес, 10 — арв, 11 — арвын нэг, 20 — хорь, 30 — гуш, 40 — деш, 100 — зуу, 1000 — мьщгы, 10000 — ар- ван мьщгы, 100000 — зуу мыцгы. Бул тшдердеп сан ешмдердщ турю тшдершдеп сан еимдерден езгеше екендт кершin тур. BipaK кейде 6i- рен-саран ортак элементтерд1 де байцап калуга бола- ды. Мэселен, 6ip саны санскритше «ека» делшедй Ца- зактьщ «ж еке» («дара», «жалгыз» магынасында) деге- Hi осы сезбен туб1рлес болуга ти1с. «Жексемб1» дегенде ♦жек* 6ipAii( орнына журед1 («ж ек » — «6ipiHiiii», «шэмме» — «планета» деген сез). «Жекпе-жек» ceei де осыган сэйкес (6ipre-6ip). 4 саны моцголша — Tepei, ка- задша — терт. Айырмашылык тек соцгы дыбыста гана. Бул eKi сездщ аргы теп 6ip болу керек. Унд1-ев- ропалык плдердеп 5 саныныц атауы «6ip колдьщ сау- сагы» угымынан шыккандыгы гылымда эбден дэлел- денген мэселе. Ол женшде жогарыда айтылды. Цазак TiaiHfleri «бес» те сол магыиада деуге болады, 5: орыс- ша — пять, полякша — пис, шорша — пеш, алтаЙ- ша, К¥мь»<;ша, езбекше, азербайжанша, туршше — беш, хакасша, уйгырша — пис, татарша, башкурт- 136

ша — биш, туваша — пэш, туржменше — бэш, якут- ша — биэс, чувашша — шлек, дазадша, дарадалпад- ша, ногайша, дыргызша — бес. Чуваштьщ «ш л е п » дазадтыд « б1лек» сезше келедГ Чуваш, якут т!лдер1 Typni тшдершщ iiniHfleri ец кенелер1 болып табылады. «Ж е й » магы насындагы «апта »сез1н1д ундпевропа- лыд йлдерден к елген д т алдыцгы тадырыпта ай- тылган. Адыргы удсастыд монголдыц «3yyi* мен «мьщгы- сыньщ» туркшердщ «жуз1* мен «мычында» екенд^йн KepeMie. «З у у » мен «ж уз», «м ы ц» мен «мьщгы» тектес. Typni халыдтарыньщ басда сан eciMflepi ез алдына 6ip жуйе дурастырады. TypKi й лдес халыдтардьщ сан еймдерш 6ip талай галымдар зерттеген, олардыц imiHfle академиктер: В. В. Радлов (1837— 1918), Н. Я. Марр (1864— 1934), В. В. Бартольд (1869— 1930), В. А . Гордлевский (1876— 1956) , СССР Рылым академиясыньщ корреспондент му­ т е й С. Е. Малов (1880— 1961) тагы басдалар бар. Ца- зад галымдарынан бул мэселемен шугылданушылар: К|азад ССР Рылым академиясыньщ академий I. К. Ке- чесбаев пен Цазадтыц шетел йлдер1 институтыньщ до- ценй 8. X . Хасенов. 8. X. Хасеновйч «I^aeipri дазад йлш д ей сан еймдер» атты кйапшаеында (Алматы, 1957) турш халыдтарыньщ сан eciMflepi женшде 6ip- сыпыра маглуматтар келйр1лген. 0зара салыстыру уш!н енд! даз1рй Typni халыдта- рынын; н ей зй сан еймдерше тодталып етешк. Алтайш а: 1 — бир, пир, 2 — екд 3 — уч, 4 — терт, 5 — беш, 6 — алты, 7 — дьети, 8 — сейз, 9 — тогыс, 10 — он, 20 — дшрме, 30 — одуз, 40 — тертон, 50 — бежен, 60 — алтан, 70 — дьетен, 80 — сегизен, 90 — тогзон, 100 — дуз, 1000 — муд. Шорша: 1 — пир, 2 — ип, 3 — уш, 4 — терт, 5 — пеш, 6 — алты, 7 — четти, 8 — сегиз, 9 — тогыс, 10 — он, 20 — чейрбе, 30 — одуз, 40 — дырыд, 50 — е л ir, 60 — алтон, 70 — четтон, 80 — сегизон, 90 — тогзон, 100 — чус, 1000 — муд. Хакасша: 1 — nip, 2 — ini, 3 — ус, 4 — терт, 5 — пис, 6 — алты, 7 — чий, 8 — сийс, 9 — тогыс, 10 — он, 20 — 4i6ipri, 30 — отыс, 40 — дырыд, 50 — шпг, 60 — алтон, 70 — читон, 80 — сейзон, 90 — тогызон, 100 — чус, 1000 — муд. 137

Нргайша: 1 — 6ip, 2 — еки, 3 — уыш, 4 — дерт, б — бес, 6 — алты, 7 — жети, 8 — сепз, 9 — тогуз, 10 — он, 20 — йыйырма, 30 — отуз, 40 — цырк;, 50 — елл1, 60 — алпыс, 70 — йетшс, 80 — сексен, 90 — тон- сан, 100 — йуз, 1000 — мыц. Кумыцша: 1 — бир, 2 — eici, 3 — уч, 4 — дерт, 5 — беш, 6 — алты, 7 — етти, 8 — сепз, 9 — тогуз, 10 — он, 20 — шпрма, 30 — отуз, 40 — цырц, 50 — еллд 60 — алтмыш, 70 — етмйн, 80 — сексен, 90 — тоцсан, 100 — юз, 1000 — мщг. Карацалпакша: 1 — 6ip, 2 — ею, 3 — юш, 4 — терт, 5 — бес, беш, 6 — алты, 7 — жеп, 8 — сепз, 9 — тогуз, 10 — он, 20 — жшрма, 30 — отыз, 40 — цырыц, 50 — еллш, 60 — алпыс, алтпыш, 70 — жетшс, 80 — сексен, 90 — тоцсан, 100 — жуз, дуз, 1000 — мыц. Кыргызша: 1 — 6ip, 2 — eni, 3 — уч, 4 — терт 5 — бес, 6 — алты, 7 — жеп, 8 — eerie, 9 — тогуз, 10 — он, 20 — жиырма, 30 — отуз, 40 — цырц, 50 — елуу, 60 — алтмыс, 70 — жетмш, 80 — сексен, 90 — ток;сан, 100 — йуз, 1000 — М1ц. Башцуртша: 1 — бер, 2 — ик1, 3 — уч, 4 — дурт, 5 — биш, 6 — алты, 7 — ете, 8 — Ьигез, 9 — тугыз, 10 — ун, 20 — егерме, 30 — утыз, 40 — цырц, 50 — илле, 60 — алтмыш, 70 — етмеш, 80 — Ьикмэн, 90 — тукЬан, 100 — йез, 1000 — мец. Татарша: 1 — бер, 2 — HKi, 3 — уш, 4 — дурт, 5 — биш, 6 — алты, 7 — жидде, 8 — сигиз, 9 — тугыз, 10— ун, 20 — егерме, 30 — отуз, 40 — кырык, 50 — илле, 60 — алтмыш, 70 — етмеш, 80 — сиксэн, 90 — тук11эн, 100 — йез, 1000 — мец. взбекше: 1 — 6ip, 2 — HKi, 3 — уш, 4 —турт, 5 — беш, 6 — алти, 7 — етти, 8 — сэккиз, 9 — туцциз, 10 — ун, 20 — шгирма, 30 — уттиз, 40 — цирц, 50 — елюв, элл1, 60 — олтмиш, 70 — етмиш, 80 — сэксон, 90 — туцеан, 100 — юз, 1000 — мщг. ¥йгырша: 1 — 6ip, 6i3, би, 2 — iKi, икю, 3 — уч, 4 — терт, те, 5 — беш, пис, 6 — алтэ, алти, 7 — йэттэ, зетэ, 8 — сэккиз, союз, 9 — тоццуз, 10 — он, 20 — йь прма, icKOH, 30 — оттуз, учон, 40 — цирц, тертон, 50 — эллш, бэшон, 60 — алтм1ш, алтон, 70 — йэтм1ш, зетон, 80 — сэксэн, 90 — тоцсан, 100 — йуз, 1000 — мщ. 138

Туваша: 1 — nip, 2 — iri, iHi, 3 — уш, 4 — терт, 5 — пеш, 6 — алды, 7 — чэдч 8 — сас, 9 — тос, 10 — он, 20 — 4op6i, 30 — ушон, 40 — тертон, 50 — лэшан, 60 — алдан, 70 — чэдан, 80 — сазан, 90 — тозан, 100 — чус, 1000 — муч. Туршменше: 1 — бир, 2 — ики, 3 — уч, 4 — дерд, 5 — баш, 6 — алты, 7 — еди, 8 — секиз, 9 — док;уз, 10 — он, 20 — йнйрми, 30 — отуз, 40 — цырц, 50 — ал- л1, 60 — алтмыш, 70 — етмиш, 80 — сегсен, 90 — дог- сан, 100 — йуз, 1 000 — муч. Азербайжанша: 1 — бир, 2 — ши, 3 — уч, 4 — дерд, 5 — беш, 6 — алты, 7 — едди, 8 — сэккиз, 9 — доггуз, 10 — он, 20 — шрми, 30 — отуз, 40 — гырч, 50 — алл1, 60 — алтмыш, 70 — етмиш, 80 — сексен, 90 — доксан, 100 — йуз, 1000 — мщ. Якутш а: 1 — биир, 2 — икки, 3 — ус, 4 — туерт, 5 — биэс, 6 — алта, 7 — сэттэ, 8 — агыс, 9 — тогус, 10 — уон, 20 — суурба, 30 — отут, 40 — туертон, 50 — биэсон, 60 — алтауон, 70 — сэттэон, 80 — агысуон, 90 — тогусуон, 100 — суус, 1000 — тыЬынча (бул — орыстыч «ты сяча» сезшен жасалган сан eciM). Чувашша: 1 — пер, перре, 2 — ике, ик, 3 — виж, вижже, 4 — тават, таватта, 5 — шлек, т л л е к , 6 — ул- та, 7 — жичча, 8 — секкар, 9 — тахар, 10 — вун, вун- на, 20 — жирем, 30 — уатар, 40 — херех, 50 — элле, 60 — утмал, 70 — житмал, 80 — сэккарвун, 90 — та- харвун, 100 — жер, 1000 — пин. Т ур и сте: 1 — 6ip, 2 — iici, 3 — уш, 4 — дерт, 5 — беш, 6 — алти, 7 — йеди, 8 — секиз, 9 — дочуз, 10 — он, 20 — ftipMi, 30 — отыз, 40 — «ырыч, 50 — enni, 60 — алтм1с, 70 — йетмш, 80 — сексен, 90 — дочсан, 100 — йуз, 1000 — 6in. TypKi тшдес халыдтардьщ сан eciMflepi тур жагы- нан эр турл1 болганымен, мазмун жагынан 61рдей екен- д т н жэне 6ip Ty6ipre жататындыгын байчаймыз. Typxi сан ездмдержщ ез!нд1к epenmeniKTepi бар. Bi- ршпйден, турш сан eciMflepi ундьевропалык;, угр-фин, очтусик-шыгыс азияльщ тьлдерде сейлейт!н Kepmi халычтардыц сан еммдерше учсамайды, ез алдына айырыкша топ чурады. Б ул жэйт турк1 сан ес1мдер!шц ете ерте заманнан келе жатдандыгын ацгартады. Ек1н- ш1ден, турк!лерде ондьщ сандар кеб!несе дербес атау- ларга ие болады, мэселен: 20 — жиырма, 30 — отыз, 139

40 — цырыц, 50 — елу. Басца халыдтарда булар exi он, уш он, терт он т. с. с. делшедк Орыс тШнде бул Toprlnri бузатын жалгыз гана «сорок» сан eciMi бар. TypKi талдершщ кейб1реулер!ндеп ек! он, уш он, т. с. с. сан еммдер кершл халыцтардьщ сан eciMflepi улпшмен бертш жасалган жаца тур деуге болады. «Bni он», «уш он» атауларынан «жиырма», «отыз» атаулары бурын шыддан. Уппшшден, «он» eciMi турюлерде уш турл1: он (ун, уон, вун, ан, эн, ен), пыс (nic, пыш, nim, мыш, мни), мал. Алдыцгы eni Typi TypKi халыдтары- ныц басым кешш лтнде долданылады, yiniinjii Typi (мал) тек чуваштарда гана бар. Демек, ежелг! туркь лердш; ата-бабалары 10 санына уш турл! жолмен кел- ген. Жогарыда айтылган халыдтарда 10 саны б1р-ад турл1. Тертшипден, турк! Т1лдер1нде жеттге дейшп 6ip- лштер eKi турл1 айтылады: 6ipi — дысдаша турде, ек1нш1с1 — «а у», «еу» форманттары жалганган турде (6ipey, екеу, ушеу т. с. с.). Бул тур де керш! халыдтар- да кездеспейд1. BipaK; K,a3ipri TypKi т1лдершде cerisey, тогызау, онау Typxepi жод. С. Е. Маловтьщ айтуынша кене езбек (шагатай) тйпнде «тогузагу, «онару* («онау* магынасында) сездерц Шыгыс Туркстанныц сары уйгырларында «тодузау» ceei болган. TypKi сан еЫмдершщ этимологиясы дандай? Бул — exi шеш1лмеген жэне iueiuyi ете диын мэселе. «Цырыд», «ж уз», «мыд», «тумен» сан еймдершщ халыцтыц даму тарихыныц эр кезецшде «коп» орны- на долданылганын керем1з. Бул гашрд1 жогарыда кел- TipixreH мысалдар толыд ыспаттайды. Keiffip лингвистер (мэселен, Б. Керестеджиан) «сек- сен», «тодсан» ешмдерш «сан» ce3i ардылы тусдндор- мек болды. Б1рад Казан универеитетшщ профессоры А. Казембек (1802— 1870) пен турш галымы Кожа 96- дарахманныц едбектершен кейш бул атаулардыц «се- г1з он», «тогыз он» сездершен жасалгандыгы аныдтал- ды. «Алпыс» пен «ж еттс» — «алты он» мен «жет1 он*. «Пыс* ce3i «он» орнына долданылган. Басда сан епмдердщ шыддан теп эл1 белпшз. Академик В. А . Гордлевскийд1д «TypiK талшдеп 50 сан eciMi» атты арнайы ецбеп бар. Бул едбекте та­ лым TypKi илдес халыдтардыд сан еймдерш жэне оларды зерттеген ликгвистердщ (Ю. Немет, Б. Мунка- ши, Н. Поппе, И. Зенга, Ф. Краелиц, Ф. Розенберг, 140

Ж. Галеви, Р. Карай, Г. И. Рамстед, К. Юдахин т. б.) шыгармаларын талдаган. Алайда В. А. Гордлевский дарастырган мэселезд женшде кецш толарлыд доры- тынды жасай алмаган, турк1 сан ешмдершдей жум- бадтар сол шешуфз куйшде калган. Ол мадаласын былай аядтаган: «Typni йлдерш дей сандар — тш ма- маны, этнограф жэне фольклорист уч ли едбекй зая ке- йрмейтш игш ш й тадырып». Содгы ширек гасыр iuiin- де турм й л д е с халыдтардыд сан eciMflepi женшде 6ip- талай ецбектер жазылып, диссертациялар доргалды. Б1рад солардыц ешдайсысы да турш сан еФмдершщ этимологиясын айдындай алмады. «Ж е й », «а л ты » eciM flepi женшде ар турл1 жора- малдар болды. Мэселен, Ж . Галевише *ж еп* eci- Mi «ж ету* ейсйгш ен, А . Вамбери мен М. Хортманша «ж е тй » («ж еткен-дЬ, «йет-дЬ) свзшен, Г. И. Рамстед- ше «й е» мысалы, «ет ж е» магынасында) свзшен шыц- дан. Н. Я . Маррдын, тусшд!рушше «ж е й » ce3i «дин-ти», «алты » ce3i «ал-ти » свзшен шыддан, «ти » — 5, «а л » — 1, «дин» — 2. Сонда 7= 2 + 5, 6 = 1 + 5. Б1рад «алды ц» «6 ip * орнына, «диннщ» «ека* орнына, «тидщ » «бес» орнына долданылгандыгын дэлелдерлш ешдандай маг- лумат жод. Н. Я. Марр езшщ сан eciM женшдей жал- пы схемасын т у р т сандарына долданып, оларды «а л », «дин», «т и » элементтер1 ардылы ундГевропалыд й л - дердщ «а й н », «д и » («д у а »), «п ис» еймдерше жацын- дастырмадшы болган. Мундай тусшд!рмелер галым- дардыц к е ш ш л т н данагаттандырмады. 50 саны турк1 йлдершде «е л у », «е л л 1», «э л л Ь , «эл- л1г», «э л л ш » т. с. с. турлерде айтылады. Булардьщ 6api ортад 6ip туб1рден шывдандыгы даусыз. Е ж ели турю тш н д е ( « э л д » ceei «к о л » угымын Флд1рген, да- eipri «ел1» (eni ел!, уш ел1 т. с. с.), «ж Ьпк», «бш ек» свздер1 осыган жадын, долда yiueyi де бар. Б1рад 50 са- ныньщ долга далай байланыстырылганы белгкиз. Колдьщ ушынан иыдда дешн, шамамен алганда, 50 eai болады. Колдьщ «е л у » болып есептелу1 осыдан шыгуы мумкш. «Оты з» ce3iH эл1 euiKiM дарастырган жод. Б1здщше бул соз « T ic » угымынан шыддан болу керек: «о й с » , «ол — T ic ». Tic тамадты «уатады», усадтайды. Чуваш йлш деп «уатар » — 30 осыньщ дэлел1 сиядты. Б ул ара- 141

да ecni еврей тШндеп «ею » есймшщ де «Tic* угымы- нан («ею датар») шыддандыгын еске алуга болады. Эдвтте толысдан адамныц Tici 32, жас адамныд м- ci 30 болады. Bipaa; халыд тус1н!г1нде ист!ц саны 30 бо- лып есептеледи «Отыз* ce3i «Tic* сезоне жи1 Т1ркесед1. Мвселен: «Отыз т1стен шыцдан соз Отыз рулы елге жайылады» (мэтел), «Он пол отыз TicTi асырайды» (мэтел), «Меруерттей отыз Tic, Иыгында уяч шаш* (халыц ондершде), «Дызы ед1м мен Уэлид1ц, атым Майра, Отыз Tic кемекеймен (Ирдей сайра» (Майраныц эшнде), •Двусаган отыз TiciM найта шыдты* Болганда н,ызыл иек эя!м KeTin*. (Жамбыл). «Отыздыц* «пспен» жш байланысып отыруы кез- дейсод болмауга тшс. «Жиырма» eciMi де тус1ншс1з. Н. Я. Марр шэюрт- Tepi оны «йег1р» жене «ми* деп, ек1 болиске белд! де, «ею он» деп жорыды. Оларша «й ейр» ceei «еюр» (бул свз Kiuii Азия тур1ктерш!д п л 1нде «е п з» магынасын- да) сезшен, «м и» ceei «мыш» свзшеи (салыстырыцыз: ♦алтмыш», «йетм1ш ») шыддан. Егер «жиырма» эуелде «ею он* болса, 30 — уш он, 40 — терт он болуы керек. Мэселе ic жузшде олай емес. Сонымен катар «ми» свз! «мыштан» шыкты деу кисынсыз. Б ул тусшд1рме- Hi лингвистердщ кепшШп кабылдамады. Б1зд1цше турюлердцд «штрмасы» еуелде 2 дол мен 2 аядтыд саусадтары, дэл1рек айтданда «ею аяд* (он- да дол ашыд турде айтылмаган, ол езшен 03i TycmiKTi деп есептелген, санау долдан басталып, аядтан аядта- лып отырган) болган. «H irip * C03i «ж уру*, «жуйру*, «шегеру», «шегеру», «жугшу», «ж ы гы лу» создер1мен тектес болуга тшс. Булардыд 6epi де аядда байланыс- ты айтылган. Bi3 жогарыда «мыс» ceei 10 саныныц eKiauii eciMi болган дед1к. KJaeipri турю млдершде «мыс* 10 орны- на долданылмайды. Алайда «мыстыц* («м1стщ») ал- гашды магынасы «е ю дол* немесе «ею аяд» екешн ац- гаруга болады. К|азад млшде «M ice тутпай* деген сез 142

бар. Магынасы': «азсынып», «данагат етпей». Бул эуелдс «а лм ай », « е й цолымен устамай» болуга тик. Сонда «Mice т ут у », «exi долмен устау» болып шыгады. Малдыц алдыцгы е й аягына салынатын тусау «туса- мыс» делшедц exi подмен таралатын кепкен сицр «та- рамыс» делш едь «Алпамы ш », «Тодтамыш», «Бекте- Mim», «Ц урам ы с», «Турамыш» дегендег1 «м1штер» де ♦exi дол» угымына жадын. «А л ты » мен «жетпнц» алгашды Typi «а л тагы» мен «жэне тары» сиядты. Санаудыц туш а Teri саусад еке- шн еске алсад, 6ip долдыц саусадтарын санап болып, еынип долга кешкенде «тары 6ipey дос» дейм!з. «Т а ­ ры» ceei TypKi т1лдершде «тау» болып езгерген. Мыса- лы: Муз т а у ы — «Мустар», KJapa т а у — «Цара таг». Нефть тауы — «Небггдаг*. «Ж эне тары» — елгх алты- га тары да 6ipey дос». «Ж эне» соз1 дысдартылып, «ж е » деп те айтылган. Сонда «жэ, тары» сездер! 6ipirin, «же- теу» болып шыгады. 6 мен 7 eciMAepi 6ip талай халыд- тарда осылай жасалган. Меселен, 6 мен 7 сандары римше V I жэне V II туршде жазылады. Мундагы V тацбасы эуелде сол долдыц, 1 тацбасы оц долдыц 6ip саусагыныц cypeTi болган, сойтш V I цифры «а л тары 6ipey* нагынасын берген. V I = V + 1, «алтау* — «а л тагы», V II = V I + I, «жетеу* — «жэне тагы». «B ip » ес1мшщ алгашды магынасы «6ip дол» болу­ га THic. Б ул угым санага обден ci4 in, эдетке айналып кеткен. Оны психологиялыд шартсыз рефлекстерден де байдауга болады. Мэселен, «бер* дегенде 6ip дол созылады, «б а р », «бара бер» дегенде 6ip дол млтеледц «6epi кел», «6epipex отыр» дегенде 6ip долмен нусда- лады. Сан ешмдерде жасырын жатдан мэселелер кеп. Олардыц сырын ашу, дамуын тусшд!ру филологтар- дыц, математиктердщ жэне тарихшылардыц келешек- те шугылдануга THiCTi мацызды жумыстарыныц 6ipi болып табылады.

ОРХОН-ЕНИСЕЙ Ж АЗУ ECKEPTKIIHTEP1 Т/ aeipri казак халкын X V расырдан бастап далыптас- дан деп жур. Халид пен й л д щ тарихын, эрине, одан да repi ариден, сонау ecni заманныц улан гайыр мол жатдан алып дазынасынан i3flecTipyiMi3 керек. бйткеш ол 6ip кунде пайда болып, 6ip кунде туа кал­ ган жок, баска турл1 турш 1ллдер1мен 6ip туып, 6ip ecin, б!те кайнады. Цазад тШ нщ е з т д ж элементтер! ец 6ip ecni туркг ттдершщ емip суре бастаган flayipiH- де-ак 6ip непзге жинадтала бастаган да, тарихи элеу- MerTiK жагдайларга байланысты, белгйй 6ip долайлы мезгшде вз алдына халыд Tixi болып далыптасып, вз- ге турк1 илдершен белшш шыддан. Сонда, дазадтьщ халыдтыд и л тарихы — квне тур- Ki млдер!мен барынша байланысып, солармен 6ipre жасалган тарих. Оныд всу epici сонау 6ip квне дэу1р- лерге дарасты жазу нусдаларымен, свз жод, астасып келедь Квне турк1 т1лдер1 мен олардьщ жазу нусдалары сан жарынан алып Караганда эр алуан. Олар, осы кун- ri долда бар мэл^меттер бойынша, шамамен алганда V —X V гасырларды дамтиды. Соныд шпнде V —V III (кейб1р жеке ескерттштерге байланысты V —X II) гасырлардыд жазбалары «Орхон-Енисей жазу ecKepTKiuiTepi» деп аталады. Шынтуайттап келгенде V гасырдан элдедайда бурын жазылып далган нусда- лар да, TinTi б1здщ жыл санауымыздан бурынгы I II — II гасырларда жасаган уйсш тайпалары тййюц эрди- лы элементтер1 жазылып далган кейб1р улплер де бар 144

болуга THicTi, 6ipa4 мундай ж а зба нусчалар туралы надтылы деректер nasipi’i тюркологияда айтып ауы з жарымайтындай аз, жодтьщ часында. Орхон-Бнисей Typunrepi туралы чысчаша мэ.'нмет V — V III гасырларда Орхон-Енисей турпстерЗДч мем- лекеттш территориясы 1?ытай шекарасынан Визан- тияга дешн, Минусинск ойпатынан Тянь-Шань таула- рына дешн созылатын болтан. Солтустк-шыгыстан ба- тысца чарай есептегенде, ол Солтустпс Монголиядан — Тараз (Haeipri Ж амбыл), Испижаб (K,a3ipri Сайрам) Чалаларына дешнгл кеч атырапча орналасцан. Б ул тер­ ритория торт ауданга б е л т е д ы 1) Монголия. Буган Орхон, Т олы , Керулен, Онгин, Забайкалье, Селенга езендершщ ангары жатадьг. Оны мекендеуин халыч- тардыч бастылары: огуз, уйгыр, телес, тардуш. 2) А л ­ тай. Оны карлуктар жайлаган. 3) Одтустж Сибирь жэ- не Саян таулары . Онда чыргыздар турган. 4) Жет1су ел- Keci. М уны тургеш, уйсш тайпалары мекендеген. Бай­ кал келш1ч батыс жач алабында алтайльщтар, оныд очтуст1к далаларында уйгырлар, Байкалдан да 6eperi- рек, батысча чарай — курыкандар (осы кунп якут хал- чыныч аргы аталары), одан api шыгысча таман огуз, татарлар, оларды ч одтустш жагында огуздар eM ip сурген. EpTic бойында чадлы лар кeiuiп-донып журген. V гасырда буш л Алтай enipiHAeri турш тудымдас тайпалар 6ipirin, улкен хандык, курган да, оныч орта- лыгы Орхон езеш нщ бойында болган. Басда турл1 тай- паларды езш е даратып алу арчылы кушейе тускен хапдьщтыч е л ! кобешп, жер! кечид!, б1рач кеп узамай VI гасырдыч аягында-ак; атачты TypiK каганаты шы- гыс жэне батыс болып eni топча белш ш кетедй Батыс Typici чаганатыныч шекарасы Сырдарияга дешн со­ зылатын болып белпленед!. Кене турк! мемлекетш д чурамына уйсшдер, тар- душтар, огуздар, карлуктар, телелер, телестер, чадлы- лар, уйгырлар, т. б. тайпалар мен тайпалар одачтары енген дед1к. Булардыд !ш шде уйс!н мен чачлы тайпа­ лары кейш 6i3fli4 халчымыздыд этногенезш чураган тайпалардыч 6ipi болды. Орхон-Енисей жазуы ескертк!штер!н1ч зерттелу!. Орхон-Енисей жазуына байланысты ескертк!штерд!ч 6i3fli4 ел!м!здег1 зерттелу тарихын, негашен алганда, улкен-улкен уш дэу1рге боледь Bipinini кезеч — Орхон- 10—354 145